Yaratıcı Yazarlık Stephen May Çeviren: Figen Yanık
ISBN 978-605-4538-48-5 © 2011 Optimist Yayım ve Dağıtım Orijinal adı ve yayıncısı: Get Started in Creative Writing, Hodder Teach Yourself Optimist Yay›nlar› Telefon : 0216 481 29 17-18 Faks : 0216 521 10 64 e-posta: optimist@optimistkitap.com www.optimistkitap.com – www.iskitaplari.com facebook.com/optimistkitap twitter.com/optimistkitap Optimist yay›n no. Konu Yay›na haz›rlayan
: 297 : Kişisel Gelişim : Perihan Özcan
Bas›m Düzelti Düzenleme Bask› ve cilt
: Ağustos 2012, ‹stanbul : Cengiz Alkan : Bilgi Erdoğan : Tor Ofset San. Tic. Ltd. Şti. Hadımköy Yolu Akçaburgaz Mah. 4. Bölge 9. Cadde 116. Sokak. No: 2 Esenyurt - ‹STANBUL Tel: 0212 886 34 74
İçindekiler
Yazarla Tanışın Sadece 1 dakikanız mı var? Sadece 5 dakikanız mı var? Sadece 10 dakikanız mı var?
1 Niçin yazıyoruz
Yazmak kolaydır Yazmak insan doğasına uygundur Yaratıcı yazarlık yararlı bir uğraştır Yazmaya vakit bulmak Teknolojiye ilişkin birkaç öneri John Siddique’ten yazmaya dair püf noktaları
X XIV XVI XVIII
1 1 2 4 8 10 12
2 Fikir üretme ve ilham alma
15
15 17 18 21 24
Fikrin yakalanması Kendi fikirlerinizi üretmek Bildiğiniz konularda yazmak Dergi ve gazetelerden yararlanmak David Armstrong’dan yazmaya dair püf noktaları
3 Dergi makalesi
27
27 28 32 35 36
Makale nedir? Konu seçimi İlk makaleniz için adım adım rehberlik Editörle temas nasıl sağlanmalı? Fotoğraflar
Ödeme Anthony Clavane’den yazmaya dair püf noktaları
36 38
4 Kısa Öykü
39
40 41 41 43 45 45 49 50 51 54
Sık yapılan bazı yanlışlar Malzemeler Kısa öykü konuları bulmak İnandırıcı karakterler bulmak İnandırıcı bir arka plan İyi bir giriş bölümü Yapı Okuru tatmin edecek bir final Öykünüzü nerelere gönderebilirsiniz? Jo Verity’den yazmaya dair püf noktaları
5 Şiir
57
57 59 61 64 67 71 72 74 76 77 79
Kendi melodinizi bulabilmek Haiku Sone Serbest şiir Kendiniz için şiir yazmak Şiir okuru Alışılmadık bakış açıları Lanet okuma Şiir ne zaman tamamlanmış sayılır? Eserinizi gönderebileceğiniz yerler Jacob Polley’den yazmaya dair püf noktaları
6 Kurmaca dışı yazı ve yaratıcılık
81
81 82 87
Kurmaca dışı yazıda yaratıcılık ne demek? Konu bulmak Eserin yapılandırılması
Esneklik Araştırmanıza başlarken Elinizdeki malzemenin tasnifi Yasalara uygunluk Başvuru mektubu Ian Marchant’tan yazmaya dair püf noktaları
93 94 99 100 101 104
7 Gezi Yazarlığı
107
107 108 111
Durun ve bakın Okur, yazıda sizi de hissetmek ister Christopher George’dan yazmaya dair püf noktaları
8 Blog yazarlığı
113
113 116 117 119
Blog yazarlığının büyüsü Sürüden farklı olmayı nasıl başarabilirsiniz? Ruh sağlığınız için uyarılar Caroline Smailes’dan yazmaya dair püf noktaları
9 Çocuk kitabı yazarlığı
121
121 123 124 126 127 128 130 132 134 135 135 137
