93790_Media Vita_BL2.qxd : 93790_Media Vita_BL2.qxd, Flat 2 of 24 - Pages: 2, 47, 02/18/09 02:44 PM
MEDIA VITA – Gregorian Hymns of Death and Resurrection
quem patronum rogaturus cum vix iustus sit securus.
What patron’s friendly voice secure, when scarce the just themselves are sure?
Introduction
Rex tremende maiestatis qui salvandos salvas gratis salva me, fons pietatis.
O king of dreadful majesty, who grantest grace and mercy free, grant mercy now and grace to me.
Recordare, lesu pie quod sum causa tuae vie ne me perdas illa die.
Good Lord, it was for my sinful sake, that thou our suffering flesh didst take, then do not now my soul forsake.
Querens me, sedisti lassus redemisti crucem passus tantus labor non sit cassus.
Thou soughtest me when I had strayed, thy blood divine my ransom paid, shall all that love be fruitless made?
Ingemesco tanquam reus culpa rubet vultus meus suplicanti parce Deus.
I groan beneath the guilt which thou canst read upon my blushing brow, but spare, O God, thy suppliant now.
Qui Mariam absolvisti et latronem exaudisti michi quoque spem dedisti.
Thou who didst Mary’s sins unbind, and mercy for the robber find, dost fill with hope my anxious mind.
Preces meae non sunt digne sed tu bone fac benigne ne perhenni cremer igne.
Though worthless all my prayers appear, still let me not, my saviour dear, the everlasting burnings bear.
Inter oves locum presta et ab edis me sequestra statuens in parte dextra.
Give me at thy right hand a place, amongst thy sheep, a child of grace, far from the goat’s accursed race.
Confutatis maledictis flammis acribus addictis voca me cum benedictis.
Yea, when thy justly kindled ire, shall bind the lost in chains of fire, O call me to thy chosen choir.
Oro supplex et acclinis cor contritum quasi cinis curas gere mei finis.
Here I plead and suppliant bend, nor cease my contrite heart to rend, that so thou spare me in the end.
The liturgy for the dead is a very extensive one. It starts with the vigil or wake, sometimes in the house of the deceased, and is continued during the procession to the church. In church, the Funeral Mass (Requiem) is held which is concluded with the farewell prayer and then the dead body is carried out of the church to be taken in procession to the churchyard where the rite ends at the grave. This whole rite contains a wide range of hymns. The Church also knows the Office of the Dead as prayed or sung in monasteries. This CD offers a selection of a repertoire which since the Second Vatican Council (1962–5) has contained no fewer than 11 different Requiems (cf. Graduale Romanum, 1974). As far as the Office is concerned we follow the Roman rite as established in Liturgia Horarum (1973). The coherence of the hymns presented exists in the belief in the mystery of Easter: Christ as the source of light and hope. We no longer focus on the fear of death and judgement, or for that matter on compassion with the dead, but we highlight the Easter character of Christian death. The latest Ritual of the Funeral Liturgy (1969) states in its introduction: ‘In the liturgy of the funeral of her children the Church celebrates Christ’s Easter Mystery full of faith, so that they, who through their baptism have become identical to the deceased and resurrected Christ, will pass together with him from death into life. This means they have to be cleansed with respect to their souls and will be lifted into heaven with the saints and the chosen, while with respect to their bodies they will await the happy fulfilment of their hopes: the coming of Christ and the resurrection of the dead.’ Therefore the hymns demonstrate joyous hope. There is time for an alleluia, a praise of God. Different versions of the ‘Libera me’ and even of the ‘Dies irae’ fit excellently within this line of thought: the unification with the resurrected Christ enters its final phase when we die; death is the gate to eternal life. 2
47
93790_Media Vita_BL2.qxd : 93790_Media Vita_BL2.qxd, Flat 3 of 24 - Pages: 46, 3, 02/18/09 02:44 PM
Welke helper moet ik vragen Niemand kan uw oordeel dragen. Koning ontzagwekkend tronend, en toch mild de schuld verschonend, red mij, mij uw trouw betonend. Jezus, heb toch medelijden, denk, hoe Gij voor mij moest lijden. Sta mij op die dag terzijde. Die, mij zoekend, zijt gebonden, mij verlost hebt van mijn zonden, zijn dan tevergeefs uw wonden? Schuldig ben ik aan het kwade, rood van schaamte om mijn daden. God, ik smeek U, schenk genade. Die Maria hebt vergeven en de moordenaar schonk het leven, mij ook hebt Gij hoop gegeven. Houd mij mijn gebed ten goede. Wil, getrouwe, voor het woeden van het helse vuur mij hoeden. Wil mij met uw schapen weiden en mij van de bokken scheiden, mij ter rechterzijde leiden. Gaan de zondaars eens verloren, is hun het helse vuur beschoren, roep mij uit als uitverkoren. Hoor, ik roep in angstig klagen, ’t hart verbrijzeld en verslagen, red mij op die dag der dagen.
46
The title of this CD has been taken from the antiphon ‘Media vita in morte sumus’. It is an exhortation for the faithful to come to realise how brittle life is; at the same time, however, it offers from a Christian perspective prospects of eternal life. The expressive way of singing also contributes to the preaching of the thoughts and feelings which manifest themselves in the texts. MEDIA VITA aims at something higher than just creating atmosphere. It wants you to experience Gregorian chants as they were originally meant, i.e. to lend expression to the Word of God. To that end old, medieval manuscripts have been our guides. The Graduale Triplex has served as our major guide to our performance; it is an edition by the Benedictines of Solesmes (France), which shows under and over the staff the most important manuscripts of Sankt Gallen (Swiss) and Laon (France). We have also consulted the Graduale Lagal by Chris Hakkennes F.J. and a private edition of some hymns of the Requiem by Fred Schneyderberg. In the comments on the separate hymns reference is made to the hymnbooks used. Stan Hollaardt Translation: Rob Marttin
1. Media vita MEDIA VITA (PM 45) cum Cant. Nunc dimittis (AM 1109) is an antiphon of the 11th century; it also exists in a responsorial form. This hymn has been particularly popular from its origin as it was sung during penitential processions as well as in disastrous times to ward off danger or to curse the enemy. After a long oral tradition it was finally written down by Hartker in his Antiphonarium. The author remains unknown. For a long time it was falsely ascribed to Notker the Stutterer (840–912), who according to a 17th-century (!) chronicle was looking at the building of a bridge across a deep ravine when he suddenly realised that man was actually in constant peril of death. This thought was said to have inspired him to write ‘Media vita’.
3
93790_Media Vita_BL2.qxd : 93790_Media Vita_BL2.qxd, Flat 4 of 24 - Pages: 4, 45, 02/18/09 02:44 PM
The antiphonal form contains the Canticle of Simeon (Luke 2. 29–32) and can also be found in the Complines in the midst of Lent (e.g. with the Norbertines) and sometimes in the Office of the Dead. Looking at the particular set-up of the antiphon, namely with the trisagion ‘Sancte Deus, Sancte Fortis, Sancte misericors Salvator’ – comparable to the Lamentations of the Liturgy of Good Friday – it could be assumed that the hymn has Greek origins. The performance is in a restoration by Fred Schneyderberg from the Hartker manuscript.
Impellentes impulerunt me, ut caderem, et Dominus adiuvit me. Fortitudo mea et laus mea Dominus, et factus est mihi in salutem. Dextera Domini fecit virtutem, dextera Domini exaltavit me; dextera Domini fecit virtutem.
2. Regem cui REGEM CUI (LH 328) cum Ps.94 (LH 154) is the invitatorium or the invitational prayer at the beginning of the vigil office. The antiphon originates from Luke 20.38, which begins with the words: ‘You cannot claim he is God of the dead, but of the living, for all live’ etc. The hymn is an invitation to sing the praise of God. Until recently, the Office of the Dead has had no invitatorium. In accordance with the view of death in the light of the Redemption we have chosen the melody which belongs to Eastertide.
Confitebor tibi, quoniam exaudisti me, et factus es mihi in salutem. Gloria Patri etc.
3. Qui vivis QUI VIVIS (LH 328) is the first hymn of Matins. Dom Anselmo Lentini OSB, who set the text to a type-melody (cf. ‘Spes Christe’ and ‘Immensae Rex’), adds the following: ‘Tutta la liturgia dei defunti nella Messa, nell’Officio Divino e in tutti i riti, ha assunto opportunamente, con la recente riforma, un nuovo carattere che esprime la fiduciosa elieta speranza cristiana dell’ingresso nel regno eterno di Dio.’ (‘Te decet Hymnus’ L’innario della ‘Liturgia Horarum’, p.294). In short, this hymn is pervaded with the new spirit of the Liturgy of the Dead.
4
Non moriar, sed vivam, et narrabo opera Domini. Haec porta Domini, iusti intrabunt in eam.
Dies irae 24 Dies irae, dies illa solvet seclum in favilla teste David cum Sibilla.
Being pushed I was overturned that I might fall: but the Lord supported me. The Lord is my strength and my praise: and he is become my salvation. The right hand of the Lord hath wrought strength: the right hand of the Lord hath exalted me: the right hand of the Lord hath wrought strength. I shall not die, but live: and shall declare the works of the Lord. This is the gate of the Lord, the just shall enter into it. I will give glory to thee because thou hast heard me: and art become my salvation. Glory be to the Father, etc. That day of wrath and grief and shame, shall fold the world in sheeted flame, as David’s psalm and Sibyl’s songs proclaim.
Quantus tremor est futurus quando iudex est venturus cuncta stricte discussurus.
What terror on each breast shall lie, when downward from the bending sky, the Judge shall come our souls to try.
Tuba mirum spargens sonum per sepulchra regionum cogens omnes ante thronum.
The trumpet, through death’s dominions blown, shall summon with a dreadful tone, the buried nations round the throne.
Mors stupebit et natura cum resurget creatura iudicanti responsura.
Nature and death in dumb surprise, shall see the ancient dead arise, to stand before the Judge’s eyes.
Liber scriptus proferetur in quo totum continetur quod inultum non sinetur.
The written book appears, which all that faithful record bears, from whence the world its sentence hears.
Tunc pandetur et plectetur quod malorum nunc videtur vel in corde detinetur.
The Lord of judgement sits him down, and every secret thing makes known, no crime escapes his vengeful frown.
Quid sum miser tunc dicturus
How shall I that day endure?
45
93790_Media Vita_BL2.qxd : 93790_Media Vita_BL2.qxd, Flat 5 of 24 - Pages: 44, 5, 02/18/09 02:44 PM
Zij stootten mij weg en sloegen mij neer, maar Hij heeft mij ondersteund. Mijn kracht is de Heer en mijn lofzang: Hij heeft mij redding gebracht! De Heer greep in met krachtige hand, de hand van de Heer heeft mij opgericht, de hand van de Heer was machtig. Ik zal niet sterven maar blijven leven en alom verhalen het werk van de Heer. Dit is de poort van de Heer, de vromen treden er binnen. Ik dank U, dat Gij mij verhoord hebt en dat Gij mij hebt gered. Eer aan de Vader enz. Dag des oordeels, dag des Heren. Alles zal tot as verteren, naar Sibylla en David Ieren. Dag van schrik, die aan zal breken als de Rechter recht zal spreken en het kwaad op aarde wreken. De bazuinen zullen schallen door het dodenrijk en allen voor de troon terneer doen vallen. Dood en schepping zullen beven, als de mens verrijst ten leven, als hij rekenschap moet geven. En dan wordt het boek gelezen en de wereld wacht vol vrezen hoe het vonnis wordt gewezen. Dan voor straf aan het licht zal treden al het kwaad gezien in het heden of verborgen hier beneden.
