a HomeMade in Ernest Hébrard by Korina Varvatou

Βαρβάτου Κορίνα Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Πολυτεχνική Σχολή Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

a Home-Made in Ernest Hébrard Η συμμετοχή ως μοχλός αναγέννησης του αστικού χώρου

Ερευνητική Εργασία Ι Σεπτέμβριος 2017

Βαρβάτου Κορίνα Επιβλέπων Καθηγητής: Κων/νος Σακαντάμης

Ευχαριστώ ιδιαίτερα τον επιβλέποντα καθηγητή μου κ. Κων/νο Σακαντάμη για την πολύτιμη βοήθεια και καθοδήγησή του. Ευχαριστώ, ακόμη, την οικογένεια και τους φίλους μου για τη στήριξή τους όλο αυτό το διάστημα.

Περιεχόμενα Αντικείμενο Κεφάλαιο 1: Η περιοχή του Φραγκομαχαλά Ιστορική αναδρομή Το αρχιτεκτονικό ιδιώμα της περιοχής Τα δημιουργικά επαγγέλματα Πρακτικές αναγέννησης υποβαθμισμένων περιοχών στα αστικά κέντρα Η ιστορία της Ερνέστου Εμπράρ_ Ένα καλά «κρυμμένο μυστικό» Κεφάλαιο 2: Kοινότητες Cohousing Οι κοινότητες Cohousing Κεφάλαιο 3: Συμμετοχικός Σχεδιασμός Ο συμμετοχικός σχεδιασμός Η εξέλιξη των σύγχρονων πόλεων_η χαμένη ανθρώπινη διάσταση Η πολυκατοικία της αντιπαροχής Κεφάλαιο 4: Νέα μέσα στις συμμετοχικές διαδικασίες Η χρήση του διαδικτύου στις συμμετοχικές διαδικασίες Κεφάλαιο 5: Από τη θεωρία στην πράξη Μπορεί ένα μοντέλο κατοίκησης που στηρίζεται στη συν κατοίκηση να εφαρμοστεί και να πετύχει στην Ελλάδα ; Έλα να σχεδιάσουμε τη γειτονιά σου ΜΑΖΙ_πρώτη δράση συμμετοχικού σχεδιασμού a Home-Made in Ernest Hébrard_ δεύτερη δράση συμμετοχικού σχεδιασμού Κεφάλαιο 6: Οι πρώτες ιδέες Παρουσίαση σχεδιαστικής ιδέας σε επίπεδο concept

11 15 18 22 31 37

45 53 56 67

73 84 92 101

Συμπεράσματα - Συζήτηση Βιβλιογραφία - Πηγές εικόνων

117

Παράρτημα 1: Ερωτηματολόγια Παράρτημα 2: Συνεντεύξεις

131 143

123

αντικείμενο

Αντικείμενο Η παρούσα έρευνα αποτελεί τη θεωρητική θεμελίωση της διπλωματικής εργασίας που πραγματοποιείται στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Α.Π.Θ1. Αντικείμενο της διπλωματικής εργασίας είναι η αστική αναγέννηση της περιοχής γύρω από την Ερνέστου Εμπράρ, μέσω του επανασχεδιασμού των δύο παλιών βιοτεχνικών κτιρίων του δρόμου. Το βασικό σχεδιαστικό εργαλείο της πρότασης είναι η συμμετοχή των ανθρώπων που ζουν, εργάζονται και χρησιμοποιούν το δρόμο και τα κτίρια. Τα δύο κτίρια επανασχεδιάζονται ως μία δομή στην οποία θα συνυπάρχουν η κατοίκηση και άλλες χρήσεις όπως το εμπόριο, τα γραφεία και η αναψυχή. Η ερευνητική εργασία δομείται πάνω σε τρεις άξονες: την επανάχρηση πρώην βιοτεχνικών κτιρίων, τη διερεύνηση διαφορετικών τρόπων κατοίκησης και τη μελέτη της συμμετοχής του χρήστη στο σχεδιασμό της κατοικίας. Η ανάγκη στέγασης από μεγάλο μέρος του πληθυσμού, σε συνδυασμό με την ύπαρξη μεγάλου κτιριακού αποθέματος χωρίς χρήση είναι ένα αντιφατικό φαινόμενο που μοιάζει να επιδεινώνεται τα τελευταία χρόνια. Από τη μία η οικονομική κρίση, που οδήγησε πολλές βιοτεχνίες-βιομηχανίες σε παύση ή μεταφορά έδρας σε χώρες με χαμηλότερο κόστος παραγωγής και από την άλλη η ανθρωπιστική κρίση, που ανάγκασε εκατομμύρια ανθρώπους σε ξεριζωμό, καθιστούν την εύρεση κατοικίας εξαιρετικά δύσκολη. Όταν, μάλιστα, υπεισέρχεται και ο παράγοντας της εκπλήρωσης των ανθρώπινων αναγκών, φυσιολογικών και ψυχολογικών 2, η διαδικασία γίνεται ακόμη πιο δύσκολη και προβληματική. Τα τελευταία χρόνια, το μοντέλο κατοίκησης που εφαρμόζεται σε πολλές χώρες της Ευρώπης και της Αμερικής, προκειμένου να βρεθεί λύση στο στεγαστικό πρόβλημα, είναι αυτό της συν-κατοίκησης 3 – σε διεθνή ορολογία co(llaborative)-houing.

1. Η διπλωματική εργασία βρίσκεται εν εξελίξει (Σεπτέμβριος 2017). 2. Ο Άρης Κωνσταντινίδης υποστήριζε ότι « η κατοικία δεν είναι μόνο ένα στέγαστρο ούτε μονάχα μια επένδυση για το ανθρώπινο σώμα. Οφείλει να ικανοποιεί, έξω από τις υλικές ανάγκες του σώματος, και τις συναισθηματικές και ψυχικές χρείες του ανθρώπου» (Κωνσταντινίδης, 1987). 3. Ο όρος co-housing δεν έχει ακριβή μετάφραση στα ελληνικά, καθώς το μοντέλο κατοίκησης που προτείνει δεν συναντάται στην Ελλάδα (εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις, οι οποίες είναι πολύ πρόσφατες και συνήθως γίνονται με προσωπική πρωτοβουλία για ένα συγκεκριμένο σύνολο ανθρώπων). εικόνα: Τα δύο κτίρια επανασχεδιάζονται ως μία δομή στην οποία θα συνυπάρχουν η κατοίκηση και χρήσεις όπως το εμπόριο, τα γραφεία και η αναψυχή [1].

αντικείμενο

Το cohousing στηρίζεται στη συνύπαρξη εκτενών κοινόχρηστων χώρων και ιδιωτικών κατοικιών. Στους κοινόχρηστους χώρους φιλοξενούνται πολλές και διαφορετικές χρήσεις, ανάλογα με τις ανάγκες της κοινότητας. Μέσα από αυτήν την οργάνωση του χώρου ενισχύεται η κοινωνική συναναστροφή. Το περιβάλλον διαβίωσης στις κοινότητες cohousing είναι πιο ασφαλές, πιο φιλικό – πιο ανθρώπινο. Στην παρούσα έρευνα διερευνάται ο τρόπος δομής, οργάνωσης και λειτουργίας των κοινοτήτων αυτών, με σκοπό τη συλλογή των χαρακτηριστικών εκείνων που μπορούν να προσαρμοστούν και να επιτύχουν στο ελληνικό περιβάλλον. Ένα στοιχείο που χαρακτηρίζει τις κοινότητες cohousing είναι οι συμμετοχικές διαδικασίες στις οποίες βασίζεται η λειτουργία τους. Με αφορμή τις συμμετοχικές διαδικασίες στις κοινότητες αυτές, μελετάται η συμμετοχή του χρήστη στο σχεδιασμό του τόπου κατοικίας του, κάτι που, τα τελευταία χρόνια, αποτελεί δευτερεύον ζήτημα της σχεδιαστικής διαδικασίας. H έλλειψη επικοινωνίας του σχεδιαστή και του χρήστη, φαίνεται να απομακρύνει την κατοικία από τους πρωταρχικούς της στόχους, οδηγώντας σε χώρους ανοίκειους και ανίκανους να ανταποκριθούν στις ανάγκες του σύγχρονου ανθρώπου. Τα ερωτήματα, λοιπόν, τα οποία διερευνώνται είναι τα εξής: Μπορεί ένα μοντέλο κατοίκησης, που δίνει έμφαση στους κοινόχρηστους χώρους, ώστε να φιλοξενούν χρήσεις πέραν της κατοικίας, να εφαρμοστεί και να πετύχει στην Ελλάδα; Θα συμμετέχει ο χρήστης στον σχεδιασμό της δομής, ώστε να διαπραγματευτεί τα όρια του προσωπικού του χώρου; Μπορεί ένα μοντέλο κατοίκησης, που επαναχρησιμοποιεί τα ανενεργά βιοτεχνικά κελύφη, να αποτελέσει το μοχλό ανάπτυξης των υποβαθμισμένων ή αναξιοποίητων αστικών περιοχών ;

εικόνα: Μπορεί ένα μοντέλο κατοίκησης, που επαναχρησιμοποιεί τα ανενεργά βιοτεχνικά κελύφη, να αποτελέσει το μοχλό ανάπτυξης των υποβαθμισμένων ή αναξιοποίητων αστικών περιοχών ; [2]

Η οδός Φράγκων μπροστά από την Οθωμανική Τράπεζα, 1910 [3].

Κεφάλαιο 1

Η περιοχή του Φραγκομαχαλά Η περιοχή του Φραγκομαχαλά αποτελεί μια ιστορική γειτονιά της Θεσσαλονίκης, καλά κρυμμένη γύρω από πολυώροφες, άχαρες πολυκατοικίες. Άλλοτε ως κοσμοπολίτικη συνοικία των Ευρωπαίων και Εβραίων κάτοικων της πόλης, άλλοτε ως βιοτεχνικό κέντρο και άλλοτε ως τόπος συγκέντρωσης καλλιτεχνών, ο Φραγκομαχαλάς αποτελούσε πάντα ζωντανό κομμάτι της πόλης. Στην πάροδο των χρόνων, η περιοχή άλλαξε πολλές φορές χαρακτήρα, κάτι που είναι εμφανές από τα στενά, ανήλιαγα δρομάκια, τα εκλεκτικιστικά κτίρια, τις επιβλητικές βιοτεχνίες και τα πολυώροφα κτίρια γραφείων. Στη συνέχεια, μελετάται η εξέλιξη της περιοχής στο πέρασα των χρόνων, προκειμένου να γίνει κατανοητό πώς κατέληξε στη σημερινή της μορφή και γιατί αποτελεί μία περιοχή με προοπτικές εξέλιξης.

Ιστορική αναδρομή Στις αρχές του 20ου αιώνα μεταξύ της Τράπεζας της Θεσσαλονίκης στη στοά Μαλακοπή, της Οθωμανικής Τράπεζας (σημερινό Κρατικό Ωδείο) και του καθολικού ναού της Αμίαντης Σύλληψης της Θεοτόκου, βρισκόταν ο Φραγκομαχαλάς. Όπως μαρτυρά το όνομα της συνοικίας εκεί συνήθιζαν να μένουν οι Ευρωπαίοι κάτοικοι της Θεσσαλονίκης, που την εποχή εκείνη αριθμούσαν περίπου στις 6.500, ενώ ταυτόχρονα αποτελούσε την κύρια περιοχή όπου διέμεναν και οι Εβραίοι, με το αρχοντικό των Αλλατίνι, της γνωστής για τις επιχειρηματικές της δραστηριότητες οικογένειας, να δεσπόζει. Η ευρύτερη περιοχή υπήρξε από παλιά τόπος συγκέντρωσης εμπορικών δραστηριοτήτων, λόγω της στρατηγικής της θέσης, κοντά στο λιμάνι και τη δυτική είσοδο της πόλης. Μεταξύ των οδών της «Οθωμανικής Τράπεζας» (σημερινή Λέοντος Σοφού), της «Σαμπρί Πασά» (σημερινή οδός Βενιζέλου), της «Τας Χανί» (η σημερινή οδός Εδέσσης), της οδού «Φιντζαντιλάρ» (φλιτζανοπωλητών, η σημερινή οδός Βασιλέως Ηρακλείου) και της «Βαρντάρ καπισί» (σημερινή Εγνατία) (thess.gr, 2008) εργαστήρια και εμπορικά καταστήματα, μουσουλμάνων, εβραίων και χριστιανών

a Home-Made in Ernest Hébrard

όλων των δογμάτων, στοές, ασφαλιστικά γραφεία, καφενεία, εστιατόρια, ναυτιλιακές εταιρείες και χάνια βρίσκονταν παντού προκειμένου να εξυπηρετηθεί ο εμπορικός κόσμος που έκανε δουλειές στη Θεσσαλονίκη. Χαμηλά στη συνοικία του Φραγκομαχαλά η πλατεία εμπορίου -η παλιά «Πύλη του Γιαλού» ή «Πλάζα ντι σιέτε καλέντζος» όπως ονομαζόταν από τους Εβραίους, καθώς εκεί κατέληγαν επτά δρόμοι - υπήρξε από τις παλαιότερες πλατείες και αγορές της πόλης. Τα μαγαζιά της πλατείας διακινούσαν κυρίως τρόφιμα, όπως λάδι, καφέ, τυριά, βούτυρο, όσπρια και παστά ψάρια. Το 1917, χάρη στην αλλαγή κατεύθυνσης του αέρα, ένα σημαντικό κομμάτι του Φραγκομαχαλά σώθηκε από τη μεγάλη πυρκαγιά, που σε λιγότερα από δύο 24ωρα έκανε στάχτη 10.000 σπίτια και άφησε πάνω από 70.000 άστεγους 1. Καταστράφηκαν πολλά σημαντικά κτίρια σε γειτνίαση με την περιοχή, όμως σώθηκαν πολλά από τα πιο ενδιαφέρονται κτίρια της πόλης: Οθωμανική Τράπεζα (σημερινό Κρατικό Ωδείο), η Στοά Μαλακοπή, η Καθολική Εκκλησία κι άλλα διάσπαρτα αρχιτεκτονικά κοσμήματα των αρχών του αιώνα και της μεσοπολεμικής περιόδου. Με την ανάπτυξη της μεταποίησης τη δεκαετία του ΄70, η περιοχή υπήρξε η καρδιά της βιοτεχνίας στη Θεσσαλονίκη. Τα είδη των βιοτεχνιών και των εργαστηρίων ποικίλουν, από εργαστήρια χρυσοχοΐας, τυπογραφεία, βιοτεχνίες παιχνιδιών και άλλων μικροαντικειμένων, όμως το είδος που αναπτύσσεται κατά κόρον είναι οι βιοτεχνίες ένδυσης και ειδών προικός. Σύντομα στα ισόγεια των βιοτεχνικών κτιρίων εγκαθίστανται και τα πρατήρια των βιοτεχνιών καθώς και εμπορικά καταστήματα με πρώτες ύλες που σχετίζονται άμεσα με τη βιοτεχνία ένδυσης, όπως υφάσματα, κλωστές, κουμπιά κ.α. Με την άνθιση αυτών των συναφών χρήσεων δημιουργείται ένας αυτάρκης ολοκληρωμένος παραγωγικός κύκλος (Κούτσαρη, 2011), με εύκολη πρόσβαση στις πρώτες ύλες και άμεση σύνδεση της παραγωγής και της κατανάλωσης. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με την πλεονεκτική της θέση κοντά σε μεταφορικούς κόμβους οδήγησαν την περιοχή σε σημαντική οικονομική και παραγωγική άνθιση.

1. Η πυρκαγιά εκδηλώθηκε το απόγευμα της 5ης (18ης σύμφωνα με το γρηγοριανό ημερολόγιο) Αυγούστου 1917 στη βορειοδυτική άκρη της πόλης και μέσα σε 32 ώρες κατέστρεψε 120 από τα 300 εκτάρια του σημαντικότερου τμήματος του ιστορικού κέντρου της πόλης. Ο συγγραφέας και ιστορικός Γιοσέφ Νεχαμά, διευθυντής των σχολίων της Alliance Israélite Universelle στη Θεσσαλονίκη, σε επιστολή του προς τα κεντρικά γραφεία της Alliance στο Παρίσι, αναφέρει ότι «πάνω από 80.000 άνθρωποι βρίσκονται αυτή τη στιγμή (8/21 Αυγούστου) χωρίς στέγη και χωρίς ψωμί», ενώ η επίσημη ανακοίνωση των προξενικών αρχών αναφέρει 100.000 άστεγους (Καραδήμου Γερόλυμπου, 2002).

ο Φραγκομαχαλάς, το λιμάνι και η οδός Βενιζέλου πριν την πυρκαγιά του 1917 [2]

ο Φραγκομαχαλάς, το λιμάνι και η οδός Βενιζέλου μετά την πυρκαγιά του 1917 [3]

Η περιοχή του Φραγκομαχαλά

Τη δεκαετία του ’80 το φαινόμενο της αποβιομηχάνισης, που στην Ευρώπη ξεκινήσει ήδη από το 1950, φτάνει και στην Ελλάδα με αποτέλεσμα την παρακμή της βιοτεχνίας σε Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Σύρο, Βόλο κ.α. και την ερημοποίηση των βιοτεχνικών κελυφών. Τα επόμενα χρόνια, η αυξανόμενη εισαγωγή ενδυμάτων και υποδημάτων από χώρες με χαμηλό κόστος παραγωγής, σε συνδυασμό με τη γενικότερη οικονομική κρίση, οδήγησε σε παύση λειτουργίας ή σε μεταφορά έδρας σε χώρες με χαμηλότερο κόστος παραγωγής και των τελευταίων βιοτεχνιών.

Το αρχιτεκτονικό ιδίωμα της περιοχής Το γεγονός ότι η πυρκαγιά του 1917 δεν έπληξε την περιοχή με την ίδια ένταση όπως την υπόλοιπη πόλη 2, είχε ως αποτέλεσμα να διασωθούν σημαντικά κτίσματα που χρονολογούνται πριν από το 1917 και τα οποία έχουν κηρυχτεί διατηρητέα. Αυτό σε συνδυασμό με το ότι το σχέδιο Εμπράρ επηρέασε κυρίως τις χαράξεις των περιμετρικών δρόμων και όχι τόσο το εσωτερικό της περιοχής, προσδίδει στην περιοχή το χαρακτηριστικό της νησίδας με αυτόνομα χαρακτηριστικά εντός του αστικού ιστού του κέντρου της πόλης3 (Χαστάογλου-Μαρτινίδη, 2006). Μετά την εφαρμογή του σχεδίου Εμπράρ τα νέα κτίσματα που ανεγείρονται σχεδιάζονται με στόχο να εξυπηρετήσουν αποκλειστικά εμπορικές χρήσεις, γεγονός που αντικατοπτρίζεται

2. Στη γαλλόφωνη εφημερίδα της Θεσσαλονίκης L’ Indépendant που κυκλοφόρησε στις 9/22 Αυγούστου 1917 διαβάζουμε «το ίδιο απόγευμα (της 6ης / 19ης Αυγούστου) ο άνεμος αλλάζει κατεύθυνση και φυσά από το νότο προς το βορρά. Η εμπορική συνοικία και οι μεγάλες αποθήκες του Ιστηρά (περιοχή έξω από το δυτικό τείχος, όπου γινόταν η συλλογή του φόρου των σιτηρών, η αποθήκευση και το εμπόριό τους), που είχαν ως εκείνη τη στιγμή γλυτώσει από την καταστροφή, δέχονται την επίθεσή της και η φωτιά καταβροχθίζει σε λίγες ώρες πολλά από τα πλούσια μαγαζιά του Ιστηρά και της οδού Φράγκων μέχρι την Εγνατία» (Καραδήμου Γερόλυμπου, 2002). Αργότερα (1995), ο Ε. Χεκίμογλου αναφέρει ότι «η πυρκαγιά του 1917 κατέστρεψε ολόκληρη την περιοχή Τοπχανέ (περιοχή ανάμεσα στην εκκλησία του Αγ. Μηνά και των σημερινών Λαδάδικων), με την εξαίρεση του μισού οικοδομικού τετραγώνου του Αγίου Μηνά.[…] Αντίθετα, η περιοχή Μισίρ Τσαρσί (η αιγυπτιακή αγορά, η σημερινή οδός Αιγύπτου) Ιστηρά, γλύτωσε» (Χεκίμογλου, 1995) 3. Η Β. Χαστάογλου-Μαρτινίδη αναφέρει ότι «μετά την αλλοίωση της Άνω Πόλης, από το ειδικό διάταγμα ‘προστασίας’ - ανοικοδόμησής της, τα Λαδάδικα παρέμειναν ως το μόνο τμήμα της πόλης του 19ου αι. που άφησε άθικτο η ‘αστική ανάπτυξη’» (2006). Οδός Ολ. Διαμαντή, Άνω Λαδάδικα, Φεβρουάριος 2017 [6]

a Home-Made in Ernest Hébrard

και στο σχεδιασμό τους. Ενισχύεται, έτσι, μια τυπολογία κτιρίων χαμηλού ύψους με εσωτερικό αίθριο και γενικεύεται η χρήση των εμπορικών στοών που εμπλουτίζουν την περιοχή με ένα δίκτυο κίνησης πεζών που συνυπάρχει με το οδικό δίκτυο και διασχίζει ολόκληρα οικοδομικά τετράγωνα. Άλλες πολύβουες, άλλες μελαγχολικές, αρχιτεκτονικά ιστορικές και συνάμα μοντέρνες, οι εμπορικές στοές του Φραγκομαχαλά είναι οι λιγότερο φωτισμένες πολεοδομικές «αρτηρίες» που κρατούν την πόλη ζωντανή (Κουκουμάκας Κ., 2015). Για πολλές δεκαετίες, ήταν τα πλέον ζωντανά εμπορικά και οικονομικά κύτταρα του κέντρου της πόλης, δομώντας ένα σημαντικό πυρήνα οικονομικής δραστηριότητας και κοινωνικής ζύμωσης. Η Στοά Μαλακοπής, η Στοά Βυζάντιο, η Αγορά Μοδιάνο είναι μερικές από τις δεκάδες στοές με μεγάλη ιστορική και πολιτιστική αξία 4. Οι περισσότερες φιλοξενούσαν εμπορικά καταστήματα λευκών ειδών και βιοτεχνίες ενδυμάτων, ενώ άλλες κατακλύζονταν από μυρωδιές μπαχαρικών, παλαιωμένων τυριών και παραδοσιακών εδεσμάτων. Στην πάροδο των χρόνων, κάποιες άλλαξαν χρήση φιλοξενώντας καλοστημένες επιχειρήσεις νυχτερινής διασκέδασης, ενώ άλλες χτυπήθηκαν από την κρίση και μαράζωσαν. Τα τελευταία χρόνια, παρατηρείται μία τάση ανάδειξης των στοών της πόλης, με πλήθος δημιουργικών ομάδων να τις επιλέγουν για την προβολή του έργου τους 5. Τη δεκαετία του ’70 εκτός από τις βιοτεχνίες και τα εργαστήρια στην περιοχή υπήρχαν και πολλά δικηγορικά γραφεία. Μετά το σεισμό του 1978 τα νέα κτίσματα που ανεγέρθηκαν στην περιοχή σχεδιάστηκαν με τους νέους όρους δόμησης – πολυώροφες οικοδομές με μεγάλους ενιαίους εσωτερικούς χώρους και κοινόχρηστους υγρούς χώρους ανά όροφο. Μορφολογικά αυτό αποτυπώνεται και στις όψεις των οικοδομών αυτών, στις οποίες παρατηρείται ομοιομορφία στο μέγεθος και στο ρυθμό των ανοιγμάτων. Είναι, λοιπόν, ευδιάκριτη η κτιριολογική ποικιλομορφία της περιοχής του Φραγκομαχαλά. Το κτιριακό απόθεμα διαχωρίζεται σε τρεις διακριτές, μορφολογικά και χρονολογικά κατηγορίες, που κάθε μία προσδίδει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στην

4. Η Α. Καραδήμου – Γερόλυμπου σημειώνει «η παρουσία των στοών στην αγορά της Θεσσαλονίκης και οι παραλλαγές στη μορφή τους οφείλονται στη σύζευξη δύο διαφορετικών κληρονομιών, από Ανατολή και Δύση, που στη Θεσσαλονίκη χωνεύονται και συντίθενται, χωρίς να φανερώνουν εύκολα την προέλευσή τους» (Τζήμου, 2017). 5. Μία από τις πολλές δημιουργικές δράσεις ήταν το 2005 όταν, στα πλαίσια του Stamp Festival, τα παλαιά καταστήματα της στοάς του Αγίου Μηνά άνοιξαν και πάλι τις πόρτες τους για να φιλοξενήσουν και να αναδείξουν το έργο των δημιουργικών ομάδων του Make Creative Space. εικόνα: Αγορά Μοδιάνο [7]

a Home-Made in Ernest Hébrard

περιοχή. Τα διατηρητέα κτίρια και τα κτίρια χωρόσημα προσδίδουν την απαραίτητη αυθεντικότητα και ιστορικότητα στην περιοχή και συμβάλουν στη δημιουργία μιας ιδιαίτερης «ατμόσφαιρας». Τα εμπορικά κτίρια με τα αίθρια και τις στοές συμβάλλουν στη δημιουργία και ενίσχυση ενός δικτύου πεζών χωρίς την ανάγκη μαζικών πεζοδρομήσεων. Και τέλος, οι πολυώροφες οικοδομές με τους ενιαίους χώρους και τις μεγάλες επιφάνειες ανοιγμάτων αποτελούν πρόσφορο έδαφος για τη στέγαση νέων χρήσεων.