Çocuklar kitabın da en iyisine layıktır Sahici nedir? Hangi yaş grubu? Eski sevgililerden kopma vakti Özgünlük Ezilenden, güçsüzden yana olmak Haşarılık yaparak eğlenin İyi kitaplar çocuğun pusulasıdır İllüstrasyonlar Çocuklar ve şiir Hikâyeleri paylaşmak Lee Weatherly’den yazmaya dair püf noktaları
10
Romana giriş
139
Meydan okuma İlk adımlar Romanınızın teması Bakış açıları ve anlatıcı Romanınız kimin hikâyesini anlatacak? Romanın yapısı Hikâyenin geçtiği ortam Bir şeyler öğretin Hikâye, ille de hikâye Hataları sonra düzeltirsiniz, önce yazın Jeremy Sheldon’dan yazmaya dair püf noktaları
139 142 143 145 146 150 152 154 155 156 158
11 Uyum
161
161 164
Mekânın önemi Görsel üslup örnekleri
12 Karakter yaratmak
173
173 177 179 181 183 185 188
İnandırıcı karakterler yaratabilmek Stereotip ve arketip İsim seçmek Karakter nasıl sunulur? Sahip olunan şeyler Motivasyon ve arzular Mavis Cheek’ten yazmaya dair püf noktaları
13 Olay Örgüsü
191
191 194 196 196
Klasik olay örgüsü Planlama Merakta bırakma tekniği Anahtarları nereye koymuştum?
Sadist yazar Yan olaylar Romanınızın kapanışı Christopher Wakling’den yazmaya dair püf noktaları
198 199 201 203
14 Diyalog
205
205 206 207 208 210 210
Yaşama karşı sanat Diyalog nasıl olmalıdır? Dedi Arthur, dedi Emma Her karaktere kendi sesini verebilmek Konuşmaların ortamı Sayfa düzeni
15 Zor görev: tekrar yazma
215
215 217 218 219 222 224 226
Gözden geçirip düzeltme süreci Sevgililerinizi öldürmeli misiniz? Çalışma yöntemine ilişkin tercihler Yeniden yazarken sorulacak sorular Güzel bir üslupta yazma sanatı İyi bir üslubun düşmanları Monique Roffey’den yazmaya dair püf noktaları
16 Tiyatro oyunu senaryosu
229
229 231 233 235 236 238 239 241 244
Tiyatronun amacı Oyun karakterleri Kışkırtan, harekete geçiren olay Statü Çatışma Gerilim Diyaloglar nasıl olmalı? Dramatik yapı Oyununuzu nasıl pazarlarsınız?
Uyarlama Willy Russell’dan yazmaya dair püf noktaları
245 246
17 Radyo oyunu
249
249 250 251 253 255 259
BBC Radyosu Özgürlük Hayal gücünü harekete geçirebilmek Dördüncü duvarı yıkmak Ses efekti Mark Illis’ten yazmaya dair püf noktaları
18 Dizi senaryosu
261
261 262 266 267 272 273 273 276 277 278 279
Neden televizyon? Temel formatlar İşe nereden başlamalısınız? Taslak Öykü Senaryonun biçimsel düzeni Senaryonuzu nerelere gönderebilirsiniz? Ekip çalışması Film Senaryosu Yıldız oyuncuların projenizdeki rolü Kısa film Jenny Lecoat’tan yazmaya dair püf noktaları
19 Yazar ajanları ve yayınevleri
Kitabınızın yayınlanmamasını nasıl sağlayabilirsiniz? Yazar ajanı neden gereklidir? Ajan nasıl bulunur? Yayınevleri Yeni yetenekler Küçük yayınevleri
281
281 283 285 288 290 292
Reddedilmeyle başa çıkma Camilla Hornby’den yazmaya dair püf noktaları
293 295
20 Yola devam
297
297 298 300 300
Yaratıcı Yazarlık kursları Arvon Vakfı Edebiyat etkinlikleri ve konferanslar Yazar grupları Ülkemizde bulabileceğiniz bazı yaratıcı yazarlık atölyeleri
302
Yazarla Tanışın Yaratıcı Yazarlık kitabına hoş geldiniz!