4. Sitivit SITIVIT (GR 882) cum Ps. 41 (GR 700) is the third antiphon of Matins. This antiphon is one of the verses of Psalm 41. It is also known as the canticum ‘Sicut cervus’ which is sung during the Easter vigil. 5. Credo quod Redemptor CREDO QUOD REDEMPTOR (LH 525) is the responsory after the first Epistle of Matins. The text is taken from the book of Job (19.25–27). A hymn in do with the authentic intonation sol-si; the verse is a type-melody, that we also find in the responsories ‘In conspectu angelorum’ and ‘Tu es pastor ovium’. 6. A porta inferi A PORTA INFERI (AM 44) cum Cant. Is. 38.10–14, 17–20 Lit. Hor. 1239 is the second antiphon of the Lauds. It originally belongs to the Lauds of Holy Saturday; from there it was passed on to the Lauds for the dead. The text was taken from a verse from the canticum of Ezekias, to whom death was announced in the middle of his life. At the apex of his life he was threatened by death. The same idea occurs in ‘Media vita’. 7. Qui lacrimatus QUI LACRIMATUS (LH 333) is a hymn from the Little Hours. The melody is of the type ‘Tibi, Redemptor’ and ‘Auctor salutis’. The author is Anselmo Lentini OSB. Translated for this edition by Dr P.J.C. Copray. 8. Si iniquitates SI INIQUITATES (AM 1152) cum Ps. 129 (AM 1153) is the second antiphon of Vespers. This is a splendid example of musical text expression: an interrogative sentence which runs in binds of tones. Psalm 129 is one of the so-called penitential psalms, in which God’s help is requested and we appeal for forgiveness.
Waar moet ik nu van gewagen?
44
5
93790_Media Vita_BL2.qxd : 93790_Media Vita_BL2.qxd, Flat 6 of 24 - Pages: 6, 43, 02/18/09 02:44 PM
9. Placebo Domino PLACEBO DOMINO (GR 877) cum Ps. 114 (GR 686); since the Middle Ages this has been the first antiphon sung on the eve of a person’s death. One could say that as soon as medicine had lost its power, the ‘Placebo Domino’ was launched; this is also the origin of the medical term ‘placebo’. Today the antiphon is sung in the liturgy during the procession from the dead person’s house to the church. 10. Requiem aeternam REQUIEM AETERNAM (CR 669) cum Ps. 64, 2. The text of this entry hymn derives from the apocryphal book of Esdras (fourth century B.C.), which tells us about the return home from the Babylonian Captivity and the construction of the temple. The author also has God make a number of prophesies about the end of the world. Here we also find the text on which Roman Liturgy based its requiem. The prayer ‘Requiem aeternam’ already existed in the fifth century and was recovered as an epitaph from many graves within a Libyan necropolis. Through the Mozarabic (Spain) and the Gallican (France) services it may have found its way into the liturgy of Rome. The performance is in a reconstruction by Fred Schneyderberg from a number of manuscripts. 11. Kyrie, eleison KYRIE, ELEISON is not – as often thought – a reminiscence of or relic from the first three centuries, when the Greek language, the language of culture, was commonly used in Rome to celebrate the liturgy. It has a far earlier origin, namely the Old Testament, which already knows the exclamation ‘Lord, have mercy on me’. The exclamation ‘Kyrie, eleison’ was also used in eastern liturgy. This shows us that we are dealing with a fossilised expression. The Kyriale from the Mass XVIII-B is often sung as part of the Funeral Liturgy. In itself it is not a unity as the compositions date from several centuries. For this performance we have used the Graduale Lagal by Chris Hakkennes. 6
In exitu Israel de Aegypto, domus lacob de populo barbaro. Factus est luda sanctuarium eius, Israel potestas eius. Mare vidit et fugit, lordanis conversus est retrorsum; montes saltaverunt ut arietes, et colles sicut agni ovium.
When Israel went forth from Egypt, the house of Jacob from a people of strange language, Judah became his sanctuary, Israel his dominion. The sea looked and fled, Jordan turned back. The mountains skipped like rams, the hills like lambs.
Quid est tibi, mare, quod fugisti? Et tu, lordanis, quia conversus es retrorsum; Montes, quod saltastis sicut arietes, et colles, sicut agni ovium? A facie Domini contremisce terra, a facie Dei lacob, qui convertit petram in stagna aquarum et silicem in fontes aquarum.
What ails you, O sea, that you flee? O Jordan, that you turn back? O mountains, that you skip like rams? O hills, like lambs?
Gloria Patri etc. Ego sum resurrectio 22 Ego sum resurrectio et vita: qui credit in me, etiam si mortuus fuerit, vivet: et omnis qui credit in me, non morietur in aeternum. Ps. Animae eorum in bonis demorentur et semen eorum hereditabit terram. Aperite mihi 23 Aperite mihi portas iustitiae, et ingressus in eas confitebor Domino. Confitemini Domino, quoniam bonus, quoniam in saeculum misericordia eius. De tribulatione invocavi Dominum, et exaudivit me educens in latitudinem Dominus. Dominus mecum, non timebo quid faciat mihi homo. Bonum est confugere ad Dominum, quam confidere in homine. Bonum est confugere ad Dominum, quam confidere in principibus.
Tremble, O earth, at the presence of the Lord, at the presence of the God of Jacob, who turns the rock into a pool of water, the flint into a spring of water. Glory be to the Father, etc. I am the resurrection and the life: he that believeth in me, although he be dead, shall live: And every one that liveth and believeth in me shall not die for ever. Ps. He himself shall abide in prosperity, and his children shall possess the land.
Open ye to me the gates of justice: I will go in to them, and give praise to the Lord. Give praise to Lord, for he is good: for his mercy endureth for ever. In my trouble I called upon the Lord: and the Lord heard me, and enlarged me. The Lord is my helper, I will not fear what man can do unto me. It is good to confide in the Lord, rather than to have confidence in man. It is good to trust in the Lord, rather than to trust in princes.
43
93790_Media Vita_BL2.qxd : 93790_Media Vita_BL2.qxd, Flat 7 of 24 - Pages: 42, 7, 02/18/09 02:44 PM
Toen Israël uit Egypte vertrok, Jakob het brabbelend volk ontvluchtte, toen koos hij in Juda zijn heiligdom, werd Israël zijn domein. De zee zag hem komen en sloeg op de vlucht, en steigerend week de Jordaan; de bergen sprongen als rammen op, als lammeren dansten de heuvels. Wat is het toch, zee, dat u vluchten doet? Jordaan, waarom wijkt ge terug? Gij bergen, wat springt ge als rammen op, gij heuvels als lammeren? De aarde beeft voor het aanschijn des Heren, zij siddert voor Jacobs God, die rotsige grond tot een waterpoel maakt en harde steen tot een bron. Eer aan de Vader enz. Ik ben de verrijzenis en het leven; wie in Mij gelooft, zal leven, ook al is hij gestorven; en ieder die gelooft in Mij zal in eeuwigheid niet sterven. Ps. Mogen hun zielen in welstand verkeren en hun nageslacht zal het land als erfenis bezitten.
Maak open de poort der gerechtigheid, daarbinnen wil ik de Heer gaan danken. Brengt dank aan de Heer, want Hij is genadig, eindeloos is zijn erbarmen! Ik riep tot de Heer vanuit mijn ellende, Hij heeft mij gehoord en bevrijd. De Heer is met mij, ik ben niet bevreesd; wat kan een mens mij nog kwaad doen? Want beter is het te gaan tot de Heer, dan een mens te vertrouwen; en beter is het te gaan tot de Heer, dan te vertrouwen op vorsten.
42
12. Requiem aeternam REQUIEM AETERNAM cum Ps. 24, 13 is one of the optional hymns between the readings. The text is similar to that of the entry hymn; as for the verse, there are different texts in several manuscripts. We have chosen ‘Animae eorum’, which occurs (among other places) in the manuscript by Laon. The melody is that of the well-known second modus type (‘Angelis suis’ etc.). The performance is based on the Graduale Lagal. 13. Requiem aeternam REQUIEM AETERNAM (GR 67l) is also an optional hymn. The revision of the Graduale Romanum, based on the Ordo Cantus Missae (1973), has created the option to sing the alleluia with verse Requiem aeternam as preparation for the Gospel. The glad tiding, after all, is that the death of a Christian should be looked upon in the light of Christ’s death and resurrection. As it concerns an alleluia hymn here, which creates a joyful mood, it is especially suitable for a Requiem in which gratitude is the prevailing emotion. The melody is of the eighth modus type (‘Ostende’ etc.). Our performance is based on the Graduale Triplex. 14. Absolve, Domine ABSOLVE, DOMINE (GR 672) is a third possible hymn, namely a tract, a psalm recited without interruptions. The tract very often replaced the alleluia during Lent. The tract ‘Absolve, Domine’ does not occur in the older manuscripts but dates from more recently. The melody is an application or adaptation of the other eighth modus tractus, especially of the four cantica of the Easter Vigil, which probably originate from the Frankish area (eighth century). Undoubtedly the Dominican Graduale, dating back to 1267, belongs to the older places where the hymn can be found. The distribution of the hymn has taken place through the Council of Trent (1545–1563). The performance is based on the Graduale Lagal. 7
93790_Media Vita_BL2.qxd : 93790_Media Vita_BL2.qxd, Flat 8 of 24 - Pages: 8, 41, 02/18/09 02:44 PM
15. Domine Iesu Christe DOMINE IESU CHRISTE is the Offertorium, the pre-eminent offertory hymn. After all, the subject of the verse is the congregation which brings up offerings and prayers for the Lord. For that matter, the text is a prayer in itself which refers to Christ triumphing over hell. Its origin is said to be Gallic. Performance is from a reconstruction by Fred Schneyderberg. 16. Sanctus SANCTUS (GR 767) is a three-fold hymn in praise of the Most High. The text is taken from Is. 6.3 and is as if it were sung incessantly by the angels themselves. The simplicity of the melody, without any stylisation, reveals a much older origin than the dates of the manuscripts in which the hymn appears for the first time (13th century). 17. Agnus Dei AGNUS DEI (GR 768) is the hymn that accompanies the Breaking of the Host and is not a prayer for the dead. Since the Second Vatican Council the ‘dona eis requiem (sempiternam)’ has therefore been rightly replaced again by the ‘miserere nobis’ and ‘dona nobis pacem’. This melody is also of a very early origin. 18. Lux aeterna LUX AETERNA (GR 676) cum Ps. 111, 7 has been taken, like the introitus ‘Requiem aeternam’, from the apocryphal book of Ezdras. The hymn occurs neither in the manuscripts of Sankt Gallen nor in that of Laon; we do find it, however, in some Aquitain manuscripts and in Beneventum VI-34. Exceptional in this communio is the refrain. Performance is from the Graduale Lagal.