Τα δημιουργικά επαγγέλματα Η παρακμή της βιοτεχνικής δραστηριότητας οδήγησε αναπόφευκτα και στην παρακμή της περιοχής. Μεγάλα βιοτεχνικά κτίρια στέκουν πλέον άδεια, με μόνο σημάδι να μαρτυρά την αλλοτινή ζωντάνια τους τις σκουριασμένες ταμπέλες με την επωνυμία της βιοτεχνίας. Ωστόσο, ακόμη και σήμερα, η μυρωδιά του μπαχαριού, του τσαγιού και του χυμένου λαδιού, από τα λίγα μαγαζιά που κατάφεραν να διατηρηθούν, είναι διάχυτη στα σοκάκια του Φραγκομαχαλά και μπορεί να σε μεταφέρει στο μαγικό παρελθόν. Μάλλον η μαγεία αυτή τράβηξε πολλούς ανθρώπους των «τεχνών», οι οποίοι επέλεξαν την περιοχή για να στεγάσουν τα ατελιέ τους, τα αρχιτεκτονικά γραφεία, τα στούντιο τους, περιμένοντας (ελπίζοντας;) η περιοχή να αποτελέσει πόλο έλξης των «δημιουργικών επαγγελμάτων». «Δημιουργικά επαγγέλματα» ορίζονται από τον R.L.Florida όσοι δουλεύουν στον τομέα της εικόνας και της τεχνολογίας (καλλιτέχνες, αρχιτέκτονες, γραφίστες, κ.α.) και μαζί με τις ομάδες ομοφυλόφιλων αποτελούν τη «δημιουργική τάξη» (creative class) (Florida, 2005). Η δημιουργική τάξη έχει την τάση να συγκεντρώνεται σε απαξιωμένες περιοχές των αστικών κέντρων και να δημιουργεί δυναμικές ανάπτυξης και αναζωογόνησης. Κατά τον R. Florida, σε περιοχές με συγκέντρωση αυτών των ομάδων – τις οποίες ονομάζει «δημιουργικά κέντρα» (creative centres)- παρατηρείται υψηλότερη οικονομική ανάπτυξη 6, που με τη σειρά της προσελκύει περισσότερες ομάδες αλλά και κεφάλαιο (Florida, 2005). Κατά τα προηγούμενα χρόνια, στην περιοχή έγινε μια μαζική προσπάθεια μετακόμισης ανεξάρτητων δημιουργών και δημιουργίας χώρων έκφρασης όπως,

6. Ο R.L. Florida υποστηρίζει ότι η οικονομική ανάπτυξη που συμβαίνει στα «δημιουργικά κέντρα» δεν βασίζεται στις τοπικές κυβερνήσεις και στα πολιτικά τους σχέδια. Αντίθετα, η ανάπτυξη τους επιτυγχάνεται από τους «δημιουργικούς ανθρώπους» που επιλέγουν να ζήσουν εικόνα: Μεγάλα βιοτεχνικά κτίρια, οπως αυτά στην Ε. Εμπράρ, στέκουν πλέον άδεια, με μόνο σημάδι να μαρτυρά την αλλοτινή ζωντάνια τους τις σκουριασμένες ταμπέλες με την επωνυμία της βιοτεχνίας [9].

a Home-Made in Ernest Hébrard

οι Lindy Hop Greece, το Dynamo, το Πείραμα, η Σχολή Ανδρέας Βουτσινάς, η Ούγκα Κλάρα, η γκαλερί Toss, η Α4Μ, γραφιστικά και αρχιτεκτονικά γραφεία, όπως οι 157+172 designers. Επιχειρήθηκε μάλιστα και μία χαρτογράφηση της περιοχής ως τόπος «δημιουργικής συνάντησης» (Τούλας, 2013). Παράλληλα, μέσα από πολιτιστικά δρώμενα, όπως το «Θεσσαλονίκη αλλιώς», μουσικές συναυλίες, εκθέσεις και θεατρικές παραστάσεις στους δρόμους, φωτιστικές εγκαταστάσεις, έλαβαν χώρα στην ευρύτερη περιοχή των Λαδάδικων, αναδεικνύοντας τα δημιουργικά επαγγέλματα της περιοχής και τη δυναμική τους. Ωστόσο, οι πολιτιστικές χρήσεις δεν στάθηκαν ικανές να νικήσουν τις χρήσεις της νύχτας. Τα εναλλακτικά μαγαζιά που κάποτε αναδείκνυαν το διαφορετικό χαρακτήρα της περιοχής άρχισαν να αλλάζουν χέρια και να κλείνουν. «Κάθε κατάστημα με πιτζάμες που έκλεινε στην περιοχή έδινε τη θέση του σε ένα μπαρ και η αυθαιρεσία ήρθε μαζί με το χάος. Τα οδοστρώματα του δρόμου αλλά και των παρακείμενων, της Συγγρού, της Βηλαρά, εξαφανίστηκαν. Έγιναν υπαίθριες μπάρες, τραπεζοκαθίσματα, τσιφλίκι των επιχειρηματιών. Η μουσική και ο θόρυβος ξεπέρασε κάθε λογική, οι ελάχιστοι πια διαμένοντες που δεν μετακόμισαν δεινοπαθούν» (Τούλας, 2013). Οι καταγγελίες των ανθρώπων που εγκαταστάθηκαν -και επένδυσαν- στην περιοχή γιατί γοητεύτηκαν από τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της φαίνεται να πέφτουν στο κενό, τόσο από την παλιά όσο και από τη νέα διοίκηση, που φαίνεται να στηρίζει αυτό το μοντέλο ανάπτυξης συνεχίζοντας να δίνει άδειες για καταστήματα νυχτερινής διασκέδασης.

σε αυτά. Οι «δημιουργικοί άνθρωποι» βρίσκουν στις περιοχές αυτές το κατάλληλο περιβάλλον, ώστε να χρησιμοποιήσουν και να εξελίξουν τη δημιουργικότητά τους- καλλιτεχνική ή πολιτιστική, τεχνολογική ή οικονομική (Florida, 2005). εικόνα δεξιά: Το φωτιστικό σου αλλιώς. Τον Ιούνιο του 2010 η Parallaxi, στο πλαίσιο της πρώτης δράσης του «Θεσσαλονίκη Αλλιώς» οι Beforelight, ζήτησαν από κατοίκους της πόλης να φέρουν τα παλιά τους φωτιστικά για να φωτίσουν το σκοτεινό στενάκι της Ε. Εμπράρ [11].

a Home-Made in Ernest Hébrard

Πρακτικές αναγέννησης υποβαθμισμένων περιοχών στα αστικά κέντρα. Οι πρακτικές του παρελθόντος αποδεικνύουν ότι ένα τέτοιο μοντέλο ανάπτυξης που στηρίζει μόνο μία χρήση έχει ημερομηνία λήξης και οδηγεί την περιοχή σε εκ νέου παρακμή. Προκειμένου να τεκμηριωθεί ο ισχυρισμός αυτός, θα παρουσιαστούν συνοπτικά η εξέλιξη της περιοχής των Κάτω Λαδάδικων, από την ανάπλασή της και μετά, καθώς και η παρόμοια πορεία που ακολούθησε αργότερα η περιοχή των Άνω Λαδάδικων (περιοχή Βαλαωρίτου). Η απαξίωση και η κακή συντήρηση περιοχών έχει ως άμεσο αποτέλεσμα τη μείωση των αξιών γης, κάτι που προσελκύει το ιδιωτικό κεφάλαιο (Κούτσαρη, 2011). Οι φθίνουσες χρήσεις αντικαθίστανται από πιο προσοδοφόρες, όπως αυτή της αναψυχής. Μέσα από αυτή τη διαδικασία, αφενός, οι επιχειρηματίες εκμεταλλεύονται τα χαμηλά ενοίκια των περιοχών αυτών, και αφετέρου, με ιδιωτικό κεφάλαιο επιτελείται η αναβάθμιση του κτιριακού αποθέματος. Μία τέτοια προσπάθεια αναβάθμισης πραγματοποιήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του ’90 στην περιοχή των Κάτω Λαδάδικων από τη Διεύθυνση Περιβάλλοντος Χωροταξίας Κεντρικής Μακεδονίας (ΔΙ.ΠΕ.ΧΩ.Κ.Μ.). Στόχος της ανάπλασης ήταν η αποκατάσταση των σχεδόν ερειπωμένων κτισμάτων -πολλά από τα οποία χαρακτηρίστηκαν διατηρητέα- η ενεργειακή αναβάθμιση της περιοχής, η απομάκρυνση περιθωριακών ομάδων και η οικονομική άνθιση. Ελλείψει του κρατικού κεφαλαίου για την αποκατάσταση των ερειπωμένων κτιρίων, οι υπεύθυνοι της ανάπλασης στράφηκαν προς το ιδιωτικό. Προκειμένου να προσελκύσουν το πολυπόθητο ιδιωτικό κεφάλαιο όρισαν εξ αρχής εμπορικές και πολιτιστικές χρήσεις ως τις βασικές της ανάπλασης, χωρίς να διακρίνουν τον κίνδυνο αλλοίωσης του χαρακτήρα της περιοχής 7. Έτσι, με κυριότερο μοχλό ανάπτυξης τη βιοτεχνία της αναψυχής, το κτιριακό απόθεμα αναβαθμίστηκε συμπαρασύροντας και την περιοχή μαζί του.

7. Η Χαστάογλου-Μαρτινίδη μιλώντας για την ανάπλαση των Κάτω Λαδάδικων αναφέρει ότι «δίπλα στον ορατό κίνδυνο ανοικοδόμησης είχε αρχίσει να διαφαίνεται η μετατροπή της αγοράς σε νέα ‘πιάτσα’ διασκέδασης. Τα πρώτα 4 καταστήματα αναψυχής άνοιξαν το 1989-90 από ιδιώτες, σε μια περιοχή που θεωρούνταν απόκεντρη και κακόφημη, χωρίς να προκαλέσουν την ανησυχία των υπευθύνων φορέων, ούτε καν των παραδοσιακών επαγγελματιών της αγοράς. Γρήγορα οι αλλαγές επιταχύνθηκαν, ενώ οι αξίες γης ανέβαιναν ανεξέλεγκτα» (Χαστάογλου-Μαρτινίδη, 2006). εικόνα: Οδός Λυκούργου, Κάτω Λαδάδικα, 2013 [12].

a Home-Made in Ernest Hébrard

Για τα επόμενα χρόνια, η περιοχή γνώρισε μεγάλη άνθιση, απέκτησε ένα γραφικό χαρακτήρα και έγινε αναπόσπαστο κομμάτι των τουριστικών διαδρομών. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια, ήτοι από το 2010 και μετά, τα Λαδάδικα παρουσιάζουν μία φθίνουσα πορεία. Η δεδομένη ερήμωση κατά τις πρωινές ώρες πλέον είναι εμφανής και κατά τις βραδινές. Το μοντέλο ανάπλασης που στηρίχθηκε μόνο στη χρήση της αναψυχής, υποβαθμίζοντας το εμπόριο και εξαλείφοντας την κατοικία, δεν κατάφερε να αποδώσει έναν διαχρονικό ρυθμό ανάπτυξης στην περιοχή. Μία αντίστοιχη ανάπτυξη της χρήσης της αναψυχής παρατηρήθηκε αργότερα και στην περιοχή της Βαλαωρίτου, στα Άνω Λαδάδικα. Η παρακμή των Κάτω Λαδάδικων ανάγκασε τους επιχειρηματίες της διασκέδασης να αναζητήσουν νέο προορισμό. Τα εμπορικά καταστήματα και οι βιοτεχνίες που έκλειναν σωρηδόν, χτυπημένα από την οικονομική κρίση, ήταν η μαγιά. Έτσι, η παλιά ιστορική γειτονιά, άλλαξε εντελώς πρόσωπο με αναρίθμητα μπαρ, μπυραρίες και κλαμπ να δίνουν ζωή στα παλιά νεοκλασικά κτίρια, καθιστώντας την δημοφιλές νεανικό στέκι. Για ακόμη μία φορά όμως, η επένδυση μόνο στη χρήση της αναψυχής αποδείχθηκε ανίκανη να προσφέρει ένα σταθερό ρυθμό ανάπτυξης στην περιοχή. Σήμερα, λίγα είναι τα νυχτερινά μαγαζιά που έχουν διατηρηθεί και ακόμη λιγότερα εκείνα που έχουν καταφέρει να διατηρήσουν τον αλλοτινό εναλλακτικό χαρακτήρα τους. Οι δύο αυτοί ιστορικοί τόποι της Θεσσαλονίκης φαίνεται να ακολούθησαν μία όμοια πορεία, χρονικά μετατοπισμένη. Ωστόσο παρατηρούνται διαφορές με βασικότερη την αρχική πρωτοβουλία. Το πρώτο παράδειγμα της ανάπλασης της παλιάς αγοράς στα Κάτω Λαδάδικα ήρθε σαν αποτέλεσμα οργανωμένης προσπάθειας της Διεύθυνσης Περιβάλλοντος Χωροταξίας Κεντρικής Μακεδονίας (ΔΙ.ΠΕ.ΧΩ.Κ.Μ.) και υλοποιήθηκε σε μεγάλο βαθμό με χρηματοδότηση του ιδιωτικού τομέα, υπό την εποπτεία της Διεύθυνσης – η οποία «περιορίσθηκε» στην έκδοση αδειών για νέες χρήσεις αναψυχής και στην «παρακολούθηση» της ανακαίνισης των κτιρίων από τους ιδιώτες επιχειρηματίες (Χαστάογλου-Μαρτινίδη, 2006). Αντίθετα, η ανάπτυξη της περιοχής της Βαλαωρίτου συνέβη αυθόρμητα, κατευθυνόμενη από τους νόμους της αγοράς και των τάσεων της βιομηχανίας της αναψυχής. Η αδυναμία των αναπλάσεων αυτών να προσφέρουν ένα σταθερό ρυθμό ανάπτυξης στην περιοχή, οδηγεί αναπόφευκτα σε σκέψεις για επανεξέταση του τρόπου επανάχρησης του κτιριακού αποθέματος. Σύμφωνα με τον κοινωνιολόγο Hans Mommaas όταν η ανάπλαση συμβαίνει ελλείψει κρατικού ελέγχου εγκυμονούν κίνδυνοι για εκ νέου απαξίωση της περιοχής. Ο ίδιος υποστηρίζει ότι «μπορεί αυτές οι διαδικασίες αστικής αναζωογόνησης να έχουν γίνει πλέον ‘της μόδας’, όμως μακροπρόθεσμα υπάρχει μεγάλος κίνδυνος οι διάφορες αποκλίνουσες απόψεις και τα συμφέροντα να αρχίζουν να αλληλοϋπονομεύονται με δυσμενείς εξελίξεις για την περιοχή» (Mommas, 2004).

Η οδός Αιγύπτου στα Κάτω Λαδάδικα [13].

Η οδός Πάικου στην περιοχή της Βαλαωρίτου [14].

a Home-Made in Ernest Hébrard

Η επανάχρηση οφείλει να στοχεύει, αφενός, στην επανένταξη του βιοτεχνικού κελύφους στον αστικό ιστό, και αφετέρου, στην αναβάθμιση της περιοχής μέσα από χρήσεις που θα της προσδώσουν ένα σταθερό χαρακτήρα. Ποιες είναι όμως οι χρήσεις αυτές ; Οι πολιτιστικές χρήσεις είναι αυτές που, μαζί με τις χρήσεις αναψυχής, κυριαρχούν στην επανάχρηση των αδρανών βιοτεχνικών (ή νεοκλασικών) κτιριακών κελυφών. Η αρχιτεκτονική δομή των βιοτεχνικών κτιρίων – απλό δομικό σύστημα, αντοχή σε μεγάλα φορτία, εκτενείς εσωτερικοί χώροι, μεγάλα ανοίγματα σε σειράπροσφέρεται για χρήσεις πολιτιστικές, όπως χώροι εκθέσεων, προβολών, καλλιτεχνικών δρώμενων. Ακόμη, η απλή κτιριολογική συγκρότηση καθιστά τα κτίρια αυτά ευέλικτα, προσφέροντας τη δυνατότητα συνεχών μεταβολών στο εσωτερικό τους, ανάλογα με τις εκάστοτε ανάγκες. Παράλληλα, τα νεοκλασικά κτίρια – όπως ήδη έχει αναφερθεί συναντώνται αρκετά στην περιοχή του Φραγκομαχαλά- έχουν κι αυτά μία αρχιτεκτονική δομή -μεγάλο ύψος ορόφου, μεγάλα ανοίγματα, περίτεχνες όψεις- που αποτελεί από μόνη της αντικείμενο πολιτιστικής κληρονομίας και προσφέρεται και για τη φιλοξενία πολιτιστικών δρώμενων. Μολονότι οι πολιτιστικές χρήσεις προσφέρουν έναν τρόπο επανάχρησης που σέβεται περισσότερο το κτιριακό απόθεμα και αναβαθμίζει την περιοχή με μεγαλύτερο χρονικό ορίζοντα, σε πολλές περιπτώσεις δεν έχουν καταφέρει να τοποθετήσουν ξανά τα κτίρια και την περιοχή στο χάρτη της πόλης και να επαναφέρουν τη ζωντάνια που είχαν κάποτε. Λαμβάνοντας υπόψη το αρνητικό αντίκτυπο που είχαν στην περιοχή οι αστικές αναπλάσεις του παρελθόντος, το σενάριο επανάχρησης που προτείνεται στηρίζεται στην ανάμειξη χρήσεων, με κυρίαρχη αυτή της κατοικίας. Από τη μία, η παράλληλη ανάπτυξη πολλαπλών χρήσεων δεν θα οδηγήσει την περιοχή σε παρακμή, αν μία από αυτές, με την πάροδο των χρόνων, εκλείψει. Από την άλλη, η χρήση της κατοικίας μπορεί να προσφέρει ένα σταθερό πληθυσμό στην περιοχή, και συνεπώς, ένα σταθερό ρυθμό ανάπτυξης.

εικόνα δεξιά: Το Art House στην οδό Βεροίας ήταν από τα πρώτα μαγαζιά που άνοιξαν στα Άνω Λαδάδικα και αμέσως έγινε καθιερωμένο στέκι των καλλιτεχνών και των «εναλλακτικών» κατοίκων της πόλης [15]. εικόνα επόμενης σελίδας: Η Ερνέστου Εμπράρ σήμερα, Φεβρουάριος 2017 [17].

Η Ερνέστου Εμπράρ, ή αλλιώς η αγορά Β. Εφαρμοστίδη, όπως φαίνεται και στην μαρμάρινη επιγραφή που προυπήρχε πριν την πινακίδα του δήμου, αποτελεί ένα στενό με τη δική του ιδιαίτερη ιστορία [16].

Η περιοχή του Φραγκομαχαλά

Η ιστορία της Ερνέστου Εμπράρ_ Ένα καλά κρυμμένο «μυστικό» Τα δυο βιοτεχνικά κτίρια βρίσκονται στην οδό Ερνέστου Εμπράρ, στα Άνω Λαδάδικα, ένας δρόμος που κάποτε έσφυζε από ζωή καθώς τα κτίρια φιλοξενούσαν περισσότερες από 20-25 επιχειρήσεις – βιοτεχνίες, καταστήματα με εδώδιμα και αποικιακά, τυπογραφεία κ.α. Σήμερα, λίγες είναι οι επιχειρήσεις που έχουν καταφέρει να διατηρηθούν8. Ωστόσο, ακόμη κι αυτές, σταδιακά, φαίνεται να χάνουν τις δυνάμεις τους και να παραδίδονται στην ευρύτερη παρακμή της περιοχής. Έτσι, ο επανασχεδιασμός των κτιρίων και της περιοχής καθίσταται αναγκαίος, ώστε αυτά τα δύο επιβλητικά κτίρια να πάψουν να αποτελούν «αστικά φαντάσματα» (Δίκας, 2010) και να αποκτήσουν την αλλοτινή τους ζωντάνια. Η Ερνέστου Εμπράρ, ή αλλιώς η αγορά Β. Εφαρμοστίδη, αποτελεί ένα στενό με τη δική του ιδιαίτερη ιστορία. Κατά καιρούς κέντρισε το ενδιαφέρον πολλών ανθρώπων που ασχολούνται με την πόλη και τα μυστικά της και φιλοξένησε πολιτιστικές δράσεις. Τα κτίρια εκατέρωθεν του δρόμου είναι γνωστά ως τα «δίδυμα κτίρια» ή τα «κτίρια φαντάσματα» (Δίκας, 2010). Ο πρώτος χαρακτηρισμός γίνεται εύκολα κατανοητός, καθώς πρόκειται για δύο αντικριστά κτίρια με την ίδια κατασκευαστική δομή. Οι εγκαταλελειμμένες όψεις τους, η τμηματική χρήση τους και η κατάληψη κάποιων χώρων από «άτυπους χρήστες» σε συνδυασμό με τις ροκ/πανκ μουσικές που ακούγονται από το εσωτερικό τους -χωρίς ωστόσο να μπορεί να προσδιοριστεί από πού ακριβώς- δικαιολογούν το χαρακτηρισμό των κτιρίων ως φαντάσματα. Μέχρι και τα μισά περίπου του 20ου αιώνα στο ίδιο οικόπεδο υπήρχε ένα χάνι, που φιλοξενούσε πολλούς από τους χονδρέμπορους που έφταναν στην πόλη από το λιμάνι και από τη δυτική είσοδο και μια αλάνα (Αποστολίδης, Θ., 2017). Το 1954 το οικόπεδο αγοράστηκε από τον Εφαρμοστίδη με σκοπό τη δημιουργία εμπορικής στοάς. Τα πρώτα σχέδια που κατατέθηκαν στην πολεοδομία το 1954 αναφέρουν την ανέγερση «μεγάλης εμπορικής στοάς κ.κ. Β. Εφαρμοστίδη - Ν. Παρισάκη - Δ. Ραπτοπούλου επί των οδών Ολυμπίου Διαμαντή και Βεροίας». Ωστόσο, η ένωση των κτιρίων δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Αργότερα, τον Ιούνιο του 1964 (σύμφωνα με τα

8. Συγκεκριμένα, υπάρχουν 5 βιοτεχνίες, 1 εκδοτικός οίκος και 1 τυπογραφείο, 3 εμπορικά καταστήματα, 1 αρχιτεκτονικό γραφείο και 1 ατελιέ, 1 κατοικία, 1 συνεργείο, 1 εστιατόριο, 2 λέσχες μοτοσικλετιστών και 1 μπαρ. Είναι πιθανόν να υπάρχουν κι άλλες χρήσεις η καταγραφή των οποίων δεν ήταν δυνατή λόγω της απουσίας των ιδιοκτητών. Σε αυτή την περίπτωση ανήκουν και τα studio μουσικής, που ενώ γνωρίζουμε ότι υπάρχουν, δεν καταφέραμε να τα καταγράψουμε.

a Home-Made in Ernest Hébrard

σχέδια της πολεοδομίας) προστίθενται στα κτίρια τρείς ακόμη όροφοι, δίνοντάς τους τη σημερινή τους μορφή (ισόγειο, πατάρι και τέσσερις όροφοι). Ακόμη στο αρχικό σχέδιο του 1954 οι όψεις της στοάς (επί της Ολ. Διαμαντή και της Βεροίας) παρουσιάζονται επεξεργασμένες με μπαλκόνι στον όροφο. Το μπαλκόνι εμφανίζεται και στο σχέδιο της προσθήκης (1964) αυτή τη φορά στον τέταρτο όροφο. Ωστόσο, καμία εκδοχή δεν πραγματοποιήθηκε δημιουργώντας την αίσθηση ότι το έργο παρέμεινε ανολοκλήρωτο. Το καθεστώς ιδιοκτησίας του δρόμου φαίνεται να το γνώριζαν μόνο οι ιδιοκτήτες, ενώ το αγνοούσαν ακόμη και οι δημοτικές αρχές -για αυτό άλλωστε προχώρησαν και στην ονοματοδοσία του δρόμου «τιμώντας» τον Ερνέστ Εμπράρ (απόφαση Δημ. Συμβουλίου 904/77, πρακτικό 42/1977) (Δίκας, 2010). Τόσα χρόνια ο δρόμος είχε αποτυπωθεί στην τοπική συνείδηση ως δημόσιος και χρησιμοποιούνταν από όλους. Το «μυστικό» αποκαλύφθηκε με αφορμή την πρόσφατη ανάπλαση της περιοχής γύρω από την Πλατεία Χρηματιστηρίου, η οποία δημιούργησε προβλήματα στους ανθρώπους που χρησιμοποιούν το δρόμο και τα κτίρια. Έτσι, με προσωπική πρωτοβουλία ενός εκ των ιδιοκτητών, ο δήμος ενημερώθηκε για την ιδιοκτησία και απέκλεισε το δρόμο από την ανάπλαση. Σύμφωνα με τον κ. Γιάννη Δόξα, έμπορο

Τοπογραφικό σχεδιάγραμμα οικοπέδου, οικοδ. άδεια 1954 [18].

Όψη επί της Ολ. Διαμαντή, οικ. άδεια 1954 [19].

Όψη επί της Ολ. Διαμαντή, οικ. άδεια προσθήκης 1964 [20].

