Een Portugese visie op de de Haagse Schilderswijk

Een Portugese visie op de de Haagse Schilderswijk Het stedebouwkundig plan en de woningen van Alvaro Siza Vieira voor de Schilderswijk Door: Kjeld van den Ende, Geert Krusemann en Marnix Nies

Een Portugese visie op de de Haagse Schilderswijk Het stedebouwkundig plan en de woningen van Alvaro Siza Vieira voor de schilderswijk

History of Housing (7W700) Sophie Rousseau D.P.L.G. Technische Universiteit Eindhoven Eindhoven, 15 mei 2012 Kjeld van den Ende 0629293 Geert Krusemann 0636981 Marnix Nies 0612562

4

History of Housing

Inleiding Ter afsluiting van het vak History of Housing mochten we een sociaalwoningbouw project ergens ter wereld uitzoeken om daar vervolgens zo veel mogelijk over te weten te komen en die kennis te bundelen in een verslag. Na een aantal opties in Amsterdam, de favoriete casus van de leerstoel architectuur aan onze faculteit, bekeken te hebben besloten we dat het tijd was voor iets nieuws. Den Haag leek interessant maar was voor ons ook compleet onbekend, door een tip van Sophie Rousseau kwamen we terecht bij een project van Alvaro Siza midden in de schilderswijk.

De werkwijze van Siza, en het uiteindelijke resultaat spraken ons meteen aan. Hoewel het project bijna vijfentwintig jaar oud is (opgeleverd in `88) lijkt de discussie die toen tijdens de totstandkoming van het project gevoerd werd, over stadsvernieuwing en socialenwoningbouw, nog steeds actueel.

De werkwijze van Siza en het besef dat er meer aandacht moest komen voor de architectonische vormgeving, zowel van de plattegrond als de gevel, heeft geresulteerd in woonblokken die er na 25 jaar niet vervallen bij staan maar nog steeds een krachtige uitstraling hebben en bovendien als voorbeeld worden gebruikt voor de architectuur van de huidige stadsvernieuwing in de Haagse schilderswijk. Het experimentele karakter van de plattegronden wekte ook interesse, mede doordat niet direct duidelijk wordt hoe de plattegrond uiteindelijk gerealiseerd is, er zijn meerdere versies in omloop die niet allemaal correct zijn, maar vooral de vraag hoe die plattegrond uiteindelijk gebruikt wordt.

Alvaro Siza Vieira in de Haagse Schilderswijk

5

6

History of Housing

Inhoudsopgave Inleiding p. 5 Inhoudsopgave p. 7 De Haagse Schilderswijk

p. 9

Alvaro Siza Vieira

p. 15

Deelgebied 5 p. 17 Woningbouwvereniging en gemeente

p. 19

Financiering p. 23 Bouwen voor de wijk

p. 27

Stedebouwkundig concept

p. 31

Een woning voor iedere Schilderswijker

p. 37

Gebruik van de woningen

p. 43

Reflectie

p. 49

Bronnen p. 50 Fotoverantwoording p. 51

Alvaro Siza Vieira in de Haagse Schilderswijk

7

Afbeelding 1 Den Haag 1876

Afbeelding 2 Den Haag 1995

Afbeelding 3 Schilderswijk en omgeving 1876

Afbeelding 4 Schilderswijk en omgeving 1995

8

History of Housing

De Haagse Schilderswijk Vanaf 1850 begint de aanleg van de schilderswijk, het land wat tot dan toe bestond uit weilanden word snel volgebouwd volgens de methode die we later revolutiebouw zijn gaan noemen. Lange smalle straten en ondiepe blokken komen voort uit de oude slotenstructuur. Smalle kavels en goedkope bouwmethode bepalen het beeld van de nieuwe wijk aan, wat dan nog, de stadsrand is. Hoewel de bouwkundige kwaliteit van veel woningen te wensen overliet en er een gebrek was aan licht, lucht en ruimte in de gehele wijk. Werd de wijk, vooral door de sterke sociale structuur, tot de jaren 70 als redelijk positief beoordeeld. (Stouten, 1995) In het begin van het jaren ’60 begon in heel Nederland het besef door te dringen dat er wat moest gebeuren met de vooroorlogse achterstandswijken. Deze zouden door middel van sloop, renovatie of nieuwbouw weer in de moderne tijd gebracht moeten worden, een proces waarvoor de term ‘Stadsvernieuwing’ ontstond. Veel steden grepen deze kans aan om nieuwe winkel- en kantoorgebieden dicht bij hun historische centrum te realiseren. Een van de bekendste voorbeelden hiervan is Hoog Catharijne in Utrecht. In andere gevallen, zo ook in de Haagse Schilderswijk, werd getracht verpauperde woonwijken zo te vernieuwd dat ze weer geschikt werden voor de huidige levensstandaard.

Het gemeente bestuur van Den Haag had in de jaren ’60 al erkend dat er iets moest gebeuren met de Schilderswijk. De kwaliteit van de bebouwing en de openbare ruimte werd zo slecht beoordeeld, dat sloop en nieuwbouw als enige Alvaro Siza Vieira in de Haagse Schilderswijk

optie werd gezien. Uit deze conclusie volgde het plan ‘Van grijs naar groen’ (1968) wat aansloot op de toen heersende modernistische ideeën over stedenbouw en architectuur. Het plan, wat enigszins vergelijkbaar is met de Bijlmermeer in Amsterdam, voorzag in een groot groen park met daarin flatgebouwen van 12 tot 16 verdiepingen.

Van de huidige bebouwing zou niets behouden worden. Dit plan viel echter niet goed bij de inwoners van de stad maar kreeg vooral kritiek van de bewoners van de Schilderswijk zelf die op dat moment nog een hechte gemeenschap vormde.

Een alternatief plan was niet voorhanden en daar werd ook niet direct aan begonnen waardoor de stadsvernieuwing in Den Haag, in vergelijking met andere grote steden, relatief laat op gang kwam.

De onduidelijkheid over de toekomst van de Schilderswijk zorgde ervoor dat de wijk snel verpauperde. Bewoners voelden zich niet langer geroepen om hun woningen, die bouwkundig al niet in goede staat verkeerde, goed te onderhouden en besloten te vertrekken. Gevolg was een vicieuze cirkel waarin de wijk steeds verder wegzakte.

Halverwege de jaren ’70 waren veel van de oorspronkelijke bewoners vertrokken en werden de woningen veelal bewoond door allochtonen gastarbeiders. Om de kosten te kunnen dragen werden de woningen met te veel mensen gedeeld wat de verpaupering weer versnelde.

De snelle verpaupering van de wijk vergrote de druk op de gemeente om een start te maken met de stadsvernieuwing. Zonder een duidelijk plan werden in deze tijd dan ook verschillende bouwplannen gemaakt. Project 444 werd als 9

Afbeelding 5 Centrum van de Schilderswijk voor de stadsvernieuwing met in het rood wat later deelgebied 5 zal vormen

Afbeelding 6 Plankaart voor ‘Van Grijs naar Groen’

Afbeelding 7 Eerste structuur plan, het verschil met ‘van Grijs naar Groen’ is groot maar voor de bewoners toch onaceptabel

Afbeelding 8 Schematische weergave van de totale organisatie voor stadsvernieuwing

10

History of Housing

De Haagse Schilderswijk eerst gerealiseerd, 444 moderne woningen in een soort bloemkoolstructuur. De samenhang tussen de verschillende plannen en vooral met de bestaande stedelijke en sociale structuur bleef echter uit. Het gebrek aan samenhang zorgde voor een mengelmoes aan bewoners die geen binding hadden met de wijk wat weer het begin van de verpaupering van de openbare ruimte tot gevolg had. De gemeente besloot hierop om de Structuurschets Schilderswijk op te gaan stellen, die als kader moest gaan dienen voor de toekomstige ontwikkelingen, bij de presentatie van die structuurschets in 1974 stuiten wethouders op veel weerstand en besloten later deze in te trekken om een nieuwe te maken. Bij het opstellen van de nieuwe Structuurschets werd de wijk verdeeld in een aantal deelgebieden, niet om planologische redenen maar om de inspraak op een beheersbare manier te kunnen regelen. De begrenzing van deze gebieden gebeurde dan ook door te kijken naar ‘sociale buurtjes’ in plaats van de meest voor de hand liggende ruimtelijke verdeling. Na grondig buurtonderzoek en vele inspraak avonden werden alle partijen het in 1979 met elkaar eens en is de structuurschets voltooid.