8
Agnus Dei 17 Agnus Dei, qui tollis peccata mundi: miserere nobis. Agnus Dei, qui tollis peccata mundi: miserere nobis. Agnus Dei, qui tollis peccata mundi: dona nobis pacem.
Lamb of God, you take away the sins of the world: have mercy on us. Lamb of God, you take away the sins of the world: have mercy on us. Lamb of God, you take away the sins of the world: grant us peace.
Lux aeterna 18 Lux aeterna luceat eis, Domine, cum sanctis tuis in aeternum, quia pius es. Requiem aeternam dona eis, Domine; et lux perpetua luceat eis. Cum sanctis etc. In memoria aeterna erit iustus; ab auditione mala non timebit.
May everlasting light shine upon them, O Lord, with thy saints in eternity, for thou art merciful. Grant them eternal rest, O Lord, and may everlasting light shine upon them. With thy saints etc. He shall be justified in everlasting memory, and shall not fear evil reports.
Subvenite 19 Subvenite Sancti Dei, occurrite angeli Domini. Suscipientes animam eius: offerentes eam in conspectu Altissimi. Suscipiat te Christus, qui vocavit te: et in sinum Abrahae angeli deducant te. Libera me 20 Libera me, Domine, de viis inferni, qui portas aereas confregisti, et visitasti infernum, et dedisti eis lumen, ut viderent te: qui erant in poenis tenebrarum. V. Clamantes et dicentes: “Advenisti, Redemptor noster.” In paradisum 21 In paradisum deducant te angeli: in tuo adventu suscipiant te martyres, et perducant te in civitatem sanctam Ierusalem. Chorus angelorum te suscipiat, et cum Lazaro quondam paupere aeternam habeas requiem.
Come to his assistance, ye saints of God, meet him, ye angels of the Lord, receiving his soul, offering it in the sight of the most High. May Christ, who has called thee, receive thee and may the angels conduct thee into Abraham's bosom. Deliver me O Lord from the ways of hell, which hast broken the brazen gates, and hast visited hell, and hast given light to them, that they might behold thee, which were in the pains of darkness. V. Crying, and saying, ‘Thou art come, O our redeemer, which were in pains of darkness.’ May the Angels lead you into paradise; may the martyrs receive you and lead you into the holy city of Jerusalem. May the choir of Angels receive you and with Lazarus, who was once poor, may you enjoy eternal rest.
41
93790_Media Vita_BL2.qxd : 93790_Media Vita_BL2.qxd, Flat 9 of 24 - Pages: 40, 9, 02/18/09 02:44 PM
Lam Gods, dat wegneemt de zonden der wereld, ontferm U over ons. Lam Gods, dat wegneemt de zonden der wereld, ontferm U over ons. Lam Gods, dat wegneemt de zonden der wereld, geef ons de vrede. Het eeuwige licht verlichte hen, Heer, voor eeuwig bij uw heiligen, want Gij zijt vol liefde. Heer, geef hun de eeuwige rust en het eeuwige licht verlichte hen. Bij uw heiligen enz. In eeuwig aandenken blijft de rechtvaardige: voor een kwade tijding behoeft hij niet te vrezen. Komt hem te hulp, Heiligen van God, komt hem tegemoet, Engelen van de Heer. Neemt hem op en geleidt hem voor het aanschijn van de Allerhoogste. Moge Christus, die u geroepen heeft, u ontvangen en mogen de Engelen u dragen in de schoot van Abraham. Bevrijd mij, Heer, van de paden die voeren naar het dodenrijk, gij die de stalen poorten hebt verbrijzeld, die het dodenrijk hebt bezocht en licht om U te zien geschonken hebt aan hen die in smartelijke duisternis verbleven. V. Luide riepen zij: “Gekomen zijt Gij, onze Verlosser.” De Engelen, zij mogen u geleiden naar het paradijs, de Martelaren mogen u ontvangen bij uw komst, en u brengen naar de heilige stad Jeruzalem. Het koor van Engelen moge u ontvangen en moogt gij, samen met de arme Lazarus, vinden de eeuwige rust.
40
19. Subvenite SUBVENITE (GR 692) is a responsory, the text of which dates back to the third century. We here find the authentic Christian vision of death as the transition to the community of Saints. This is strikingly rendered in the first verse, which in the Dominican rite runs as: ‘Chorus angelorum eam suscipiat et in sinu Abrahae eam collocet’. This responsory was originally followed by Psalm 113 ‘In exitu Israel’ together with the antiphon ‘Chorus angelorum’, which are now part of the antiphon ‘In paradisum’. In a liturgical sense this hymn has functioned as a prayer over someone’s deathbed, as the Introitus of the Mass as soon as the funeral procession arrives, and often as the first hymn of the Absolution following the Requiem. Performance is from the Graduale Lagal. 20. Libera me, Domine, de viis LIBERA ME, DOMINE, DE VIIS (GR 880) is a responsory which together with other responsories and prayers formed part of the Absolution; let’s say the intercessions for the dead person before he was taken to the churchyard. During the hymns the body was sprinkled – sometimes by the churchgoers – and censed by the priest. The bestknown version shows the medieval fear of the Last Judgement and of eternal damnation; this especially goes for the verses ‘Dies illa, dies ira!’ and ‘Tremens factus sum ego’. That is why this hymn has been excluded from the Requiem since the Second Vatican Council. In its place it is recommended to sing the ‘Libera me, domine, de viis’, because in it Messianism can be heard. The text dates back to the apocryphal gospel by Nicodemus (before the fifth century) and one of the sermons of the pseudo-Augustinus is based on it; this responsory is a consequence of this sermon. In many old monastic antiphonalia (among others with Hartker) we find this version of the ‘Libera’. The theme is the descent into hell, which was so popular that its use was manifold in iconography: the anastasis (= the Resurrection) in the Eastern Churches. This responsory, music included, is often depicted on the pennants. 9
93790_Media Vita_BL2.qxd : 93790_Media Vita_BL2.qxd, Flat 10 of 24 - Pages: 10, 39, 02/18/09 02:44 PM
21. In paradisum IN PARADISUM (GR 881) cum Ps. 113 (GS 426) is an antiphon consisting of a combination of two antiphons, namely ‘In paradisum’ and ‘Chorus angelorum’. It is a very old text, presumably from the days before Pope Gregory. It is as if it were the frame of the psalm about the exodus to the Promised Land. The antiphon is sung when the body is carried out of the church. As the liturgy in church starts with the Requiem of the Introitus, thus it ends with the word ‘requiem’ of the antiphon ‘Chorus angelorum’. Performance is from a restoration from the manuscript by Hartker. 22. Ego sum resurrectio EGO SUM RESURRECTIO (GR 697) cum Ps. 24, 13 is, like ‘In paradisum’, an antiphon from Lauds which can be sung when the body is carried out of the church. The text is from John 11.25–26. The hymn was already mentioned in the antiphonalia from the days of Pope Gregory I (590–604). The performance is a reconstruction based on the Antiphonarium by Hartker, the manuscript by Laon and Beneventum VI-34. 23. Aperite mihi APERITE MIHI (GR 698) cum Ps. 117 (GR 698) is the antiphon sung during the procession to the grave. This antiphon is from the antiphonarium by Hartker and does not exist in the old Graduale or the Liber Usualis. According to the Graduale Simplex it can also be used as an antiphon with the Introitus. 24. Dies irae DIES IRAE (in medieval manuscripts consistently spelled with -e instead of -ae) is perhaps a contemplation in rhyme on the Gospel of the first Sunday of the Advent (Luke 21, 25 ff.). It is a hymn which belongs to the few sequences which could bear and hold up the Church’s criticism; not, however, as a hymn in the Requiem but in the weekly Tides of the last week of the Ecclesiastical Year. 10
Requiem aeternam 12 Requiem aeternam dona eis Domine: et lux perpetua luceat eis. Ps. Animae eorum in bonis demorentur et semen eorum hereditabit terram. Requiem aeternam 13 Alleluia. Requiem aeternam dona eis Domine: et lux perpetua luceat eis. Alleluia. Absolve, Domine 14 Absolve, Domine, animas omnium fidelium ab omni vinculo delictorum. Et gratia tua illis succurrente, mereantur evadere iudicium ultionis. Et lucis aeternae beatitudine perfrui. Domine Iesu Christe 15 Domine Iesu Christe, Rex gloriae, libera animas omnium fidelium defunctorum de manu inferni et de profundo laci: libera eas de ore leonis, ne absorbeat eas tartarus, ne cadant in obscuris: sed signifer sanctus Michael repraesentet eas in lucem sanctam: Quam olim Abrahae promisisti, et semini eius. Hostias et preces tibi Domine laudis offerimus: tu suscipe pro animabus istis, quarum hodie memoriam facimus: fac eas, Domine, de morte transire ad vitam. Quam olim Abrahae promisisti, et semini eius. Sanctus 16 Sanctus, Sanctus, Sanctus, Dominus Deus Sabaoth. Pleni sunt caeli et terra gloria tua. Hosanna in excelsis. Benedictus qui venit in nomine Domini. Hosanna in excelsis.
Eternal rest grant unto them, O Lord, and let perpetual light shine upon them. Ps. Their souls shall abide in prosperity, and their children shall possess the land. Alleluia. Eternal rest grant unto them, O Lord, and let perpetual light shine upon them. Alleluia. Forgive, O Lord, the souls of all the faithful departed from all the chains of their sins. And may they deserve to avoid the judgement of revenge by your fostering grace. And enjoy the everlasting blessedness of light. Lord Jesus Christ, King of glory, free the souls of all the faithful departed from infernal punishment and the deep pit. Free them from the mouth of the lion; do not let Tartarus swallow them, nor let them fall into darkness; but may the sign-bearer, Saint Michael, lead them into the holy light which you promised to Abraham and his seed. O Lord, we offer you sacrifices and prayers in praise; accept them on behalf of the souls whom we remember today. Make them pass over from death to life, as you promised Abraham and his seed. Holy, holy, holy, Lord God of hosts, heaven and earth are full of thy glory: Glory be to thee, O Lord most High. Blessed is he that cometh in the name of the Lord. Hosanna in the highest.
39
93790_Media Vita_BL2.qxd : 93790_Media Vita_BL2.qxd, Flat 11 of 24 - Pages: 38, 11, 02/18/09 02:44 PM
Heer, geef hun de eeuwige rust en het eeuwige licht verlichte hen. Ps. Mogen hun zielen in welstand verkeren en hun nageslacht zal het land als erfenis bezitten. Alleluja. Heer, geef hun de eeuwige rust en het eeuwige licht verlichte hen. Alleluia.