Η περιοχή του Φραγκομαχαλά

μπαχαρικών στην Ε. Εμπράρ, «οταν ξεκίνησε η ανάπλαση της περιοχής, τα συνεργεία άρχισαν να σκάβουν μπροστά στα μαγαζιά μας χωρίς να μας ρωτήσουν. Εμείς κάθε μέρα έχουμε φορτώσεις και εκφορτώσεις. Διαμαρτυρηθήκαμε και αντί να μας ακούσουν, απέκλεισαν το συγκεκριμένο δρόμο από το σχέδιο ανάπλασης» (Δόξας, Γ., 2017). Έκτοτε, οι ιδιοκτήτες τοποθέτησαν πασαλάκια προκειμένου να επιτρέπεται η διέλευση μόνο των οχημάτων που σχετίζονται με τις επιχειρήσεις τους. Παρ΄ όλα αυτά, το στενό δεν έχασε το δημόσιο χαρακτήρα του, αφού χρησιμοποιείται από τους πεζούς ελεύθερα. Το περιστατικό αυτό, δημιουργεί σκέψεις σχετικά με το κατά πόσο ο δημόσιος χώρος εξυπηρετεί τους ανθρώπους για τους οποίους (οφείλει να) σχεδιάζεται και αν τελικά είναι επιθυμητός ή όχι. Στην περίπτωση της Ε. Εμπράρ, οι ιδιοκτήτες δεν απέρριψαν τη δημόσια χρήση του δρόμου -η οποία συνεχίζει να υπάρχει- ούτε ήταν αρνητικοί στην ιδέα της ανάπλασης. Απέρριψαν, όμως, τον τρόπο με τον οποίο ο Δήμος επιχείρησε να επιβάλλει μια ξένη για τις ανάγκες τους κατάσταση. Στη συνέχεια της έρευνας εξετάζεται ο τρόπος με τον οποίο ο χρήστης εμπλέκεται (αν εμπλέκεται) στην παραγωγή χώρου και κατά πόσο αυτό μπορεί να οδηγήσει στη δημιουργία χώρων ικανών να καλύψουν τις ανάγκες των ανθρώπων για τους οποίους σχεδιάστηκαν. Πριν διερευνηθεί η συμμετοχή του χρήστη στη σχεδιαστική διαδικασία και με αφορμή τη διττή φύση του δρόμου -ιδιωτικός στην πολεοδομία και δημόσιος στην καθημερινότητα των ανθρώπων- μελετάται ο τρόπος με τον οποίο διαμορφώνεται το δίπολο ιδιωτικό-δημόσιο στην κλίμακα της κατοικίας. Αντιπαραβάλλοντας τα κτίρια της Ε. Εμπράρ με τις ιδιωτικές κατοικίες μιας πολυκατοικίας, ο δρόμος ανάμεσά τους αποτελεί τον κοινόχρηστο χώρο. Παρατηρώντας τη λειτουργία του δρόμου ως κοινού τόπου των κατοίκων, των εργαζομένων και των περαστικών, ως σημείο κοινωνικής επαφής και φιλοξενίας διαφόρων δράσεων, δημιουργούνται σκέψεις ανάπτυξης των κοινόχρηστων χώρων μιας δομής κατοίκησης με αυτά τα χαρακτηριστικά.

εικόνα: Η Ε. Εμπράρ, Μάρτιος 2017. Μετά τη «διάμαχη» των ιδιοκτητών του δρόμου και του Δήμου, οι πρώτοι τοποθέτησαν πασαλάκια προκειμένου να επιτρέπεται η διέλευση μόνο των οχημάτων που σχετίζονται με τις επιχειρήσεις τους [21].

Κεφάλαιο 2

Κοινότητες Cohousing Οι κοινότητες co-housing Τα τελευταία χρόνια το μοντέλο κατοίκησης που εφαρμόζεται σε πολλές χώρες της Ευρώπης και της Αμερικής, προκειμένου να βρεθεί λύση στο στεγαστικό πρόβλημα, είναι αυτό της συν-κατοίκησης – σε διεθνή ορολογία co(llaborative)-housing. Μπορεί η ιδέα να φαίνεται καινούρια αλλά στην πραγματικότητα πρόκειται για μια παλιά πρακτική που πρωτοξεκίνησε στη Δανία στα τέλη της δεκαετίας του ΄60 και αμέσως υιοθετήθηκε από τις χώρες του Βορρά και την Αμερική αργότερα. Ο όρος co-housing εμφανίζεται για πρώτη φορά στο βιβλίο των Kathryn McCamant και Charles Durrett «Cohousing: A Contemporary Approach to Housing Ourselves» το 1988. Οι Αμερικάνοι αρχιτέκτονες Kathryn McCamant και Charles Durrett εφηύραν τον όρο co-housing, ως συντομογραφία του collaborative housing, προκειμένου να ερμηνεύσουν το δανεικό όρο bofaellsskaber -κατοίκηση σε κοινότητες- ένα μοντέλο κατοίκησης που μελετούσαν για χρόνια στη Δανία (Mccamant & Durrett, 1998). Σήμερα, περισσότερα από 300 co-housing έχουν υλοποιηθεί, ενώ εκατοντάδες ομάδες συζητούν με σκοπό να υλοποιήσουν το δικό τους. Αντίθετα με την Βόρεια Ευρώπη και την Αμερική, η μεσόγειος, πιο συντηρητική σε τέτοιες πρακτικές, μόλις τα τελευταία χρόνια φαίνεται να ανακαλύπτει τα οφέλη του co-housing (Lietaert, 2007) . To πρώτο co-housing ξεκίνησε από οικογένειες που αναζητούσαν έναν τόπο κατοικίας περισσότερο ασφαλή για τα παιδιά τους αλλά και ένα τρόπο να μειώσουν τα έξοδα και τον κόπο για την προετοιμασία των γευμάτων. Ακόμη, είχαν κουραστεί από το απρόσωπο περιβάλλον στα διαμερίσματα των πόλεων και την απομόνωση των κατοικιών στην επαρχία. Έτσι, στράφηκαν σε μία νέα δομή κατοίκησης, όπου κυριαρχούσαν οι κοινόχρηστοι χώροι και οι συλλογικές διαδικασίες, χωρίς όμως να παραβιάζεται ο προσωπικός χώρος και η ιδιωτικότητα. Οι κοινότητες co-housing, παρά τις διαφορές που παρουσιάζουν ανάλογα με τον τόπο στον οποίο αναπτύσσονται, μοιράζονται ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά. Σύμφωνα με τους αρχιτέκτονες Kathryn McCamant και Charles Durrett υπάρχουν έξι διακριτά χαρακτηριστικά που προσδιορίζουν τις κοινότητες co-housing. Το πρώτο εικόνα: To πρώτο co-housing ξεκίνησε από οικογένειες που αναζητούσαν έναν τόπο κατοικίας

περισσότερο ασφαλή για τα παιδιά τους αλλά και ένα τρόπο να μειώσουν τα έξοδα και τον κόπο για την προετοιμασία των γευμάτων [22].

a Home-Made in Ernest Hébrard

είναι ότι η κοινότητα αναπτύσσεται, σχεδιάζεται και οργανώνεται από τα ίδια τα μέλη της σε συνεργασία με τους υπόλοιπους εμπλεκόμενους φορείς. Πρόκειται, λοιπόν, για μία «αυθεντική συμμετοχική διαδικασία» (McCamant & Durrett, 1988). Το δεύτερο χαρακτηριστικό τους είναι ότι αποτελούνται από εκτενείς κοινόχρηστους χώρους, οι οποίοι είναι συνυφασμένοι με την καθημερινότητα των κατοίκων και γίνονται αντιληπτοί ως «επέκταση των ιδιωτικών τους κατοικιών» (McCamant & Durrett, 1988). Παράλληλα, οι κοινότητες είναι σχεδιασμένες ώστε να ενισχύουν την κοινωνική συναναστροφή των ενοίκων. Είναι φιλικές προς τους πεζούς και η χρήση του αυτοκινήτου είναι περιορισμένη, μόνο για περιπτώσεις ανάγκης. Η διαχείριση τους γίνεται αποκλειστικά από τα μέλη τα οποία συναποφασίζουν για την εξέλιξη της κοινότητας. Ακόμη, δεν υπάρχει ιεράρχηση στη σχέση τους και οι αποφάσεις λαμβάνονται με την επίτευξη της γενικής συναίνεσης. Τέλος, ένα ακόμη βασικό χαρακτηριστικό -που είναι σημαντικό να γίνει κατανοητό- είναι το ότι οι κοινότητες cohousing δεν έχουν κοινό εισόδημα. Κάθε μέλος της κοινότητας έχει τη δική του ιδιωτική περιουσία και ένα ποσοστό επί των κοινών χώρων. Συχνά ο όρος της συν-κατοίκησης και το cohousing (παρ)ερμηνεύεται ως κοινόβιο, δηλαδή ως ένας τόπος διαβίωσης όπου τα μέλη μιας ομάδας μοιράζονται τόσο τον χώρο στον οποίο κατοικούν όσο και το εισόδημά τους. Ωστόσο, αυτός είναι ένας επιφανειακός και λανθασμένος συσχετισμός, στηριζόμενος αποκλειστικά στην καθοριστική παρουσία, και στις δύο περιπτώσεις, της ενεργής κοινότητας και της συλλογικότητας. Στη Δανία, μία χώρα με μεγάλη συνεταιριστική και συνεργατική παράδοση, συναντώνται τόσο κοινόβια όσο και κοινότητες συλλογικής κατοίκησης. Ωστόσο, ο κοινοβιακός τρόπος διαβίωσης δεν κατάφερε να κερδίζει έδαφος και να διαδοθεί στον υπόλοιπο κόσμο, όπως συνέβη με το cohousing. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι αυτό συνέβη γιατί η συλλογική κατοίκηση προσαρμόζεται στα δεδομένα της σύγχρονης κοινωνίας και οικονομίας, που στηρίζεται στο ιδιωτικό κεφάλαιο. Οι άνθρωποι που επιλέγουν μία τέτοια δομή για την κατοικία τους δεν ανήκουν -συνήθως- σε οικονομικά αδύναμες κοινωνικές ομάδες. Οι Chris και Kelly, στο βιβλίο τους «The Cohousing Handbook» ορίζουν τις κοινότητες cohousing ως έναν τόπο «ηθελημένης κοινότητας» με καθεστώς ιδιοκτησίας που διατηρεί και στηρίζει την ιδιωτική περιουσία. «Οι άνθρωποι είναι πρόθυμοι να ζήσουν μαζί, αλλά το καθεστώς ιδιοκτησίας επιτρέπει τη διατήρηση της ιδιωτικής τους περιουσίας και του απόλυτου ελέγχου της» (Scotthansen & Scotthansen, 2004).

εικόνα: Οι ιδιωτικές κατοικίες οργανώνονται γύρω από τα κοινά σημεία, όπως το κοινό σπίτι (common house), όπου φιλοξενούνται χρήσεις που εξυπηρετούν το σύνολο της κοινότητας -κοινόχρηστη κουζίνα, χώρος απασχόλησης παιδιών, χώρος χαλάρωσης ηλικιωμένων κ.α. [23] .

a Home-Made in Ernest Hébrard

Παρά την εξοικονόμηση χρημάτων που μπορεί να συμβαίνει σε κάποιες περιπτώσεις, τα κίνητρα συμμετοχής σε μία κοινότητα cohousing είναι άλλα. Είναι το ασφαλές περιβάλλον διαβίωσης, το αίσθημα της κοινότητας, ο υγιεινός και φιλικός προς το περιβάλλον τρόπος ζωής, ο καταμερισμός εργασιών σχετικών με το σπίτι και την κοινότητα και άρα η εξοικονόμηση χρόνου και δυνάμεων -και ίσως χρημάτων. Μάλιστα, συνυπολογίζοντας όλα αυτά που σου προσφέρει ένας τέτοιος τρόπος / τόπος κατοίκησης, η αγορά κατοικίας στις cohousing κοινότητες δεν θεωρείται μία οικονομική επιλογή. Βασικός στόχος των κοινοτήτων συλλογικής κατοίκησης είναι η βιωσιμότηταπεριβαλλοντική, οικονομική και κοινωνική. Οι κοινότητες cohousing υιοθετούν πρακτικές φιλικές προς το περιβάλλον και προσφέρουν έναν πιο υγιεινό τρόπο ζωής. Στις περισσότερες περιπτώσεις υπάρχουν κοινόχρηστοι κήποι που καλλιεργούνται από τα μέλη της κοινότητας και την τροφοδοτούν με αγροτικά προϊόντα. Σύμφωνα με τους Chris και Kelly Scotthansen η πλειοψηφία των ανθρώπων που ζουν σε cohousing θεωρούν το περιβάλλον προτεραιότητα στην ανάπτυξη της κοινότητας (Scotthansen & Scotthansen, 2004). Σε αυτή τη κατεύθυνση, η χρήση του αυτοκινήτου είναι περιορισμένη και γίνεται μόνο σε περιπτώσεις ανάγκης. Συνήθως υπάρχουν ικανοποιητικοί χώροι parking στα όρια της κοινότητας, ώστε να αποφεύγεται η διέλευση των οχημάτων από το εσωτερικό της. Έτσι, ο πυρήνας της κοινότητας αποδίδεται στους πεζούς και στις δραστηριότητές τους, ενισχύοντας και με αυτόν τον τρόπο την κοινωνική συναναστροφή. Η κοινωνικότητα και το αίσθημα ότι «ανήκω σε ένα σύνολο» κυριαρχούν και αποτελούν βασικό λόγο που οι άνθρωποι επιλέγουν να ζουν στις κοινότητες cohousing. Οι Chris και Kelly Scotthansen υποστηρίζουν ότι η «επιστροφή στην κοινότητα είναι το κλειδί για τη βιωσιμότητα στο Δυτικό πολιτισμό. Το να γνωρίζουμε τους γείτονές μας, μας κάνει να νιώθουμε ότι ανήκουμε κάπου, ότι αποτελούμε μέρος ενός συνόλου, για το οποίο νοιαζόμαστε και ξέρουμε ότι κι αυτό νοιάζεται για εμάς- αυτά είναι τα στοιχεία με τα οποία μπορούμε να ξαναχτίσουμε τη βιωσιμότητα του κόσμου γύρω μας» (Scotthansen & Scotthansen, 2004). Όπως ήδη έχει αναφερθεί οι κοινότητες είναι δομημένες με τέτοιο τρόπο ώστε να ενισχύεται το συλλογικό, να περιορίζεται η ατομικότητα και να αποτρέπεται η απομόνωση. Οι ιδιωτικές κατοικίες οργανώνονται γύρω από τα κοινά σημεία, όπως το κοινό σπίτι (common house), οι κήποι, η βιβλιοθήκη, το parking ή άλλες λειτουργίες που η κοινότητα έχει αποφασίσει ότι χρειάζεται. Στο κοινό σπίτι φιλοξενούνται χρήσεις που εξυπηρετούν το σύνολο της κοινότητας -κοινόχρηστη κουζίνα, χώρος απασχόλησης παιδιών, χώρος χαλάρωσης ηλικιωμένων κ.α. Το κοινό σπίτι αποτελεί ένα ζωντανό χώρο ανθρώπινης επαφής. Τα μέλη της κοινότητας συνήθως επιλέγουν να τρώνε μαζί αρκετά γεύματα στο κοινό σπίτι. Ο αριθμός των κοινών γευμάτων, το μενού, ο καταμερισμός των εργασιών συναποφασίζεται από όλα τα μέλη.

Κοινότητες Cohousing

Η στενή σχέση που αναπτύσσουν οι κάτοικοι των κοινοτήτων cohousing καθιστά εφικτή την ουσιαστική και εποικοδομητική επικοινωνία. Όλες οι αποφάσεις λαμβάνονται με τη συναίνεση όλων. Αν υπάρχουν αντιρρήσεις θα πρέπει, πάλι μέσα από το διάλογο, να βρεθεί η λύση εκείνη που θα ικανοποιεί τις απαιτήσεις όλων. Η επικοινωνία και ο διάλογος είναι στοιχεία «έμφυτα» στις κοινότητες co-housing. Συνήθως, η δημιουργία της κοινότητας ξεκινάει από μία μικρή ομάδα ανθρώπων, πρόθυμων να ζήσουν σε μία τέτοια δομή. Οι άνθρωποι αυτοί απευθύνονται σε άλλους που μπορεί να ενδιαφέρονται για έναν τέτοιο τρόπο κατοίκησης και σταδιακά η ομάδα μεγαλώνει. Τα μέλη οργανώνουν τακτικές συναντήσεις, όπου συζητούν για τον τρόπο που θα αναπτυχθεί η κοινότητα, τις ανάγκες τους και τις λειτουργίες που χρειάζονται. Στη συνέχεια, στις συναντήσεις συμμετέχουν και άλλοι φορείς -νομικοί, τεχνικοί, κ.α- προκειμένου να αρχίσει η υλοποίηση του έργου. Μπορεί η διαδικασία να ξεκινά από την πρωτοβουλία λίγων αλλά η πορεία της -και η επιτυχία της- βασίζεται στη συμμετοχή του συνόλου. H Eris Weaver, σύμβουλος ομαδικών διαδικασιών στις κοινότητες cohousing, αναφέρει ότι ο χρόνος που απαιτείται για την ανάπτυξη των σχέσεων της ομάδας είναι ανάλογος του χρόνου που απαιτείται για την κατασκευή του έργου (Weaver, 2007). Ακόμη, δηλώνει ότι «η έντονη επιθυμία για συνεργασία και η επίτευξη της κοινής συναίνεσης δεν είναι αρκετά∙ χρειάζεται να μάθουμε και να εξασκηθούμε στο πώς θα τα κάνουμε σωστά. Στο κάτω κάτω, οι περισσότεροι έχουμε μεγαλώσει σε ένα περιβάλλον που δεν προσέφερε κάποια εκπαίδευση σε αυτή την κατεύθυνση» (Weaver, 2007). Παρατηρώντας τα χαρακτηριστικά των cohousing κοινοτήτων και τον τρόπο με τον οποίο αυτές λειτουργούν ενισχύεται η άποψη ότι αυτό το μοντέλο κατοίκησης δεν είναι μία καινούρια ανακάλυψη, ούτε απέχει πολύ από τον «παραδοσιακό» τρόπο κατοίκησης στις μικρότερες κοινότητες της επαρχίας. Εκεί που τα σπίτια οργανώνονται γύρω από την πλατεία και τα δημόσια κτίρια, που οι κάτοικοι γνωρίζονται μεταξύ τους και που ο χώρος μεταξύ των κατοικιών (δρόμοι, πεζοδρόμια, πάρκα) είναι πιο οικείος – γίνεται αντιληπτός ως επέκταση των ιδιωτικών κατοικιών. Ακόμη, η σχέση που έχουν αναπτύξει οι κάτοικοι αποτυπώνεται στις διάφορες ομάδες που συναντώνται στην κοινότητα - π.χ. σύλλογος γυναικών, ποδοσφαιρικές και χορευτικές ομάδες, μουσικές μπάντες κ.α. – οι οποίες είναι ιδιαίτερα δραστήριες με συχνά δρώμενα που ενισχύουν ακόμη περισσότερο την κοινωνική συναναστροφή αλλά και την ουσιαστική χρήση του δημόσιου χώρου.

εικόνα επόμενης σελίδας: Τα μέλη της κοινότητας συνήθως επιλέγουν να τρώνε μαζί αρκετά γεύματα στο κοινό σπίτι, μειώνοντας έτσι τοσο το κόστος, όσο και τον κόπο προετοιμασίας των γευμάτων [24].

Κεφάλαιο 3

Συμμετοχικός Σχεδιασμός Συμμετοχικός σχεδιασμός «Οταν ξεκίνησε η ανάπλαση της πλατείας Χρηματιστηρίου, τα συνεργεία άρχισαν να σκάβουν μπροστά στα μαγαζιά μας χωρίς να μας ρωτήσουν. Διαμαρτυρηθήκαμε και αντί να ακούσουν τις ανάγκες μας, απέκλεισαν το συγκεκριμένο δρόμο από το σχέδιο ανάπλασης» (Δόξας, Γ., 2017). Όταν ο δήμος επιχείρησε την ανάπλαση της Ε. Εμπράρ οι ιδιοκτήτες εναντιώθηκαν γιατί αυτή δεν ανταποκρινόταν στις ανάγκες τους 1. Η απόφαση του Δήμου να αποκλείσει το κομμάτι του δρόμο από το σχεδιασμό δημιουργεί σκέψεις σχετικά με το για ποιόν, τελικά, σχεδιάζεται ο χώρος και ποιόν εξυπηρετεί. Με αφορμή τις υπαρκτές (στις κοινότητες cohousing) και ανύπαρκτες (στην περίπτωση της Ε. Εμπράρ) συμμετοχικές διαδικασίες εξετάζεται ο τρόπος με τον οποίο, με την πάροδο των χρόνων, η συμμετοχή κατέστη αναγκαία στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Αρχικά, γίνεται μία προσπάθεια διερεύνησης της έννοιας της συμμετοχής, η οποία αν και μετράει αρκετά χρόνια παρουσίας στους επιστημονικούς κλάδους, δεν έχει αποκτήσει έναν καθολικά αποδεκτό ορισμό. Αντίθετα, κάθε φορά προσαρμόζεται στην οπτική, το σκοπό και τον τρόπο της συμμετοχής. Στην ακαδημαϊκή ορολογία, ο όρος συμμετοχή δηλώνει τη συμμετοχή στη διαδικασία παραγωγής γνώσης ή/και λήψης αποφάσεων εκείνων, που είναι γνώστες του αντικειμένου που εξετάζεται και, συνεπώς, επηρεάζονται από αυτό (van Asselt, 2002). Οι Zwirner και Berger δίνουν ένα γενικό ορισμό της συμμετοχής, σύμφωνα με τον οποίο αυτή συντελείται από την εμπλοκή του κοινού και ομάδων συμφερόντων (stakeholders) στη διαδικασία λήψης αποφάσεων, με σκοπό να επηρεάσουν τις αποφάσεις ή την ίδια τη διαδικασία (Zwirner & Berger, 2008).

1. Βλέπε Η ιστορία της Ερνέστου Εμπράρ_ Ένα καλά κρυμμένο «μυστικό», Κεφάλαιο 1 του παρόντος. εικόνα: Feedback Station. Στο μουσείο Oakland της Καλιφόρνια (OMCA) υπάρχουν σημεία όπου ο επισκέπτης αναλαμβάνει ενεργό δράση και χρησιμοποιώντας post-it εκφράζει τη γνώμη του για πληθος θεμάτων που αφορούν το μουσείο, τα εκθέματα, την πόλη, κ.α. [25]

a Home-Made in Ernest HĂŠbrard

Συμμετοχικός Σχεδιασμός

a Home-Made in Ernest Hébrard

Οι Pearse και Stiefel μέσα από την έννοια της συμμετοχής εισάγουν την έννοια της «ανακατανομής της δύναμης». Η συμμετοχή των λιγότερο ισχυρών κοινωνικών ομάδων στη διαδικασία λήψης αποφάσεων αποτυπώνει την «ίση δυνατότητα πρόσβασης όλων των ομάδων της κοινωνίας», δημιουργώντας μία «πιο πλουραλιστική προσέγγιση της διαδικασίας» (Στρατηγέα, 2015). Τέλος, η συμμετοχή των κοινωνικών ομάδων περιγράφεται από τον Cernea ως η ενεργοποίηση της δύναμης των πολιτών, ώστε να αποτελούν ενεργούς «παράγοντες της κοινωνίας» (social actors) και όχι «παθητικά υποκείμενα» (passive subjects). Παράλληλα, μέσω της συμμετοχής οι κοινωνικές ομάδες δύνανται «να διαχειρίζονται τους πόρους, να λαμβάνουν αποφάσεις και να ελέγχουν τις διαδικασίες που επηρεάζουν τη ζωή τους» (Cernea, 1991). Αυτή η διπλή φύση της συμμετοχής υποστηρίζεται και από τον Moser, σύμφωνα με τον οποίο η συμμετοχή άλλοτε λειτουργεί ως σκοπός και άλλοτε ως μέσο. Όταν η συμμετοχή λειτουργεί ως ένας τρόπος ενδυνάμωσης του κοινού και των ομάδων συμφερόντων, τότε αποτελεί σκοπό από μόνη της. Από την άλλη, όταν χρησιμοποιείται για να αξιολογήσει και να ενισχύσει την εγκυρότητα της διαδικασία λήψης αποφάσεων, τότε αποτελεί μέσο και λειτουργεί υποστηρικτικά στη διαδικασία (van Asselt, 2002). Η Στρατηγέα Α. συμπληρώνει ότι η συμμετοχή ως μέσο ορίζεται από την «εμπλοκή σε μία διαδικασία, π.χ. συμμετοχή στον σχεδιασμό ή την υλοποίηση ενός έργου». Αντίθετα, η συμμετοχή ως σκοπός αποτελεί η ίδια έναν στόχο, μια επιθυμητή κατάσταση η οποία επιτυγχάνεται μέσα από τη συμμετοχή π.χ. ενδυνάμωση τοπικών κοινωνιών» (Στρατηγέα, 2015). Η έννοια της συμμετοχής εμφανίζεται ήδη τις αρχές του 20 ου αιώνα, όταν αναδεικνύεται η ανάγκη για τη συλλογή πληροφοριών σχετικά με τις απόψεις των πολιτών και των ομάδων συμφερόντων για διάφορα προβλήματα, καθώς και για αξιοποίησή τους με στόχο την καλύτερη διαχείριση των προβλημάτων αυτών (Στρατηγέα, 2015). Τη δεκαετία του 1930, η συμμετοχή, ως ερευνητική μέθοδος, συναντάται σε πολλά επιστημονικά πεδία και κυρίως στις κοινωνικές επιστήμες (Στρατηγέα, 2015). Oι επιστήμονες στον κλάδο αυτό αναζητούσαν τρόπους εμπλοκής του κοινού (των μηειδικών) στις ερευνητικές μεθόδους, με σκοπό τον εμπλουτισμό της υπάρχουσας γνώσης και, κατά συνέπεια, την εξαγωγή αποτελεσματικότερων λύσεων 2 (van Asselt, 2002).