Een belangrijke rol bij de vorming van de Structuurschets vormde de in 1974 aangetreden PvdA’er Adri Duivesteijn. Duivesteijn kwam oorspronkelijk uit de schilderswijk en had de jaren daarvoor veel actie gevoerd tegen de grootschalige sloopplannen. Met de komst van Duivesteijn en enkele andere nieuwe PvdA’ers in de raad bij de verkiezingen van 1974 werd het debat over de stadsvernieuwing tussen de VVD en CDA aan de ene en de PvdA aan de andere Alvaro Siza Vieira in de Haagse Schilderswijk

kant scherper. De jonge Duivesteijn voerde vanaf het begin een verwoede strijd voor een principiële nieuwe stadsvernieuwing, betaalbare nieuwbouw voor de wijk was de inzet en hij zou hierin slagen.

De raad erkende het belang van de wijkcultuur en het behoud hiervan en de Projectorganisatie of Projectgroep wordt opgezet om dat te gaan verwezenlijken. De structuur van de projectgroep is weergegeven in afbeelding 8. Gebaseerd op een model wat in Rotterdam geïntroduceerd werd in 1974 en later ook was overgenomen door Amsterdam bracht de Projectgroep alle belanghebbende, van zowel de gemeentelijke als de publieke kant, bij elkaar. Elke wijk die was aangemerkt als stadsvernieuwing gebied kreeg een eigen projectbureau waar de plannen voor de wijk werden gemaakt. Voor de communicatie met elkaar en, via de wethouder, met het College van B & W en de Gemeenteraad, werd een leidinggevend team opgezet. Dit team was ook verantwoordelijk voor de algemene beleidsontwikkeling. Deze nieuwe structuur betekende het einde voor de coördinerende rol van de Dienst Stadsontwikkeling die tot dan toe verantwoordelijk was geweest voor zowel het beleid als de uitvoering van de stadsvernieuwing, initiatieven kwamen vanaf nu van onderaf met duidelijke input van de bewoners, bedrijven en de woningbouwvereniging die in de betreffende wijk woon of werkzaam waren.

Een tweede verandering die werd doorgevoerd was een zogenaamde ‘conflictprocedure’ gevolg hiervan was dat conflicten niet eindeloos konden worden voortgezet maar dat er knopen moesten worden doorgehakt een ingreep die het totale proces moest versnellen.

11

Afbeelding 9 Presentatie van de eerste Structuurschets liep uit in een felle discussie tussen bewoners en wethouder

Afbeelding 10 Siza in overleg met de bewoners om samen tot een plan te komen

Afbeelding 11 Structuurplan 1979, De bestaande stedelijke structuur vormt de basis

12

History of Housing

De Haagse Schilderswijk In de Structuurschets Schilderswijk die door de projectgroep was gemaakt was meer aandacht voor de bestaande stedelijke en sociale structuur maar ook voor het behouden van winkels en bedrijfjes. Er zou gebouwd worden voor de huidige bevolking en hoewel ook in dit plan veel gesloopt werd, was het besluit tot sloop niet gebaseerd op een modern woonideaal maar een afweging van de mogelijkheden en onderzoek naar de bouwkundige kwaliteit van de woningen.

Ondanks de op zich goede ambities van de Structuurschets bleken de hier uit voort komende bestemmingsplannen en daadwerkelijke bouwplannen niet wat de schilderswijkers er van verwacht hadden. Vrij snel begon het door te dringen dat er nog meer aandacht moest komen voor de kwalitatieve aspecten van de buurt.

gemiddelde woningbouw, niet slecht maar ook zonder specifiek karakter waardoor in de hele stad het zelfde type gebouw verscheen.

Tijden een zakenreis maakte wethouder Duivenstijn kennis met het werk van Alvaro Siza Vieira. Hij was hiervan onder de indruk, zijn analytische en onderzoekende manier van ontwerpen maar vooral zijn oprechte interesse in de wensen van de toekomstige bewoners en wil om die wensen echt te doorgronden zou een nieuwe dimensie aan de inspraakprocedure kunnen geven.

Onder leiding van wethouder Duivesteijn werd in 1985 de campange ‘Stadsvernieuwing als kulturele aktiviteit’ gestart. Het motto ‘buurten vernieuwen en daarbij rekening houden met de bestaande kulturen en waarden van de bewoners’ (Boasson, 1988) Nieuwe plannen zouden niet alleen aandacht moeten besteden aan ruimtelijke en bouwkundige kwaliteit maar vooral ook maatschappelijk en culturele aspecten.

Een andere doelstelling was dat bewoners een steeds grotere rol moesten gaan vervullen in de totstandkoming van deze plannen. De inspraak procedure waarbij bewoners konden meepraten over de te realiseren plannen was eind jaren 60 ingevoerd en inmiddels de standaard geworden.

De manier waarop deze inspraak werd gebruikt, ook in de nieuwe projectgroep structuur, leverde echter niet het gewenste resultaat maar een soort Alvaro Siza Vieira in de Haagse Schilderswijk

13

Afbeelding 12 Alvaro Siza Vieira

Afbeelding 13 Schlesisches Tor, Berlin

Afbeelding 14 Paviljoen van Portugal, Lissabon

Afbeelding 15 Huizen Bouca district, Porto

14

History of Housing

Alvaro Siza Vieira Alvaro Siza Vieira wordt wel gezien als Portugals beste levende architect. Zijn werk wordt internationaal geroemd om haar duidelijkheid, samenhang en algemene compleetheid. Alvaro Siza, zoals zijn architectennaam luidt, heeft echter nooit de architecten sterrenstatus a la Rem Koolhaas of Frank Gehry weten te bereiken. Redenen hiervoor zouden kunnen zijn dat hij nooit buiten Europa heeft gebouwd of dat hij geen architectonische taboes heeft weten te doorbreken met flitsende gebouwen. Zijn werk lijkt meer op te gaan in de bestaande context en pas echt indruk te maken als het beter bekeken wordt. Zo ook in de Haagse Schilderswijk.

hij ook zijn eigen bureau in samenwerking met Fernando Tavora. In de navolgende jaren realiseert Siza verschillende projecten (woonhuizen, zwembaden, winkels) in de omgeving van Porto, waarin steeds duidelijk zijn talent naar voren komt om de architectuur op te laten gaan in zijn omgeving.

Zijn stijl als architect is ook moeilijk te omschrijven. Bij aanvang van een nieuw project begint hij altijd me een uitgebreide analyse van de omgeving. Zijn gebouwen zijn een resultaat van deze analyse, ze sluiten aan op de huidige omgeving en op de daar geldende tradities en gewoontes.

Daarlangs heeft zijn architectuur ook een moderne kant, waarmee hij het bestaande probeert te evolueren tot iets nieuws.

In 1974 werkt hij aan de renovatie van het Bouca district, waar hij de eerder genoemde problemen probeert op te lossen op een manier die passend is in de historische context. Voor de nieuwbouw huizen ontwerpt hij bijvoorbeeld dubbele maisonnettes met lange binnenplaatsen, die karakteristiek zijn voor deze wijk.