Bu kitabı okumaya başladığınıza göre, yazma işini artık ciddiye alacaksınız demektir. Şiir ya da romanınızı yazmaya hemen girişmek yerine kitabımı okumanız, kendine gereğinden fazla inanan ve güvenen, özgüveni şişkin biri olmadığınızı düşündürtüyor. Tersine, gerçekten özgün bir şeyler söyleyememe ya da söyleyeceklerini uygun bir şekilde ifade edememe endişesi taşıyan ve daha şimdiden kendinden kuşku duyan biri olduğunuzu sanıyorum. Sizi bugüne kadar yazmaktan alıkoyan nedenlerin başında işte bu kaygı vardı. Bu duyguyu bilirim. Ben de öyle hissetmiştim. Hissetmeyen yoktur. Hemen her yazar, ne kadar başarılı olursa olsun gerçek bir yetenek olmayabileceği endişesi taşır. Tıpkı sizin gibi… İşte sizi yazar olarak diğerlerinden ayıran şeylerden biri de bu endişedir. Yazarlar korkunç derecede kendilerine güvensizdirler: hem iyi bir iş çıkardıklarına bir türlü inanmak istemez hem de eleştiriler karşısında son derece alıngan davranırlar. Yazmak, bir çeşit duyguların bungee jumping’idir. Önce en derine dalarız ve sonra tekrar yere düşmeden önce düşündüğümüzden daha yükseğe çıkarız. Ve tıpkı bungee jumping gibi, yazmak aynı anda hem çok ürkütücü hem çok heyecan verici bir iştir. Ama siz, zaten elinizden gelenin en iyisini yapma yolunda önemli bir adım atmış ve destek almaya karar vermişsiniz. Muhtemelen bazı arkadaşlarınız, (bunu, yazmak istediğinizi bilen arkadaşlarınız olduğunu varsayarak söylüyorum; genellikle yeni bir yazar tuhaf karşılanacağı ya da kendini beğenmişin teki gibi algılanacağı endişesiyle bu isteğini kendine saklar) bu tür bir kitap
X
okumanıza karşı çıktılar ve “Yazarlık öğretilemez” ya da “Yazar olunmaz, yazar doğulur” dediler. Bu sözlerde doğruluk payı var. Yazmayı tutkuyla istemek ve hayatın sizi yolunuzdan çevirecek engellerine aldırmadan kararlılıkla bu arzunun peşinden gitmek, kimsenin öğretemeyeceği bir şey. Neden böyle hissettiğinizin cevabı ise sizde, içinizde gizli. Yazmak pratik yaptıkça kolaylaşan bir eylem olmakla birlikte, daha iyi yazma arzusu da muhtemelen doğuştan gelen bir özellik. Ve siz bu kitabı satın veya ödünç alarak bu özelliği taşıdığınızı kanıtladınız. Yaratıcı Yazarlık kitabı size zaman kazandırmak için kaleme alındı. Kitap, size baştan sona tek başına olduğunuz bir seyahatte gözünüzden kaçabilecek kestirme yolları gösteriyor. Ancak bu kitap bir edebiyat navigatörü de değil. Kitapta eserinizi yayınlatmaya, ün ve servet kazanmaya yönelik basit ve mekanik ifadelerle sıralanmış öneriler görmeyeceksiniz. Aslında kitabın hiçbir sayfasında kendi başınıza keşfedemeyeceğiniz bir bilgi yok. Fakat çok sayıda cesaret kırıcı durumun yaşandığı, deneme yanılma yoluyla yapılan bu meşakkatli keşif, yıllarınıza mal olabilir. Umarım bu