Ontsla, Heer, de zielen van alle overleden gelovigen van alle boeien der zonden. En mogen zij door de hulp van uw genade bij het oordeel aan de wraak ontkomen. En de zaligheid van het eeuwige licht genieten. Heer, Jezus Christus, Koning der heerlijkheid, verlos de zielen van alle overleden gelovigen van de macht der hel en van de ondergang. Ontruk hen aan de muil van de leeuw opdat de afgrond hen niet verslindt en zij niet vallen in de duisternissen. Maar moge de aanvoerder, de heilige Michaël, hen binnenleiden in het heilige licht; dat Gij eertijds beloofd hebt aan Abraham en zijn zaad. Offers en gebeden van lof dragen wij U op, Heer; neem ze aan voor de zielen welke wij heden gedenken; doe hen overgaan, Heer, van de dood tot het leven. Dat Gij eertijds beloofd hebt aan Abraham en zijn zaad.
Texts which breathe God’s wrath and vengeance have fallen from liturgical favour since the Second Vatican Council; now the spirit of Salvation through the Mystery of Easter prevails. A Dies irae text, older than the well-known 13th-century one, does exist, but has been preserved only as a so-called rhyme prayer. This text differs considerably from the known manuscripts, for example in the sixth verse, ‘Tunc pandetur’ instead of the ‘Iudex ergo’, and the absence of the eleventh verse. Most striking, however, is the complete abscence of the ending ‘Lacrimosa dies illa’ up to and including ‘Pie Iesu Domine dona eis requiem. Amen’. For those who know the melody, this makes sense: from a musical point of view there is a break here. The end ‘Lacrimosa’ etc. can be explained as a later addition and adaptation of one of the verses sung with the responsory ‘Libera’. The absence of the verses mentioned puts the text in a different light: it is not Judgement Day that is central, but the consolation offered by praying this supplication. This would be in favour of entering the ‘Dies irae’ again in the Liturgy of the Dead, be it the version of the rhyme prayer. One would have to think about a suitable place. Certainly not before the Gospel, as the ‘Dies irae’ in its proper sense of the word is not a sequentia. It is not a consequence of an a-melism of a previous alleluia. That is why the hymn has been entered here as a kind of appendix.
Heilig, Heilig, Heilig, de Heer, de God der hemelse Machten. Vol zijn hemel en aarde van uw heerlijkheid. Hosanna in den hoge. Gezegend Hij, die komt in de Naam des Heren. Hosanna in den hoge.
38
11
93790_Media Vita_BL2.qxd : 93790_Media Vita_BL2.qxd, Flat 12 of 24 - Pages: 12, 37, 02/18/09 02:44 PM
Quia apud Dominum misericordia, et copiosa apud eum redemptio. Et ipse redimet Israel ex omnibus iniquitatibus eius. Gloria Patri etc.
MEDIA VITA – Gezangen uit de liturgie van de overledenen Inleiding en verantwoording De liturgie van de overledenen is een zeer uitgebreide liturgie. Zij vangt aan met de vigilie of avondwake, eventueel in het huis van de overledene, en vindt een vervolg in de processiegang naar de kerk. In de kerk heeft de uitvaartmis plaats, die besloten wordt met het afscheidsgebed en het naar buiten dragen van het dode lichaam. Daarna is er een processie naar het kerkhof en wordt de ritus besloten bij het graf. Deze plechtigheid bevat een rijk scala aan gezangen. Dan kent de Kerk ook nog het Officie van de overledenen, zoals dat in kloosters gebeden of gezongen wordt. Deze cd biedt een keuze uit een repertoire dat sinds Vaticanum II zelfs elf verschillende missen voor overledenen heeft (zie Graduale Romanum 1974). Wat het Officie betreft is de Romeinse ritus gevolgd, zoals vastgelegd in “Liturgia Horarum” (1973). De samenhang tussen de gepresenteerde gezangen bestaat in het geloof in het Paasmysterie van Christus als bron van licht en hoop. Niet meer angst voor de dood en het oordeel, of medelijden met de gestorvene staan centraal, maar het paaskarakter van de christelijke dood. Het nieuwe Rituaal van de Uitvaartliturgie (1969) zegt in de inleiding: “In de liturgie van de uitvaart van haar kinderen viert de Kerk vol vertrouwen Christus’ Paasmysterie, opdat zij die door het doopsel aan de gestorven en verrezen Christus gelijkvormig zijn geworden, met Hem door de dood overgaan tot het leven. Dit houdt in dat zij naar de ziel gereinigd moeten worden en met de heiligen en uitverkorenen ten hemel zullen worden opgenomen, terwijl zij naar het lichaam de gelukkige vervulling verwachten van hun hoop: de komst van Christus en de verrijzenis van de doden.” Uit de gezongen teksten spreken dan ook gevoelens van blijde hoop. Er is plaats voor een alleluia, een lofzang voor God. Een andere versie van het “Libera me” en zelfs het “Dies irae” – zij het in een nieuw jasje – passen uitstekend binnen de gedachtegang: de vereniging met de verrezen Christus komt bij de dood in een definitieve fase; de dood als poort naar het eeuwig leven. 12
9
Placebo Domino Placebo Domino in regione vivorum.
For with the Lord there is steadfast love, and with him is plenteous redemption. And he will redeem Israel from all his iniquities. Glory be to the Father, etc. I will please the Lord in the land of the living.
Dilexi, quoniam exaudit Dominus vocem deprecationis meae. Quia inclinavit aurem suam mihi, cum in diebus meis invocabam. Circumdederunt me funes mortis, et angustiae inferni invenerunt me. Tribulationem et dolorem inveni, et nomen Domini invocabam: O Domine, libera animam meam. Misericors Dominus et iustus, et Deus noster miseretur. Custodiens parvulos Dominus; humiliatus sum, et salvum me faciet. Convertere, anima mea, in requiem tuam,
I love the Lord, because he has heard my voice and my supplications. Because he inclined his ear to me, therefore I will call on him as long as I live. The snares of death encompassed me; the pangs of Sheol laid hold on me; I suffered distress and anguish. Then I called on the name of the Lord: ‘O Lord, I beseech thee, save my life!’
quia Dominus benefecit tibi. Quia eripuit animam meam de morte, oculos meos a lacrimis, pedes meos a lapsu. Gloria Patri etc.
has dealt bountifully with you. For thou hast delivered my soul from death, my eyes from tears, my feet from stumbling. Glory be to the Father, etc.
Gracious is the Lord, and righteous; our God is merciful. The Lord preserves the simple; when I was brought low, he saved me. Return, O my soul, to your rest; for the Lord
Requiem aeternam 10 Requiem aeternam dona eis Domine: et lux perpetua luceat eis. Ps. Te decet hymnus, Deus, in Sion; et tibi reddetur votum in lerusalem.
Eternal rest grant unto them, O Lord, and let perpetual light shine upon them. Ps. A hymn becometh thee, O God, in Zion, and unto thee a vow shall be repaid in Jerusalem.
Kyrie, eleison 11 Kyrie, eleison. Christe, eleison. Kyrie, eleison.
Lord, have mercy. Christ, have mercy. Lord, have mercy.
37
93790_Media Vita_BL2.qxd : 93790_Media Vita_BL2.qxd, Flat 13 of 24 - Pages: 36, 13, 02/18/09 02:44 PM
Want de Heer is steeds barmhartig, zijn genade onbeperkt. Hij zal Israël verlossen van zijn ongerechtigheid. Eer aan de Vader enz. Ik mag weer leven onder Gods oog in het land van de levenden. De Heer heb ik lief, want Hij luistert, Hij hoort mijn smekende stem. Hij heeft mij aandacht geschonken telkens als ik tot Hem riep. De dood hield mij al in zijn strikken, het net van het schimmenrijk viel op mij neer, ik ging onder zorgen gebukt. Toen riep ik de naam van de Heer aan: “Ach, red mij, Heer, van de dood!” De Heer is goed en rechtvaardig, barmhartig is onze God. Eenvoudigen biedt Hij bescherming; Hij heeft mij gered uit de nood. Mijn ziel, wees niet meer onrustig, de Heer draagt zorg voor u. Hij heeft mijn ziel ontrukt aan de dood, de tranen gedroogd in mijn ogen, voor struikelen mij behoed. Eer aan de Vader enz. Heer, geef hun de eeuwige rust en het eeuwige licht verlichte hen. Ps. Voor U moet men zingen in Sion, God, en U in Jeruzalem dankoffers brengen. Heer, ontferm U over ons. Christus, ontferm U over ons. Heer, ontferm U over ons.
36
Deze cd heeft als titel meegekregen MEDIA VITA, de eerste woorden van de antifoon “Media vita in morte sumus”. Zij betekenen voor de gelovige een aansporing tot het besef te komen hoe broos het leven is, maar tegelijkertijd bieden zij in christelijk perspectief uitzicht op het eeuwige leven. De expressieve manier van zingen draagt bij aan de verkondiging van de gedachten en gevoelens die uit de teksten spreken. MEDIA VITA beoogt namelijk meer dan sfeer te brengen: Gregoriaans laten beleven zoals deze zang oorspronkelijk bedoeld is, d.w.z. expressie verlenen aan het gewijde woord. Oude, middeleeuwse handschriften wijzen daarbij de weg. Het Graduale Triplex, een uitgave van de Benedictijnen van Solesmes (Fr.), waarin onder en boven de notenbalk de belangrijkste manuscripten van Sankt Gallen (Zwitserland) en Laon (Fr.) staan aangegeven, is de belangrijkste leidraad geweest bij de uitvoeringswijze. Verder zijn van dienst geweest Chris F. J. Hakkennes’ “Graduale Lagal” en een privé-uitgave van Fred Schneyderberg van enige gezangen uit de requiemmis. Bij de bespreking van de afzonderlijke gezangen is verwezen naar de gebruikte zangboeken. Stan Hollaardt 1. Media vita MEDIA VITA (PM 45) cum Cant. Nunc dimittis (AM 1109) is een antifoon, daterend uit de 11e eeuw, die ook een responsoriale vorm kent. Sedert zijn ontstaan is dit gezang bijzonder populair geweest vanwege het feit dat het zowel in boeteprocessies gezongen als in tijden van rampspoed aangewend werd om gevaar af te weren of de vijand te verwensen. Na een lange mondelinge traditie werd het o.a. door Hartker opgetekend in zijn Antiphonarium. Wie de auteur is, is onbekend. Lange tijd heeft men het ten onrechte toegeschreven aan Notker de Stamelaar (840–912), over wie een 17e-eeuwse (!) kroniek verhaalt dat hij zich bij het aanschouwen van de bouw van een brug over een diep ravijn realiseerde hoezeer de mens voortdurend in levensgevaar verkeert. Deze gedachte zou hem geïnspireerd hebben tot tekst en melodie van het “Media vita”. 13
93790_Media Vita_BL2.qxd : 93790_Media Vita_BL2.qxd, Flat 14 of 24 - Pages: 14, 35, 02/18/09 02:44 PM
De antifonale vorm omvat het Canticum van Simeon (Lucas 2, 29–32) en komt onder andere voor in de Completen midden in de Vastentijd (bijv. bij de Norbertijnen) en soms in de getijden voor de overledenen. Gezien de bijzondere opbouw van de antifoon, namelijk met het trisagion “Sancte Deus, Sancte Fortis, Sancte misericors Salvator” – te vergelijken met de Klaagzangen uit de liturgie van Goede Vrijdag –, bestaat het vermoeden dat het gezang van Griekse origine is. Uitvoering geschiedt in een restauratie door F. Schneyderberg naar het manuscript van Hartker.