Alvaro Siza werd geboren in 1933 in een kleine plaats nabij Porto. Hier studeerde hij ook architectuur aan de Escola de Belas Artes. Siza voltooide zijn eerste gebouwen, vier woonhuizen, een jaar voordat hij afstudeerde in 1955. In ditzelfde jaar opende Alvaro Siza Vieira in de Haagse Schilderswijk

Vanaf het midden van de jaren ’70 raakt Siza erg betrokken bij de de ontwikkeling van sociale woningen. In de nasleep van dictator Salazar’s bewind zijn de leefomstandigheden in zijn thuisstad Porto namelijk erg slecht. Veel wijken in Porto zijn zwaar overbevolkt en er is een gebrek aan goede sanitaire voorzieningen.

Een aantal jaren hierna werkt hij samen met SAAL aan het Sao Victor district in Porto, waar hij voor het eerst ook zijn affiniteit met de stedenbouw laat zien. In het project worden 1200 sociale woningen samen met publieke en commerciële functies ontwikkeld.

Deze

twee

projecten

geven

hem

de 15

Afbeelding 16 Rochussenstraat en omgeving zoals Siza het aantrof

Afbeelding 17 Bouwtechnische kwalitiet, alleen de geruite bebouwing is behoudenswaardig

16

History of Housing

Deelgebied 5 Na een aantal achteraf tegenvallende plannen voor verschillende delen van de schilderswijk is in 1982 deelgebied 5 aan de beurt. Het gebied, omsloten door de Vaillantlaan, de Hoefkade, de Jacob Catsstraat en de Parralelweg zou worden ontwikkeld met als doelstelling om de mensen die al in de wijk woonden terug te kunnen huisvesten in een nieuwe, leefbare, woonomgeving waarbij de bestaande structuur een belangrijke lijdraad vormde.

Toen in 1984 werd gestart met het maken van de daadwerkelijke plannen voor de Rochussenstraat en omgeving bleek uit funderingsonderzoek dat meer panden gesloopt moesten worden dan in de structuurschets gepand was. Deze tegenvaller was voor de hele projectgroep een teken om kritisch te kijken naar de plannen en daar wellicht een andere aanpak voor te formuleren.

Mede door het tegenvallende nieuws over de extra sloop is toen door een aantal bewoners besloten om de Bewonersgroep ‘Bouwen in 5’ op te richten. Behalve de extra sloop was de, op dat moment, al enkele jaren durende onzekerheid over de toekomst van de wijk rede tot oprichting.

Een quote van een van de oprichtsters geeft een duidelijk beeld van de ontstane situatie die moeilijk verwerkbaar was: ‘Vier jaar voordat tot sloop besloten werd, kregen we de woningen te koop aangeboden. Twee jaar ervoor werden douche en wc. vernieuwd, en een jaar tevoren de keuken. In januari ’84 werd ons gezegd dat de huizen nog vijfentwintig jaar mee konden. In maart bleek sloop noodzakelijk.’ (Boasson, 1988)

Alvaro Siza Vieira in de Haagse Schilderswijk

Duivesteijn had ondertussen al kennis gemaakt met Siza. Hopend dat hij de gene zou zijn die de wensen van de bewoners kon vertalen in een, voor zowel de bewoners als de gemeente, acceptabel plan stelde Duivesteijn voor om Siza uit te nodigen om met een frisse blik naar het hele plan te kijken. De bewonersgroep was in eerste instantie kritisch tegenover dit voorstel, hij werd gezien als een indringer van ver weg en de bewoners vroegen zich af of zo iemand nou echt de oplossing zou kunnen bieden. Ook de projectgroep had twijfels maar deze waren vooral gebaseerd op de extra kosten die het binnen halen van een beroemde architect met zich mee zouden brengen. Duivesteijn hield vol en in juli kwam Siza voor een verkennend werkbezoek naar Den Haag. Zijn werkwijze, verkennen in de buurt, gesprekken met bewoners en de oprechte interesse die hij daarbij toonde, overtuigde zowel de projectgroep als de bewonersgroep om met hem in zee te gaan.

17

Afbeelding 18 Bouwplaats van de woningbouwvereniging aan de Ruijsdaelstraat

Afbeelding 19 Hoek van de Vaillantlaan en Parallelweg tijdes de sloop van de oude woningen.

18

History of Housing

Woningbouwvereniging en Gemeente De gemeente heeft Siza in eerste instantie enkel aangenomen om de bestaande structuurschets te toetsen en verder uit te werken. Dit gebeurde in een projectgroep, waarin behalve de architect ook de bewonersgroep ‘bouwen in 5’, woningbouwvereniging ’s-Gravenhage (nu Haag Wonen) en de gemeente zelf vertegenwoordigd waren. Een hechte samenwerking tussen deze partijen werd als doelstelling voor het project gesteld.

Om dit te verzekeren werd een contract opgesteld, waarin de gedeelde verantwoordelijkheid van alle vier de partijen werd vastgelegd. Siza’s kritische en onderzoekende blik zorgde er al snel voor dat het bestaande herindelingsplan aangepast werd, waarna In het navolgende half jaar het definitieve stedenbouwkundig plan werd ontwikkeld.

Na de afronding van het stedenbouwkundig plan bleef Siza in dienst als coördinator van de bouwplannen en kreeg hij van de woningbouwvereniging de opdracht om ook het bouwplan te ontwerpen. Voor de woningbouw vereniging was de ontwikkeling met Siza als architect een nieuwe ervaring. Dat bewoners inspraak kregen bij de ontwikkeling van een nieuwe wijk was zozeer niet nieuw, de manier waarop Siza echter alle partijen dwong om hun stelling maximaal te onderzoeken en te verdedigen wel.

Dit leidde er in veel gevallen toe dat er een echte keuze werd gemaakt en er niet, zoals gebruikelijk, voor een compromis tussen de mogelijkheden werd gekozen.

Siza’s positie ten opzichte van de gemeente was ook anders dan de woningbouwvereniging uit andere ontwikkelingen gewend was. Als Alvaro Siza Vieira in de Haagse Schilderswijk

uitgenodigde sterarchitect had hij hier altijd een streepje voor. Een positie die hij meerdere malen gebruikte om zijn visie te kunnen realiseren. Zijn betrokkenheid had echter ook voordelen voor de woningbouwvereniging over het algemeen wordt hierdoor namelijk gedacht dat het budget en de beschikbare tijd hoger lagen dan bij vergelijkbare projecten.

De ontwikkeling van een sociaal woningbouwproject gaat vrijwel altijd gepaard met een gelimiteerd budget. De wereldwijde economische recessie aan het begin van de jaren ’80 zorgde er hiernaast voor dat er tijdens de ontwikkeling voortdurend bezuinigd diende te worden. De woningbouwvereniging bevond zich dus in een lastig parket, omdat ze aan de ene kant niet wilden inleveren op de kwaliteit van de woningen, maar dat daar eigenlijk geen andere mogelijkheid voor was. Siza wilden echter weinig compromissen maken op de bebouwing, zo zou hij een bezuiniging op de gevels als absoluut onacceptabel hebben bestempeld. Dat het plan uiteindelijk ongeveer zo is uitgevoerd als in het oorspronkelijke plan is voornamelijk te danken aan de dienst volkshuisvesting, die het budget meerdere malen verhoogd heeft.