kitap, tamamen kendinize özgü bir tarz yaratmanıza katkıda bulunur ve tuzak olduğunu artık daha kolay anlayabileceğiniz çukurlara düşmemenize de yardımcı olur. Bununla birlikte bu savrulmaları yine de yaşayacağınızı unutmayın. Çünkü bunlar, yazar olmak bir yana, olgun ve gerçekleri gören bir insan olabilme sürecinin de bir parçası. Yaratıcı Yazarlık kitabını hazırlarken, aralarında yazmak üzerine binlerce saat kafa yormuş, tartışmış, hocalık yapmış isimlerin de bulunduğu pek çok yazarın tavsiyesini titizlikle seçmeye çalıştım. Uygulamaya yönelik örneklerde, farklı üsluplarda ve yazarlık kariyerlerinin farklı safhalarında yüzlerce yazardan yararlandım. Bazıları, yazma becerinizi geliştirmek ve kendinize duyduğunuz güveni artırmak için yararlanabileceğiniz alıştırmalar verdi. Kitapta, yeni fikirler üretmenizi amaçlayan 100 pratik alıştırma ve çağdaş edebiyat dünyasının en iyi isimlerinden alınmış bazı profesyonel ipuçları
XI
bulacaksınız. Ayrıca akıcılık ve kendine güveni ölçmek amacıyla, yazmanın tüm yönlerini kapsayan bazı basit testler de olacak. Üstelik artık web üzerinden de destek ve yardım alabileceksiniz. Tabii, öğretmenlik deneyimimden ve yazar olma mücadelesi vermiş biri olarak kendi deneyimlerimden de yararlandım. Yazdıklarının onu hangi yöne götüreceğini kestiremeyen yeni bir yazar için nelerin yararlı olabileceği üzerine kafa yordum ve bu doğrultuda çok sayıda alıştırma hazırladım. Hepsini içtenlikle yazdığıma ve bizzat tecrübe ettiğime emin olabilirsiniz. Bu kitaptan yararlanabilmek için alıştırmaların tümünü yapmanız gerekmiyor. Sırayla yapmanız da şart değil. Özellikle yararlı bulduğunuz alıştırmaları ise çeşitli defalar tekrarlayabilirsiniz. Bazıları günlük rutininizin bir parçası haline gelebilir. Umarım öyle olur. Aslında, her ne kadar ben “alıştırma” sözcüğünü tekrarlayıp dursam da, siz “oyun” sözcüğünü tercih edebilir ve onları sizi yazmaya götüren eğlenceli oyunlar olarak görebilirsiniz. Bunlara ilaveten, her bölümün sonunda yer alan ve o bölümün kilit noktalarını özetleyen sayfayı, akılda kalıcılık açısından özellikle yararlı bulacağınızı düşünüyorum. Yazmak emek isteyen bir iştir, ama bu kendinizi helak etmeniz gerektiği anlamına da gelmemeli. Yazmaktan keyif almayı ve yazdıklarınızla gurur duymayı da bilmelisiniz. Kitaptaki alıştırmaları kas gücünü artırmak için spor salonlarında yapılan egzersizlere benzetebiliriz. Hepsi yazma yeteneğinizi geliştirecek, ama aynı zamanda eğlenceli bulacağınız egzersizler. Alıştırmaların çoğunun birden fazla yazın türü için uygun olmasına dikkat ettim. Özel olarak senaryo yazarlığı için hazırlanmış bir alıştırma, oyun veya roman yazarlığı için de kullanılabilir. Yaratıcı olun ve kitap boyunca izleyeceğiniz yolu özgürce belirlemek konusunda kendinizi rahat hissedin. Yaratıcı Yazarlık kitabı, kendinizi edebiyatın ana türlerinin tümünde deneyebilmenizi ve bunun için gerekli bilgilere keyifli bir şekilde