2. Η εμπλοκή του «κοινού» συναντάται και κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν εναλλακτικές στρατηγικές συνεντεύξεων εφαρμόστηκαν σε ομάδες στρατιωτών, με σκοπό την ανύψωση του στρατιωτικού ηθικού (van Asselt, 2002).

Το 2010 οι κάτοικοι μιας γειτονιάς στην Άνω Πόλη Θεσ/νίκης, μαζί με τους αρχιτέκτονες Π. Νικηφορίδη και B.Cuomo, ανέλαβαν δράση και μετέτρεψαν ένα κομμάτι του αστικού χώρου που χρησιμοποιούνταν σαν σκουπιδότοπος σε έναν μικρό πράσινο κήπο [26].

Το 2016 οι atenistas μαζί με «ενεργούς πολίτες» μετέτρεψαν τον πεζόδρομο Αξαρλιάν (Λέκκα) σε έναν μικρό μεσογειακό κήπο στην καρδιά της Αθήνας [27].

a Home-Made in Ernest Hébrard

Τη δεκαετία του 1960, οι πρακτικές αυτές επεκτάθηκαν και σε άλλους επιστημονικούς κλάδους, όπως οι πολιτικές επιστήμες και το μάρκετινγκ. Οι επιστήμονες διερευνούσαν τρόπους και προσπαθούσαν να αναπτύξουν εργαλεία για την απόκτηση και επεξεργασία της γνώμης του κοινού. Στον κλάδο του marketing αναπτύχθηκε η μέθοδος των «ομάδων εστίασης» (focus group), με σκοπό να «γίνει κατανοητός ο τρόπος σκέψης των καταναλωτών» (van Asselt, 2002). Η συλλογή και επεξεργασία των πληροφοριών αυτών οδήγησαν στον καλύτερο σχεδιασμό νέων προϊόντων και στην αποτελεσματικότερη προώθησή τους. Παράλληλα, σημαντική είναι και η ανάπτυξη των συμμετοχικών διαδικασιών στις πολιτικές επιστήμες. Η «αντιπροσωπευτική δημοκρατία» είναι μία μορφή συμμετοχής του κοινού. Ωστόσο, παρουσιάζει σημαντικές ελλείψεις, καθώς στηρίζεται στην πλειοψηφία, τη γνώμη της οποίας προβάλει, αδυνατώντας να αναδείξει το ευρύ φάσμα των αξιών και των προτιμήσεων του κοινού (van Asselt, 2002). Έτσι, οι επιστήμονες ανέπτυξαν νέες συμμετοχικές διαδικασίες που ενδυνάμωναν τη συμμετοχή του κοινού. Η στροφή αυτή στις πολιτικές επιστήμες καταγράφηκε σαν μία προσπάθεια σύζευξης της επιστημονικής γνώσης με τις ανάγκες και τα οράματα του κοινού, με σκοπό την χάραξη αποτελεσματικότερων στρατηγικών για την αντιμετώπιση πληθώρας προβλημάτων (Jaeger, et al., 2000). Από τη δεκαετία του 1980 και μετά, η στροφή από την «αντιπροσωπευτική δημοκρατία» στη «συμμετοχική δημοκρατία», μέσα από την ενίσχυση των συμμετοχικών διαδικασιών, αποτυπώνει με πιο συστηματικό τρόπο τη στροφή από το μοντέλο λήψης αποφάσεων «από πάνω προς τα κάτω» (top-down decision-making model) σε ένα μοντέλο «από κάτω προς τα πάνω» (bottom-up) (Fishkin, 1995). Αποτέλεσμα της μετάβασης αυτής είναι η σταδιακή γεφύρωση του χάσματος μεταξύ αυτών που λαμβάνουν τις αποφάσεις και αυτών τους οποίους αφορούν. Με την πάροδο των χρόνων, η κατανόηση της σημασίας των συμμετοχικών διαδικασιών προσελκύει όλο και μεγαλύτερο ενδιαφέρον από ένα συνεχώς αυξανόμενο φάσμα επιστημονικών πεδίων. Τόσο οι επιστημονικοί κλάδοι όσο και τα κέντρα λήψης αποφάσεων στρέφονται προς τη συμμετοχή, παρά τις διαφωνίες και αμφισβητήσεις σχετικά, αφενός με την επιθυμία, τη γνώση και τη δυνατότητα του κοινού να συμμετέχει και αφετέρου με την ειλικρινή πρόθεση των κέντρων λήψης αποφάσεων να εμπλέξουν το κοινό ουσιαστικά στις διαδικασίες τους (Carver, 2001). Αυτή η ενδυνάμωση της συμμετοχής του κοινού στη διαδικασία λήψης αποφάσεων συμβαδίζει με τη σταδιακή αύξηση της πολυπλοκότητας των προβλημάτων της σύγχρονης κοινωνίας. Η αντιμετώπισή τους πλέον απαιτεί νέες προσεγγίσεις και εργαλεία σε συνδυασμό με μία ολοκληρωμένη θεώρηση, στηριζόμενη στη συμμετοχή και συνεργασία πολλών παραγόντων (Machina, 1987). Για το λόγο αυτό, η συμμετοχική διαδικασία δεν αποτελεί μία εύκολη πρακτική ούτε μπορεί να εγγυηθεί την επιτυχία (και βιωσιμότητα) του έργου. Αντίθετα, είναι μία διαδικασία που λαμβάνει ρίσκο και ελλοχεύει κινδύνους (Jones, et al., 2005). εικόνα: Conversation Wall, Siattle, 2014 Στο Siattle η Umpqua Bank αποφάσισε να ξεκινήσει μία «συζήτηση» με τους κάτοικους της πόλης, προκειμένου να καταγράψει αυτό που τους απασχολεί περισσότερο. Στη συνέχεια προχώρησε στη διοργάνωση δράσεων σύμφωνα με τις επιθυμίες των κατοίκων [28].

Συμμετοχικός Σχεδιασμός

Η εξέλιξη των σύγχρονων πόλεων _ η χαμένη ανθρώπινη διάσταση

Τις τελευταίες δεκαετίες, οι συμμετοχικές διαδικασίες εφαρμόζονται στον αστικό και αρχιτεκτονικό σχεδιασμό. Για πολλά χρόνια, οι πόλεις και οι δομές κατοίκησης αναπτύχθηκαν χωρίς να λαμβάνουν υπόψιν τους ανθρώπους που κατοικούν σε αυτές. Ο σχεδιασμός ανέπτυξε μία εσωστρέφεια, απέκτησε έναν ακαδημαϊκό χαρακτήρα με αυστηρά όρια και, συνεπώς, απέκλεισε τους χρήστες (De Carlo, 2005). Για δεκαετίες, η ανθρώπινη διάσταση στον αστικό και πολεοδομικό σχεδιασμό παραμελήθηκε, αγνοήθηκε και τελικά χάθηκε 3 (Gehl, 2013). Η Jane Jacobs στο βιβλίο της «Ο θάνατος και η ζωή των Μεγάλων Πόλεων της Αμερικής», που δημοσιεύτηκε το 1961, υπογράμμιζε ότι «η δραματική αύξηση στη χρήση των αυτοκινήτων και οι αρχές του μοντερνισμού στον αστικό σχεδιασμό, που διαχωρίζει τις χρήσεις της πόλης και επικεντρώνεται σε αυτόνομα, ανεξάρτητα κτίρια, προδιαγράφουν το τέλος στο δημόσιο χώρο και τη ζωή στην πόλη, οδηγώντας σε άψυχες πόλεις, στερημένες από το ανθρώπινο στοιχείο» (Gehl, 2013). Είναι εμφανές, ότι οι κυρίαρχες, κάθε φορά, ιδεολογικές τάσεις στο σχεδιασμό της πόλης και στην αρχιτεκτονική μαζί με τις δυνάμεις της αγοράς ήταν αυτές που μετατόπισαν το επίκεντρο του σχεδιασμού από τον άνθρωπο και το ζωτικό του χώρο στα μεμονωμένα κτίρια. Κι αυτό, με την πάροδο των χρόνων, οδήγησε στην απομόνωση, την εσωστρέφεια και την απόρριψη των πόλεων από ένα σημαντικό κομμάτι του πληθυσμού (Gehl, 2013). Μετά το τέλος του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου η επιτακτική ανάγκη για στέγη οδήγησε στη μαζική παραγωγή κατοικίας, με κριτήρια οικονομικά – γρήγορη κατασκευή με χαμηλό κόστος- και όχι ανθρωποκεντρικά. Την περίοδο εκείνη, επανέρχεται η Μοντέρνα Αρχιτεκτονική, που είχε κυνηγηθεί από τα ολοκληρωτικά καθεστώτα, ως η αρχιτεκτονική της «ελπίδας» (Λάββας, 2002). Το Μοντέρνο Κίνημα, προσομοιάζοντας την κατοικία με μηχανή και τοποθετώντας την σε γραμμή παραγωγής, οδήγησε τον άνθρωπο σε αναγκαστική αποστασιοποίηση από αυτήν -κι ας αποτελούσε το κτίριο που τον αφορούσε πιο

3. Ο ίδιος σημειώνει ότι, παρότι σήμερα ο τρόπος με τον οποίο ο άνθρωπος κινείται και βιώνει τον ζωτικό χώρο της πόλης λαμβάνεται υπόψη στο σχεδιασμό, στο παρελθόν, αποτελούσε έναν «υποτιμημένο» παράγοντα. Μόνο τις τελευταίες δεκαετίες άρχισε να γίνεται αντιληπτή η σημασία που έχει το ενδιαφέρον για τους κατοίκους της πόλης στη δημιουργία «ενός ζωντανού, ασφαλούς, υγιούς και βιώσιμου περιβάλλοντος για την ανάπτυξη όλων των δραστηριοτήτων του 21ου αιώνα» (Gehl, 2013). εικόνα: Για πολλά χρόνια, οι πόλεις αλλά και οι δομές κατοίκησης αναπτύχθηκαν χωρίς να λαμβάνουν υπόψιν τους ανθρώπους που κατοικούν σε αυτές [29].

a Home-Made in Ernest Hébrard

άμεσα από κάθε άλλο (Λέφας, 2008). Η αρχιτεκτονική σταδιακά άρχισε να επιβάλλει πεφωτισμένες, αλλά ξένες προς τις ανάγκες του ανθρώπου, αντιλήψεις, σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο όφειλε αυτός να ζει 4 (Λέφας, 2008). Ο πρώτος που στήριξε την αντιμετώπιση της κατοικίας ως μηχανή ήταν ο Le Corbusier, ο επιφανέστερος αρχιτέκτονας και θεωρητικός του 20ου αιώνα. Στο βιβλίο του «Για μία Αρχιτεκτονική» σημείωνε ότι «το σπίτι είναι μια μηχανή για να κατοικείς. Λουτρό, ήλιος, ζεστό νερό, επιθυμητή θερμοκρασία, συντήρηση τροφίμων, υγιεινή…» (Le Corbusier, 2005). Στον αντίποδα, ο Bruno Taut -πρωτοπόρος της εργατικής κατοικίας στη Βαϊμάρη και υποστηρικτής αρχικά του Μοντέρνου- άσκησε κριτική στον τρόπο με τον οποίο το Μοντέρνο Κίνημα αντιμετώπιζε την κατοικία σημειώνοντας ότι «το σπίτι χτίζεται, ασφαλώς, για ανθρώπους. Δεν μπορεί παρά να είναι ένα αστείο όταν διάφοροι προφήτες της αρχιτεκτονικής μιλάνε για μηχανή κατοίκησης και εννοούν το σπίτι 5.» Παρά το θρίαμβο που γνώρισε η Μοντέρνα αρχιτεκτονική στο ξεκίνημά της, από τη δεκαετία του 1960 και μετά, άρχισε να δέχεται μια σειρά αμφισβητήσεων, που στηριζόταν κυρίως στην αποστροφή που έδειχνε απέναντι σε κάθε αξία του παρελθόντος. Σύμφωνα με το Λέφα η απαξίωσή της συνέβη γιατί «γινόταν αντιληπτή ως μια φιλοσοφία σχεδιασμού που αγνοούσε τον άνθρωπο ως ιστορική οντότητα και απευθυνόταν σε αυτόν ως έμφρονο ον» με αποτέλεσμα «να καταγραφεί στη κοινή συνείδηση ως ανεδαφική, ανοίκεια και, από τη σύστασή της, ουτοπική» (Λέφας, 2008). Το 1951 η διάλεξη του Γερμανού φιλόσοφου Martin Heidegger με τίτλο «Bauen, Wohnen, Denken» (Χτίζουμε, Κατοικούμε, Στοχαζόμαστε) και θέμα την κατοίκηση του ανθρώπου και πώς αυτή επιτυγχάνεται, έθεσε τα θεμέλια της μετέπειτα αμφισβήτησης του Μοντέρνου. Η διάλεξη πραγματοποιήθηκε σε μια περίοδο που διαφαινόταν η αποτυχία της μεταπολεμικής αρχιτεκτονικής και πολεοδομίας. Ο Heidegger με την ανθρωποκεντρική προσέγγιση της κατοίκησης υποστήριξε την άποψη ότι η αρχιτεκτονική στο σύνολό της οφείλει να υπηρετεί την ανθρώπινη κατοίκηση και ότι η επίτευξή αυτής της κατοίκησης πρέπει να αποτελεί το έσχατο κριτήριο της αρχιτεκτονικής -μία άποψη που υποστήριζαν πολλοί αρχιτέκτονες και ανθρωπολόγοι την περίοδο εκείνη (Λέφας, 2008). Ο Heidegger σημείωνε ότι οι κατοικίες «μπορούν να είναι καλά σχεδιασμένες, να συντηρούνται εύκολα, να προσφέρονται σε προσιτές τιμές, να είναι φωτεινές, ευάερες, ευήλιες», και έθετε, με έναν τόνο αμφισβήτησης, το ερώτημα αν αυτό είναι αρκετό, «αν οι κατοικίες αυτές έχουν μέσα τους τα εχέγγυα ότι θα συμβεί η κατοίκηση»

4. Ο Bruno Taut τοποθετείται αντίθετα υποστηρίζοντας ότι η Μοντέρνα αρχιτεκτονική δεν έπρεπε να έχει ως κύριο μέλημά της τη συντριβή του τρόπου κατοίκησης και των προτύπων που έχουν στο μυαλό τους οι ένοικοι. Κάτοικίες και κάτοικοι, σελ. 87 στο (Λέφας, 2008) 5. Κατοικίες και κάτοικοι, σελ. 88 στο (Λέφας, 2008) εικόνα: Η κουζίνα της Φρανκφούρτης, 1928. Η Margarete Schütte-Lihotzky σχεδιάσε το πρότυπο όλων των εντοιχιζόμενων κουζινών που έγιναν τις επόμενες δεκαετίες, μετατρέπωντας την κουζίνα από μία οικογενειακή εστία σε έναν καθαρά λειτουργικό χώρο [30].

a Home-Made in Ernest Hébrard

(Λέφας, 2008). Αργότερα, ο Giancarlo De Carlo υποστήριζε ότι o λόγος που το Μοντέρνο Κίνημα απέτυχε ήταν γιατί είχε επικεντρωθεί στο «πώς» θα αντιμετωπίσει την τεράστια ζήτηση σε κατοικία και άφησε στην άκρη το «για ποιόν» είναι αυτή η κατοικία. Η λογική πίσω από το σχεδιασμό της κατοικίας οφείλει να μεταβεί από το σχεδιασμό για το χρήστη στο σχεδιασμό με αυτόν (De Carlo, 2005). Οι διαφορές που εντοπίζονται είναι ποιοτικές. Σχεδιάζοντας για το χρήστη «παγώνουμε» το έργο στο χρόνο. Μόλις επιτευχθεί η συμφωνία με το χρήση και ολοκληρωθεί το έργο παύει να επιδέχεται αλλαγές. Αντίθετα, όταν σχεδιάζουμε με το χρήστη, η δημιουργία του έργου παραμένει μία «ανοιχτή διαδικασία» (De Carlo, 2005). Έτσι, το έργο αποκτά διάρκεια στο χρόνο και την ικανότητα να προσαρμόζεται στις αλλαγές που αυτός επιφέρει. Σύμφωνα με τον Giancarlo De Carlo ο σχεδιασμός με τον χρήστη είναι «απελευθερωτικός» και «δημοκρατικός» με αποτέλεσμα, αφενός, να αποκτά «πολιτική νομιμοποίηση» (political legitimation) και αφετέρου, «αντοχή» στις δυσμενείς καταστάσεις και στις αλλαγές του χρόνου (De Carlo, 2005).

Η πολυκατοικία της αντιπαροχής Στην Ελλάδα το πρόγραμμα ανοικοδόμησης των πόλεων στηρίχθηκε στις αρχές του μοντερνισμού και εκφράστηκε μέσα από την πολυκατοικία. Τη περίοδο εκείνη, το «μοντέρνο» δεν ήταν στυλ αλλά «η αρχιτεκτονική της ανάγκης: το μίνιμουμ εμβαδόν με τα πιο απλά υλικά και τις πιο στοιχειώσεις διευθετήσεις» (Καραδήμου-Γερόλυμπου, 1995). Με αυτές τις αρχές, δομήθηκε η πλειοψηφία των πολυκατοικιών διαμορφώνοντας τη σημερινή εικόνα των ελληνικών πόλεων. Η πρώτη εμφάνιση της πολυκατοικίας γίνεται τη δεκαετία του 1930 ως ένα πολυώροφο κτίριο κατοικιών που αρχικά απευθυνόταν στην αστική τάξη (Aureli, et al., 2012), αλλά πολύ γρήγορα φιλοξένησε και χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα, προκαλώντας μια κοινωνική ανάμειξη 6 (Μαλούτας & Σπυρέλλης, 2015). Μετά το Πόλεμο, η ανασυγκρότηση των πόλεων βασίστηκε στην πολυκατοικία, την οποία στήριξε και

6. Σταδιακά και όσο οι συνθήκες ζωής στο κέντρο των πόλεων υποβαθμίζονται η πολυκατοικία της αντιπαροχής γινόταν «όλο και πιο ‘πληβεία’ εκδοχή της αστικής πολυκατοικίας του μεσοπολέμου» (Μαλούτας & Σπυρέλλης, 2015). εικόνα: Σύμφωνα με τον Τ. Μπίρη «οι κατοικίες αποκτούν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του κατοίκου τους, που επιδρά δυναμικά στον χώρο του με πρόσθετες ιδιοκατασκευές και ιδιότυπες χρωματικές ή γλυπτικές παρεμβάσεις, σημάδια της μοναδικότητας του ιδιωτικού βίου στην εξέλιξή του μέσα στον χρόνο» [31].

Συμμετοχικός Σχεδιασμός

προώθησε το Κράτος, μέσω της αντιπαροχής 7. Ως θεσμός της αντιπαροχής εκλαμβάνεται ο νόμος Ν. 3741/1929 περί οριζόντιας ιδιοκτησίας. Σύμφωνα με τον Θ. Μαλούτα και Σ. Σπυρέλλη «η αντιπαροχή συνίσταται στη συμφωνία μεταξύ ενός οικοπεδούχου και ενός κατασκευαστή για την ανέγερση κτιρίου και την κατανομή μεταξύ τους της κυριότητας των διαμερισμάτων ή/και γραφείων και καταστημάτων που προκύπτουν από τη διαδικασία, με βάση κάποιο αρχικό συμβόλαιο που αποτυπώνει τη συμμετοχή της κάθε πλευράς στη σχετική επένδυση» (Μαλούτας & Σπυρέλλης, 2015). Η μεγάλη συγκέντρωση πληθυσμού στα αστικά κέντρα, η αυξημένη ζήτηση για φθηνή αλλά σύγχρονη κατοικία από τη μεσαία κοινωνική τάξη, το μικρό μέγεθος των ιδιοκτησιών αστικής γης αλλά και η πολιτική φορολογικής πριμοδότησης ήταν τα στοιχεία που οδήγησαν στην επιτυχία του μοντέλου της πολυκατοικίας και του θεσμού της αντιπαροχής (Μαλούτας & Σπυρέλλης, 2015). Ένας στόχος που επετεύχθη μέσω της αντιπαροχής ήταν η ανασυγκρότηση των ελληνικών πόλεων με την ελάχιστη κρατική παρέμβαση (Aureli, et al., 2012). Οι ελληνικές πόλεις μετά τον πόλεμο δεν ανασυγκροτήθηκαν μέσω ενός ενιαίου πολεοδομικού σχεδιασμού. Αντίθετα, η αντιπαροχή και το μοντέλο της πολυκατοικίας οδήγησε σε μία μεμονωμένη -και αργότερα ανεξέλεγκτη -από-κάτω-προς-τα-πάνω ανάπτυξη της πόλης. Η μεταπολεμική πολυκατοικία της αντιπαροχής αναπτύχθηκε βεβιασμένα σε μία προσπάθεια να προσφέρει λύση στο στεγαστικό πρόβλημα, που δημιούργησε από τη μία ο πόλεμος κι από την άλλη η μεγάλη συγκέντρωση στα αστικά κέντρα. Στη συνέχεια, κυριάρχησε στον επιχειρηματικό κλάδο και η αρχιτεκτονική της βασίστηκε σε κερδοσκοπικά κριτήρια, ξεχνώντας τον ανθρωποκεντρικό της χαρακτήρα 8. Η αρχιτεκτονική δομή της πολυκατοικίας αποτυπώνει το βασικό αίτημα των μικροεργολάβων της εποχής για διαμόρφωση του τυπικού ορόφου με όσο το δυνατόν

7. «Η πολυκατοικία της αντιπαροχής, η οποία εξακολουθεί να κυριαρχεί και σήμερα στο στεγαστικό απόθεμα της Αθήνας, είναι σε πολύ μεγάλο βαθμό δημιούργημα της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου. Μεταξύ 1950 και 1980 κατασκευάστηκαν στην Αθήνα περίπου 35.000 πολυκατοικίες πέντε ορόφων και άνω, ενώ πριν από την περίοδο εκείνη, ο συνολικός αριθμός τους δεν ξεπερνούσε τις 1.000. Μετά το 1980, η κατασκευαστική δραστηριότητα μειώθηκε σημαντικά, ιδιαίτερα στο κέντρο της πόλης» (Μαλούτας & Σπυρέλλης, 2015). 8. Ο Δ. Αντωνακάκης χαρακτηρίζει την πολυκατοικία ως το «μεγάλο ασθενή» των ελληνικών πόλεων. Στο κείμενό του «Πολυκατοικία. Επανάληψη- Μεταμόρφωση- Παραλλαγή» υποστηρίζει ότι το πρόγραμμα και η παραγωγή της πολυκατοικίας ελεγχόταν πλήρως από εμπορικά κριτήρια, δημιουργώντας την αίσθηση -σε αρχιτεκτονικές σχολές και αρχιτέκτονες- ότι ήταν ελάχιστα αυτά που μπορούσαν να προσφέρουν στη διαμόρφωση της (Αντωνακάκης, 2015). εικόνα: Η πολυκατοικία κυριάρχησε στον επιχειρηματικό κλάδο για πολλά χρόνια και η αρχιτεκτονική της βασίστηκε σε κερδοσκοπικά κριτήρια, ξεχνώντας τον ανθρωποκεντρικό της χαρακτήρα [32].