Een van de zorgen van de woningbouwvereniging waren de open portieken in het plan. Deze zouden volgens hun voor ellende kunnen gaan zorgen, omdat ze gebruikt zouden gaan worden door hangjeugd en voor illegale zaken. De architect en de bewoners zagen echter niets in het afsluiten van de portieken met een hekwerk. Uiteindelijk zijn de partijen tot een compromis gekomen door 19

Afbeelding 20 Ali Keskin, inspraakbegeleider in de wijken Schilderswijk-west en Transvaal

Afbeelding 21 Projectgroep met van links naar rechts Bram Harkes, Adri Duivesteijn, Gerard van Evert, Hans van Dijk en Niek Roos

20

History of Housing

Woningbouwvereniging en Gemeente een speciaal potje te reserveren bij de gemeente, waarmee de hekwerken later alsnog geplaatst zouden kunnen worden, mocht blijken dat de portieken overlast veroorzaakten.

Mede om de financiĂŤle kosten onder controle te houden kreeg Siza bij de ontwikkeling van het stedenbouwkundig plan hulp van het architectenbureau Van de Broek & Bakema, omdat hij tot dan toe onbekend was met de Nederlandse bouwwijze, wet en regelgeving. Deze aanpak zou ervoor moeten zorgen dat excessieve kosten tijdens de uitvoering konden worden voorkomen.

Siza stond erg kritisch ten opzichte van de geldende bouwvoorschriften en was van mening dat de hoeveelheid regelgeving in Nederland ervoor zorgde dat de ontwikkeling van sociale woningbouw hiermee tot automatisme was veroordeeld.

Alvaro Siza Vieira in de Haagse Schilderswijk

21

Afbeelding 22 Inwoners van de Schilderswijk demonstreren tegen de geplande nieuwbouw en de hoge huren bij het stadhuis Groenmarkt

22

History of Housing

Financiering Zoals al eerder vermeld werd het plan ontwikkeld door woningbouwvereniging ’s-Gravenhage.

Door het garant staan van de overheid, met het zogenaamde woningwetleenstelsel, was het voor de woningbouwvereniging mogelijk om tegen een zeer gunstig tarief geld te lenen om woningen te bouwen. Het jaarlijks verlies, wat ontstond doordat de woningen onder de kostprijs verhuurd werden, werd door de overheid opgevangen door middel van een jaarlijkse exploitatiesubsidie.

Dit systeem werd tot het eind van de jaren `80 gebruikt om de woningbouwverenigingen overeind te houden. Reeds aan het begin van de jaren `80 was de overheid begonnen om bij de woningbouwverenigingen aan te dringen om voor nieuwbouw op de kapitaal markt te lenen om zo de overheidsuitgaven terug te dringen.

De protesten in de jaren ’70 tegen de cityvorming werden mede veroorzaakt door de hoge huren, die voor de nieuwbouwprojecten in de vooroorlogse wijken werd gevraagd. Als reactie op deze protesten komt de overheid met de invoering van de individuele huursubsidie in 1975. Hierdoor bleven de nieuwbouwprojecten ook aantrekkelijk voor de oude bewoners die, afhankelijk van de hoogte van de huur en hun inkomen, subsidie kregen zodat de woningen betaalbaar bleven.

Het is goed mogelijk dat zonder deze wet de herontwikkeling van veel 19de eeuwse wijken in de jaren 80’, waaronder de Schilderswijk, niet plaats had kunnen vinden.

nemen. Gevolg van deze maatregelen was dat de rijksbijdrage aan de socialehuursector als geheel van 1980 tot 1990 steeg van 84 miljoen naar 3,18 miljard gulden. Voor de woningbouwverenigingen was dit een gunstig systeem maar voor de huurders lag dat anders. Omdat de overheid gebaat was bij zo laag mogelijke bouwkosten werden er vaak kleine en sobere woningen gebouwd die precies voldeden aan de woningwet.

Om de financiering van de door Siza ontworpen gebouwen sluitend te maken is er voor de bouw ook nog gebruik gemaakt van de kopkostensubsidie. Deze subsidie is bedoeld om sociale huurwoningen in het gehele land met dezelfde huur en kwaliteit te kunnen aanbieden.

Verhoogde kosten in het stedelijk gebied voor de aanleg van de bouwplaats, materiaal en loonkosten konden hiermee opgevangen worden.

In de praktijk is echter later gebleken dat deze subsidies vaak verkeerd gebruikt werden om gaten in de begroting te dichten. Of dit in de Schilderswijk ook is gebeurd is bij ons onbekend.

De netto huurprijs van een tweekamerwoning aan de Parallelweg bedroeg na oplevering f 389,- per maand, en van een zeskamerwoning in de Jacob van Marisstraat f 671,- per maand.

Alles samen genomen waren er dus drie subsidie/ leenstelsels waardoor de woningbouwverenigingen eigenlijk bijna geen financieel risico hoefde te Alvaro Siza Vieira in de Haagse Schilderswijk

23

24

25

Afbeelding 23 ‘De Schilderswijk ontmoet Somalië’ in buurtcentrum De Lis (Van der Lissestraat 4)

26

History of Housing

Bouwen voor de wijk Na het voltooien van het stedebouwkundigplan wordt Siza door de woningbouwvereniging gevraagd twee blokken zelf uit te werken.

Gelegen op de hoek van de Parralelweg en de Valiantlaan ontwierp Siza twee woningblokken die later vernoemd zouden worden naar hun vorm, de Punt en de Komma.

Hoewel bouwen voor de wijk al enkele jaren het motto was bij de herontwikkeling van de Schilderswijk waren de tegenvallende resultaten in deelgebieden één tot en met vier voor de bewoners van deelgebied vijf, maar ook voor de wethouder, reden om het nu anders aan te pakken. Onder het motto: ‘blijf wonen in deelgebied 5’ werd nog nadrukkelijker geprobeerd de bestaande sociale structuur door het stadsvernieuwing proces te loodsen en terug te laten komen in de vernieuwde wijk. Siza was hiervoor de aangewezen persoon, hij ging al in een vroeg stadium op huisbezoeken om te praten met de bewoners. Door constant door te vragen naar de motivatie achter de woonwensen die de mensen formuleerden probeerde hij de kern van die wensen te begrijpen en maakte hij mensen enthousiast om serieus mee te denken over hun toekomstige woningen.

De bewoners van deelgebied 5 vormden dus de doelgroep van de nieuwe plannen. De bevolkingsamenstelling van deze wijk was zeer gevarieerd maar bestond voor het grootste deel uit Nederlanders en Turken. Die laatste groep was in het begin van het proces niet naar verhouding vertegenwoordigd tijdens de bijeenkomsten over de woningplattegronden, waarop Siza aandrong om de Turkse bewoners uit de wijk nadrukkelijker Alvaro Siza Vieira in de Haagse Schilderswijk

uit te nodigen mee te denken over hun toekomstige woningen. Het aandringen werkte en bij latere bijeenkomsten waren steeds meer Turken, voornamelijk mannen, aanwezig. Vanzelfsprekend ging Siza ook bij deze groep op huisbezoek om hun specifieke woonwensen te doorgronden.

Heel erg zwart op wit zou kunnen worden vastgesteld dat het cultuurverschil tussen de autochtonen en de allochtonen in de wijk bepaald werd door het wel of niet Islamitisch zijn. Hoewel deze stelling tekort doet aan de cultuur van beide groepen, is het meest in het oog springende onderdeel van de woningplattegrond die Siza uiteindelijk heeft gerealiseerd, de hal met schuifwanden en twee deuren naar het toilet en badkamer, gebaseerd op dit onderscheid. Vooral de man/vrouw relatie was hiervoor bepalend. In de Nederlandse cultuur waren mannen en vrouwen min of meer gelijk terwijl dat in de Islamitische cultuur anders was.

Een voorbeeld hiervan is het moment dat de man gasten ontvangt. In de Islamitische cultuur was het dan gebruikelijk dat de vrouw ‘onzichtbaar’ werd en zich dus terugtrok naar de slaapkamer.