XII
ulaşabilmenizi amaçlıyor. Şair, kısa öykü yazarı, romancı, çocuk kitabı yazarı, oyun yazarı, senaryo yazarı, gazeteci, blog yazarı veya bunların birkaçı birden olmak isteyebilirsiniz. Hangi türde yazmak istediğinizi bilmiyorum. Fakat bu kitabın size yararlı ve eğlenceli bir yol arkadaşı olacağını biliyorum. Yazmayı ister bir hobi, anılarınızı aktarmanın bir yolu, ister gelecekte yaşamınızı kazanacağınız bir iş olarak görün; size gerekli olan yapı taşlarını bu kitapta bulacaksınız. Yeni yazarlarla haberleşmek her zaman ilgimi çekmiştir. Bu nedenle, benimle www.sdmay.com adresindeki web sayfam üzerinden çekinmeden iletişim kurup kitapla ilgili görüşlerinizi ya da kendi yazı serüveninizi aktarabilirsiniz. Kitabın ilk baskısı, on yıldan fazla bir zaman önce şair ve romancı Dianne Doubtfire tarafından kaleme alınmıştı. Kitabın altyapısı için ona ve sonraki baskıları hazırlayan eski öğrencisi Ian Burton’a teşekkür borçluyum. Onların hazırladığı alıştırmaların bazılarını korudum. Ve tabii gerekli materyalleri sağlamak konusunda bana yardımcı olan tüm yazarlara ve öğrencilere de teşekkür etmek isterim. Bazıları hazırladıkları alıştırmalarla doğrudan materyal sağlarken, bazıları da yazmak üzerine yaptığımız gayriresmi sohbetler aracılığıyla yardımcı oldu. Bol şans! Stephen May
XIII
Sadece bir dakikanız mı var? Bugüne dek duyduklarınızı unutun. Yazmak kolaydır. Gerçekten öyledir. Yazmak, bir müzik aleti çalmayı öğrenirken olduğu gibi her gün saatlerce tekrar yapmayı gerektirmez. Yazarken pahalı araç gereç lazım olmaz. Yabancı dil öğrenirken olduğu gibi, yurtdışına gitmek ya da pratik yapmak için başka birini bulmak da icap etmez. Yazmak için hiçbir ritüel gerekmez. Tüm ihtiyacınız kalem, kâğıt ve bir yer. Yazmak için bilhassa sessiz veya özel bir yer şart değildir. Metroda, otobüste, kafede, işyerinizdeki molalarda, yatakta da yazabilirsiniz. Arabada yazmayı önermemek gerekir herhalde, ama araba kullanırken bile yazabilmenin yolları var. Aklınıza gelen fikirleri bir ses kayıt cihazına ya da telefonunuza kaydedebilirsiniz. Yazabilmek için sağlığınızın mükemmel olması veya bedensel olarak formda olmanız gerekmez. Üniversite, hatta ortaokul diploması bile şart değil. Genç olmak mecburiyeti yok. Güzel ya da yakışıklı olmasanız da
XIV
olur. Belli bir yaşta olmak, belli bir sosyal sınıfa ait olmak zorunluluğu yok. Yazmak, tümüyle demokratik bir faaliyettir. Yazmak için söyleyecek sözünüzün olması yeterlidir.
Sadece bir dakikanız mı var?
XV
5
Sadece beş dakikanız mı var?
