INSECTENWERKGROEP

LUC VERGAERDE

→ Grijze honingzwambreedvoet © Luc Vergaerde

VLIEGEN EN ZWAMMEN

De herfst: het seizoen van vallende bladeren, noten en paddenstoelen. Vooral de zwammen met hun vele vormen en mysterieuze levenswijze zijn meestal een trekpleister tijdens herfstwandelingen. Insecten daarentegen worden niet zo vaak geassocieerd met de herfst, maar wie goed kijkt, kan tijdens de herfst heel wat insecten ontdekken in de buurt van, op of zelfs in zwammen. De voorbije herfst waren heel wat schildwespen, mestvliegen en breedvoetvliegen te vinden op honingzwammen, afvalvliegen op de giftige groene knolamaniet en we maakten kennis met de merkwaardige schimmel Entomophthora muscae. Vooral die laatste, de “zombieschimmel”, en de breedvoetvliegen trokken onze aandacht.

DE BREEDVOETVLIEGEN (PLATYPEZIDAE)

Hoewel sommige breedvoetvliegen algemeen voorkomen, worden ze heel vaak over het hoofd gezien. Op het natuurplatform Waarnemingen. be zien we dat deze kleine vliegjes heel weinig opgemerkt worden. En ik pleit schuldig, ook ik merkte ze amper op. Menno Reemer (Nederlands entomoloog) zette me verder op weg, hielp me bij het determineren en zo ging ik de voorbije herfst in onze natuurgebieden (o.a. in het Patrijzenbos in Lendelede en in De Gavers) meer en meer op zoek naar deze kleine fraaie vliegjes. Breedvoetvliegen danken hun naam aan de brede achtertarsen waarmee ze zenuwachtig over bladeren lopen op zoek naar minuscule voedseldeeltjes, stuifmeel en schimmelsporen. Je kunt ze vooral aantreffen op de bladeren van de hazelaar, braam en esdoorn. Breedvoetvliegen komen voor in verschillende kleurenpatronen, van zwart-grijs tot oranje, met zilverachtige of rode vlekjes en banden. De mannetjes zijn gemakkelijk van de vrouwtjes te onderscheiden door de ogen die elkaar raken (een kenmerk dat we ook zien bij heel wat zweefvliegen) en zijn meestal minder fel gekleurd dan de vrouwtjes.

Wat ons hier vooral interesseert, is de speciale relatie die breedvoetvliegen hebben tot zwammen. Wanneer het waarnemen van insecten tijdens de herfst heel sterk vermindert, dan komen juist de breedvoetvliegen in actie. De meeste breedvoetvliegen zijn namelijk afhankelijk van paddenstoelen voor hun voortplanting. De vrouwtjes leggen hun eitjes op paddenstoelen waarin de larven tot ontwikkeling komen. Bij plaatjeszwammen (zoals de honingzwam) leggen de vrouwtjes hun eitjes tussen de plaatjes. Bij buisjeszwammen (zoals het gewoon elfenbankje), leggen de vrouwtjes hun eitjes in de gaatjes. Dit doen ze met hun achterlijfsuiteinde dat als een telescoop kan uitschuiven. De larven ontwikkelen zich dan in de vruchtlichamen van de paddenstoelen. Veel breedvoetvliegen ontwikkelen zich in één soort paddenstoel en worden dan ook naar die paddenstoel genoemd: de tonderzwambreedvoet, de elzenweerschijnbreedvoet, de grijze

honingzwambreedvoet (foto 1). De larven voeden zich met de paddenstoel en soms zien we duidelijke vraatgangen aan de onderkant van de zwam. Wie goed kijkt kan larven zien kruipen over de plaatjes. Bij paddenstoelen in ontbinding zien we vaak larven smullen van het rottende vlees. Een heel specifiek geval is de tonderzwambreedvoet (Agathomyia wankowiczii) waarbij de larven gallen maken aan de onderkant van de zwam, de tepelgallen (foto 2). De larven leven in de gallen en, wanneer volgroeid, verlaten ze de gallen door een gaatje en vallen op de grond om te

verpoppen. Bij andere soorten, zoals de kleine elfenbankjesbreedvoet (Polyporivora ornata), verpoppen de larven in de hoed van de paddenstoel, maar bij de meeste soorten verlaten de larven de zwam om in de strooisellaag te verpoppen. Sommige larven overwinteren en overzomeren, dus verpoppen pas in de herfst wanneer de waardzwammen terug aanwezig zijn. Dan kan de cyclus opnieuw beginnen.

ENTOMOPHTHORA MUSCAE

Een ander interessant fenomeen dat meestal onopgemerkt blijft is de schimmel Entomophthora muscae. Tijdens een wandeling in De Gavers in Harelbeke zag ik het fenomeen voor het eerst en raakte erdoor geboeid. De Entomophthora muscae is een schimmel die vliegen parasiteert (entomopathogene schimmel). Het verhaal hoe de schimmel de vlieg parasiteert en het commando overneemt in de hersenen van de vlieg zou zo uit een boek van Stephen King kunnen gehaald worden: de zombieschimmel!

Sporen van de schimmel infecteren de vlieg, schimmeldraden dringen het vliegenlichaam binnen en vermenigvuldigen zich razendsnel. De schimmeldraden verteren de lichaamssappen van de vlieg. Uiteindelijk komt de schimmel terecht in de hersenen en dan neemt de schimmel het commando over van de vlieg. De zombieschimmel zorgt ervoor dat het slachtoffer met zijn laatste krachten naar een hoog punt klimt op een stengel of tak. De vlieg sterft, de schimmel groeit naar buiten en zo ontstaat een witte, viltachtige laag die de vlieg omwindt. Het slachtoffer hangt zieltogend aan een stengel omwonden met een witte sluier, alsof de vlieg gewurgd is door één of ander buitenaards wezen. Op de witte viltachtige laag worden sporen gevormd die verder worden verspreid. Als apotheose zorgt de schimmel ervoor dat vrouwtjesvliegen een seksueel ontvankelijke houding aannemen, een omgekeerde houding met de vleugels gespreid, en een onweerstaanbare geur afscheiden voor mannetjes die dan proberen te paren met de vrouwtjes. De mannetjes worden geïnfecteerd en zo kan de schimmel zich verder verspreiden. Wanneer ik het verhaal vertel tijdens insectensafari’s zijn kinderen één en al oor. Horror in de natuur. Heeft iemand nog een boek van Stephen King nodig?

← Tepelgallen Mycologia Zuid-WestVlaanderen © Luc Pinoy

←. Entomorphthora muscaee © Luc Vergaerde