De plattegrond die Siza ontwierp vergrote de bewegingsvrijheid van de vrouwen op dat moment door middel van drie schuifwanden en dubbele deuren, waardoor ze bijvoorbeeld ongezien naar het toilet konden zonder dat ook maar de kans bestond iemand tegen te komen in de hal.

Om de krijgen kregen nieuwe

bewoners uit de wijk ook echt terug te nadat de nieuwbouw gerealiseerd was deze voorrang bij de inschrijving op de woningen. Hiermee werd het voor de 27

28

History of Housing

Bouwen voor de wijk huidige bewoners aantrekkelijker gemaakt om in de buurt terug te komen en ook daadwerkelijk te wonen in een van de huizen waarover ze hadden mee gepraat. De gezinssamenstelling van de buurt was net als de etnische afkomst erg gevarieerd, van gezinnen met een aantal kinderen tot eenpersoons huishoudens, alles was vertegenwoordigd en dat zou dus ook zo moeten blijven. Voor het ontwerp van de woningen betekende dit een grote variĂŤtijd in woningtype, van 2 tot 6 kamers.

Alvaro Siza Vieira in de Haagse Schilderswijk

29

Afbeelding 24 Gedeelte Schilderswijk onder leiding van Siza, huidige situatie Boven Situatie voor stadsvernieuwing 30

History of Housing

Stedebouwkundig concept In Nederland gold lange tijd een ‘traditie’ van bouwen en stedebouw voortkomend uit woningnood, gekenmerkt door productiedrift.

Kwantiteit voor kwaliteit, gestuurd door vele regels en wetgeving. De afstand, of het aantal bestuurs- en beslissingslagen, tussen opdrachtgever en uiteindelijke bewoner werd groter en groter. Met daarnaast krimpende budgetten en het feit dat corporaties of particuliere beleggers risico’s waar mogelijk willen mijden of voorkomen, heeft dit alles gaandeweg voor veralgemenisering en standaardisering van de bouwplannen geleidt.

Juist dit gegeven is er een waar Alvaro Siza’s denken vrijwel haaks op staat. Door de dialoog aan te gaan en, waarschijnlijk ook, op een slimme manier gebruik te maken van zijn positie ten opzichte van zowel de gemeente Den Haag als andere betrokken organisaties, commissies en belanghebbenden, probeert hij die manier van denken en werken te doorbreken.

Het was vooral de inspraakcultuur die zou gaan veranderen. Het idee in de jaren ’60 dat architecten en stedebouwers, maar ook bestuurders, vanuit ivoren torens hun werk deden raakte in opspraak. In de jaren ’70 komt de inspraak op gang, maar lijkt deze achteraf meer de vorm van ‘actie’ te hebben gehad en weinig effectief te zijn geweest. In de praktijk bleek de relatie tussen architect en opdrachtgever vaak een langdurige, waar Alvaro Siza Vieira in de Haagse Schilderswijk

het moeilijk tussenkomen is voor bewoners/ insprekers. De verwachtingen die men destijds had van de inspraak zijn daarom nooit echt waargemaakt.

Eén van de dingen die in de jaren ’80 zou gaan veranderden als gevolg van de huiskamergesprekken die Siza ging voeren, is de bredere opzet van de inspraak die resulteerde in bruikbaardere input die vanaf het begin van het ontwerp proces meegenomen kan worden. Niet langer werd alleen informatie verkregen vanuit vaste bewonersvertegenwoordigers in bouwteams, maar alle partijen werden betrokken en kregen daarmee een verantwoordelijkheid.

Op deze manier wordt beter duidelijk wat de rijkdom van een buurt is, waardoor de stadsvernieuwing een echt maatpak voor de wijk kon gaan worden.

Zie ook afbeeldingen eerder in verslag, het verschil tussen de van bovenaf opgelegde structuurschets en de daar uit volgende ruzie met de wethouder en het kalme overleg met Siza afbeelding 9&10.

Het deel van de Schilderswijk dat onder leiding van Siza kwam te staan wordt begrensd door de Parallelweg, Jacob Marisstraat, Hoefkade en ‘het Fort’ (ten zuiden van het Jacob van Campenplein). Zie afbeelding 24, eerder al genoemd deel van Deelgebied 5. Dit deel zou zodanig herontwikkeld moeten gaan worden 31

Afbeelding 25 Twee mogelijkheden voorgesteld door de gemeente

1. Vaillantlaan 2. Parallelweg 3. Jacob Marisstraat 4. Jan Tooropstraat (voormalig: verlengde

Afbeelding 26 Isometrie van het plan van Siza 32

History of Housing

Stedebouwkundig concept dat sprake zou zijn van een ‘echt’ stukje Schilderswijk.

Gezien de ervaringen die voortkwamen uit eerdere vernieuwingen in en van delen van de Schilderswijk werd een van de belangrijkste speerpunten bij het ontwikkelen en uitvoeren van een plan voor Deelgebied 5 het zo goed mogelijk behouden van de bestaande sociale eenheid. Het idee van stadsvernieuwing zou versterkt worden wanneer de sociale structuur van de wijk goed op orde zou zijn. Het motto van de projectgroep werd daarom “Blijf wonen in Deelgebied 5”.

Daar waar de projectgroep al bezig was met heuse faseringsplannen en bijbehorende verhuisschema’s, werd na enkele bouwkundige onderzoeken pijnlijk duidelijk dat veel meer woningen gesloopt zouden moeten gaan worden dan vooraf werd gedacht. De projectgroep stelde Alvaro Siza na deze ontdekking aan als coördinerend architect, die zich vooral zou bezighouden met het controleren en verder uitwerken van het herindelingsplan. Op die manier werd Siza de belangrijke spil tussen alle belanghebbenden in het proces.

Naast het behoud van de sociale eenheid werd er ook een duidelijk fysiek uitgangspunt gesteld aan de herontwikkeling van het deelgebied. Duidelijke straten moesten Alvaro Siza Vieira in de Haagse Schilderswijk

dus een ‘echt stukje Schilderswijk’ maken waarin het bestaande, voor de Schilderswijk zo kenmerkende, contact tussen woning en straat zou aanblijven. Zowel nieuwe als oude bewoners zouden zich dan beter thuis voelen.

De visie moest na sloop aan 400 nieuwe woningen ruimte bieden, en alle onderdelen van het stedebouwkundig ontwerp binden.

Niet alleen relaties binnen maar ook buiten het gebied aangaan, overgangen van privé naar openbaar, maar ook architectonische elementen die het karakter van het gebied moesten gaan bepalen zouden worden opgesteld in deze basis.

Een aantal van de belangrijkste punten in het uiteindelijke plan voeren allemaal terug op hoe de Schilderswijk er altijd had uitgezien.

Straten in de oorspronkelijke structuur, lang en recht in noord-zuid richting met daaraan gesloten bouwblokken, werden uitgangspunt van de stedelijke structuur. Dwarsverbindingen in oost-west richting werden minimaal toegepast, alleen om bijvoorbeeld een tram en het buurtpark beter te kunnen bereiken.

Het rommelige staatbeeld, als gevolg van drukke en verspringende gevels, in de eerder ontwikkelde gebieden van de Schilderswijk wilde de projectgroep voorkomen dus was een van de eisen dat de gevels een duidelijke begeleiding van de straatwand zouden vormen (zie omslag). Hoeken van bouwblokken zouden wel extra accenten krijgen, om 33

Afbeelding 27 ‘Open hoek’ bij de kruising Vaillantlaan-Parallelweg 34

History of Housing

Stedebouwkundig concept toegangen naar de wijk te verduidelijken. Zo kreeg de hoek Parallelweg-Hoefkade een open hoek, en de hoek Hoefkade-Jacob Marisstraat juist een extra verdieping.