Συμμετοχικός Σχεδιασμός

περισσότερα δωμάτια, καθώς αυτά προσδιόριζαν την τιμή του διαμερίσματος. «Η κατοικία είχε αλλάξει χαρακτήρα. Το ΄σπίτι΄ μετατρεπόταν σε ΄διαμέρισμα΄: δυάρι, τριάρι, τεσσάρι. Η έκπτωση είχε αρχίσει» (Αντωνακάκης, 2015). Αυτή η ιεράρχηση των διαμερισμάτων με βάση των αριθμό των δωματίων οδήγησε και σε μία ιεράρχηση των μοντέλων διαβίωσης: «οι οικογένειες κατοικούν ψηλά και με θέα στο δρόμο, ενώ οι μοναχικοί άνθρωποι κατοικούν χαμηλά και με θέα στον ακάλυπτο» (Δραγώνας Π. 2015). Σταδιακά ο πληθυσμός, και κυρίως τα μεσαία και υψηλά κοινωνικά στρώματα, μετακινούνται προς τα περίχωρα, αναζητώντας ένα καλύτερο περιβάλλον διαβίωσης 9. Η αδυναμία των υποδομών των κέντρων να αντιμετωπίσουν την ανεξέλεγκτη αύξηση του πληθυσμού οδήγησε σε περαιτέρω υποβάθμισή τους, «εξαναγκάζοντας σε φυγή τους κατοίκους τους» (Mütsch-Engle, 1980). Η «φυγή» αυτή συνέβη ως αποτέλεσμα μιας σειράς προβλημάτων. Την περίοδο εκείνη η οικοδομική δραστηριότητα κυριαρχούσε στον επιχειρηματικό κλάδο, προοιωνίζοντας μεγάλα κέρδη σε οικοπεδούχο και εργολάβο, με αποτέλεσμα η πλειοψηφία όσων κατείχαν ένα κομμάτι γης να το διαθέτουν για την ανέγερση πολυκατοικιών. Ελλείψει ενιαίου σχεδιασμού και κρατικού -ή οποιουδήποτε- ελέγχου, η ανοικοδόμηση είχε αρνητικό αντίκτυπο τόσο στο επίπεδο της μονάδας κατοίκησηςτης πολυκατοικίας- όσο και στο επίπεδο της πόλης. Η αρχιτεκτονική δομή της πολυκατοικίας συνέβαλε στη δημιουργία ενός απομονωμένου τρόπου κατοίκησης, αποκομμένου από το σύνολο 10. Οι κοινόχρηστοι χώροι αντιμετωπίστηκαν ως δευτερεύοντες -ως «απομεινάρια» μεταξύ των διαμερισμάτων- καθώς δεν επέφεραν κέρδος στον εργολάβο και δεν εξυπηρετούν

9. Σύμφωνα με την έρευνα των Μαλούτα Θ. και Σπυρέλλη Σ. για τη γεωγραφική μετακίνηση του πληθυσμού της μεταπολεμικής Αθήνας, την περίοδο 1971-1991 σημειώθηκε αύξηση των υψηλών κοινωνικοεπαγγελματικών στρωμάτων (διευθυντές δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, επιστημονικά επαγγέλματα) στα «καλά προάστια» της Αθήνας από 10% σε 30% και μείωση αυτών στο κέντρο (Δήμος Αθηναίων) από 62% σε 27%. Στον αντίποδα, οι μετακινήσεις για τους μισθωτούς εργάτες ήταν πολύ μικρότερες (Μαλούτας & Σπυρέλλης, 2015). 10. Ο Π. Δραγώνας χαρακτηρίζει τη σύγχρονη πόλη ως έναν τόπο «έντονων οικονομικών αντιθέσεων, περιορισμένης αίσθησης ασφάλειας και συχνών συγκρούσεων». Υπό το πρίσμα αυτό, η κατοικία λαμβάνει ακόμη πιο έντονα την έννοια του «καταφύγιου». Αυτό αντικατοπτρίζεται στη δομή της, που αποκτά εσωστρέφεια και αυστηρά όρια. «Ο οικιακός χώρος απομονώνεται από τον παραδοσιακό δημόσιο χώρο της πόλης και η αστική (πολύ)κατοικία μετατρέπεται σε ένα ‘δικτυωμένο καταφύγιο’, όπου οι ανάγκες επικοινωνίας των –σωματικά αποκλεισμένωνατόμων εξυπηρετούνται από τα δίκτυα πληροφορίας και τα κοινωνικά μέσα» (Δραγώνας, 2015). εικόνα: « Η πολυκατοικία, που επιτρέπει στην πολυάνθρωπη πόλη του 20ου αιώνα να συμμαζευτεί σε έκταση αναπτυσσόμενη σε ύψος, ήταν κοινωνικό αίτημα, κοινωνική ανάγκη, που η μοντέρνα τέχνη έφερε την εκπλήρωσή της» Ηλίας Ηλίου στο (Αντωνακάκης, 2013) [33].

Συμμετοχικός Σχεδιασμός

σε τίποτα εκτός από το να οδηγούν στα διαμερίσματα. Αυτή η απαξίωση των κοινόχρηστων χώρων οδήγησε αναπόφευκτα στην αποξένωση και την απομόνωση των ενοίκων στα διαμερίσματά τους- τα οποία, θα λέγαμε, γυρίζουν την πλάτη στους κοινούς διαδρόμους. Στην ίδια κατεύθυνση, ο Τ. Μπίρης αποδοκιμάζει τη «θεοποίηση του ατομικού», που αποτελεί τον κανόνα στη μεταπολεμική πολυκατοικία 11 (Μπίρης, 2015). Η απαξίωση των κοινόχρηστων χώρων που παρατηρείται στις πολυκατοικίες, εντοπίζεται και στην κλίμακα της πόλης. Για δεκαετίες, οι δημόσιοι και πράσινοι χώροι της πόλης αποτέλεσαν θέμα δευτερεύουσας σημασίας και σταδιακά «πνίγηκαν» μέσα στις πολυκατοικίες. Μαζί τους αγνοήθηκαν και οι πολυάριθμοι άνθρωποι που τους χρησιμοποιούν. Έτσι, η παραδοσιακή λειτουργία τους ως τόπος συνάντησης και κοινωνικής συνεύρεσης μειώθηκε, απειλήθηκε και, σε πολλές περιπτώσεις, εξαλείφθηκε (Gehl, 2013). Η πυκνή και άναρχη δόμηση οδήγησε σε ένα ασφυκτικά δομημένο περιβάλλον, με στενούς δρόμους και ψηλά κτίρια, με αποτέλεσμα τα ανήλιαγα διαμερίσματα, η ηχορύπανση, η συσσώρευση καυσαερίων να χαρακτηρίζουν τις σύγχρονες πόλεις και να δημιουργούν ένα δυσμενές περιβάλλον διαβίωσης. Στα ήδη αρκετά προβλήματα του κέντρου προστίθεται και το κυκλοφοριακό. Η σταδιακή μετατόπιση της κατοικίας στα περίχωρα και η παράλληλη ανάπτυξη άλλων χρήσεων στο κέντρο, όπως γραφεία, εμπορικά καταστήματα, υπηρεσίες, κρατά τον πληθυσμό «δέσμιο» του κέντρου. Οι νέες περιοχές που αναπτύσσονται στα προάστια των πόλεων αντιμετωπίζονται ως χώροι αμιγούς κατοικίας με αποτέλεσμα να λείπουν οι λοιποί χώροι εξυπηρετήσεων (Mütsch-Engle, 1980)12. Συνεπώς, η σύνδεση με το κέντρο διατηρείται και επιτυγχάνεται μέσα από τη χρήση του αυτοκινήτου, που καθίσταται απαραίτητη και γίνεται σχεδόν από όλους. Στον αντίποδα, οι υποδομές -θέσεις παρκίνγκ, μέσα μαζικής μεταφοράς- για ακόμη μία φορά, αδυνατούν να ανταποκριθούν στο πρόβλημα και να προσφέρουν λύση.

11. «Ιδιαιτέρως στην αρχιτεκτονική -και μάλιστα στην ευαίσθητη έκφανσή της, που αφορά την κατοικία- η νευρωτική θεοποίηση του ατομικού, του ιδιωτικού, της επιθυμίας μου (του πελάτη) και της αρχιτεκτονικής (του αρχιτέκτονα), ως μοναδικών και ανεπανάληπτων οντοτήτων, που λειτουργούν εν κενώ και δεν συνδιαλέγονται με τίποτα και με κανέναν, είναι πια κανόνας.» (Μπίρης, 2015) 12. Η Annemarie Mütsch-Engle στο βιβλίο της για τις κατοικίες μέσα στην πόλη σχολιάζει ότι «ένα supermarket δεν αντικαθιστά την αγορά», κατακρίνοντας το γεγονός ότι «οι νεόδμητες περιοχές στα προάστια σχεδιάζονται χωρίς το ΄κέντρο΄, που θα φιλοξενεί εγκαταστάσεις εξυπηρέτησης (καταστήματα, καφέ, εστιατόρια) και δραστηριότητες της γειτονιάς (δημοτικά κέντρα, παιδικές χαρές, χώροι άθλησης)». (Mütsch-Engle, 1980). εικόνα: Για δεκαετίες, οι δημόσιοι και πράσινοι χώροι της πόλης αποτέλεσαν θέμα δευτερεύουσας σημασίας και σταδιακά πνίγηκαν μέσα στις πολυκατοικίες [34].

a Home-Made in Ernest Hébrard

Τέλος, συχνό είναι το φαινόμενο της σύγκρουσης χρήσεων, καθώς δίπλα σε περιοχές που άλλοτε φιλοξενούνταν ως επί το πλείστον κατοικίες, σήμερα εμφανίζονται οχλούσες χρήσεις (π.χ. κόμβοι και δρόμοι ταχείας κυκλοφορίας) ή χρήσεις αναψυχής ιδιαίτερα θορυβώδεις, τρέποντας σε «φυγή» και τους τελευταίους κάτοικους του κέντρου. Παρατηρώντας τον τρόπο ανάπτυξης των πόλεων και του τύπου της πολυκατοικίας γίνεται κατανοητός ο ισχυρισμός του Jan Gehl ότι η ανθρώπινη διάσταση έχει χαθεί από τις σύγχρονες πόλεις. Συνεπώς, τίθεται το ζήτημα επανεξέτασης των αρχών τόσο του αστικού όσο και του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Ο πρωταρχικός στόχος του σχεδιασμού οφείλει να είναι ο άνθρωπος και οι ανάγκες του. Η ανάπτυξη τόσο των δημόσιων χώρων όσο και των δομών κατοίκησης οφείλει να γίνεται για τον άνθρωπο και από αυτόν. Η εμπειρία του παρελθόντος έχει αποδείξει ότι ο αστικός και αρχιτεκτονικός σχεδιασμός που εμπλέκει τους χρήστες οδηγεί σε χώρους βιώσιμους. Το Μοντέρνο Κίνημα με την τυποποίηση της κατοικίας και τον αποκλεισμό του χρήστη από το σχεδιασμό, οδήγησε σε μία ισοπεδωτική ομοιομορφία που δεν άφηνε περιθώρια για την προσωπικότητα του χρήστη. Η αποτυχία της τυποποίησης είναι εμφανής, παρατηρώντας την πληθώρα επεμβάσεων που δέχθηκαν αργότερα οι κατοικίες αυτές από τους χρήστες τους13. Ο συμμετοχικός σχεδιασμός σήμερα, υπό το φως των ραγδαίων κοινωνικών, οικονομικών, πολιτιστικών, περιβαλλοντικών, τεχνολογικών και άλλων εξελίξεων, μοιάζει πιο επίκαιρος από ποτέ. Ακόμη πιο απτά αποτυπώνεται η ανάγκη για συμμετοχικές διαδικασίες στην παραγωγή της κατοικίας, καθώς η έλλειψη επικοινωνίας μεταξύ του αρχιτέκτονα και του χρήστη απομακρύνει την αρχιτεκτονική από τους πρωταρχικούς της στόχους, δηλαδή την ικανοποίηση των φυσιολογικών και ψυχολογικών αναγκών των ανθρώπων.

13. Ο Τ. Μπίρης, μιλώντας για την ιδιότητα του σπιτιού ως «μοναδιαίο χωρικό στοιχείο», αναφέρει ότι «οι κατοικίες αποκτούν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του κατοίκου τους, που επιδρά δυναμικά στο χώρο του με πρόσθετες ιδιοκατασκευές και ιδιότυπες χρωματικές ή γλυπτικές παρεμβάσεις, σημάδια της μοναδικότητας του ιδιωτικού βίου στην εξέλιξή του μέσα στον χρόνο» (Μπίρης, 2015). εικόνα: Ο πρωταρχικός στόχος του σχεδιασμού οφείλει να είναι ο άνθρωπος και οι ανάγκες του. Η ανάπτυξη τόσο των δημόσιων χώρων όσο και των δομών κατοίκησης οφείλει να γίνεται για τον άνθρωπο και από αυτόν [35].

Συμμετοχικός Σχεδιασμός

Κεφάλαιο 4

Νέα μέσα για την ενίσχυση της συμμετοχής Η χρήση του διαδικτύου στις συμμετοχικές διαδικασίες

Όπως ήδη έχει σημειωθεί, η εξέλιξη των κοινωνιών και η πολυπλοκότητα των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν καθιστούν τη συμμετοχή του κοινού επίκαιρη και αναγκαία. Στην κατεύθυνση της ενίσχυσης των συμμετοχικών διαδικασιών, οι επιστήμονες διαφόρων κλάδων, αναζητούν νέους τρόπους διάδοσης της υπάρχουσας γνώσης και νέα μέσα εμπλοκής των μη-ειδικών, με σκοπό τον εμπλουτισμό της. Προκειμένου η συμμετοχή να οδηγήσει στην αποτελεσματικότερη επίλυση των σύγχρονων «πολύ-προβλημάτων» (multi-problems) (van Asselt, 2002) οφείλει να διασφαλίζει την «ίση συμμετοχή» (equal partnership), την «ενδυνάμωση των πολιτών» (empowerment), τη «διαφάνεια» (transparency) και την «πρόσβαση στην πληροφορία» (access to information) (Στρατηγέα, 2015)1. Η ίση συμμετοχή, στηρίζεται στο διάλογο όλων των συμμετεχόντων σε «ισότιμη βάση» (Στρατηγέα, 2015). Με αυτόν τον τρόπο, εξασφαλίζεται η δυνατότητα κάθε συμμετέχοντα να εκφράσει ελεύθερα τη γνώμη του και να αξιοποιήσει την εμπειρική του γνώση ή/και τις δεξιότητες του, προκειμένου να συνεισφέρει ουσιαστικά στη διαδικασία. Η ισότητα στη συμμετοχή αποτρέπει την απομόνωση των λιγότερο προνομιούχων, εξάγοντας ασφαλέστερα αποτελέσματα (Στρατηγέα, 2015). Από την άλλη, η ενδυνάμωση των πολιτών έγκειται στην ενθάρρυνση των συμμετεχόντων που κατέχουν μία εξειδικευμένη γνώση να την αξιοποιήσουν και να τη μεταδώσουν στα υπόλοιπα μέλη (Στρατηγέα, 2015), δομώντας μία σχέση αλληλεπίδρασης και επικοινωνίας με τους υπόλοιπους συμμετέχοντες.

1. Μαζί με αυτές τις αρχές της συμμετοχής η Στρατηγεά Α. επισημαίνει την αύξηση του αποθέματος γνώσης και κατανόησης των εξεταζόμενων θεμάτων, την κατανομή αρμοδιοτήτων, τον καταμερισμό ευθυνών (sharing of responsibilities) – ανάληψη ευθύνης, τη συνεργασία (cooperation), την ‘ιδιοκτησία’ αποτελεσμάτων (ownership), το σχεδιασμό της διαδικασίας συμμετοχής (process design), την ολοκλήρωση συμμετοχής σε υπάρχουσες διαδικασίες λήψης απόφασης (Στρατηγέα, 2015). εικόνα: Η πρόσβαση στην πληροφορία από όλους τους συμμετέχοντες κρίνεται αναγκαία, καθώς αυτή διασφαλίζει την ουσιαστική εμπλοκή του κοινού [36].

a Home-Made in Ernest Hébrard

Στην ίδια κατεύθυνση, η διαφάνεια επιτρέπει τη δημιουργία κλίματος «ανοιχτής επικοινωνίας και διαλόγου» (Στρατηγέα, 2015) μεταξύ αυτών που λαμβάνουν τις αποφάσεις και αυτών τους οποίους αφορούν. Έτσι, επιτυγχάνεται η άμεση και ανεμπόδιστη έκφραση των απόψεων των συμμετεχόντων 2. Τέλος, η πρόσβαση στην πληροφορία από όλους τους συμμετέχοντες κρίνεται αναγκαία, καθώς αυτή διασφαλίζει την ουσιαστική εμπλοκή του κοινού. Όπως υποστηρίζει ο J. Forester η πρόσβαση στη πληροφορία δίνει «δύναμη στο κοινό» 3, καθώς δίνει τη δυνατότητα παρέμβασης και ελέγχου της διαδικασίας λήψης αποφάσεων και της εφαρμογής τους (Forester, 1989). Είναι σημαντικό η πληροφορία να δίνεται με «εύληπτο και απτό» τρόπο (Στρατηγέα, 2015), κατανοητό και από τους μη-ειδικούς. Έτσι, δομείται η κοινή βάση συζήτησης η οποία θα διευκολύνει τη συμμετοχή. Η τεχνολογική πρόοδος έχει συμβάλλει σημαντικά στην ανάπτυξη και την αποτελεσματικότερη εφαρμογή των παραπάνω αρχών της συμμετοχής. Η εξέλιξη της Τεχνολογίας Πληροφοριών και Επικοινωνίας (ΤΠΕ) δίνει τη δυνατότητα ευρείας διάχυσης της πληροφορίας, ενδυναμώνοντας τις διάφορες κοινωνικές ομάδες στα πλαίσια της συμμετοχικής διαδικασίας και ανακατανέμοντας τη δύναμη στο κοινωνικό σύνολο (Στρατηγέα, 2015). Σύμφωνα με τους St. Carver, A. Evans, R. Kingston και I. Turton υπάρχουν πρακτικές δυσκολίες, όπως οι χρονοβόρες διαδικασίες, οι συχνές προσωπικές συναντήσεις και τα χρήματα που απαιτεί η διοργάνωσή τους, οι οποίες συχνά δυσχεραίνουν ή αποτρέπουν τη συμμετοχή του κοινού. Ωστόσο, η χρήση της τεχνολογίας μπορεί να συμβάλλει στην πιο ενεργή, άμεση και αποτελεσματική συμμετοχή του στη διαδικασία λήψης αποφάσεων που το αφορούν (Carver, et al., 2001). Η ραγδαία ανάπτυξη του διαδικτύου, ως απόρροια της τεχνολογικής προόδου, προσφέρει πλήθος νεών δυνατοτήτων και πρακτικών που αφορούν στην ευρύτερη διάδοση της γνώσης (σε κοινό μη-ειδικών) και τον εμπλουτισμό της, μέσω της ανατροφοδότησης (feedback) (Carver, et al., 2001). Το 2001 οι St. Carver, A. Evans, R. Kingston και I. Turton σημείωναν ότι το «κλειδί» των συμμετοχικών διαδικασιών είναι η πρόσβαση του κοινού στο διαδίκτυο και η εκπαίδευσή του για τη σωστή χρήση του (Carver, et al., 2001).

2. Οι Davoudi και Healey επεσήμαναν ότι η διαφάνεια στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων είναι ιδιαιτέρως σημαντικές στις κοινωνίες στις οποίες η έννοια αυτή συχνά επιλέγεται να «ξεχνιέται» από τις εκάστοτε πολιτικές επιλογές (Davoudi & Healey, 1995). 3. Ο ίδιος υποστηρίζει ότι «κάποιοι άνθρωποι είναι ικανοί να ασκούν δύναμη χρησιμοποιώντας την επιλεκτική πληροφόρηση ή/και παραπληροφόρηση» (Forester, 1989). εικόνα: Η «πρόσβαση 24/7» και η δυνατότητα σύνδεσης από οποιοδήποτε σημείο ανοίγει τη δίοδο για τη συμμετοχή όλο και περισσότερων ανθρώπων στη διαδικασία λήψης αποφάσεων που αφορούν το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο [37].

a Home-Made in Ernest Hébrard

Οι νέες αυτές πρακτικές είναι ιδιαίτερα προτιμητέες από κυβερνητικούς φορείς, οι οποίοι επιδιώκουν την εδραίωση της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης (e-government), προκειμένου να εξασφαλιστεί η διαφάνεια των διαδικασιών και να επιτευχθεί η αλληλεπίδραση της κυβέρνησης και των πολιτών (Papadopoulou & Stratigea, 2014) 4. Ήδη από το 1996, οι προοδευτικοί τεχνοκράτες (technopositivists) μιλούσαν για «διαδικτυακή δημοκρατία» (cyberdemocracy) και «διαδικτυακούς πολιτισμούς» (cyber cultures), αναφερόμενοι στην «αναγέννηση» της πολιτικής, κοινωνικής και πολιτιστικής ζωή των πόλεων, που επιτελούνταν μέσω του διαδικτύου (Carver, et al., 2001). Η «πρόσβαση 24/7» (Carver, et al., 2001) - 24 ώρες την ημέρα, 7 ημέρες την εβδομάδα- και η δυνατότητα σύνδεσης από οποιοδήποτε σημείο -πλέον θεωρείται δεδομένη σε πλήθος δημόσιων και ιδιωτικών χώρων- ανοίγει τη δίοδο για τη συμμετοχή όλο και περισσότερων ανθρώπων στη διαδικασία λήψης αποφάσεων που αφορούν το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. Η ελευθερία και η αμεσότητα με την οποία το κοινό μπορεί να εκφράζεται μέσω του διαδικτύου καθιστά τη συμμετοχή του πιο εύκολη, σε σχέση με παλαιότερες μεθόδους που απαιτούσαν τη φυσική του παρουσία μπροστά σε ένα κοινό αγνώστων (Carver, et al., 2001). Παρατηρώντας την ευρεία χρήση των «έξυπνων συσκευών», που στηρίζονται στο διαδίκτυο, από ένα συνεχώς αυξανόμενο μέρος του πληθυσμού -διαφορετικής ηλικίας, μορφωτικού και κοινωνικού επιπέδου- επιβεβαιώνονται οι St. Carver, A. Evans, R. Kingston και I. Turton που το 2001 υποστήριζαν ότι «μέσα στην επόμενη δεκαετία το διαδίκτυο θα χρησιμοποιείται, όπως άλλες κοινές ηλεκτρονικές συσκευές» (Carver, et al., 2001).

4. Ήδη από το 2001, οι St. Carver, A. Evans, R. Kingston και I. Turton, στο επιστημονικό τους άρθρο «Public participation, GIS, and cyberdemocracy: evaluating on-line spacial decision support systems», αναφέρονται στην κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου που χρησιμοποίησε στο έπακρο τις δυνατότητες του διαδικτύου, με αποτέλεσμα η πλειοψηφία των κρατικών και δημοτικών αρχών να διαθέτουν κάποια μορφή διαδικτυακής παρουσίας (Carver, et al., 2001). εικόνα: «Μέσα στην επόμενη δεκαετία το διαδίκτυο θα χρησιμοποιείται, όπως άλλες κοινές ηλεκτρονικές συσκευές» [38].

Κεφάλαιο 5

Από τη θεωρία στην πράξη Μπορεί ένα μοντέλο κατοίκησης που στηρίζεται στη συν-κατοίκηση να πετύχει στην Ελλάδα ; Το σενάριο επανάχρησης αντλεί στοιχεία από τις κοινότητες cohousing. Αφενός, η δομή κατοίκησης που προτείνεται βασίζεται στη συνύπαρξη των ιδιωτικών κατοικιών και των εκτενών κοινόχρηστων χώρων, οι οποίοι αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας των ενοίκων. Αφετέρου, η δημιουργία και, μετέπειτα, η λειτουργία της στηρίζεται στις συμμετοχικές διαδικασίες. Ο αρνητικός αντίκτυπος της απομάκρυνσης του χρήστη από το σχεδιασμό τόσο στο επίπεδο της πόλης όσο και της κατοικίας, αλλά και η αρνητική -και τελικά αποτρεπτική- στάση των ανθρώπων της Ε. Εμπράρ σε ένα σχέδιο που τους επιβλήθηκε, χωρίς να τους λαμβάνει υπόψη, οδηγεί την έρευνα στην υιοθέτηση εργαλείων που καταγράφουν και αναλύουν την άποψη του κοινού, ενισχύοντας την ενεργό συμμετοχή του. Η έρευνα χρησιμοποιεί τη συμμετοχή τόσο ως μέσο όσο και ως σκοπό. Από τη μία εμπλέκει τους χρήστες στη σχεδιαστική διαδικασία, με σκοπό την παραγωγή λύσεων που θα ανταποκρίνονται καλύτερα στις ανάγκες τους (μέσο). Από την άλλη, επιδιώκει να ενισχύσει τις συμμετοχικές διαδικασίες στον σχεδιασμό της κατοικίας και να ενθαρρύνει τη μελλοντική ενασχόλησή των κατοίκων με παρόμοιες δράσεις (σκοπός). Η συμμετοχή ως μέσο εφαρμόζεται μέσα από τη μέθοδο της ανάλυσης σεναρίου1 (scenario analysis), όπως αυτή περιγράφεται από τους van Asselt Marjolein και Nicole Rijkens-Klomp στο επιστημονικό άρθρο «A look in the mirror: reflection on participation in Integrated Assessment from a methodological perspective». Η μέθοδος αυτή στηρίζεται στη διαδραστική διαδικασία που λαμβάνει χώρα μεταξύ των χρηστών και αυτών που πραγματοποιούν την έρευνα.