Yazarlık insan doğasına uygun, yararlı, kişiyi sosyalleştiren, maliyetsiz ve zahmetsiz bir uğraştır. Doğamıza uygundur; çünkü bizi insan yapan şey, hayatımıza anlam katma arzusudur. Yararlıdır; çünkü çevremizdeki dünyayı anlamaya çalışmak, onu değiştirmeye başlamanın ilk adımıdır. Yazan insanlar yazmayanlardan daha uzun ve daha dolu bir yaşam sürer. Çünkü bizler hayallerimizi yazarak gerçeğe dönüştürürüz. Yazmak insanı sosyalleştirir, çünkü yazarlar yalnız çalışmanın yanı sıra grup olarak da bir araya gelir. Bizler ayrıca ailemizden, iş arkadaşlarımızdan, yoldan geçenlerden, bar, kafe ve ibadet yerlerindeki insanlardan hikâyeler toplarız. Tamamen kendi kurgumuz olan bir hikâyede bile başka insanların yaşamına karışmadan edemeyiz. Yazar olmayı önermeyeceğim tek bir durum var: çok para kazanma arzusu. Para için yazmamalısınız, çünkü genellikle bu işte para yoktur. Evet, J.K. Rowling, John Grisham, Dan Brown ve yüzlerce başka insan yazarak zengin oldu. Fakat zengin olmak için yazmadılar. Para bu işin ikramiyesidir; onlar her halükârda yazacaklardı. Yazıyorlar çünkü söylemek istedikleri şeyler var. Aslında, daha fazlası var: engelleyemedikleri bir dürtüye sahipler. O şiddetli arzuyu tatmin etmek zorunda oldukları için yazıyorlar. Bir kez yazarsanız, hep yazmak zorundasınız. Aksi halde daima tuhaf bir mutsuzluk (ve acı) hissedersiniz. Bu tanım size uyuyorsa yola koyulma vakti. Ama söylemek istediğiniz şeyler üzerine çok iyi düşünün. Bir şeyler söylemek isteyen pek çok insanın roman, oyun, şiir ve senaryoları çoktan yayınlanmış bile. Var olan bu dev hazineye siz ne katacaksınız? İnsanlar eserinizi neden okumak isteyecek? Zaman zaman dünyada çok fazla yazar ve çok az okur olduğu duygusuna kapılacaksınız. Kendinizi yoldan geçen
XVI
umursamaz insanların sürekli kolunu çekiştiren bir dilenci gibi hissettiğiniz anlar olacak. Her bir okuruyla kurduğu sembiyotik ilişki açısından tüm sanat dalları arasında edebiyatın rolü eşsizdir. Bir yazar aile, iş, bilgisayar oyunu, televizyon gibi rakiplerine rağmen okuru bir şekilde ayartmak zorundadır ki onun eserini eline alıp onunla tek başına zaman geçirsin. Bunu başarmak kolay olmayabilir. Ama işinize emek harcar ve hikâyelerinizin başkalarınınki kadar eşsiz olduğuna dair inancınızı korursanız insanlar sizi fark edecektir. Evet, bir yazarın okura ihtiyacı var ve okur bulmak kolay değil. Ama çok fazlasına da gerek yok ki... Tüm içtenliğiyle bir sonraki eserinizi bekleyen birkaç kişi yeter. Tüm ihtiyacınız budur. Eleştirilmeye ya da reddedilmeye tahammülünüz yoksa, yazmak size göre bir iş değil. Tüm yazarlar reddedilmeyi göze almalıdır. Çünkü bu yaptığınız işin bir parçasıdır. Editörler ve yazar ajansları tutup tutmayacağı belli olmayan bir eser için büyük bir risk alıp “evet” demektense, “hayır” demeyi tercih eder. Nasıl olsa bir dakikadan daha kısa bir süre içinde başka bir yazar kapılarını çalacaktır. İşte bu nedenle, biri sizi reddettiğinde gücenip küsmeyin. Aslında yok sayılmak—reddedilmek—yazarlığınız için faydalıdır. Daha iyi yazmayı, dikkat çekmeyi ve ilgiyi elinde tutmayı öğretir size. Daha uyanık olmayı öğrenirsiniz. Sezgi ve tahammül gücünüz gelişir; eften püften olanlar pes ederken sizin hak ettiğiniz ilgiyi görme şansınız artar. Son olarak: tamamen size özgü bir ifade biçimi bulun. Ona bağlı kalın. Onu geliştirin. Sadece sizin anlatabileceğiniz öyküler anlatın. Eninde sonunda kapılar açılacaktır.
Sadece beş dakikanız mı var?
XVII