In zowel de plannen die de gemeente had voorgesteld als in het uiteindelijke plan van Siza werd uitgegaan van het (gedeeltelijk) verdwijnen van de Rochussenstraat. Op die manier ontstond ruimte voor diepere bouwblokken. Een van de belangrijkste dingen die Siza doorvoerde was de vorming van één blok in plaats van de voorgestelde 2 ten opzichte van elkaar verspringende blokken. Op deze manier kon het idee van een begeleidende straatwand beter tot zijn recht komen.

binnenterreinen. Vooral het binnenterrein van het grote bouwblok met daarin de school aan de (voormalige) Rochussenstraat was onderwerp van de discussie. Uiteindelijk kreeg het binnenterrein een meer openbaar karakter, en inmiddels ligt er een sportterrein.

Siza wist te overtuigen dat een groot bouwblok alleen mogelijk was wanneer het binnenterrein overzichtelijk zou blijven. Door dit gebied goed in te richten en bijvoorbeeld bergingen geclusterd te ontwerpen bleef de overzichtelijkheid gehandhaafd en kon het terrein zich juist gaan ontwikkelen als belangrijke spil in de buurt voor zowel kinderen als volwassenen.

Een ander punt dat vooral door de bewonersprojectgroep als belangrijk werd gezien was hoe het straatbeeld ingevuld ging worden. In combinatie met echte Haagse portieken was het van belang dat buurtcontacten op straat konden plaatsvinden. Omdat de straten in dit deel van de Schilderswijk een ontsluitende functie hebben was het mogelijk te variëren met de indeling van parkeerplaatsen, bredere trottoirs en beplanting.

De keus om grotere bouwblokken te vormen betekende ook dat er moest worden nagedacht over de inrichting van nieuwe Alvaro Siza Vieira in de Haagse Schilderswijk

35

Afbeelding 28 Uitweking van het Haagse portiek door Siza, 6 woningen hebben allen hun voordeur aan het portiek op de eerste verdieping

Afbeelding 29 Gebouwen Punt (links) en Komma (rechts).

36

History of Housing

Een woning voor iedere Schilderswijker Vanuit de rol die Alvaro Siza had als coördinerend architect, om zorg te dragen voor de kwaliteit van de uitvoering van de plannen binnen deelgebied 5, werd hem door woningbouwvereniging ’s-Gravenhage de opdracht gegeven twee woongebouwen te ontwerpen. Behalve Siza werden nog 3 andere architectenbureaus ingeschakeld.

Siza zelf ontwierp de gebouwen op de hoek van de Vaillantlaan en de Parallelweg, die al snel de Punt en de Komma genoemd werden, naar hun vorm. Deze twee wooncomplexen, die in 1988 werden opgeleverd, bevatten samen in totaal 106 woningen in de sociale huursector.

Een van de opvallendste elementen van de woongebouwen als geheel is de terugkeer van ‘echte Haagse’ portieken. Een open verbinding met de straat waaraan en waardoor, direct of minder direct wanneer op hogere verdiepingen gelegen, woningen ontsloten worden. Een gedurfde ontwerpbeslissing gezien de reputatie van de wijk wat betreft vandalisme en criminaliteit. Bij een galerijontsluiting wordt de staat een aantal maal wordt gekopieerd op een hoger niveau waardoor de relatie tussen de woningen en de echte staat verloren gaat.

De galerij en het trappenhuis wordt dan snel een soort niemandsland waar verpaupering moet worden voorkomen door continu ingrijpen door de woningbouworganisatie. Door de portiekontsluiting te herontwikkelen kon Siza Alvaro Siza Vieira in de Haagse Schilderswijk

acht woningen ontsluiten op het zelfde stukje stoep, hierdoor kunnen kleine sociale zones ontstaan waar de bewoners elkaar ontmoeten en waarvoor ze zich verantwoordelijk gaan voelen. Siza vond de bewoners snel achter zich, maar de woningbouwvereniging vond het een te groot risico. Als compromis werd besloten dat de portieken bij overlast in de toekomst op kosten van de gemeente alsnog afgesloten zouden worden.

Behalve bij de portieken wilde Siza eenzelfde idee toepassen voor gebruik van de binnenterreinen, maar hier werd minder enthousiast op gereageerd door de andere partijen. Inmiddels zijn deze binnentuinen dan ook alleen nog toegankelijk voor bewoners maar alsnog is er veel overlast.

Hoewel dus veel aandacht werd besteed aan en werd gediscussieerd over de vorm van de bouwblokken, de ontsluiting en het binnenterrein, bevindt het meest kenmerkende onderdeel van de Sizaplannen zich in de woningen zelf. De woningplattegronden herbergen namelijk een grote mate van flexibiliteit. Gedurende de ontwerpfase ging Siza wederom in gesprek en discussie met veel beoogde bewoners en belanghebbenden, om op die manier hun woonwensen te weten te komen. Die probeerde hij vervolgens te vertalen naar de meest ideale plattegronden. Dit gebeurde in 37

Afbeelding 30 Evolutie van het standaard type links, eerste voorstel Siza midden, en uitkomst eerste ROL rechts

Afbeelding 31 De uiteindelijke plattegrond van een vierkamer woning, in rood zijn de drie schuifwanden aangegeven, de schuifdeur naar de keuken wordt later geschrapt 38

Afbeelding 32 Schuifwand gang-hal

History of Housing

Een woning voor iedere Schilderswijker samenwerking met het Ruimtelijk Onderzoeks Laboratorium (ROL), waar bezoeken werden gebracht om de plattegronden daadwerkelijk te testen. Een derde factor die meespeelde in het ontwerpproces was de populaire eengezinswoning.

Een analyse van veelzeggende kenmerken van dit woningtype werd door Siza gecombineerd met de omschrijvingen van de meest ideale woning in de ogen van wijkbewoners. Vaak waren hiertussen al veel overeenkomsten.

Een belangrijk kenmerk van een eengezinswoning is de scheiding van functies.

Vaak is sprake van een meer ‘openbare’ onderverdieping met woonkamer en keuken, terwijl de bovenverdieping een meer privaat karakter heeft met de slaapkamers en badkamer. Deze tweedeling is moeilijker te realiseren wanneer het om een appartement gaat, waar de gehele woning op slechts één bouwlaag gesitueerd is. Siza trachtte dit ‘probleem’ op te lossen door het toepassen van drie schuifwanden. Op die manier konden twee gesloten circuits ontstaan. Dit werd praktisch haalbaar als gevolg van het centraal plaatsen van badkamer en toilet, waarbij het toilet via een tweede deur ook vanuit de badkamer toegankelijk is. Zo ontstond een tweedeling met een gedeelte woonkamer/keuken/hal/ toilet, en een gedeelte slaapkamers/balkon/ badkamer/toilet/(hal).

Alvaro Siza Vieira in de Haagse Schilderswijk

De flexibiliteit die deze ontwerpbeslissing met zich mee bracht werd met name onder allochtone bewoners als een enorm voordeel gezien. In deze cultuur is het namelijk gebruikelijk dat, wanneer de man des huizes gasten ontvangt, vrouwen en kinderen op de achtergrond blijven. Op deze manier worden zij minder in hun vrijheden beperkt omdat de helft van de woning ‘ongezien’ gebruikt kan worden, alsook de hal en daarmee het in- en uitgaan. Hoewel deze indeling van de woningen bedacht was om zowel Islamitische als Nederlandse gezinnen te kunnen huisvesten om zo de integratie te bevorderen, kwam er ook kritiek op. Vooral vanuit de hoek rond emancipatie van vrouwen in de samenleving kwamen geluiden dat dit integratie en inburgering niet zou bevorderen, maar juist averechts zou werken en de gebruiken van de Islamitische cultuur in de hand zou werken.