7
2. Regem cui REGEM CUI (LH 328) cum Ps. 94 (LH 154) is het invitatorium of uitnodigingsgebed aan het begin van het vigilieofficie. De antifoon is ontleend aan Lucas 20, 38, welke tekst in vertaling aanvangt met: Hij is toch geen God van doden, maar van levenden, want allen leven enz. Het gezang is een opwekking om Gods lof te zingen. Tot voor kort kende het dodenofficie geen invitatorium. Conform de opzet de dood in het licht van de Verlossing te zien is gekozen voor de melodie die geldt voor de paastijd. 3. Qui vivis QUI VIVIS (LH 328) is de 1e hymne uit de Metten. Dom Anselmo Lentini OSB, die de tekst op een type-melodie gezet heeft (vgl. “Spes, Christe” en “Immensae rex”), geeft er als commentaar bij: “Tutta la liturgia dei defunti, nella Messa, nell’Officio Divino e in tutti i riti, ha assunto opportunamente, con la recente riforma, un nuovo carattere che esprime la fiduciosa elieta speranza cristiana dell’ingresso nel regno eterno di Dio.” (‘Te decet Hymnus’ L’innario della “Liturgia Horarum”; p. 294). Kortom deze hymne ademt de nieuwe geest van de dodenliturgie. 4. Sitivit SITIVIT (GR 882) cum Ps. 41 (GR 700) is de 3e antifoon van de Metten. Deze antifoon is een van de verzen van psalm 41. Zij is ook bekend als onderdeel van het canticum ‘Sicut cervus’, dat gezongen wordt in de Paaswake. 14
8
Qui lacrimatus Qui lacrimatus Lazarum gemensque cum sororibus, ipsum fecisti praepotens illarum reddi studiis.
Thou, in deep sorrow for Lazarus, shared this grief with his sisters and gavest him back to their love in the fullness of thy power.
Qui petivisti sontibus benignus indulgentiam, ac verba miserantia dixisti poenae socio.
Thou, who in thy loving kindness asked forgiveness for sinners and spokest words of compassion to those suffering with thee.
Qui, moriens, discipulo matrem donasti Virginem, tuorum quae fidelium agoni adesset ultimo.
Thou who on the cross leftest thy mother in the care of thy beloved disciple so that she could be with the faithful in their hour of death.
Da nobis, Christe Domine, tuo redemptis sanguine, durae mortis tristitiam in vitae verti gaudium.
Christ our Lord, grant those redeemed by thy blood, to feel the sadness of death changed into the joy of life.
Tuosque voca famulos, ex hoc profectos saeculo, ut ubi mors iam deerit te vitae canant principem.
Call thy servants departed to the place where death no longer reigns and where they will sing the praise of thee, the origin and lord of life.
Si iniquitates Si iniquitates observaveris Domine: Domine, quis sustinebit? De profundis clamavi ad te, Domine; Domine exaudi vocem meam. Fiant aures tuae intendentes in vocem deprecationis meae. Si iniquitates observaveris, Domine, Domine, quis sustinebit? Quia apud te propitiatio est, et timebimus te. Sustinui te, Domine; sustinuit anima mea in verbo eius, speravit anima mea in Domino. Magis quam custodes auroram, speret Israel in Domino.
If thou, Lord, wilt be extreme to mark what is done amiss, O Lord, who may abide it? Out of the depths I cry to thee, O Lord! Lord, hear my voice! Let thy ears be attentive to the voice of my supplications! If thou, O Lord, shouldst mark iniquities, Lord, who could stand? But there is forgiveness with thee, that thou mayest be feared. I wait for the Lord, my soul waits, and in his word I hope; my soul waits for the Lord. More than watchmen for the morning, O Israel, hope in the Lord!
35
93790_Media Vita_BL2.qxd : 93790_Media Vita_BL2.qxd, Flat 15 of 24 - Pages: 34, 15, 02/18/09 02:44 PM
Gij die, in tranen om Lazarus en diep bedroefd met zijn zusters, in uw volheid van kracht hebt gemaakt dat hij aan hun liefde werd teruggegeven. Gij die vol goedheid voor schuldigen vergeving hebt gevraagd, en woorden van medelijden hebt gesproken tot wie met U in lijden was. Gij die in uw sterven aan uw leerling uw maagdelijke moeder hebt toevertrouwd, dat zij hulp kon zijn bij de laatste strijd van uw gelovigen. Geef, Christus onze Heer, aan ons die zijn verlost door uw bloed dat de droefheid van de harde dood verandert in de vreugde van het leven.
5. Credo quod Redemptor CREDO QUOD REDEMPTOR (LH 525) is het responsorie na de eerste lezing van de Metten. De tekst is ontleend aan het boek Job (19, 25–27). Een gezang op do met de authentieke intonatie sol-si; het vers is een type-melodie, die we o.a. ook tegenkomen bij de responsories “In conspectu angelorum” en “Tu es pastor ovium”. 6. A porta inferi A PORTA INFERI (AM 44) cum Cant. Is. 38, 10-14, 17-20 Lit. Hor. 1239 is de 2e antifoon van de Lauden. Oorspronkelijk hoort zij thuis in de Lauden van Paaszaterdag; van daar is ze overgegaan naar de Lauden voor de overledenen. De tekst is ontleend aan een vers uit het canticum van Ezekias, de koning aan wie de dood midden in zijn leven werd aangezegd. Op het hoogtepunt van zijn leven werd hij door de dood bedreigd. Eenzelfde betekenis klinkt door in het “Media vita”.
En roep uw dienaars, die uit deze wereld zijn heengegaan, dat zij op de plaats waar geen dood meer zal zijn U als oorsprong en heer van het leven bezingen.
7. Qui lacrimatus QUI LACRIMATUS (LH 333) is een hymne uit de kleine Uren. De melodie is van het type “Tibi, Redemptor” en “Auctor salutis”. Auteur is Anselmo Lentini OSB. Speciaal voor deze uitgave is zij vertaald door dr A. Bastiaensen CM (†).
Als gij onze zonden blijft gedenken, Heer, Heer, wie houdt dan stand? Uit de diepte roep ik, Heer, luister naar mijn stem. Wil aandachtig horen naar mijn smeekgebed. Als Gij zonden blijft gedenken, Heer, wie houdt dan stand?
8. Si iniquitates SI INIQUITATES (AM 1152) cum Ps. 129 (AM 1153) is de 2e antifoon van de Vespers. Een schitterend voorbeeld van muzikale tekstexpressie: een vraagzin die in bogen van tonen verloopt. Psalm 129 is een van de zo geheten boetpsalmen, waarin God om hulp gevraagd wordt en om vergeving gesmeekt.
Maar bij U vind ik vergeving, daarom zoekt mijn hart naar U. Op de Heer stel ik mijn hoop, op zijn woord vertrouw ik. Gretig zie ik naar Hem uit. Meer dan wachters naar de ochtend hunkert Israël naar Hem.
34
15
93790_Media Vita_BL2.qxd : 93790_Media Vita_BL2.qxd, Flat 16 of 24 - Pages: 16, 33, 02/18/09 02:44 PM
9. Placebo Domino PLACEBO DOMINO (GR 877) cum Ps. 114 (GR 686) was sinds de Middeleeuwen de 1e antifoon die gezongen werd op de avond van de sterfdag. Men zou kunnen zeggen: waar de geneeskunde niet meer bij machte was, werd het “Placebo Domino” ingezet. In deze woorden ligt de oorsprong van de medische term “placebo”. Thans heeft de antifoon haar plaats in de liturgie bij de tocht van het huis van de overledene naar de kerk.
5
6
10. Requiem aeternam REQUIEM AETERNAM (CR 669) cum Ps. 64, 2. De tekst van deze intredezang is ontleend aan het apocriefe boek Esdras (4e eeuw v. Chr.), dat o.a. vertelt over de terugkeer naar huis uit de Babylonische ballingschap en over de bouw van de tempel. Ook laat de auteur God een aantal voorzeggingen doen over het einde der tijden. Daar treffen we de tekst aan waaruit de Romeinse liturgie heeft geput voor haar dodenmis. De bede “Requiem aeternam” komt al in de 5e eeuw voor, en is als grafschrift teruggevonden op vele graven van een Libische dodenstad. Wellicht is zij via de Mozarabische (Spanje) en de Gallische (Frankrijk) eredienst in de liturgie van Rome terechtgekomen. Uitvoering geschiedt in een reconstructie door F. Schneyderberg naar een aantal handschriften. 11. Kyrie, eleison KYRIE, ELEISON is niet – zoals wel gedacht wordt – een herinnering aan of een overblijfsel uit de eerste drie eeuwen, toen het in Rome gebruik was de liturgie te vieren met teksten in de Griekse taal, de cultuurtaal. De oorsprong ligt veel vroeger, namelijk in het Oude Testament, dat de Griekse uitroep “Heer, erbarm U over mij” kent. Ook in de oosterse liturgieën is de roep “Kyrie, eleison” in gebruik. Dit alles duidt erop dat we met een versteende uitdrukking te maken hebben. In de Uitvaartliturgie wordt veelal mis XVIII-B uit het Kyriale gezongen. Deze vormt op zich geen eenheid, want de composities dateren uit verschillende eeuwen. Voor deze uitvoering is gebruikt gemaakt van het “Graduale Lagal” van Chr. Hakkennes. 16
Credo quod Redemptor Credo quod Redemptor meus vivit, et in novissimo die de terra surrecturus sum. Et in carne mea videbo Deum, salvatorem meum. Quem visurus sum ego ipse, et non alius; et oculi mei conspecturi sunt. A porta inferi A porta inferi erue Domine animam meam. Ego dixi: “In dimidio dierum meorum vadam ad portas inferi quaesivi residuum annorum meorum.” Dixi: “Non videbo Dominum Deum in terra viventium, non aspiciam hominem ultra et habitatorem quietis.” Generatio mea ablata est et convoluta est a me quasi tabernaculum pastorum; praecisa est velut a texente vita mea: dum adhuc ordirer, succidit me; de mane usque ad vesperam finies me. Sperabam usque ad mane, quasi leo sic contrivit omnia ossa mea; de mane usque ad vesperam finies me. Sicut pullus hirundinis sic clamabo, meditabor ut columba; attenuati sunt oculi mei, suspicientes in excelsum. Tu autem eruisti animam meam ut non periret; proiecisti post tergum tuum omnia peccata mea. Quia non infernus confitebitur tibi, neque mors laudabit te, non exspectabunt, qui descendunt in lacum, veritatem tuam. Vivens, vivens ipse confitebitur tibi, sicut et ego hodie; pater filiis notam faciet veritatem tuam. Domine, salvum me fac, et psalmos nostros cantabimus cunctis diebus vitae nostrae in domo Domini. Gloria Patri etc.