1. Η μέθοδος αυτή βασίστηκε σε εργαλεία στρατιωτικού σχεδιασμού και αργότερα εμφανίστηκε στον κλάδο των επιχειρήσεων και του marketing (αρχικά υιοθετήθηκε από τις General Electric και Royal Dutch/Shell και στη συνέχεια από την Global Business Network) (van Asselt, 2002). εικόνα: Από τη δράση συμμετοχικού σχεδιασμού που διοργανώθηκε στα πλαίσια της έρευνας και παρουσιάζεται παρακάτω [39].

a Home-Made in Ernest Hébrard

Η διαδραστική σχέση του σχεδιαστή και του χρήστη ενισχύεται από τις νέες δυνατότητες που προσφέρει η τεχνολογική πρόοδος. Η ραγδαία ανάπτυξη του διαδικτύου προσφέρει πλήθος νεών πρακτικών που ενισχύουν τη συμμετοχή του κοινού στη διαδικασία λήψης αποφάσεων που το αφορούν. Αξιοποιώντας τις νέες αυτές δυνατότητες, η έρευνα χρησιμοποεί ένα ηλεκτρονικό ερωτηματολόγιο που διανέμεται διαδικτυακά. Σκοπός του ερωτηματολόγιου είναι η αποτύπωση της σχέσης των ανθρώπων με την κατοικία τους, τους κοινόχρηστους χώρους και την κοινότητα στην οποία ανήκουν. Ακόμη, αποσκοπεί στο να καταγράψει την πρόθεση -αν υπάρχει- για επαναδιαπραγμάτευση, από τον ίδιο το χρήστη, των ορίων ιδιωτικού και δημόσιου. Το ερωτηματολόγιο ανέβηκε στις 24 Ιανουαρίου 2017 στο ηλεκτρονικό περιοδικό Parallaxi2, στην ομάδα της Αρχιτεκτονικής ΑΠΘ και ΕΜΠ στο facebook και προωθήθηκε σε προσωπικά e-mails φίλων και γνωστών. Σε διάστημα περίπου ενός μηνός (24.01 – 28.02) συγκέντρωσε συνολικά 438 απαντήσεις. Η μεγάλη ανταπόκριση

2. Το ερωτηματολόγιο είναι διαθέσιμο εδώ: http://parallaximag.gr/life/poso-mporoume-naallaxoume-ton-tropo-pou-katikoume

Μ.Ο. εξόδων / έτος

Φύλο

3.4%

20.1% 79.9% γυναίκες άνδρες 8.9%

14.9%

<= 5.000 5.001-10.000 10.001-20.000 > 20.0000

8.9%

Ηλικία

44.1% 24.9%

41.0%

Προσωπική Κατάσταση

7.1%

15.1%

40.7%

18-24 25-30 31-40 41-55 >55

μόνος / η σε σχέση σε γάμο/συμβίωση σε γάμο/συμβίωση με παιδιά

γράφημα 1. Η ταυτότητα των ερωτηθέντων

11.6% 36.1%

11.2% 41.1%

Από τη θεωρία στην πράξη

του κόσμου -ειδικών και μη- αποκάλυψε τη θετική στάση του κοινού απέναντι σε συμμετοχικές διαδικασίες και ανέδειξε την δυναμική των μέσων κοινωνικής δικτύωσης3. Το ερωτηματολόγιο αποτελούνταν από τέσσερα μέρη: στο πρώτο καταγράφονται τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των ερωτηθέντων (φύλο, ηλικία, προσωπική κατάσταση, μ.ο. εξόδων ανά έτος), στο δεύτερο, διερευνάται η σχέση των κατοίκων με το σπίτι τους, στο τρίτο, οι ερωτηθέντες καλούνται να απαντήσουν πόσο διαφωνούν ή συμφωνούν (κλίμακα Likert) με διατυπώσεις σχετικά με τη σχέση τους με τους κοινόχρηστους χώρους και τις κοινές δράσεις στη δομή / γειτονιά που κατοικούν, και τέλος, στο τέταρτο μέρος καλούνται να περιγράψουν την ιδανική κατοικία με τρεις λέξεις και να προτείνουν δύο χώρους κοινής ωφελείας, που θα ήθελαν να υπάρχει στη δομή / γειτονιά που κατοικούν. Το 79,9% (350) των ερωτηθέντων ήταν γυναίκες και το 20,1% (88) άντρες. Η πλειοψηφία ανήκε στην ηλικιακή ομάδα 18-24 (44,1%, 193 απαντήσεις), ενώ μικρή ήταν η συμμετοχή από άτομα μεγαλύτερα των 55 ετών (7,1%, 31 απαντήσεις). Η ηλικιακή κατανομή των συμμετεχόντων μπορεί να δικαιολογηθεί από τον τρόπο διάθεσης του ερωτηματολογίου, δηλαδή τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, με τα οποία οι μικρότερες ηλικίες είναι πιο εξοικειωμένες. Οι περισσότεροι δήλωσαν μόνοι και σε σχέση (36.1% και 41.1% αντίστοιχα) ενώ σημαντικά λιγότεροι είναι αυτοί που βρίσκονται σε γάμο/συμβίωση και γάμο/ συμβίωση με παιδιά (11.2% και 11.6% αντίστοιχα). Παράλληλα, η πλειοψηφία δήλωσε μέσο όρο εξόδων ανά έτος 5.000-10.000 ευρώ (41%). Περίπου ίδιο είναι και το ποσοστό (40,7%) των ατόμων που δήλωσαν έξοδα λιγότερα από 5.000 ευρώ. Όπως είναι λογικό, τα στοιχεία αυτά συνδέονται άμεσα με την ηλικιακή ομάδα στην οποία ανήκουν οι ερωτηθέντες. Στο δεύτερο μέρος του ερωτηματολογίου αποτυπώνεται η σχέση των συμμετεχόντων με το σπίτι τους. Το υπνοδωμάτιο αποτελεί το χώρο τον οποίο οι χρήστες νιώθουν πιο προσωπικό (83,4%) και εκεί όπου περνάνε ένα σημαντικό κομμάτι της ημέρας τους. Επίσης, παρατηρείται μικρή διάθεση για κοινή χρήση του (10,8%) (γράφ.2). Η έρευνα αποκαλύπτει, τελικά, κάποια κοινωνικά πρότυπα σύμφωνα με τα οποία το υπνοδωμάτιο διατηρεί καθαρά όρια με τους κοινόχρηστους χώρους και διασφαλίζει την ιδιωτικότητα.

3. Οι Carver St., Evans A., Kingston R., Turton I. μιλούν για την «διαδικτυακή δημοκρατία» (cyberdemocracy), θέλοντας να τονίσουν τον καθοριστικό ρόλο που μπορεί να διαδραματίσει η τεχνολογία -και η ανάπτυξη του διαδικτύου- στον τρόπο με τον οποίο το κοινό συμμετέχει στη διαχείριση της κοινότητας στην οποία ανήκει (Carver, et al., 2001).

a Home-Made in Ernest Hébrard

γράφημα 2. Η σχέση των ενοίκων με τους χώρους της κατοικίας τους.

Από τα άτομα που δήλωσαν ότι θα μπορούσαν να μοιραστούν το υπνοδωμάτιο με κάποιον τρίτο, η πλειοψηφία (71,4%) ανήκει στην ηλικιακή ομάδα των 18-24 και η αμέσως επόμενη πιο πρόθυμη ομάδα είναι αυτή των 25-30, με σημαντικά λιγότερο ποσοστό (18,4%) (γράφ. 4). Αυτή η εικόνα, δικαιολογείται καθώς σε νεότερες ηλικίες η προσαρμογή σε ένα περιβάλλον συν-κατοίκησης είναι πιο συνηθισμένη. Στο σαλόνι-καθιστικό οι ερωτηθέντες περνούν τον περισσότερο χρόνο τους. Πρόκειται για ένα χώρο με μεγαλύτερη ανοχή στην συμβίωση με άλλους (77,8%) (γράφ.2). Η μεγαλύτερη προθυμία, όπως είναι φυσικό, παρατηρείται στην ηλικιακή ομάδα 18-24 με ποσοστό 48,2%, ενώ πολύ μικρότερη είναι αυτή που σημειώνεται στις ηλικίες άνω των 55, με ποσοστό μόλις 7,6% (γράφ.4). Η κουζίνα πρόκειται για το χώρο που θεωρείται λιγότερο προσωπικός και δεν χρησιμοποιείται συχνά κατά τη διάρκεια της ημέρας. Παρατηρείται, και σε αυτόν το χώρο, η έντονη τάση για κοινή χρήση (63,5%) (γραφ. 2). Για ακόμη μία φορά, η μεγαλύτερη διάθεση παρατηρείται στις ηλικίες 18-24 (50,4%), ενώ μειώνεται σχεδόν στο μισό (24,5%) στις ηλικίες 25-30 (γραφ. 4). Τόσο το σαλόνι-καθιστικό όσο και η κουζίνα είναι οι χώροι με τη μεγαλύτερη διάθεση για κοινή χρήση. Οι δύο αυτοί χώροι έχουν προοπτικές ανάπτυξης ως ένας χώρος κοινωνικής συναναστροφής μέσα στην ίδια τη δομή κατοίκησης.

Από τη θεωρία στην πράξη

γράφημα 3. Ο τρόπος με τον οποίο κάθε ηλικιακή ομάδα επιλέγει τους χώρους προς κοινή χρήση.

Το γραφείο θεωρείται αρκετά προσωπικός χώρος και χρησιμοποιείται αρκετά μέσα στην ημέρα. Επίσης, υπάρχει διάθεση για κοινή χρήση αλλά όχι σε τόσο έντονο βαθμό όπως το σαλόνι και η κουζίνα. Τέλος, το μπάνιο-λουτρό είναι ο δεύτερος πιο προσωπικός χώρος μετά το υπνοδωμάτιο. Είναι το μέρος της κατοικίας που η χρήση του είναι περιορισμένη μέσα στην ημέρα και παρατηρείται μικρή διάθεση κοινής χρήσης του. Τα χαρακτηριστικά αυτά καθιστούν το μπάνιο-λουτρό σημαντικό κομμάτι των ιδιωτικών χρήσεων, χωρίς ωστόσο, να απορρίπτουν την ιδέα ορισμένων κοινόχρηστων μπάνιων ή/και λουτρών. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο τρόπος με τον οποίο κάθε ηλικιακή ομάδα επιλέγει τους χώρους προς κοινή χρήση (γράφ.3). Στην ηλικιακή ομάδα 18-24 παρατηρείται μεγάλη προθυμία για κοινή χρήση του σαλονιού-καθιστικού (85%) και της κουζίνας (72,5%). Μικρή μείωση σημειώνεται στην ομάδα των 25-30, με το 76,1% των συμμετεχόντων να δηλώνουν πρόθυμοι για κοινή χρήση του σαλονιούκαθιστικού και το 62,4% της κουζίνας. Αντίστοιχα υψηλά είναι τα ποσοστά και στους συμμετέχοντες άνω των 55 (83,9% για το σαλόνι-καθιστικό και 71% για την κουζίνα). Γίνεται, λοιπόν, αντιληπτό, ότι μία δομή κατοίκησης που θα περιλαμβάνει κοινόχρηστο καθιστικό-σαλόνι και κοινή κουζίνα είναι επιθυμητή από όλες τις ηλικίες και, συνεπώς, έχει προοπτικές ανάπτυξης στην Ελλάδα. Στον αντίποδα βρίσκεται το υπνοδωμάτιο, το οποίο συγκεντρώνει χαμηλά ποσοστά, όσον αφορά τη διάθεση των ερωτηθέντων για κοινή χρήση, από όλες τις ηλικιακές ομάδες. Οι συμμετέχοντες ηλικιών 18-24 δηλώνουν πρόθυμοι σε ποσοστό

a Home-Made in Ernest HĂŠbrard

4,1%

6,1%

18,4%

7,9%

11,2%

71,4%

50,4% 24,5% 7,6% 6,8% 12,9% 24,4%

48,2%

Από τη θεωρία στην πράξη

6,5%

6,4%

1,8%

5,4% 2,2%

21,5%

64,5%

14,7% 53,2% 23,9%

18-24 25-30 31-40 41-55 >55 γραφημα 4. Η ηλικιακή κατανομή στη διάθεση για κοινή χρήση του κάθε χώρου.

a Home-Made in Ernest Hébrard

γράφημα 5. Πού προτιμάς να περνάς τις διακοπές σου;

μόλις 18,9%. Στην ίδια κατεύθυνση, μόνο το 8,3% των ατόμων ηλικίας 25-30 επιθυμεί την κοινή χρήση του υπνοδωματίου. Η διάθεση αυτή φτάνει σε μηδενικά επίπεδα όσον αφορά τους ανθρώπους άνω των 55. Ο τρόπος με τον οποίο περνάμε τις διακοπές, μια περίοδο κατά την οποία οι υποχρεώσεις παραμερίζονται και η διάθεση ανεβαίνει, μπορεί να αποτυπώσει τη τάση μας για κοινωνική συναναστροφή και συγκατοίκηση. Στις απαντήσεις υπερτερούν το ξενοδοχείο (39,1%) και τα ενοικιαζόμενα δωμάτια (45,3%), χώροι που προσφέρουν ιδιωτικότητα και περιορισμένη επαφή με τους γύρω. Ωστόσο, σημαντικός είναι και ο αριθμός των ατόμων που προτιμούν το camping (43,0%), όπου οι κοινές εξυπηρετήσεις (λουτρά, εστιατόριο, χώροι αναψυχής) είναι περισσότερες και η επαφή με τους γύρω αναπόφευκτη (γραφ. 5). Στο τρίτο μέρος οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να δηλώσουν πόσο συμφωνούν ή διαφωνούν με ορισμένες διατυπώσεις (κλίμακα Likert). Στόχος είναι να αποτυπωθεί η σχέση των χρηστών με κοινόχρηστους χώρους και κοινωφελείς δράσεις. Σχεδόν οι μισοί από τους συμμετέχοντες (47,7%) θα ζούσαν σε μία δομή όπου ο προσωπικός χώρος θα ήταν περιορισμένος, αλλά επαρκής, και θα υπερτερούσαν οι κοινόχρηστοι χώροι. Το 22,9% δήλωσαν ουδέτεροι και μόνο το 6,4% διαφώνησε απόλυτα. Στη συνέχεια ερωτήθηκαν αν θα χρησιμοποιούσαν το χώρο κάποιου άλλου, όταν αυτός δεν το χρησιμοποιεί, εν γνώσει του και με την άδειά του, και αποκριθήκαν θετικά κατά 51,1%. Αρνητικά απάντησε το 31,7% ενώ το 17,2% παρέμεινε ουδέτερο (γράφ. 6).

Από τη θεωρία στην πράξη

γράφημα 6. Πόσο συμφωνείς ή διαφωνείς με τις παραπάνω διατυπώσεις ;

Στην ερώτηση αν θα ήθελαν στη δομή ή στη γειτονιά που κατοικούν περισσότερους κοινόχρηστους χώρους, η συντριπτική πλειοψηφία (93,6%) δήλωσε ότι συμφωνεί με το 69,6% να συμφωνεί απόλυτα. Θετικά αποκριθήκαν και στη διοργάνωση κοινών δράσεων με ποσοστό 75,7%. Μόνο το 3,4% δήλωσε ότι διαφωνεί απόλυτα, ενώ το 14,2% ούτε συμφωνεί ούτε διαφωνεί (γράφ. 6). Τα παραπάνω στοιχεία αποτυπώνουν αρκετά καθαρά τη διάθεση των χρηστών να επαναδιαπραγματευθούν χώρους της κατοικίας οι οποίοι στην πορεία των χρόνων έλαβαν μία τυποποιημένη και αμετάκλητη μορφή. Ακόμη, διακρίνεται η τάση για συμμετοχή σε κοινές δράσεις οι οποίες έχουν χαθεί στις σύγχρονες δομές κατοίκησης στις μεγαλουπόλεις. Στο τέταρτο και τελευταίο μέρος του ερωτηματολογίου ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να περιγράψουν με τρεις λέξεις την ιδανική κατοικία και να προτείνουν δύο κοινωφελείς χώρους. Στις απαντήσεις για την ιδανική κατοικία κυριάρχησε το φως (59,13%), ένα χαρακτηριστικό που λείπει από πολλά διαμερίσματα των πόλεων 4. Τα

4. Όπως ήδη έχει αναφερθεί, η άναρχη και πυκνή δόμηση των πόλεων οδήγησε σε στενούς

a Home-Made in Ernest Hébrard

γράφημα 7. Περίγραψε με 3 λέξεις την ιδανική κατοικία.

επόμενα πιο συχνά χαρακτηριστικά της ιδανικής κατοικίας ήταν η ησυχία (25,57%), ο κήπος/μπαλκόνι/αυλή (21,69%) και η άνεση/ευρυχωρία. Το αίσθημα της οικειότητας, η θέα, η ιδιωτικότητα και η ασφάλεια ήταν μερικά ακόμη χαρακτηριστικά της ιδανικής κατοικίας (γραφ.7). Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι κοινόχρηστοι χώροι που πρότειναν οι συμμετέχοντες. Σχεδόν οι μισοί (49,5%) θα ήθελαν στη δομή ή στη γειτονιά που κατοικούν μία βιβλιοθήκη, κάτι που, ενδεχομένως, δικαιολογείται από την κυρίαρχη ηλικιακή ομάδα των συμμετεχόντων. Επίσης, ένα σημαντικό ποσοστό (24,2%) πρότεινε ένα χώρο πρασίνου (πάρκο, υπαίθριοι χώροι, αίθριο). Παρατηρείται ότι, ο χώρος πρασίνου επαναλαμβάνεται και εδώ -όπως και στα χαρακτηριστικά της ιδανικής κατοικίας- κάτι που δικαιολογείται από το γεγονός ότι, τόσο σε επίπεδο πόλης όσο και στην τυπική πολυκατοικία, οι ανοιχτοί/πράσινοι χώροι είναι ανεπαρκείς και σε κακή κατάσταση 5. Άλλες επιθυμητές χρήσεις ήταν ένας πολυχώρος, που θα

δρόμους με δυσανάλογα ψηλά κτίρια, που δεν επιτρέπουν το φυσικό φως να φτάνει στα διαμερίσματα. Βλέπε Η πολυκατοικία της αντιπαροχής, Κεφάλαιο 3 του παρόντος. 5. Όπως ήδη έχει αναφερθεί, η ραγδαία οικιστική ανάπτυξη των ελληνικών πόλεων έγινε χωρίς σχεδιασμό και πρόβλεψη για το αστικό πράσινο, με αποτέλεσμα οι χώροι αυτοί να είναι ανεπαρκείς σε έκταση και να εμφανίζονται σημειακά. Συγκεκριμένα, η πόλη της Θεσσαλονίκης

Από τη θεωρία στην πράξη

γράφημα 8. Πρότεινε δύο κοινωφελείς χώρους που θα ήθελες να έχεις στη δομή που κατοικείς.

φιλοξενεί πολιτιστικές διοργανώσεις και δημιουργικές δραστηριότητες (20,3%), χώρος αθλητικών δραστηριοτήτων (19,41%), χώρος προβολής ταινιών (18%) και χώρος απασχόλησης και φροντίδας παιδιών (16,7%) (γράφ. 8). Η ανάλυση του ερωτηματολογίου και η καταγραφή των απόψεων του κοινού αναδεικνύουν, αφενός, την τάση για επαναδιαπραγμάτευση των ορίων μεταξύ ιδιωτικών και δημόσιων / κοινόχρηστων χώρων, και αφετέρου, τη διάθεση για συμμετοχή στον τρόπο με τον οποίο αυτή θα συμβεί. Λαμβάνοντας υπόψη τα δεδομένα που συγκεντρώθηκαν υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι μία δομή κατοίκησης στην οποία θα συνυπάρχουν οι ιδιωτικές κατοικίες με κοινόχρηστους χώρους -εκτενείς και με ουσιαστική χρήση- μπορεί να εφαρμοστεί στην Ελλάδα. Η προσαρμογή ενός μοντέλου cohousing στα ελληνικά δεδομένα μπορεί να οδηγήσει στην επιτυχία του. Σκοπός είναι η δομή κατοίκησης που θα σχεδιαστεί να μην καταργεί τα όρια ιδιωτικού και δημόσιου χώρου, ούτε να αναπτύσσει το ένα εις βάρος του άλλου. Αντίθετα, οφείλει να τα σέβεται και να τα αναπροσαρμόζει στις ανάγκες του κάθε χρήστη -και όχι σε μία τυπολογία. Μέσα από αυτή την

συγκεντρώνει ένα από τα χαμηλότερα ποσοστά πρασίνου ανά κάτοικο στην Ευρώπη -μόλις 2,7 τ.μ./κάτοικο. Ενδεικτικά αναφέρονται άλλες ευρωπαϊκές πόλεις, όπως η Βιέννη που συγκεντρώνει 20 τ.μ., το Άμστερνταμ με 27 τ.μ., το Βερολίνο με 13 τ.μ. και η Ρώμη με 9 τ.μ. (Πετρίδου, 2007)

a Home-Made in Ernest Hébrard

αναπροσαρμογή ο χρήστης επωφελείται από το συλλογικό, χωρίς να χάνει το ατομικό. Από τη μία, οι κοινόχρηστοι χώροι τοποθετούνται στο επίκεντρο του σχεδιασμού, με σκοπό να δημιουργήσουν χώρους ανθρώπινης επαφής και, συνεπώς, ένα πιο φιλικό περιβάλλον διαβίωσης. Από την άλλη, οι κατοικίες σχεδιάζονται αυτόνομες και επαρκείς σε μέγεθος, ώστε να ανταποκρίνονται στις ανάγκες πολλαπλών μοντέλων διαβίωσης (μόνος, ζευγάρι, οικογένεια με παιδιά κτλ). Η πρώτη αυτή επαφή του σχεδιαστή και του κοινού, μέσα από το ερωτηματολόγιο, και η μεγάλη ανταπόκριση που γνώρισε έθεσε τις βάσεις για τις επόμενες δράσεις, οι οποίες ενισχύουν ακόμη περισσότερο την ενεργή συμμετοχή των ανθρώπων, που είτε σχετίζονται με το αντικείμενο, είτε όχι, αλλά επιθυμούν να εμπλακούν στη διαδικασία και να αποτελέσουν μέλος της.

Έλα να σχεδιάσουμε τη γειτονιά σου ΜΑΖΙ

Μετά το ηλεκτρονικό ερωτηματολόγιο, το οποίο ανέδειξε τη γενική τάση του κοινού, αφενός για τη συν-κατοίκηση και, αφετέρου, για τις συμμετοχικές διαδικασίες, επιχειρείται η προσέγγιση των ανθρώπων που θα επηρεαστούν άμεσα από τον επανασχεδιασμό: τους χρήστες των κτιρίων της Ε. Εμπράρ. Έτσι, διοργανώθηκε μία δράση συμμετοχικού σχεδιασμού στο στενό της Ε. Εμπράρ, στις 15 Φεβρουαρίου 2017. Μία εβδομάδα πριν από τη δράση, αφίσες που προσκαλούσαν τον κόσμο να συμμετέχει κολλήθηκαν στην ευρύτερη περιοχή. Ήδη από τη μέρα της αφισοκόλλησης το ενδιαφέρον, τόσο από τους ανθρώπους που χρησιμοποιούν τα κτίρια του επανασχεδιασμού όσο και από τους καταστηματάρχες της γύρω περιοχής και τους περαστικούς, ήταν ενθαρρυντικό. Την ημέρα της δράσης ένας αυτοσχέδιος πάγκος από παλέτες στήθηκε στο δρόμο, προσφέροντας σπιτική λεμονάδα και σνακς στους συμμετέχοντες. Ακόμη, στο πάγκο τοποθετήθηκε το κουτί στο οποίο θα γινόταν η συλλογή των ερωτηματολογίων. Μερικά κίτρινα μπαλόνια τοποθετήθηκαν σε κομβικά σημεία -όπως στην πλατεία Χρηματιστηρίου και στην Τσιμισκή- ώστε να προσελκύσουν το ενδιαφέρον του κόσμου και να τον κατευθύνουν στο στενό της Ε. Εμπράρ. Αρχικά, και κάπως διστακτικά, μας προσέγγισαν πρώτα οι έμποροι από τα ισόγεια καταστήματα. Το ενδιαφέρον τους και η διάθεσή τους για κουβέντα πυροδότησαν αμέσως τη συζήτηση για την ιστορία του δρόμου, των κτιρίων και της γύρω περιοχής, για τα προβλήματα που πρόσφατα αντιμετώπισαν με το Δήμο Θεσσαλονίκης, για τους λόγους που επέλεξαν (αυτοί ή οι πατεράδες τους) την περιοχή εικόνα: Έλα να μας πεις πως φαντάζεσαι τη γειτονιά σου. Δράση συμμετοχικοκύ σχεδιασμού στην Ε. Εμπράρ, Φεβρουάριος 2017 [40].

a Home-Made in Ernest Hébrard

κ.α. Σταδιακά, όλο και περισσότεροι προσέγγιζαν τον πάγκο και έπαιρναν μέρος στη συζήτηση. Κατά τη διάρκεια της δράσης, μοιράστηκαν στους καταστηματάρχες, τους κάτοικους και τους περαστικούς σύντομα ερωτηματολόγια σχετικά με τα πλεονεκτήματα / μειονεκτήματα των κτιρίων / της περιοχής και τις χρήσεις που θα ήθελαν να δουν σε αυτά. Το ερωτηματολόγιο ήταν σύντομο, λειτουργώντας περισσότερο σαν αφορμή για την πρώτη επαφή και την έναρξη της κουβέντας. Η αρχικά διστακτική – και ίσως αρνητική- στάση των ανθρώπων της Ε. Εμπράρ γρήγορα εξελίχθηκε σε μία πολύ φιλική και εποικοδομητική κουβέντα. Όπως, έγινε κατανοητό στην πορεία, η αρχική καχυποψία με την οποία αντιμετώπισαν την ιδέα του επανασχεδιασμού και τη δράση οφειλόταν στην πρόσφατη «περιπέτεια» με το Δήμο Θεσ/νίκης και την επέμβαση στην ιδιοκτησία τους στην οποία προέβη, χωρίς να λάβει υπόψη τους ίδιους και τις ανάγκες τους 6. Η δράση διήρκησε περίπου 4 ώρες και συνολικά συγκεντρώθηκαν 32 ερωτηματολόγια σύντομης απάντησης και πραγματοποιήθηκαν 12 συνεντεύξεις. Μετά τη λήξη της δράσης, κάποιοι καταστηματάρχες ανέλαβαν να συνεχίσουν τη διανομή των ερωτηματολογίων σε

γράφημα 9. Οι χρήστες που πήραν μέρος στη δράση. Τα πλεονεκτήματα της περιοχής σύμφωνα με τη γνώμη τους.