39

40

History of Housing

Beganegrond

Eerste verdieping

Tweede verdieping

Derde verdieping

Alvaro Siza Vieira in de Haagse Schilderswijk

41

Afbeelding 33 Bezuinigingen op de inrichting en verwaarlozing door de bewoners veroorzaakte een snelle verpaupering van de binnenplaats

42

Afbeelding 34 De schuifwand van de woonkamer naar de hal is hier vastgezet met een schroef en functioneerd als vaste wand

History of Housing

Gebruik van de woningen Na een lange periode van plannen, ontwerpen en bouwen blijft het altijd de vraag of de intenties en idealen uit de ontwerpfase ook werkelijkheid zullen worden. In het geval van Siza’s punt komma blok is dit zeker een interessante vraag gezien het experimentele karakter van de woningen.

Na de oplevering van de 106 sociale huurwoningen in 1988 wordt er in 1992 dan ook een onderzoek ingesteld naar het werkelijke gebruik van de ‘punt komma’ gebouwen. Dit onderzoek wordt uitgevoerd door de Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting. De resultaten die in dit hoofdstuk worden besproken zijn dan ook gebaseerd op het onderzoek van de SEV en dus al twintig jaar oud, hoewel de bevingen van toen niets zeggen over het gebruik van de woningen tegenwoordig is het wel een interessante reflectie op de uitwerking van de experimentele aspecten van het project.

W o n i n g Bijzonder aan de woningen van het punt komma blok was de dubbele circulatie in de woningplattegrond met behulp van verschillende schuifwanden. Hiermee zou de woning geschikt zijn voor bewoners van verschillende etnische afkomst en in het bijzonder voor allochtonen gezinnen van islamitische herkomst. Hiermee zouden vrouw en kinderen zich in een eigen gedeelte van de woning kunnen terug trekken als de Alvaro Siza Vieira in de Haagse Schilderswijk

man visite had. Een ontwerp dat vanaf het begin bekritiseerd werd door verschillende emancipatieverenigingen, het zou immers de snelle integratie van deze gezinnen tegen gaan. Deze bijzondere indeling zorgde er ook voor dat de bouw van de woningen duurder is uitgevallen dan normaal. De vraag is dan ook of de dubbele circulatie in de woningen werkelijk gebruikt wordt en een toegevoegde waarde aan de woning is?

Uit het onderzoek van de SER is gebleken dat de verwachten islamitische gewoontes van de allochtonen bewoners veel sneller zijn afgenomen dan verwacht. Van de 19 geïnterviewde bewoners geeft er slechts 1 gezin aan dat ze schuifdeuren op de verwachten manier gebruiken. Zelfs bij dit Turkse gezin wordt dit niet gedaan omdat vrouw en dochter niet gezien zouden mogen worden, maar omdat ze op deze manier wat rust kunnen hebben als de man visite heeft.

Sommige mensen uit de onderzoeksgroep geven aan dat ze de schuifdeur in de hal wel gebruiken voor geluidswering of warmtehuishouding, maar over het algemeen wordt deze als ongemakkelijk bestempeld.

De schuifdeur tussen de hal en de woonkamer wordt vaker gebruikt, toch geeft 7 van de 19 ondervraagden aan deze zelden of nooit te gebruiken. Als belangrijkste gebruik worden geluidswering (als kinderen slapen), huisdieren en wering van geuren uit de keuken genoemd.

43

Afbeelding 35 De open doorgang naar de keuken

44

Afbeelding 36 De open doorgang naar de keuken, door de bewoners dichtgemaakt

History of Housing

Gebruik van de woningen De schuifdeur tussen woonkamer en keuken, die om budgettaire redenen is geschrapt, wordt door veel mensen wel gemist. De open verbinding tussen keuken en woonkamer wordt als hinderlijk beschouwd, omdat etensgeuren hierdoor naar de woonkamer stromen en het gebrek aan privacy in de keuken. 10 van de 19 uit de onderzoeksgroep hebben deze open verbinding dan ook geheel of gedeeltelijk dicht gemaakt. Het is aannemelijk dat een gedeelte van deze verbindingen vandaag de dag weer open zijn gemaakt, omdat in de huidige tijd een open verbinding tussen keuken en woonkamer weer erg populair is.

De vraag die overblijft is hoe de schuifwanden waren gebruikt als ze, zoals gepland, niet voor de muur langs maar in de muur zouden wegschuiven, dit zou aanzienlijk makkelijker in te delen plattegronden opleveren en wellicht zouden ze dan beter gewaardeerd worden.

B u u r t Een van de belangrijkste uitgangspunten van het stadsvernieuwingsplan van deelgebied 5 was om de oorspronkelijke bewoners terug te laten keren in het nieuwe plan. Bij andere stadsvernieuwing projecten in de Schilderwijk was dit namelijk niet gelukt. De vraag is dan ook of de langlopende samenwerkingen tussen bewoners, gemeente en architect ervoor gezorgd heeft dat de sociale problemen in de buurt zijn opgelost en de oude bewoners Alvaro Siza Vieira in de Haagse Schilderswijk

zich weer thuis voelen.

In eerste instantie lijkt deze aanpak erg goed te werken, het merendeel van de oude bewoners heeft aangegeven graag terug te willen keren in het plangebied. Van de eerste bewoners in het punt komma blok worden dan ook slechts 14 woningen (totaal 106) verhuurd aan mensen die niet uit het actiegebied komen. Het onderzoek van de SEV wijst echter uit dat de situatie vier jaar later iets ander ligt. Van de 19 ge誰nterviewde geven er 14 aan graag binnen korte tijd te willen verhuizen. Belangrijkste argumenten hiervoor zijn de slechte leefomgeving; Drugs gebruik in de buurt, hangende jongeren in de portieken, graffiti, vernielingen, verkeersdrukte, stank en lawaai. De buurt blijkt voor de meeste bewoners dan ook belangrijker te zijn dan de woning.

De Haagse portieken werden door Siza ingezet als een manier om een levendig straatleven te stimuleren, dit blijkt in de praktijk echter minder goed te werken. De portieken worden gebruikt als plaatsen om drugs te spuiten en door jongeren om rond te hangen. Ook worden de straten vaak te intensief gebruikt door autoverkeer om een echt levendig straatleven mogelijk te maken.

De portieken zijn echter nooit afgesloten, zoals eerder met de woningbouwvereniging was afgesproken. Het Binnenterrein daar in tegen wel. Siza die vond dat de Nederlands bouwtraditie te gesloten was pleitten ervoor 45

Afbeelding 37 De Schilderswijk met oranjegeel zijn de woningen van voor 1930 gemarkeerd. Rood omkaderd de vergeten driehoek. Zwart omkaderd deelgebied 5 met daarin gearceerd het deel waarvoor Siza een plan maakte en daarin de Punt en Komma

46

History of Housing

Gebruik van de woningen om de binnenterreinen openbaar te houden.

Veel overlast door jongeren, vernielingen en inbraken hebben er echter voor gezorgd dat het binnenterrein al snel afgesloten werd. Een mogelijke oorzaak hiervan was de oorspronkelijk slechte inrichting van het binnenterrein, die ook om budgettaire redenen was veranderd van een geplande gemeenschappelijke tuin naar kijkgroen (een grasveld) waardoor de bewoners deze ruimte niet gebruikte. Mede door de persoonlijke inzet van de bewoners is het binnenterrein in de afgelopen jaren alsnog veranderd in een collectieve gebruiksruimte.