I know that my Redeemer lives, and at the last day I shall rise up from the dust, and in my flesh I shall look on God my Saviour. I myself, and no other, shall see him; these very eyes will gaze on him. Save my soul from the gates of hell, Lord. I said, In the noontide of my days I must depart; I am consigned to the gates of Sheol for the rest of my years. I said, I shall not see the Lord in the land of the living; I shall look upon man no more among the inhabitants of the world. My dwelling is plucked up and removed from me like a shepherd’s tent; like a weaver I have rolled up my life; he cuts me off from the loom; from day to night thou dost bring me to an end; I cry for help until morning; like a lion he breaks all my bones; from day to night thou dost bring me to an end. Like a swallow or a crane I clamour, I moan like a dove. My eyes are weary with looking upwards. But thou hast held back my life from the pit of destruction, for thou hast cast all my sins behind thy back. For Sheol cannot thank thee, death cannot praise thee; those who go down to the pit cannot hope for thy faithfulness. The living, the living, he thanks thee, as I do this day; the father makes known to the children thy faithfulness. The Lord will save me, and we will sing to stringed instruments all the days of our life, at the house of the Lord. Glory be to the Father, etc.
33
93790_Media Vita_BL2.qxd : 93790_Media Vita_BL2.qxd, Flat 17 of 24 - Pages: 32, 17, 02/18/09 02:44 PM
Ik weet, ik ben er zeker van: mijn Verlosser leeft, tenslotte zal Hij deze wereld binnentreden. En al ben ik nog zo geschonden, ik zal God zien vanuit dit lichaam. Ikzelf en niet een ander zal Hem zien, en mijn ogen zullen Hem aanschouwen. Heer, red mijn ziel van de poort van het dodenrijk. Ik sprak: in de bloei van mijn leven bereik ik de poort van het dodenrijk; waar blijft nu de rest van mijn jaren? De Heer zal ik niet meer aanschouwen in het land van de levenden. Nooit zie ik een mens terug van hen die de wereld bewonen. Mijn woning op aarde wordt afgebroken en neergehaald als een herderstent. Hij rolt als een wever mijn leven op en snijdt het af van de schering; in een dag is het gedaan. Ik lig tot de ochtend neergeveld als had een leeuw mijn botten gebroken; in een dag is het gedaan. Ik piep als een jonge zwaluw, ik klaag en kreun als een duif. Ik zie naar de hemel op met zwakke vermoeide ogen. Maar Gij hebt mijn ziel van de grafkuil gered, mijn zonden de rug toegekeerd. Het schimmenrijk brengt U geen hulde, de dood verheerlijkt U niet; die afdalen in de grafkuil, verwachten niets meer van uw trouw. Het zijn de levenden, die U prijzen, zoals ik U prijs deze dag. Van vader op zoon wordt het voortgezegd· men kan zich op U verlaten. Heer, red mij, dan zullen wij zingen bij citerspel in uw huis elke dag van mijn leven. Eer aan de Vader enz.
32
12. Requiem aeternam REQUIEM AETERNAM cum Ps. 24, 13 is een van de mogelijke zangen tussen de lezingen; het betreft hier een graduale. De tekst is gelijk aan die van de intredezang; met betrekking tot het vers zijn in de diverse handschriften verschillende teksten in omloop. Hier is gekozen voor “Animae eorum”, dat o.a. in het handschrift van Laon voorkomt. De melodie is van het bekende tweede modustype (“Angelis suis” enz.). De uitvoering is gebaseerd op het Graduale Lagal. 13. Requiem aeternam REQUIEM AETERNAM (GR 67l) is eveneens een mogelijke tussenzang. De herziening van het Graduale Romanum, op basis van de Ordo Cantus Missae (1973), heeft de mogelijkheid gecreëerd het Alleluia met vers Requiem aeternam te zingen als voorbereiding op het evangelie. De blijde boodschap is immers dat de dood van de christenmens gezien moet worden in het licht van Christus’ dood en verrijzenis. Omdat het hier een alleluiagezang betreft, dat iets vreugdevols uitstraalt, past het vooral in een uitvaartdienst waarin dankbaarheid de boventoon voert. De melodie is van het achtste modustype (“Ostende” enz). De uitvoering is gebaseerd op het Graduale Triplex. 14. Absolve, Domine ABSOLVE, DOMINE (GR 672) is een derde mogelijke tussenzang, namelijk een tractus, een zonder onderbreking voorgedragen psalm. Veelal verving de tractus het alleluia in de Vastentijd. De tractus “Absolve, Domine” komt niet voor in de oudste handschriften, maar is van recentere datum. De melodie is een toe- of aanpassing van de andere achtste modus-tractussen, in het bijzonder de vier cantica van de Paaswake, die waarschijnlijk stammen uit het Frankische gebied (8e eeuw). Tot de oudste vindplaatsen behoort in elk geval het Dominicaans Graduale, dat dateert van 1267. De verspreiding van het gezang heeft plaatsgevonden via het Concilie van Trente (1545–1563). De uitvoering is gebaseerd op het Graduale Lagal. 17
93790_Media Vita_BL2.qxd : 93790_Media Vita_BL2.qxd, Flat 18 of 24 - Pages: 18, 31, 02/18/09 02:44 PM
15. Domine Iesu Christe DOMINE IESU CHRISTE is het offertorium, het offerandegezang bij uitstek. Er is immers in het vers sprake van de gelovige gemeenschap, die offers en gebeden aandraagt voor de Heer. Trouwens, de tekst is een gebed op zich, waarin gerefereerd wordt aan de triomf van Christus over de hel. De oorsprong is vermoedelijk Gallicaans. Uitvoering geschiedt naar een reconstructie door F. Schneyderberg. 16. Sanctus SANCTUS (GR 767) is de drievoudige lofprijzing van de Allerhoogste. De tekst is ontleend aan Is. 6, 3 en komt als het ware uit de mond van de engelen, die het sanctus zonder ophouden zingen. De eenvoud van de melodie, waaraan elke stilering ontbreekt, verraadt een veel oudere oorsprong dan de datering van de manuscripten waarin het gezang voor het eerst voorkomt (13e eeuw). 17. Agnus Dei AGNUS DEI (GR 768) is het gezang dat het breken van het brood begeleidt en niet een gebed voor de overledenen. Vandaar dat sinds Vaticanum II het “dona eis requiem (sempiternam)” terecht weer plaats heeft gemaakt voor het “miserere nobis” en “dona nobis pacem”. Ook deze melodie is van zeer oude oorsprong. 18. Lux aeterna LUX AETERNA (GR 676) cum Ps. 111, 7 is net als de introitus “Requiem aeternam” ontleend aan het apocriefe boek Ezdras. Het gezang komt noch in de handschriften van Sankt Gallen noch in dat van Laon voor; wel treffen we het aan in diverse Aquitaanse manuscripten en in Beneventum VI-34. Het bijzondere van deze communio is dat zij een keervers kent. Uitvoering geschiedt naar het Graduale Lagal.
18
4
Sitivit Sitivit anima mea ad Deum vivum: quando veniam, et apparebo ante faciem Domini? Quemadmodum desiderat cervus ad fontes aquarum, ita desiderat anima mea ad te, Deus. Fuerunt mihi lacrimae meae panis die ac nocte, dum dicitur mihi cotidie: “Ubi est Deus tuus?” Haec recordatus sum et effudi in me animam meam; quoniam transibam in locum tabernaculi admirabilis usque ad domum Dei. In voce exsultationis et confessionis, multitudinis festa celebrantis. Quare tristis es, anima mea, et quare conturbaris in me? Spera in Deo, quoniam adhuc confitebor illi, salutare vultus mei et Deus meus. In meipso anima mea contristata est; propterea memor era tui de terra lordanis et Hermoniim, de monte Modico. Abyssus abyssum invocat in voce cataractarum tuarum; omnes gurgites tui et fluctus tui super me transierunt. In die mandavit Dominus misericordiam suam et nocte canticum eius apud me est: oratio ad Deum vitae meae. Dicam Deo: Susceptor meus es; quare oblitus es mei? Et quare contristatus incedo, dum affligit me inimicus? Dum confringuntur ossa mea, exprobaverunt mihi qui tribulant me, dum dicunt mihi cotidie: “Ubi est Deus tuus?” Quare tristis es, anima mea, et quare conturbaris in me? Spera in Deo, quoniam adhuc confitebor illi, salutare vultus mei et Deus meus. Gloria Patri etc.
My soul thirsts for God, for the living God. When shall I come and behold the face of God? As a hart longs for flowing streams, so longs my soul for thee, O God. My tears have been my food day and night, while men say to me continually: ‘Where is your God?’ These things I remember, as I pour out my soul: how I went with the throng, and led them in procession to the house of God, with glad shouts and songs of thanksgiving, a multitude keeping festival. Why are you cast down, O my soul, and why are you disquieted within me? Hope in God; for I shall again praise him, my help and my God. My soul is cast down within me, therefore I remember thee from the land of Jordan and of Hermon. Deep calls to deep at the thunder of thy cataracts; all thy waves and thy billows have gone over me. By day the Lord commands his steadfast love; and at night his song is with me, a prayer to the God of my life. I say to God, my rock: ‘Why hast thou forgotten me? Why go I mourning because of the oppression of the enemy?’ As with a deadly wound in my body, my adversaries taunt me, while they say to me continually: ‘Where is your God?’ Why are you cast down, O my soul, and why are you disquieted within me? Hope in God; for I shall again praise him, my help and my God. Glory be to the Father, etc.
31
93790_Media Vita_BL2.qxd : 93790_Media Vita_BL2.qxd, Flat 19 of 24 - Pages: 30, 19, 02/18/09 02:44 PM
Mijn ziel heeft dorst naar God, de God die leeft, zal ik Hem ooit bereiken en zijn aanschijn zien? Zoals het hert de beekjes zoekt, zo zoekt mijn geest naar U, mijn God. Mijn tranen zijn mijn brood geworden dag en nacht, want aldoor vragen zij: “Waar is uw God?” Ik denk eraan met weemoed in het hart, hoe ik naar Gods verblijf trok in de mensenstroom. Ik liep vooraan in deze feeststoet mee, terwijl rondom mij lof en jubel klonken. Waarom zijt gij bedroefd, mijn ziel, waarom opstandig? Vertrouw op God, eens zal ik Hem weer loven, mijn Redder en mijn God. In mijn neerslachtigheid denk ik aan U in het Jordaanland, op de heuvels bij de Hermon. Daar roept de ene bergbeek tot de ander met het geklater van een waterval: zo valt ook over mij uw stortvloed neer. Bij dag verleent de Heer mij zijn genade, en in de nacht prijs ik de God die leven geeft. Ik zal Hem zeggen: “Gij, mijn Rots, vergeet Ge mij? Waarom dan loop ik treurig door vijanden gekweld?” De hoon van mijn bestrijders pijnigt mijn gebeente, want aldoor vragen zij: “Waar is uw God?” Waarom zijt gij bedroefd, mijn ziel, waarom opstandig? Vertrouw op God, eens zal ik Hem weer loven, mijn Redder en mijn God. Eer aan de Vader enz.