6. Βλέπε Η ιστορία της Ερνέστου Εμπράρ_ Ένα καλά κρυμμένο «μυστικό», Κεφάλαιο 1 του παρόντος εικόνα: Τα ερωτηματολόγια σύντομης απάντησης λειτούργησαν περισσότερο σαν αφορμή για την πρώτη επαφή και την έναρξη της κουβέντας [41].

a Home-Made in Ernest Hébrard

γράφημα 10. Ποιό θεωρείς το μεγαλύτερο μειονέκτημα της περιοχής.

όσους δεν κατάφεραν να παρευρεθούν στη δράση, αλλά χρησιμοποιούν το δρόμο και τα κτίρια. Έτσι, μετά από μία βδομάδα, συλλέχθηκαν ακόμη 9 ερωτηματολόγια. Στη δράση πήραν μέρος κάτοικοι (13%), εργαζόμενοι/έμποροι (60%) και περαστικοί (27%) της Ε. Εμπράρ, οι οποίοι στη συνέχεια θα αναφέρονται ως χρήστες. Οι περισσότεροι (42,7%) θεωρούν ως το μεγαλύτερο πλεονέκτημα της περιοχής το γεγονός ότι βρίσκεται στο κέντρο της πόλης. Ένα ακόμη σημαντικό πλεονέκτημα, σύμφωνα με τους χρήστες, είναι η ιστορικότητα τόσο των κτιρίων όσο και της ευρύτερης περιοχής 7. Άλλα πλεονεκτήματα, που επίσης βασίζονται στην τοποθεσία και την ιστορικότητα της περιοχής, είναι το ότι βρίσκεται στο εμπορικό κέντρο (7,5%), κοντά στο λιμάνι (5,7%) και είναι γραφική (11,3%). Ενδιαφέρον είναι και το γεγονός ότι το 9,4% των συμμετεχόντων δήλωσε ότι η περιοχή δεν έχει κανένα πλεονέκτημα. Όσον αφορά τα μειονεκτήματα, η καταγραφή παρουσιάζει μεγαλύτερη ποικιλία, επιβεβαιώνοντας τις αρχικές υποθέσεις ότι η περιοχή αντιμετωπίζει πλήθος προβλημάτων και χρίζει επανασχεδιασμού. Η πλειοψηφία (42,7%) των συμμετεχόντων δήλωσε ως πρόβλημα την εγκατάλειψη/υποβάθμιση των κτιρίων και της ευρύτερης περιοχής. Συγκεκριμένα, το 15,1% δήλωσε την κακή κατάσταση των κτιρίων ως βασικό μειονέκτημα. Έντονο είναι και το πρόβλημα του parking - ή

7. Βλέπε Το αρχιτεκτονικό ιδίωμα της περιοχής, Κεφάλαιο 1 του παρόντος.

Η σπιτική λεμονάδα και τα σνακς ήταν η αφορμή για μία εποικοδομητική κουβέντα με τους χρήστες της περιοχής [42].

Σταδικά όλο και περισσότεροι -καταστηματάρχες και περαστικοί- προσέγγιζαν τον πάγκο και έπαιρναν μέρος στη συζήτηση [43].

a Home-Made in Ernest Hébrard

καλύτερα η έλλειψή του. Όπως οι χρήστες δήλωσαν «κάθε πρωί οι καβγάδες για το parking είναι δεδομένοι»8. Ακόμη, αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι ορισμένοι (7,5%) επισήμαναν τα προβλήματα με το Δήμο ως μειονέκτημα της περιοχής/των κτιρίων, εκδηλώνοντας για ακόμη μία φορά τη δυσαρέσκειά τους και την αποστροφή τους προς το Δήμο και τις επεμβάσεις τους9. Οι περισσότεροι (48,4%) δήλωσαν ότι θα ήθελαν να αναπτυχθούν οι εμπορικές χρήσεις, ώστε η περιοχή να ανακτήσει τον αλλοτινό της χαρακτήρα, ως εμπορικό κέντρο της πόλης. Παράλληλα, επιθυμούν την ανάπτυξη της κατοικίας, ώστε η περιοχή να «γίνει μία ζωντανή γειτονιά»10. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι πολλοί θα ήθελαν στην περιοχή την ανάπτυξη πολιτιστικών/ψυχαγωγικών χρήσεων(10,9%) και καλλιτεχνικών δρώμενων (15,6%). Επίσης, δήλωσαν ότι θα ήθελαν καφέ και εστιατόρια, αλλά με έναν πιο καλλιτεχνικό χαρακτήρα, ώστε να φιλοξενούν εκθέσεις, παραστάσεις και άλλα καλλιτεχνικά δρώμενα. Αντίθετα, ήταν αρνητικοί στην περαιτέρω ανάπτυξη νυχτερινών μπαρ - θέλοντας να αποφύγουν το φαινόμενο των Κάτω Λαδάδικων και της Βαλαωρίτου 11. Η επιθυμία των ανθρώπων της Ε. Εμπράρ για την διαμόρφωση μιας «καλλιτεχνούπολης12» αφορμάται από τα ήδη υπάρχοντα δημιουργικά επαγγέλματα της περιοχής που παραμένουν στην αφάνεια και παλεύουν να μείνουν ζωντανά σε μια περιοχή που κατακλύζεται από πολύβουα νυχτερινά μπαρς και κλαμπς 13. Παράλληλα, επιθυμούν -αν και σε μικρότερο βαθμότην ύπαρξη γραφείων (4,7%) και βιοτεχνιών (1,6%). Η στάση αυτή των ανθρώπων της Ε. Εμπράρ επιβεβαιώνει τις θεωρίες για τη συμπαγή πόλη, που, μεταξύ άλλων, στηρίζει την ανάμειξη χρήσεων, τη συνεκτικότητα, τις κοινωνικές και οικονομικές αλληλεπιδράσεις 14 με απώτερο σκοπό την αειφορία

8. Από την κουβέντα την ημέρα της δράσης. 9. Βλέπε Η ιστορία της Ερνέστου Εμπράρ_ Ένα καλά κρυμμένο «μυστικό», Κεφάλαιο 1 του παρόντος 10. Από τη κουβέντα την ημέρα της δράσης. 11. Βλέπε Πρακτικές αναγέννησης υποβαθμισμένων περιοχών στα αστικά κέντρα, Κεφάλαιο 1 του παρόντος. 12. Όπως οι ίδιοι οι συμμέχοντες τη χαρακτήρισαν κατά τη δράση. 13. Βλέπε Τα δημιουργικά επαγγέλματα, Κεφάλαιο 1 του παρόντος. 14. Το μοντέλο της συμπαγούς πόλης αναπτύχθηκε ως αντιπρόταση στο μοντέλο της «αστικής διάχυσης», με σκοπό την καλύτερη διαχείριση του αστικού χώρου και την καλύτερη περιβαλλοντική απόδοση της πόλης. Σύμφωνα με τους Πορτοκαλίδη Κ. και Ζυγούρη Φ. στόχος της συμπαγούς πόλης είναι η αειφορία, υπό την έννοια της βελτίωσης της ποιότητας της ζωής στις αστικές περιοχές χωρίς την επιβάρυνση των επόμενων γενεών (Πορτοκαλίδης & Ζυγούρη, 2011)

Από τη θεωρία στην πράξη

γράφημα 11. Τί χρήσεις θα ήθελες να δείς στην περιοχή ;

των πόλεων. Κατά τη δράση συμμετοχικού σχεδιασμού οι χρήστες ενεπλάκησαν σε μια δημιουργική διαδικασία (creative process) που ανέδειξε τα κύρια ζητήματαπροβλήματα (key issues). Τα εργαλεία για την καταγραφή της πληροφορίας που χρησιμοποιήθηκαν ήταν τα ερωτηματολόγια σύντομης απάντησης και οι συνεντεύξεις. Οι συμμετέχοντες στη διαδικασία συνέθεταν ένα ετερογενές μείγμα, αποτελούμενο από κατοίκους και εργαζόμενους στα κτίρια της Ε. Εμπράρ και περαστικούς από το δρόμο. Όλοι τους γνώριζαν την περιοχή και τα κτίρια 15 με αποτέλεσμα να είναι σε θέση να προσφέρουν σημαντικές πληροφορίες για την ιστορία, τα προβλήματα και τις προοπτικές της περιοχής/των κτιρίων. Μέσω της μεθόδου ανάλυσης σεναρίου (scenario analysis), επιτυγχάνεται η σύζευξη της εμπειρικής γνώσης των χρηστών με την επιστημονική γνώση των σχεδιαστών, με αποτέλεσμα την ανάδειξη της πληθώρας των πιθανών λύσεων (van Asselt, 2002).

15. Οι περισσότεροι συμμετέχοντες δουλεύουν στην περιοχή και συγκεκριμένα στην Ε. Εμπράρ για περισσότερα από 8-10 χρόνια.

a Home-Made in Ernest Hébrard

a Home-Made in Ernest Hébrard – δεύτερη δράση συμμετοχικού σχεδιασμού Η πρώτη δράση συμμετοχικού σχεδιασμού κατέγραψε το ενδιαφέρον των ανθρώπων της Ε. Εμπράρ για τον επανασχεδιασμό των κτιρίων και την αναβάθμιση της περιοχής, ενώ παράλληλα, ανέδειξε την προθυμία τους να συμμετέχουν σε αυτόν. Ακόμη, έθεσε τις βάσεις για μία συνεχή επικοινωνία του σχεδιαστή και των χρηστών. Σε αυτή την κατεύθυνση, δημιουργήθηκε το a Home-Made in Ernest Hébrard, μία ηλεκτρονική πλατφόρμα στην οποία υπάρχει όλο το υλικό για το project επανασχεδιασμού, πληροφορίες για την περιοχή, τα αποτελέσματα των ερωτηματολογίων, φωτογραφικό υλικό κ.α. Παράλληλα, μέσα από το site υπάρχει η δυνατότητα επικοινωνίας των χρηστών -υπαρχόντων και μελλοντικών- με το σχεδιαστή. Μαζί με το site δημιουργήθηκε και η αντίστοιχη σελίδα στο facebook με σκοπό να καταστήσει γνωστό το project και να προσελκύσει ανθρώπους που μπορεί να ενδιαφέρονται. Από τη πρώτη στιγμή δημοσιοποίησης του site και της σελίδας στο facebook η ανταπόκριση του κόσμου ήταν μεγάλη. Πολλοί ήταν αυτοί που δήλωσαν, μέσω facebook, ότι βρίσκουν ενδιαφέρον τόσο το σενάριο επανάχρησης, που στηρίζεται στη συν-κατοίκηση, όσο και τον τρόπο (συμμετοχικός σχεδιασμός) με τον οποίο επιχειρείται το project. Ακόμη, κάποιοι εκδήλωσαν την πρόθεσή τους και για μία πιθανή επένδυση. Μεγάλο ήταν και το δημοσιογραφικό ενδιαφέρον για το project, που οδήγησε σε τρεις συνεντεύξεις σε ηλεκτρονικές εφημερίδες και μία σε ένθετο έντυπης εφημερίδας 16. Μετά το «άνοιγμα» του project προς τον κόσμο, το επόμενο βήμα ήταν να παρουσιαστούν οι πρώτες σχεδιαστικές ιδέες, όπως αυτές διαμορφώθηκαν από τα δεδομένα των δύο προηγούμενων δράσεων (το ηλεκτρονικό ερωτηματολόγιο, τη δράση συμμετοχικού σχεδιασμού). Έτσι, διοργανώθηκε μία ακόμη δράση συμμετοχικού σχεδιασμού που έλαβε χώρα στις 31 Μαΐου 2017 στο Κέντρο Παραστατικών Τεχνών Α4Μ, στην Ολυμπίου Διαμαντή 17. Παρά τη δημοσιότητα που γνώρισε το project και την εκτενή κοινοποίηση της δράσης διαδικτυακά, η συμμετοχή δεν ήταν η αναμενόμενη, κάτι που ίσως δικαιολογείται από την ημέρα και ώρα διοργάνωσης (Τετάρτη, 12.00 μμ). Ωστόσο, η συζή-

16. Βλέπε Παράρτημα 1 17. Η δράση πραγματοποιήθηκε στο Κέντρο Παραστατικών Τεχνών Α4Μ, Όλ. Διαμαντή 30. Ευχαριστώ πολύ την ιδιοκτήτρια του χώρου Αθηνά Δραγκού για την παραχώρηση του χώρου και τη βοήθεια στη διοργάνωση της δράσης. εικόνα: Η Ε. Εμπράr ξανασχεδιάζεται από ΣΕΝΑ, δεύτερη δράση συμμετοχικού σχεδιασμού, Μάϊος 2017. Μετά την παρουσίαση οι συμμετέχοντες μπορούσαν να δούν τα σχέδια και να τα σχολιάσουν χρησιμοποιώντας post-it [44].

Από τη θεωρία στην πράξη

τηση που πραγματοποιήθηκε από τα άτομα που παραβρέθηκαν ήταν εποικοδομητική και σημαντική για την εξέλιξη του σχεδιασμού. Η σπιτική λεμονάδα ήταν και πάλι η εναρκτήρια δύναμη της κουβέντας. Αυτή τη φορά, οι συμμετέχοντες ήταν χρήστες της ευρύτερης περιοχής (κυρίως δικηγόροι με γραφεία στη Λέοντος Σοφού και Τσιμισκή) και μάλιστα μετρούν πολλά χρόνια σε αυτήν, με αποτέλεσμα να είναι σε θέση να μας ενημερώσουν για την πορεία της περιοχής στο πέρασμα των χρόνων. Η πλειοψηφία τους (81,8%) είχε ενημερωθεί μέσω διαδικτύου (fb, ηλεκτρονική εφημερίδα), ενώ λιγότεροι ήταν αυτοί που είχαν ενημερωθεί από φίλους (13,6%). 4,5% 13,6%

διαδικτυακά από φίλους μέσω πανεπιστημίου 81,8% γράφημα 12. Πώς έμαθες για τη σημερινή δράση ;

Μετά από την πρώτη κουβέντα-γνωριμία πραγματοποιήθηκε η παρουσίαση που αποτελούνταν από δύο μέρη: την εκπαίδευση του κοινού και την παρουσίαση της σχεδιαστικής πρότασης. Προκειμένου να δομηθεί μία κοινή βάση συζήτησης μεταξύ του σχεδιαστή και του χρήστη, είναι σημαντικό η πληροφορία να δίνεται με «εύληπτο και απτό» τρόπο (Στρατηγέα, 2015), κατανοητό και από τους μη-ειδικούς. Έτσι, οι έννοιες του συμμετοχικού σχεδιασμού και της συν-κατοίκησης παρουσιάστηκαν κυρίως μέσα από υλοποιημένα παραδείγματα18. Παράλληλα, οι πρώτες σχεδιαστικές ιδέες παρουσιάστηκαν με τη μορφή απλοποημένων σκίτσων, εύκολα αντιληπτών από το ευρύ κοινό19. Τα σκίτσα αυτά ήταν άμεσα συνδεδεμένα με το χώρο της παρουσίασης (Α4Μ, Ολ. Διαμαντή 30), από όπου οι συμμετέχοντες έβλεπαν πανοραμικά το δρόμο

18. Βλέπε Ο συμμετοχικός Σχεδιασμός, εικόνες 26-27, Κεφάλαιο 3 του παρόντος και Οι κοινότητες Cohousing, εικόνες 23-24, Κεφάλαιο 2 του παρόντος. 19. Βλέπε Οι πρώτες σχεδιαστικές ιδέες, Κεφάλαιο 6 του παρόντος. εικόνα: a Home-Made in Ernest Hébrard, το site με όλες τις πληροφορίες για το Project και την εξέλιξή του [45].

a Home-Made in Ernest Hébrard

και τα κτίρια της Ε. Εμπράρ και μπορούσαν να τα αντιπαραβάλλουν με τα σχέδιασκιτσα που τους παρουσιάστηκαν. Μετά την παρουσίαση μοιράστηκαν σύντομα ερωτηματολόγια στους συμμετέχοντες, προκειμένου να αξιολογήσουν τόσο τη δράση όσο και τη σχεδιαστική ιδέα.

Η πανοραμική θέα του δρόμου και των κτιρίων σε συνδυασμό με τα απλοημένα σκίτσα της παρουσίασης κατέστησαν την πληροφορία «εύληπτη και απτή».

Προκειμένου η συμμετοχή και σε αυτό το στάδιο του σχεδιασμού να επαρκεί για την εξαγωγή συμπεράσματων, αξιοποιήθηκαν, για ακόμη μία φορά, τα διαδικτυακά μέσα. Έτσι, ένα βίντεο με την παρουσίαση και ένα ηλεκτρονικό ερωτηματολόγιο ανέβηκαν στο site και κοινοποιήθηκαν μέσω facebook, ώστε τα ενδιαφερόμενα άτομα να μπορέσουν να συμμετέχουν. Συνολικά συγκεντρώθηκαν 25 ερωτηματολόγια. Η πλειοψηφία των συμμετεχόντων (59,1%) δήλωσε ότι δεν ήξερε τί είναι ο συμμετοχικός σχεδιασμός και τί οι κοινότητες co-housing πριν από τη δράση. Στην ερώτηση αν η παρουσίαση ήταν κατατοπιστική για τις δύο αυτές έννοιες οι περισσότεροι (86,4% για το συμ. σχεδ. και 81,8% για το cohousing) απάντησαν θετικά. Ακόμη, οι περισσότεροι δήλωσαν ότι είναι πιθανό (40,9%) και πολύ πιθανό (40,9%) να συμμετέχουν ξανά σε αντίστοιχες δράσεις στο μέλλον.

εικόνα επόμενης σελίδας: Η παρουσίαση αποτελούνταν από δύο μέρη: την εκπαίδευση- σύντομη παρουσίαση της έννοιας του συμμετοχικού σχεδιασμού και των κοινοτήτων co-housingκαι την παρουσίαση της σχεδιαστικής πρότασης σε επίπεδο concept [46].

Από τη θεωρία στην πράξη

γράφημα 13. Αξιολόγηση της δράσης.

Σχετικά με την αξιολόγηση της συνολικής πρότασης, το 54,9% δήλωσε ότι συμφωνεί πολύ και το 45,5% ότι συμφωνεί πάρα πολύ. Το 72,7% συμφωνεί με την ιδέα του co-housing, ενώ το 27,3% παραμένει ουδέτερο. Με την ιδέα της ανάμειξης χρήσεων συμφωνεί το 86,4%, το 9,1% παραμένει ουδέτερο, ενώ υπάρχει και ένα μικρό ποσοστό (4,5%) διαφωνίας. Η συντριπτική πλειοψηφία (95,5%) συμφωνεί με την ιδέα του συμμετοχικού σχεδιασμού. Τέλος, αυτοί που θα επέλεγαν μία τέτοια δομή για την κατοικία τους είναι αρκετοί (68,2%), αλλά σημαντικά λιγότεροι από αυτούς που θα την επέλεγαν για την εργασία τους (90,9%), αποτυπώνοντας μία διατακτική στάση απέναντι στο σενάριο συν-κατοίκησης.

γράφημα 14. Αξιολόγηση της σχεδιαστική πρότασης.

Κεφάλαιο 6

Πρώτες Ιδέες Παρουσίαση concept

Στο προηγούμενο κεφάλαιο παρουσιάστηκε ο τρόπος με τον οποίο η έρευνα χρησιμοποίησε τη συμμετοχή ως μέσο και ως σκοπό και αναλύθηκαν τα αποτελέσματα που παράχθηκαν από αυτήν. Στη συνέχεια, παρουσιάζονται οι πρώτες σχεδιαστικές ιδέες, όπως αυτές διαμορφώθηκαν κατά τις συμμετοχικές διαδικασίες και παρουσιάστηκαν στους συμμετέχοντες της δεύτερης δράσης συμμετοχικού σχεδιασμού. Όπως ήδη αναφέρθηκε, ο τρόπος απεικόνισης των σχεδίων στοχεύει στην εύκολη κατανόησή τους από μη εξειδικευμένο κοινό. Τα δεδομένα που συγκεντρώθηκαν κατά τις προηγούμενες δράσες συμμετοχικού σχεδιασμού (ηλεκτρ. ερωτηματ., δράσεις 1 και 2) μεταφράστηκαν σε αρχιτεκτονικά σχέδια και απεικονίστηκαν απλοποιημένα, με τη μορφή σκίτσων. Απώτερος στόχος των σχεδίων-σκίτσων είναι να καταστήσουν την πληροφορία κατανοητή στους μη-ειδικούς και, τελικά, να οδηγήσουν στην ανατροφοδότηση (feedback).

Απώτερος στόχος των σχεδίων-σκίτσων είναι το feedback από το ενδιαφερόμενο κοινό.

εικόνα: Ο επανασχεδιασμός προτείνει την αρμονική συνύπαρξη διαφορετικών χρήσεων, με σκοπό τη βιώσιμη -οικονομικά, περιβαλλοντικά και κοινωνικά- ανάπτυξη των δύο κτιρίων και της περιοχής [47].

102

a Home-Made in Ernest Hébrard

Μέσα από τις δράσεις συμμετοχικού σχεδιασμού και την καταγραφή των απόψεων των ανθρώπων που χρησιμοποιούν τα κτίρια και την περιοχή, η αρχική ιδέα της δομής κατοίκησης εξελίσσεται σε μία δομή που θα ακολουθεί τα πρότυπα της συμπαγούς πόλης. Ο επανασχεδιασμός προτείνει την αρμονική συνύπαρξη διαφορετικών χρήσεων, με σκοπό τη βιώσιμη -οικονομικά, περιβαλλοντικά και κοινωνικά- ανάπτυξη των δύο κτιρίων και της περιοχής. Με την ανάπτυξη πολλαπλών χρήσεων, αν μία χρήση στην πάροδο των χρόνων εκλείψει, δεν θα παρασύρει μαζί της στην παρακμή και την περιοχή, όπως έγινε στα Κάτω Λαδάδικα και την περιοχή της Βαλαωρίτου 1.

Η δομή που προτείνεται φιλοξενεί χρήσεις κατοικίας, γραφείων, βιοτεχνικών χώρων και εμπορικών καταστημάτων 2. Ακόμη, δίνεται έμφαση στους κοινόχρηστους χώρους οι οποίοι σχεδιάζονται για να φιλοξενούν χρήσεις σημαντικές για την καθημερινότητα των ανθρώπων που θα χρησιμοποιούν τη δομή. Είναι σημαντικό να σημειωθεί, ότι τα υπάρχοντα κτίρια φιλοξενούν ένα σημαντικό αριθμό ανθρώπων. Σύμφωνα με την καταγραφή που πραγματοποιήθηκε κατά την έρευνα υπάρχουν συνολικά 17 ενεργές επιχειρήσεις/γραφεία, μία κατοικία και πολλά ενοικιαζόμενα studio μουσικής (σκίτσο 1). Οι συμμετοχικές διαδικασίες που πραγματοποιήθηκαν επιδιώκουν να εντάξουν τους υπάρχοντες χρήστες στο σχεδιασμό και όχι να αντιμετωπίσουν τα κτίρια ως εγκαταλελειμμένα.

1. Βλέπε Πρακτικές αναγέννησης υποβαθμισμένων περιοχών στα αστικά κέντρα, Κεφάλαιο 1 του παρόντος. 2. Οι χρήσεις αυτές βασίζονται στις επιθυμίες των ίδιων των χρηστών του κτιρίου και του δρόμου, όπως αυτές καταγράφηκαν στην πρώτη δράση συμμετοχικού σχεδιασμού. Βλέπε Έλα να σχεδιάσουμε τη γειτονιά σου ΜΑΖΙ, Κεφάλαιο 5 του παρόντος.