Een andere doelstelling van de woningbouwvereniging was om het punt komma blok zo goed mogelijk te verdelen onder verschillende bevolkingsgroepen.

Hiervoor werden in het ontwerp kleine en grote appartementen door elkaar geplaatst.

Vier jaar later blijken de bewoners van het punt komma blok hoofdzakelijk allochtonen te zijn, rond de 80% tegen de ongeveer 55% van de gehele Schilderswijk. Een van de oorzaken hiervan is waarschijnlijk het relatief grote aantal grote appartementen (5/6-kamer), die goed geschikt zijn voor allochtonen families met vaak veel kinderen. Een aantal van de autochtonen bewoners in het punt komma blok hebben in het onderzoek aangegeven zich hiermee niet prettig te voelen en geven dit dan ook als rede aan om te willen verhuizen.

Alvaro Siza Vieira in de Haagse Schilderswijk

Achteraf gezien is het dus lastig om te zeggen of de goede intenties van architect, gemeente en woningbouwvereniging het gewenste resultaat hebben opgeleverd. De woningen zelf worden door de meeste bewoners wel gewaardeerd, maar het project lijkt weinig veranderd te hebben aan de slechte sociale omstandigheden in de buurt. De vraag blijft dan ook of het mogelijk is om met zo’n stadsvernieuwing project een werkelijk verschil te maken in een buurt?

Situatie nu Zonder zelf gedegen onderzoek te doen, inclusief enquêtes onder de huidige bewoners, is het onmogelijk om in te schatten hoe de woningen vandaag de dag gebruikt worden.

Het enige wat met zekerheid gezegd kan worden is dat de blokken er van buiten goed bijstaan, de gevels zijn goed onderhouden en vertonen nog geen overmatige slijtage.

In de vele rapporten en verslagen over de schilderswijk is helaas ook nergens een verwijzing naar de blokken te vinden. Wellicht is dat laatste juist positief aangezien in die verslagen veel negatieve dingen besproken worden en dit deel van de wijk daarbij niet genoemd wordt.

Op de kenmerkende open hoek van de Parallelweg en Vaillantlaan zit tegenwoordig een winkel van ‘Pakkie deftig’ een organisatie die tweedehands kleding verkoopt en uitdeelt.

47

48

History of Housing

Reflectie Net als bij experimentele woningen is het bij een verslag interessant om achteraf terug te kijken op de totstandkoming en het uiteindelijke resultaat.

Het onderzoek naar de aanlooptijd tot het daadwerkelijke project heeft meer aandacht gekregen dan we aanvankelijk hadden verwacht.

Al lezend over de ontwikkelingen in Den Haag en de politiek die daarbij een rol speelde bleken de plannen die door de jaren heen voor de Schilderswijk gemaakt zijn een prachtige weergave van een cultuuromslag van de moderne naar de postmoderne tijd. De altijd interessante jaren ‘70 zorgde ervoor dat tijdens het onderzoek meerdere zijpaden bewandeld zijn die eigenlijk niet relevant waren voor dit verslag maar wel interessant waren om over te lezen.

in de Schilderswijk voor de vergeten driehoek.

Juist een reflectie over een grotere tijdspanne zou interessante informatie opleveren om mee te nemen in de verschillende ontwerpfases voor dat project.

De werkwijze van Siza en het ontwerp van de woningen bleek, zoals de korte inventarisatie helemaal aan het begin van het onderzoek al deed vermoeden, zeer boeiend. De werkwijze en dan vooral de oprechte interesse in de wensen van de bewoners kunnen we zien als een les voor ons eigen werk.

Het gebruik van de woningen nu, vijfentwintig jaar na oplevering, is een interessant onderwerp wat verder onderzoek waard is. Het mooiste zou zijn om het onderzoek wat de Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting, een organisatie die nog steeds bestaat, in 1992 heeft uitgevoerd nog een keer te herhalen. Helaas hadden we daar tijdens dit onderzoek nier de tijd en middelen voor.

Dit eventuele vervolgonderzoek zou ook juist nu interessant zijn, gezien de geplande ontwikelingen Alvaro Siza Vieira in de Haagse Schilderswijk

49

Bronnen assopiastrelle. (2012, mei 4). Retrieved from assopiastrelle: http://www.assopiastrelle.it/cti/PhotArch.nsf/ VSPH90/61F08E0B86800A81C1256F09003705EF Beeldbank Den Haag. (2012, april 1). Retrieved from Beeldbank Den Haag: http://www.haagsebeeldbank.nl/thema Boasson, D. (1988). Visie op de stad, Alvaro Siza in de schilderswijk. Den Haag: Projectorganisatie Stadsvernieuwing s’Gravenhagen.

Boven, C. v. (1997). Gids van de Moderne Architectuur in Den Haag. Den Haag: Ulysses. de geschiedenis van de volkshuisvesting. (2012, mei 7). Retrieved from huurdersvereniging-amsterdam: http://www.huurdersvereniging-amsterdam.nl/toolbox/hfdst1.pdf Freijser, V. (1990). Het veranderend stadsbeeld van Den Haag. Zwolle: Waanders Uitgevers.

Freijser, V. (2000). Stad in vorm, de vernieuwing van Den Haag 1985 - 2000. Rotterdam: 010.

Hoogewoning, A. (2005). Architectuur in Nederland Jaarboek 2004>05. Rotterdam : NAi. Kullberg, J. (1993). De punt komma in de haagse schilderswijk. Rotterdam: Drukkerij Jan Goos. mimoma. (2012, mei 4). Retrieved from mimoma: http://www.mimoma.eu Stouten, P. (1995). Over lange lijnen; ontwerp en beheer. In P. Stouten, Over lange lijnen; ontwerp en beheer (p. 42). Delft: Publikatieburo Bouwkunde. van Dijk, H. (1987). Het wegontwerpen van conflictsituaties. Archis, 42 - 47. wat was waar. (2012, april 29). Retrieved from wat was waar: http://watwaswaar.nl/ wikimedia. (2012, mei 4). Retrieved from wikimedia: http://nl.wikimedia.org wonen centraal. (2012, mei 7). Retrieved from wonen centraal: http://wcentraal.wonenportaal.nl/home/ actueel/12/246/

50

History of Housing

Fotoverantwoording Beeldbank Den Haag: http://www.haagsebeeldbank.nl

Afbeelding: 18, 19, 20, 22, 23 Boasson, D. (1988). Visie op de stad, Alvaro Siza in de schilderswijk

Afbeelding: 16, 17, 24 boven, 25, 26, 28 Freijser, V. (1990). Het veranderend stadsbeeld van Den Haag

Afbeelding: 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 21 Kullberg, J. (1993). De punt komma in de haagse schilderswijk

Afbeelding: 30, 31, 33, 34, 35, 36

Bag-viewer: Eigen bewerking

Afbeelding: 37 Voorblad:

Architectuur in Nederland Jaarboek 2004>05 Pagina 22-23:

links: Archis 1987, p 44

rechts: Architecture d’aujourd’hui ‘89, p 55

Pagina 38-39:

links: Architectural review 1990, p 51

rechts: Kullberg, J. (1993)

Wat Was Waar: http://watwaswaar.nl/

Afbeelding: 1, 2, 3, 4 Qssopiastrelle: http://www.assopiastrelle.it

Afbeelding: 12 mimoma: http://www.mimoma.eu

Afbeelding: 14 wikimedia: http://nl.wikimedia.org

Afbeelding: 13, 15 Google: www. maps.google.com

Afbeelding: 24 beneden Elcroquis: Alvaro Siza 68/69+95

Afbeelding: 27 Bauwelt: Alvaro Siza 29-30, 1990

Afbeeling: 29, 32 Alvaro Siza Vieira in de Haagse Schilderswijk

51