30
19. Subvenite SUBVENITE (GR 692) is een responsorie waarvan de tekst al in de 3e eeuw bekend was. We vinden er de authentiek christelijke visie van de dood als overgang naar de gemeenschap van de heiligen. Treffend wordt deze weergegeven in het eerste vers, waarvan de versie in de Dominicaanse ritus luidt: “Chorus angelorum eam suscipiat et in sinu Abrahae eam collocet”. Oorspronkelijk werd dit responsorium gevolgd door psalm 113 “In exitu Israel” plus de antifoon “Chorus angelorum”, die thans onderdelen vormen van de antifoon “In paradisum”. Liturgisch heeft deze responsorie op diverse plaatsen gefungeerd: als gezang rond het sterfbed, als openingsgezang van de Mis zodra de lijkstoet aankomt, en vaak als eerste van de absoutegezangen, die op de uitvaartmis volgen. Uitvoering geschiedt naar het Graduale Lagal. 20. Libera me, Domine, de viis LIBERA ME, DOMINE, DE VIIS (GR 880) is een responsorie die oorspronkelijk samen met andere responsories en gebeden deel uitmaakte van de absoute, zeg maar de voorbeden voor de overledene alvorens deze naar het kerkhof wordt uitgedragen. Tijdens het zingen ervan werd dan het lijk – soms door de kerkgangers – besprenkeld en door de priester bewierookt. Uit de meest bekende versie spreekt de typisch middeleeuwse vrees voor het Laatste Oordeel en de verdoeming; met name geldt dit voor de verzen “Dies illa, dies ira!” en “Tremens factus sum ego”. Daarom is dit gezang sinds Vaticanum II geschrapt in de uitvaartritus. In plaats daarvan verdient het aanbeveling het “Libera me, Domine, de viis” te zingen, omdat hierin de Heilsverwachting doorklinkt. De tekst gaat terug op het apocriefe evangelie van Nicodemus (vóór de 5e eeuw), waarop een van de preken van pseudo-Augustinus is gebaseerd waarvan dit responsorie een uitvloeisel is. In vele oude monastieke antiphonalia (o.a. bij Hartker) treffen we deze versie van het Libera aan. Thematiek is de Nederdaling ter helle, een item zo populair dat de iconografie er veelvuldig gebruik van heeft gemaakt: de anastasis ( = de Opstanding) bij de oosterse kerken. Dit responsorium staat dan vaak met muziek en al afgebeeld op de vaandels. 19
93790_Media Vita_BL2.qxd : 93790_Media Vita_BL2.qxd, Flat 20 of 24 - Pages: 20, 29, 02/18/09 02:44 PM
21. In paradisum IN PARADISUM (GR 881) cum Ps. 113 (GS 426) is een antifoon die bestaat uit een combinatie van twee antifonen, nl. “In paradisum” en “Chorus angelorum”. De tekst is al zeer oud, vermoedelijk uit de tijd voor paus Gregorius. Zij vormt a.h.w. de omlijsting van de psalm van de uittocht naar het Beloofde Land. De antifoon wordt gezongen als het lichaam de kerk uitgedragen wordt. Begon de liturgie in de kerk met het Requiem van de introitus, zij wordt besloten met het woord ‘requiem’ van de antifoon “Chorus angelorum”. Uitvoering geschiedt in een restitutie naar het manuscript van Hartker. 22. Ego sum resurrectio EGO SUM RESURRECTIO (GR 697) cum Ps. 24, 13 is een antifoon uit de Lauden, die gezongen kan worden als het lichaam uit de kerk wordt gedragen, evenals het “In paradisum”. De tekst komt uit Joh. 11, 25 en 26. Het gezang staat reeds vermeld in de antiphonalia uit de tijd van paus Gregorius I (590–604). Gezongen wordt een reconstructie op basis van het Antiphonarium van Hartker, het manuscript van Laon en Beneventum VI-34. 23. Aperite mihi APERITE MIHI (GR 698) cum Ps. 117 (GR 698) is de antifoon die gezongen wordt bij de processie naar het graf. Deze antifoon, die niet voorkomt in het oude Graduale of het Liber Usualis, is afkomstig uit het antiphonarium van Hartker. Zij kan volgens het Graduale Simplex ook aangewend worden als antifoon bij de introitus. 24. Dies irae DIES IRAE (in de middeleeuwse handschriften consequent met – e in plaats van – ae gespeld) is misschien een berijmde overweging op het evangelie van de eerste zondag van de Advent (Lucas 21, 25 v.v.). Het is een hymne die behoort tot de weinige sequenties die de toets van de kritiek van de Kerk hebben doorstaan en zich 20
3
deserto: ubi tentaverunt me patres vestri, probaverunt et viderunt opera mea.
fathers tempted me, proved me, and saw my works.
Quadraginta annis proximus fui generationi huic, et dixi: Semper hi errant corde; ipsi vero non cognoverunt vias meas; quibus iuravi in ira mea: Si introibunt in requiem meam. Gloria Patri etc.
Forty years long was I grieved with this generation, and said, It is a people that do err in their hearts, for they have not known my ways: unto whom I sware in my wrath, that they should not enter into my rest. Glory be to the Father, etc.
Qui vivis Qui vivis ante saecula vitaeque fons es unicus, nos, Deus, morti obnoxious culpaeque reos aspice.
Before every age, you live, O God, and alone are the font of life; look on us, the submissive convicts of death and guilt.
Peccanti, Pater, homini poenam sanxisti interitum, ut, pulvis datus pulveri, se subderet piaculum.
Father, you ordained the punishment, the ruinous penalty of sinful man: that as dust returned to dust, he might make an atonement.
Vitale sed spiraculum quod indidisti providus, aeternitatis permanent germen immarcescibile.
But the life-giving breath which you providently placed within, remains eternal, an unfading seed.
Haec spes, hoc est solacium: revirescemus, Domine, primusque resurgentium ad te nos Christus rapiet.
This is our hope, this our relief: that this seed might grow anew, and Christ, the first of the risen, might carry us to you, O Lord.
Hoc vitae regno perfrui da omnes in te mortuos, quos Christi fides imbuit, quos almus unxit Spiritus.
Grant that your dead servant whom Christ's faith filled, whom the blessed Spirit anointed, will enjoy fully the kingdom of life.
Hoc regnum nobis propera e terris cum cesserimus, ut concinamus omnium te finem, te principium.
When we become free of the earth, speed us towards that kingdom, that all of us may sing of you: our end, and our beginning.
29
93790_Media Vita_BL2.qxd : 93790_Media Vita_BL2.qxd, Flat 21 of 24 - Pages: 28, 21, 02/18/09 02:44 PM
woestijn, toen uw vaderen Mij hebben getart en beproefd, hoewel zij mijn werken hadden gezien. Veertig jaren was Ik dit geslacht nabij, en Ik zeide: “Steeds dwaalt hun hart van Mij af, en zij kennen mijn wegen niet.” Daarom zwoer ik in mijn gramschap: “Tot mijn rustplaats zullen zij niet ingaan.” Eer aan de Vader enz. O God, die leeft van voor de tijd en die de bron des levens zijt, gedoemd ten dode zijn wij, Heer, om onze schuld: zie op ons neer. Gij stelt uw strenge wet, O Heer, en aarde keert tot aarde weer. O, laat ons in de laatste pijn met U verzoend en zalig zijn. Wij zijn geschapen naar uw beeld; Gij hebt uw geest ons meegedeeld, uw levensadem als een zaad, dat eeuwig is, dat niet vergaat. O hoop en troost, Gij neemt ons aan in Christus die is opgestaan, zodat Gij ons herleven doet, vol nieuwe kracht en levensmoed. Laat allen die zijn heengegaan, nu in uw heerlijkheid bestaan, want Christus is hun hoop geweest, hun heil: de zalving van de Geest. Laat ons uw glorie binnengaan als ’t aardse leven is gedaan, dan zetten wij het loflied in voor U, ons einde, ons begin.
28
gehandhaafd hebben; evenwel niet als tussenzang in de Requiemmis maar in de doordeweekse Getijden van de laatste week van het kerkelijk jaar. In de liturgie voor de overledenen heeft men het sedert Vaticanum II niet meer zinvol geacht gebruik te maken van teksten die de sfeer ademen van Gods toorn en wraak; thans overheerst de geest van de Verlossing dankzij het Paasmysterie. Er bestaat echter een dies irae-tekst ouder dan de bekende 13e-eeuwse, die alleen bewaard is gebleven als zo geheten Rijmgebed. Deze tekst verschilt aanmerkelijk van de bekende manuscripten. In de eerste plaats geldt dat de zesde strofe “Tunc pandetur” in plaats van “Iudex ergo” en het ontbreken van de elfde strofe “Iuste iudex”. Meest opvallend is evenwel het volledig ontbreken van het slot “lacrimosa dies illa” tot en met “Pie Iesu Domine dona eis requiem. Amen.” Voor wie de melodie kent begrijpelijk: muzikaal gezien zit er op dit punt een breuk. Het slot “Lacrimosa” enz. laat zich dan ook verklaren als een latere toevoeging en bewerking van een van de verzen die gezongen werden bij het responsorium “Libera”. De afwezigheid van genoemde strofen werpt dus een nieuw licht op de tekst: niet de Dag des Oordeels staat centraal maar de troost die het bidden van het smeekgebed biedt. Dit zou ervoor pleiten het “Dies irae” opnieuw op te nemen in de uitvaartliturgie, maar dan wel de getoonzette versie van het Rijmgebed. Over een geschikte plaats zou nagedacht moeten worden. In elk geval niet voor het evangelie, want het “Dies irae” is in de ware zin van het woord geen sequentia. Het is geen uitvloeisel van een a-melisme van een voorafgaand alleluia. En een sequentie is immers een volgzang. Vandaar dat het gezang hier als een soort appendix is opgenomen.
Sources/Bronnen: Antiphonale Monasticum (Solesmes 1934) AM Graduale Simplex (Vaticaan 1975) GS Liber Hymnarius (Solesmes 1983) LH Graduale Romanum (Solesmes 1974) GR Graduale Triplex (Solesmes 1979) GT Processionale Monasticum (Solesmes 1983) PM 21
93790_Media Vita_BL2.qxd : 93790_Media Vita_BL2.qxd, Flat 22 of 24 - Pages: 22, 27, 02/18/09 02:44 PM
Teksten en vertalingen C.A. Bouman: Groot gebedenboek, (Utrecht-Brussel 1950) Getijdenboek (Nationale Raad voor Liturgie – Interdiocesane Commissie voor Liturgische Zielzorg, Zeist-Brussel 1990) Gregoriaans Missaal (Solesmes 1991) Liturgia Horarum (Vaticaan 1973) Kees Vellekoop: Dies irae dies illa (Bilthoven 1978) Dr. A. Bastiaensen CM verzorgde de vertaling van de hymne ‘Qui lacrimatus’. Schola Cantorum Karolus Magnus The Schola Cantorum Karolus Magnus of Nijmegen was founded in 1988. The name ‘Karolus Magnus’ refers to Charlemagne, who at the time promoted uniformity in liturgy and the spread of Gregorian song in Western Europe; it also refers to the Emperor’s city, Nijmegen, where Charlemagne often stayed in his fortress on the river Waal. In addition, the Schola maintains strong ties with the Radboud University of Nijmegen. The Schola aims to preserve and propagate authentic Gregorian song as a valuable cultural and liturgical heritage. It mainly relies on the achievements of the studies of the early medieval manuscripts, as they were taken up in the 19th century by the monks of Solesmes (France) and have been continued there and at other places. The starting point is semiology, the study of the explanation of signs (neumes) as mentioned in the manuscripts at the top of the texts. These provide little accurate information about the melody, but all the more about the rhythms that must be practised in the singing. The Schola does not limit itself to liturgical performances in churches, monasteries and convents, but also appears in concert halls and theatres. Frequent performances are given throughout the country: the Divina Commedia Gregoriana to slides and an Introduction to Dante by professor Jacques Janssen Ph.D. Besides performances in many places in
22
1
Media vita Media vita in morte sumus: Quem quaerimus adiutorem, nisi te Domine? Qui pro peccatis nostris iuste irasceris: Sancte Deus, Sancte Fortis, Sancte misericors Salvator, amarae morti ne tradas nos. Nunc dimittis servum tuum, Domine secundum verbum tuum in pace; quia viderunt oculi mei salutare tuum, quod parasti ante faciem omnium populorum: Lumen ad revelationem gentium, et gloriam plebis tuae Israel. Gloria Patri et Filio, et Spiritui Sancto; sicut erat in principio et nunc et semper, et in saecula saeculorum. Amen.
2
Regem cui Regem cui omnia vivunt, venite, adoremus, alleluia. Venite, exsultemus Domino, iubilemus Deo, salutari nostro: praeoccupemus faciem eius in confessione, et in psalmis iubilemus ei. Quoniam Deus magnus Dominus, et Rex magnus super omnes deos: quoniam non repellet Dominus plebem suam: quia in manu eius sunt omnes fines terrae, et altitudines montium ipse conspicit. Quoniam ipsius est mare, et ipse fecit illud, et aridam fundaverunt manus eius: venite, adoremus et procidamus ante Deum: ploremus coram Domino, qui fecit nos, quia ipse est Dominus Deus noster; nos autem populus eius, et oves pascuae eius. Hodie, si vocem eius audieritis, nolite obdurare corda vestra, sicut in exacerbatione secundum diem tentationis in
In the midst of life we are in death: of whom may we seek for succour, but of thee, O Lord, who for our sins art justly displeased? Yet, O Lord God most holy, O Lord most mighty, O holy and most merciful Saviour, deliver us not into the bitter pains of eternal death. Lord, now lettest thou thy servant depart in peace, according to thy word, for mine eyes have seen thy salvation, which thou hast prepared before the face of all people: To be a light to lighten the Gentiles, and to be the glory of thy people Israel. Glory be to the Father, and to the Son, and to the Holy Ghost. As it was in the beginning, is now and ever shall be, world without end. Amen. The King, for whom all things live, O come, let us worship, alleluia. O come, let us sing unto the Lord; let us heartily rejoice in the God of our salvation. Let us come before his presence with thanksgiving; and shew ourselves glad in him with psalms. For the Lord is a great God; and a great King above all gods: for the Lord will not cast off his people. In his hand are all the corners of the earth, and the strength of the hills is his also. The sea is his and he made it; and his hands prepared the dry land. O come, let us worship and fall down, and kneel before the Lord our Maker: for he is the Lord our God; and we are his people, and the sheep of his pasture. Today if ye will hear his voice, harden not your hearts, as in the provocation, and as in the day of temptation in the wilderness; when your
27
93790_Media Vita_BL2.qxd : 93790_Media Vita_BL2.qxd, Flat 23 of 24 - Pages: 26, 23, 02/18/09 02:44 PM
Midden in het leven zijn wij door de dood omgeven. Wie zullen wij om hulp vragen tenzij U, Heer? Die terecht vertoornd zijt vanwege onze zonden: Heilige God, Heilige Sterke, Heilige Zaligmaker vol ontferming, lever ons niet over aan de bittere dood. Nu laat Gij, Heer uw dienaar gaan volgens uw woord in vrede; want mijn ogen hebben uw heil gezien, dat Gij bereid hebt voor het aanschijn aller volkeren: Een licht tot openbaring aan de heidenen en tot heerlijkheid van uw volk Israël. Eer aan de Vader en de Zoon en de Heilige Geest. Zoals het was in het begin, en nu en altijd, en in de eeuwen der eeuwen. Amen.
Allen leven voor Hem, de Koning, komt laten wij aanbidden, alleluia. Komt, laat ons jubelen in de Heer, ons verheugen in God, ons heil; laat ons voor zijn aanschijn treden met lofprijs, voor Hem jubelen met lofgezang. Want een grote God is de Heer, en een grote Koning boven alle goden. Want de Heer zal zijn volk niet verwerpen; in zijn handen immers zijn alle grenzen der aarde, en de hoogten der bergen zijn zijn eigendom. Want van Hem is de zee, Hij heeft haar gemaakt, en zijn handen vormden het droge. Komt, laat ons God aanbidden en voor Hem ons nederwerpen, en nederknielen voor de Heer die ons maakte; want Hij is de Heer onze God, en wij zijn volk, de schapen van zijn kudde. Och, mocht gij heden horen naar zijn stem: “Verstokt uw harten niet zoals bij de verbittering ten dage van de beproeving in de
26
The Netherlands and broadcasts by KRO radio and television, the Schola has also given concerts in Belgium (Watou Festival 1994), France (Dijon 2008; Flavigny sur Ozerain 1994, 1999, 2008, 2009; St. Riquier 1998), Germany (Kleve 1995, 1996, Kevelaer 1998, Aachen 1998, 2002) and Italy (Rome 2002, Florence 2005, Ravenna 2005, Verona 2005), and released three CDs and two double CD sets: 1993: ‘O virgo mater’ with hymns for the Virgin Mary and organ improvisations 1995: ‘Canticum novum’ with the integral Latin execution of the Mass of the fifth Sunday of Easter; 1997: ‘Media vita’ with hymns from the Liturgy and the Office in the Holy Mass for the deceased 2000: ‘La Divina Commedia Gregoriana’ (double CD set). A medieval gregorian cycle which leads us from hell through purgatory to paradise. 2006: ‘Imago Christi’ is the title of a compilation of songs which offers you an overall picture of how in the course of 2000 years Jesus of Nazareth was perceived, celebrated and professed in the religious communities of the church. Double CD set. Booklet also in English. Further information: J. Timmermans, Charles Estourgiestraat 10, 6522 HW Nijmegen Tel: (+31) 024 – 3607481 Email: j.timmermans@upcmail.nl www.karolus-magnus.nl The Schola today consists of the following members: Thijs Willem Baayen, Frans de Bont, Edo Fennema, Jacques Janssen, Sjef Jongen, Koos Leemker, Gerard Pieters, Wil Robben, Piet Ronnes, Arno Theune, Jan Timmermans and André Weel. Director: Stan Hollaardt. Honorary members: Father Augustinus Hollaardt O. P., Prof. Jan Bernards, Toon Friederichs, Ton Bertrand and pastor Simon Evers. Patronage: Mgr. A. H. van Luyn S. D. B., bishop of Rotterdam.
23
93790_Media Vita_BL2.qxd : 93790_Media Vita_BL2.qxd, Flat 24 of 24 - Pages: 24, 25, 02/18/09 02:44 PM
Schola Cantorum Karolus Magnus De Schola Cantorum Karolus Magnus van Nijmegen werd opgericht in 1988. De naam ‘Karolus Magnus’ verwijst enerzijds naar Karel de Grote, die in zijn tijd de uniformiteit in de liturgie en de verspreiding van het Gregoriaans in West-Europa bevorderde; anderzijds naar de keizer Karelstad Nijmegen, waar Karel de Grote zich destijds dikwijls in zijn burcht aan de Waal ophield. Daarnaast onderhoudt de Schola nauwe banden met de Radbouduniversiteit Nijmegen. De Schola stelt zich ten doel het authentieke Gregoriaans als kostbaar cultureel en liturgisch erfgoed te bewaren en te propageren. Zij baseert zich daarbij voornamelijk op de verworvenheden van de studies der vroegmiddeleeuwse handschriften, zoals die vanaf de 19e eeuw door de monniken van Solesmes (Frankrijk) ter hand zijn genomen, en daar en ook elders nog steeds worden voortgezet. Uitgangspunt vormt de semiologie, de leer die zich bezighoudt met de verklaring van de tekens (neumen) zoals die in de handschriften boven de teksten zijn vermeld. Deze geven weinig nauwkeurige informatie over de melodie, maar des te meer over de ritmiek die bij het zingen moet worden betracht. Bij haar uitvoeringen beperkt de Schola zich niet uitsluitend tot het liturgische kader, maar hanteert zij ook de concert- en toneelvorm. Zo treedt zij op in kerk en klooster, in schouwburg en concertzaal. Regelmatig verzorgt de Schola optredens in het land: de Gregoriaanse Divina Commedia met lichtbeelden en Dante-inleiding door Prof. Dr. Jacques Janssen. Naast optredens op vele plaatsen in Nederland en optredens i.v.m. uitzendingen van KRO-radio en tv vonden concerten plaats in België (festival van Watou 1994), Frankrijk (Dijon 2008; Flavigny sur Ozerain 1994, 1999, 2008, 2009; St. Riquier 1998), Duitsland (Kleve 1995 en 1996; Kevelaer 1998, Aachen 1998, 2002) en Italië (Rome 2002, Florence 2005, Ravenna 2005, Verona 2005). Inmiddels zijn van de Schola drie cd’s en twee dubbel-cd’s verschenen:
24
1993: ‘O virgo mater’ met Mariagezangen en orgelimprovisaties 1995: ‘Canticum novum’ met de integrale Latijnse uitvoering van de Mis van de vijfde zondag van Pasen 1997: ‘Media vita’ met gezangen uit de misliturgie en het officie van de overledenen 2000: ‘La Divina Commedia Gregoriana’ (dubbel-cd). Een middeleeuwse, gregoriaanse cyclus die ons vanuit de hel, over de louteringsberg naar het paradijs voert. 2006: ‘Imago Christi’ (dubbel-cd). Op deze dubbel-cd zingt de Schola Gregoriaanse gezangen die betrekking hebben op het beeld van Christus zoals dat in de loop der eeuwen tot uiting komt. De uitgave gaat vergezeld van een 40 pagina’s tellend boekje, waarin de tekst van de gezangen in het Latijn is afgedrukt met vertalingen in het Nederlands en het Engels. Nadere informatie bij het secretariaat: J. Timmermans, Charles Estourgiestraat 10, 6522 HW Nijmegen Tel: (+31) 024 – 3607481 Email: j.timmermans@upcmail.nl Website: www.karolus-magnus.nl De Schola Cantorum bestaat uit de volgende zangers: Thijs Willem Baayen, Frans de Bont, Edo Fennema, Jacques Janssen, Sjef Jongen, Koos Leemker, Gerard Pieters, Wil Robben, Piet Ronnes, Arno Theune, Jan Timmermans en André Weel. Dirigent: Stan Hollaardt. Ereleden: Pater Augustinus Hollaardt O.P., Prof. Jan Bernards, Toon Friederichs, Ton Bertrand en pastor Simon Evers. Beschermheer: Mgr. A.H. van Luyn S.D.B., bisschop van Rotterdam.
25