σκίτσο1. Καταγραφή υπαρχουσών χρήσεων

σκίτσο 2. Νέα χωροθέτηση υπαρχουσών χρήσεων

Πρώτες Ιδέες

105

Μετά την καταγραφή των υπαρχουσών χρήσεων προτείνεται η εκ νέου χωροθέτησή τους με σκοπό την καλύτερη -χωρικά και περιβαλλοντικά- διαχείριση των κτιρίων. Έτσι, όλοι οι υπάρχοντες βιοτεχνικοί χώροι συγκεντρώνονται στον 2ο και 3ο όροφο του κτιρίου Β. Μαζί με τις βιοτεχνικές χρήσεις τοποθετούνται και τα studio μουσικής. Στο κτίριο Α, μετατοπίζεται το αρχιτεκτονικό γραφείο και η κατοικία, ώστε να αξιοποιηθεί καλύτερα ο χώρος για τις νέες χρήσεις. Στο επίπεδο του ισογείου, η κύρια χρήση παραμένει η εμπορική και οι αλλαγές είναι μόνο χωρικές. Τέλος, το πατάρι διατηρείται για τις βοηθητικές χρήσεις των ισογείων (σκίτσο 2). Στο επίπεδο του ισογείου προτείνεται η διάνοιξη στοών, με σκοπό την αξιοποίηση των πίσω ακάλυπτων χώρων και τη δημιουργία περισσότερων περιπατητικών διαδρομών. Το ισόγειο αποδίδεται στους πεζούς και αποκτά τρεις εμπορικούς πεζόδρομους έναντι του ενός (της Ε. Εμπράρ) που προϋπήρχε. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση της εμπορικής κίνησης και, συνεπώς, την αξία και τα κέρδη των καταστημάτων -πολλά από τα οποία αποκτούν διπλή όψη. Ακόμη, προτείνεται η δημιουργία προσωρινών θέσεων parking στη σημερινή Ε. Εμπράρ με σκοπό την εξυπηρέτηση των καταστημάτων. Τέλος, προτείνονται πολλαπλές είσοδοι στο συγκρότημα, με αποτέλεσμα αυτό να «ανοίγεται» προς την ευρύτερη περιοχή (σκίτσο 3). Ένα μεγάλο πρόβλημα που καταγράφηκε κατά την πρώτη δράση συμμετοχικού σχεδιασμού ήταν η έλλειψη θέσεων parking. Ωστόσο, το πρόβλημα αυτό ταλαιπωρεί ολόκληρο το ιστορικό κέντρο της Θεσσαλονίκης και απαιτεί τη συνεργασία των πολιτών και των δημοτικών/κρατικών φορέων για να επιλυθεί. Από τη μία οι πολίτες θα πρέπει να απαγκιστρωθούν από το αυτοκίνητό τους και να αποδεχθούν το γεγονός ότι η πόλη δεν ανήκει στα αυτοκίνητα αλλά στους ανθρώπους. Από την άλλη, για να πετύχει αυτό, οι υπεύθυνοι (κρατικοί/δημοτικοί) φορείς οφείλουν να προβούν στις κατάλληλες ενέργειες ώστε τα ΜΜΜ να αποτελούν ικανό -και σταθερό- μέσο μεταφοράς. Στην κατεύθυνση της απόδοσης της πόλης στους πολίτες και όχι στα αυτοκίνητα, προτείνεται η υπογειοποίηση του parking που υπάρχει στη συμβολή των οδών Βεροίας και Β. Ουγκώ και η διαμόρφωση πλατείας στο επίπεδο του ισογείου (σκίτσο 3). Με τον τρόπο αυτό, αναβαθμίζεται το περιβάλλον διαβίωσης στο κέντρο της πόλης, καθώς προστίθεται στην καθημερινότητά των ανθρώπων ένα πάρκο που τόσο πολύ λείπει. Ακόμη, λαμβάνοντας υπόψη τις υπάρχουσες κατοικίες στην περιοχή και την ανάπτυξη νέων που προτείνεται, γίνεται κατανοητή η αναγκαιότητα ενός τέτοιου ζωτικού χώρου. Στον πρώτο όροφο του κτιρίου Α και στον τρίτο του κτιρίου Β προτείνεται η δημιουργία χώρων εργασίας υπό τη μορφή των co-working space (σκίτσο 4). Η δομή των co-working space βασίζεται σε μία «ανοιχτή κάτοψη» (open plan), που επιτρέπει σκίτσο 3. Διαμόρφωση ισογείου

σκίτσο 4. Εκ νέου χωροθέτηση υπαρχουσών χρήσεων και προσθήκη νέων

σκίτσο 5. Μέσα από την κατάλληλη διαμόρφωση και αξιοποιώντας το διαφορετικό ωράριο των χρηστών, οι κοινόχρηστοι μπορούν να εξυπηρετούν τόσο τους ένοικους όσο και τους εργαζόμενους της δομής.

σκίτσο 6. Στη κατεύθυνση της περιβαλλοντικής βιωσιμότητας, ο σχεδιασμός επιδιώκει την εκμετάλλευση των παθητικών ηλιακών κερδών των κτιρίων.

110

a Home-Made in Ernest Hébrard

τις μεταβολές ανάλογα με τις ανάγκες σε εργασιακό χώρο. Ακόμη, έρευνες έχουν δείξει ότι η εργασία σε τέτοιους χώρους αυξάνει την αποδοτικότητα ων εργαζομένων (Spreitzer, et al., 2015). Στο κτίριο Β, οι χώροι εργασίας λειτουργούν και ως διαχωριστική ζώνη των χρήσεων χαμηλής όχλησης (βιοτεχνίες, studio) και των κατοικιών. Στο δεύτερο όροφο αναπτύσσονται οι κοινόχρηστοι χώροι, οι οποίοι πλέον αποτελούν ουσιαστικό κομμάτι της καθημερινότητας των ενοίκων. Ακολουθώντας το παράδειγμα του common house στις cohousing κοινότητες και λαμβάνοντας υπόψη την πρόθεση για κοινή χρήση ορισμένων χώρων, όπως αυτή διαμορφώθηκε από το πρώτο ερωτηματολόγιο 3, προτείνεται η δημιουργία κοινόχρηστης κουζίνας, τραπεζαρίας και καθιστικού. Σε αυτά προστίθενται -πάλι σύμφωνα με την επιθυμία του κοινού, όπως αυτή καταγράφηκε στο πρώτο ερωτηματολόγιο- μία βιβλιοθήκη, ένας πολυχώρος δραστηριοτήτων, ένας χώρος προβολής ταινιών, χώρος εκγύμνασης και χώρος απασχόλησης παιδιών/ηλικιωμένων (σκίτσο 4). Ένα σημαντικό χαρακτηριστικό των κοινόχρηστων χώρων είναι ότι μπορούν να χρησιμοποιηθούν τόσο από τους ένοικους της δομής όσο και από τους εργαζόμενους σε αυτήν (σκίτσο 5). Μέσα από την κατάλληλη διαμόρφωση και αξιοποιώντας το διαφορετικό ωράριο των χρηστών, οι κοινόχρηστοι μπορούν να ανταποκριθούν στις ανάγκες των ενοίκων για μια βιβλιοθήκη και των εργαζομένων για ένα χώρο επαγγελματικών συναντήσεων. Ακόμη, η κοινόχρηστη κουζίνα και τραπεζαρία μπορεί να εξυπηρετεί τους εργαζόμενους κατά το διάλλειμα μεσημεριανού και να χρησιμοποιείται από τους κάτοικους για το βραδινό κοινό γεύμα. Με τον τρόπο αυτό, δημιουργείται ένας κοινός τόπος μεταξύ των ιδιοκτητών και των υπόλοιπων ανθρώπων που χρησιμοποιούν τη δομή. Η άτυπη και αυθόρμητη μορφή αυτού του κοινου τόπου ενυπάρχει -και φαίνεται να λειτουργεί αρμονικά- στη σημερινή κατάσταση του δρόμου, όπως αυτή έχει διαμορφωθεί από το ιδιότυπο καθεστώς ιδιοκτησίας 4. Στον τρίτο και τέταρτο όροφο του κτιρίου Α και στον τέταρτο του κτιρίου Β τοποθετούνται οι κατοικίες (σκίτσο 4). Η τυπολογία των κατοικιών ποικίλει ανάλογα με το μοντέλο διαβίωσης των ενοίκων -μονάδα, ζευγάρι/2 άτομα, οικογένεια με 3 ή περισσότερα μέλη. Η κατοικία που προορίζεται για τη μονάδα αναπτύσσεται σε ένα επίπεδο (στον τρίτο όροφο), ενώ τα μεγαλύτερα διαμερίσματα αναπτύσσονται σε δύο (και στον τέταρτο).

3. Βλέπε Μπορεί ένα μοντέλο κατοίκησης που στηρίζεται στη συν-κατοίκηση να πετύχει στην Ελλάδα; , Κεφάλαιο 5 του παρόντος. 4. Βλέπε Η ιστορία της Ερνέστου Εμπράρ_ Ένα καλά κρυμμένο «μυστικό», Κεφάλαιο 1 του παρόντος.

Πρώτες Ιδέες

111

Είναι σημαντικό να διευκρινιστεί ότι όλες οι κατοικίες είναι αυτόνομες και ανεξάρτητες -διαθέτουν υπνοδωμάτιο, μπάνιο και έναν ενιαίο χώρο με κουζίνα και καθιστικό ή/και γραφείο, ανάλογα με τις ανάγκες του ένοικου 5 (σκίτσο 7). Το μέγεθος των κατοικιών εξασφαλίζει έναν ικανοποιητικό χώρο διαβίωσης, αλλά στρέφει τους κάτοικους προς τους κοινόχρηστους χώρους. Με τον τρόπο αυτό, διατηρούνται καθαρά τα όρια του ιδιωτικού και του κοινόχρηστου, ικανοποιώντας την ανάγκη για ιδιωτικότητα και, παράλληλα, ενισχύοντας την κοινωνικότητα.

σκίτσο 7. Αυτόνομες κατοικίες οργανώνονται γύρω από τους κοινόχρηστους χώρους.

Η επιθυμία του κοινού για πράσινους χώρους (βλ.ερωτηματολόγιο 1) υλοποιείται στο επίπεδο τους δώματος, όπου προτείνεται η διαμόρφωση και αξιοποίησή του για δραστηριότητες των ανθρώπων που θα χρησιμοποιούν τη δομή (σκίτσο 8). Ακόμη, προτείνεται η σύνδεση των κτιρίων μέσω δύο γεφυρών. Η πρώτη σύνδεση τοποθετείται στο επίπεδο του τρίτου ορόφου, καθιστώντας πιο άμεσα προσβάσιμους τους κοινόχρηστους χώρους και από τους χρήστες του κτιρίου Β. Η δεύτερη, συνδέει τα δώματα, δίνοντας τη δυνατότητα για μία ενιαία διαμόρφωση και καλύτερη αξιοποίησή τους (σκίτσο 4). Ο βασικός στόχος του σχεδιασμού είναι η βιωσιμότητα -περιβαλλοντική, κοινωνική, οικονομική. Στη κατεύθυνση της περιβαλλοντικής βιωσιμότητας, ο

5. Οι χώροι του υπνοδωματίου και του μπάνιου ήταν αυτοί που συγκέντρωσαν τη μικρότερη επιθυμία για κοινή χρήση στο ηλεκτρονικό ερωτηματολόγιο. Βλέπε Μπορεί ένα μοντέλο κατοίκησης που στηρίζεται στη συν-κατοίκηση να πετύχει στην Ελλάδα; , Κεφάλαιο 5 του παρόντος.

σκίτσο 8. Η επιθυμία του κοινού για πράσινους χώρους υλοποιείται στο επίπεδο τους δώματος, όπου προτείνεται η διαμόρφωση και αξιοποίησή του για δραστηριότητες των ανθρώπων που θα χρησιμοποιούν τη δομή.

114

a Home-Made in Ernest Hébrard

σχεδιασμός επιδιώκει την εκμετάλλευση των παθητικών ηλιακών κερδών των κτιρίων. Για το λόγο αυτό, οι χρήσεις που απαιτούν περισσότερη ηλιακή ακτινοβολία -με κύρια αυτή της κατοικίας- ως φωτεινή πηγή και ως πηγή θερμότητας, τοποθετούνται ψηλά στα κτίρια και κυρίως στο κτίριο Α, το οποίο δέχεται την περισσότερη ακτινοβολία τον περισσότερο χρόνο. Με τον τρόπο αυτό, η κατοικία εξασφαλίζει ένα περιβάλλον διαβίωσης που ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις των χρηστών για φυσικό φωτισμό (βλ. κεφάλαιο 5, γραφ. 7). Από την άλλη, χρήσεις όπως βιοτεχνικές ή εμπορικές, δεδομένης της χαμηλής απαίτησής τους σε ηλιακά κέρδη, τοποθετούνται χαμηλά και κυρίως στο κτίριο Β που δέχεται λιγότερη ακτινοβολία (σκίτσο 6). Η κοινωνική βιωσιμότητα της δομής στηρίζεται στην ανάπτυξη και ουσιαστική χρήση των κοινόχρηστων χώρων. Οι χώροι αυτοί ενισχύουν την κοινωνική συναναστροφή και επικοινωνία, ως μία προσπάθεια ανάκτησης της ανθρώπινης επαφής που χάθηκε στη σύγχρονη πολυκατοικία 6. Η επικοινωνία μεταξύ των ενοίκων οδηγεί σε ένα καλύτερο -πιο ασφαλές, πιο προσωπικό και πιο φιλικό- περιβάλλον διαβίωσης και στην αποτελεσματικότερη επίλυση προβλημάτων 7. Παράλληλα, μέσα από την ουσιαστική χρήση των χώρων αυτών, επιτυγχάνεται η οικειοποίησή τους -οι ένοικοι πλέον τους αντιλαμβάνονται ως επέκταση της ιδιωτικής τους κατοικίας, δείχνοντας το ανάλογο ενδιαφέρον για τη φροντίδα και διατήρησή τους. Η οικονομική βιωσιμότητα μιας τέτοιας δομής στηρίζεται στις δύο προηγούμενες. Από τη μία ο περιβαλλοντικός σχεδιασμός εξασφαλίζει καλύτερη ενεργειακή απόδοση του κτιρίου με οικονομικά οφέλη για τους ένοικους. Από την άλλη, οι κοινές δραστηριότητες, όπως κοινά γεύματα, και οι λειτουργίες που μπορεί να υλοποιούνται από μέλη της δομής, όπως η φύλαξη/απασχόληση παιδιών, μπορεί να συμβάλλουν στη μείωση των εξόδων των κατοίκων και των εργαζομένων στην περιοχή. Τέλος, οι συμμετοχικές διαδικασίες στις οποίες στηρίζεται ο σχεδιασμός συμβάλλουν προς τη βιωσιμότητα του έργου. Στο πλαίσιο της βιώσιμης ανάπτυξης, η συμμετοχή του κοινού λειτουργεί ως σκοπός (Στρατηγέα, 2015). Πολλοί από τους ερευνητές, ανάμεσά τους και ο M. Cernea (Cernea, 1991), που μελέτησαν την έννοια της συμμετοχής, υποστηρίζουν την αναγκαιότητά της στο σχεδιασμό και στη χάραξη στρατηγικών για τη βιωσιμότητα.

6. Βλέπε Η πολυκατοικία της αντιπαροχής, Κεφάλαιο 3 του παρόντος. 7. Σε πολλές περιπτώσεις, η συλλογή των κοινόχρηστων ή η συντήρηση της πολυκατοικίας αποτελούν εξαιρετικά δύσκολες διαδικασίες, ελλείψει της επικοινωνίας των ενοίκων. Άλλη μία απόρροια της έλλειψης επικοινωνίας είναι η ατομικότητα που επικρατεί, με ό,τι αυτή συνεπάγεται για τον τρόπο ζωής του ενός που μπορεί να δυσκολεύει τον τρόπο ζωής του διπλανού του. εικόνα: Οι συμμετοχικές διαδικασίες επιδιώκουν να εντάξουν τους υπάρχοντες χρήστες στο σχεδιασμό και όχι να τους παραγκωνίσουν. Το κηροπλαστείο του κ. Αποστολίδη είναι από τις πρώτες επιχειρήσεις που άνοιξαν στο δρόμο [48].

Συμπεράσματα - Συζήτηση

117

Συμπεράσματα - Συζήτηση Όπως ήδη αναφέρθηκε, η παρούσα έρευνα αποτελεί τη θεωρητική θεμελίωση της διπλωματικής εργασίας, η οποία προτείνει την αστική αναγέννηση της περιοχής γύρω από την Ερνέστου Εμπράρ, μέσω του επανασχεδιασμού των δύο παλιών βιοτεχνικών κτιρίων του δρόμου. Τα στοιχεία που παράγει η έρευνα αποτελούν κατευθυντήρια γραμμή για τον επανασχεδιασμό του δρόμου και των κτιρίων. Αρχικά, διερευνώνται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της περιοχής και τα αποτελέσματα προηγούμενων δράσεων/πολιτικών που είχαν σκοπό την αναζωογόνηση της. Συγκεκριμένα, μελετάται ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίστηκε η περιοχή του Φραγκομαχαλά και η πορεία των αναπλάσεων που πραγματοποιήθηκαν στα χρόνια που ακολούθησαν. Η αδυναμία των χρήσεων αναψυχής, που επιλέχθηκαν ως κύριες για την ανάπλαση της παλιάς αγοράς των Κάτω Λαδάδικων, να προσφέρουν διαχρονική ανάπτυξη και η αντίστοιχη πορεία της περιοχής της Βαλαωρίτου, αποδεικνύουν ότι ένα τέτοιο μοντέλο ανάπτυξης που στηρίζει μόνο μία χρήση έχει ημερομηνία λήξης και οδηγεί την περιοχή σε εκ νέου παρακμή. Λαμβάνοντας υπόψη το αρνητικό αντίκτυπο που είχαν στην περιοχή οι αστικές αναπλάσεις του παρελθόντος, το σενάριο επανάχρησης που προτείνεται στηρίζεται στην ανάμειξη χρήσεων, με κυρίαρχη αυτή της κατοικίας. Από τη μία, η παράλληλη ανάπτυξη πολλαπλών χρήσεων δεν θα οδηγήσει την περιοχή σε παρακμή, αν μία από αυτές, με την πάροδο των χρόνων, εκλείψει. Από την άλλη, η χρήση της κατοικίας μπορεί να προσφέρει ένα σταθερό πληθυσμό στην περιοχή, και συνεπώς, έναν σταθερό ρυθμό ανάπτυξης. Στη συνέχεια, μελετάται ο τρόπος κατοίκησης, όπως αυτός έχει διαμορφωθεί μέσα στις ελληνικές πόλεις και στα αυστηρά όρια της τυπικής ελληνικής δομής κατοίκησης, της πολυκατοικίας. Σε μια προσπάθεια διερεύνησης διαφορετικών μοντέλων κατοίκησης, η έρευνα στρέφεται στις κοινότητες cohousing, στις οποίες κυριαρχεί η συνύπαρξη ιδιωτικών και κοινόχρηστων χώρων, οι οποίοι φιλοξενούν πολλαπλές χρήσεις. Μελετώντας τα χαρακτηριστικά των κοινοτήτων αυτών και τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούν ενισχύεται η άποψη ότι ένα τέτοιο μοντέλο κατοίκησης δεν είναι μία καινούρια ανακάλυψη. Αντίθετα, πλησιάζει πολύ στον «παραδοσιακό» τρόπο κατοίκησης σε μικρότερες κοινότητες. Εκεί που τα σπίτια οργανώνονται γύρω από το δημόσιο χώρο και που οι κάτοικοι γνωρίζονται μεταξύ τους. Εκεί που ο χώρος μεταξύ των κατοικιών (δρόμοι, πεζοδρόμια, πάρκα) γίνεται αντιληπτός ως εικόνα: Έλα να μας πεις πώς φαντάζεσαι τη γειτονιά σου. Πρώτη δράση συμμετοχικού σχεδιασμού, 15 Φεβρουαρίου 2017. Την ημέρα της δράσης ένας αυτοσχέδιος πάγκος από παλέτες στήθηκε στο δρόμο, προσφέροντας σπιτική λεμονάδα και σνακς στους συμμετέχοντες [49].

118

a Home-Made in Ernest Hébrard

«επέκταση των ιδιωτικών κατοικιών». Παράλληλα, ένα σημαντικό χαρακτηριστικό των κοινοτήτων cohousing είναι οι συμμετοχικές διαδικασίες στις οποίες στηρίζεται, αρχικά, η δημιουργία και, στη συνέχεια, η λειτουργία τους. Με αφορμή τις συμμετοχικές διαδικασίες στις κοινότητες αυτές η έρευνα υιοθετεί εργαλεία που ενισχύουν τη συμμετοχή του κοινού. Η συμμετοχή χρησιμοποιείται τόσο ως μέσο όσο και ως σκοπός. Από τη μία εμπλέκει τους χρήστες στη σχεδιαστική διαδικασία, με σκοπό την παραγωγή λύσεων που θα ανταποκρίνονται καλύτερα στις ανάγκες τους (μέσο). Από την άλλη, επιδιώκει να ενισχύσει τις συμμετοχικές διαδικασίες στην παραγωγή χώρου -σε επίπεδο πόλης και μονάδας κατοίκησης- και να ενθαρρύνει τη μελλοντική ενασχόλησή των κατοίκων με παρόμοιες δράσεις (σκοπός). Στην κατεύθυνση της ενίσχυσης των συμμετοχικών διαδικασιών η έρευνα αξιοποιεί τις νέες δυνατότητες που παρέχει το διαδίκτυο, ως απόρροια της τεχνολογικής προόδου. Η χρήση της τεχνολογίας μπορεί να συμβάλλει στην πιο ενεργή, άμεση και αποτελεσματική συμμετοχή του κοινού στη διαδικασία λήψη αποφάσεων που το αφορούν. Προκειμένου η συμμετοχή να οδηγήσει στην αποτελεσματικότερη επίλυση των σύγχρονων «πολύ-προβλημάτων» (multi-problems) οφείλει να διασφαλίζει την «ίση συμμετοχή» (equal partnership), την «ενδυνάμωσή των πολιτών» (empowerment), τη «διαφάνεια» (transparency) και την «πρόσβαση στην πληροφορία» (access to information). Οι δράσεις συμμετοχικού σχεδιασμού που πραγματοποιήθηκαν και τα ερωτηματολόγια που διανεμήθηκαν διαδικτυακά κατά την έρευνα διασφαλίζουν την «ίση συμμετοχή», δίνοντας τη δυνατότητα σε κάθε συμμετέχοντα να εκφράσει ελεύθερα τη γνώμη του και να αξιοποιήσει την εμπειρική του γνώση ή/και τις δεξιότητες του, προκειμένου να συνεισφέρει ουσιαστικά στη διαδικασία. Παράλληλα, μέσα από τη διανομή του υλικού σε διαδικτυακά μέσα «ειδικών» (facebook φοιτητών αρχιτεκτονικής ΑΠΘ και ΕΜΠ στο οποίο έχουν πρόσβαση και καθηγητές των τμημάτων) ενθαρρύνει του συμμετέχοντες που κατέχουν μία εξειδικευμένη γνώση να την αξιοποιήσουν και να τη μεταδώσουν στα υπόλοιπα μέλη (ενδυνάμωσή των πολιτών). Η δημοσιοποίηση του υλικού που σταδιακά παρήγαγε η έρευνα και η δημιουργία διαδικτυακού τρόπου επικοινωνίας εξασφαλίζει τη «διαφάνεια» και τη δημιουργία κλίματος «ανοιχτής επικοινωνίας και διαλόγου» μεταξύ αυτών που λαμβάνουν τις αποφάσεις και αυτών τους οποίους αφορούν. Τέλος, τόσο το website όσο και η σελίδα του facebook είναι διαθέσιμες σε οποιαδήποτε «έξυπνη συσκευή» εξασφαλίζοντας την «πρόσβαση στην πληροφορία» από οποιοδήποτε σημείο οποιαδήποτε στιγμή της ημέρας. Μέσα από τα δεδομένα που συλλέχθηκαν και αναλύθηκαν αναδεικνύεται ότι ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού είναι πρόθυμο να επαναδιαπραγματευτεί τα όρια του ιδιωτικού και δημόσιου/κοινόχρηστου χώρου, να περιορίσει το πρώτο για

Συμπεράσματα - Συζήτηση

119

να επωφεληθεί από το δεύτερο1. Ακόμη, επισημαίνεται η ανάγκη των ανθρώπων για περισσότερο κοινόχρηστο χώρο, τόσο σε επίπεδο πόλης όσο και δομής κατοίκησης 2. Η επιθυμία για περισσότερους ελεύθερους δημόσιους χώρους δικαιολογείται από την ηχηρή απουσία τους από την ελληνική πόλη. Για δεκαετίες, οι δημόσιοι και πράσινοι χώροι της πόλης αποτέλεσαν θέμα δευτερεύουσας σημασίας και σταδιακά «πνίγηκαν» μέσα στις πολυκατοικίες. Μαζί τους αγνοήθηκαν και οι πολυάριθμοι άνθρωποι που τους χρησιμοποιούν, κάτι που δικαιολογεί τη έντονη επιθυμία του πληθυσμού για περισσότερες κοινές δράσης σε επίπεδο γειτονιάς ή πολυκατοικίας 3. Γίνεται, λοιπόν, αντιληπτό, ότι μία δομή κατοίκησης όπου οι ιδιωτικοί χώροι θα συνυπάρχουν με εκτενείς κοινόχρηστους, που θα φιλοξενούν χρήσεις πέραν της κατοικίας, απαραίτητες για την καθημερινότητα των ενοίκων, έχει προοπτικές ανάπτυξης στο ελληνικό περιβάλλον. Ακόμη, η κοινωνική συναναστροφή που επιτυγχάνεται μέσα από την ουσιαστική χρήση των χώρων αυτών δημιουργεί ένα περιβάλλον διαβίωσης περισσότερο φιλικό, ασφαλές και ανθρώπινο 4. Οι άνθρωποι που ζουν, εργάζονται και χρησιμοποιούν τα κτίρια και το δρόμο της Ε. Εμπράρ είναι οι πλέον κατάλληλοι για να διαμορφώσουν το σενάριο επανάχρησης, για αυτό και η έρευνα τους εντάσσει στη διαδικασία επανασχεδιασμού. Τα στοιχεία που συλλέχθηκαν κατά την πρώτη δράση συμμετοχικού σχεδιασμού εκφράζουν την άποψη των ανθρώπων της Ε. Εμπράρ για την περιοχή και τα κτίρια και αποτυπώνει το όραμά τους για το μέλλον τους. Οι περισσότεροι (48,4%) δήλωσαν ότι θα ήθελαν να αναπτυχθούν οι εμπορικές χρήσεις, ώστε η περιοχή να ανακτήσει τον αλλοτινό της χαρακτήρα, ως εμπορικό κέντρο της πόλης. Παράλληλα, επιθυμούν την ανάπτυξη της κατοικίας, ώστε η περιοχή να «γίνει μία ζωντανή γειτονιά». Ακόμη,

1. Σχεδόν οι μισοί από τους συμμετέχοντες (47,7%) θα ζούσαν σε μία δομή όπου ο προσωπικός χώρος θα ήταν περιορισμένος, αλλά επαρκής, και θα υπερτερούσαν οι κοινόχρηστοι χώροι. Το 22,9% δήλωσαν ουδέτεροι και μόνο το 6,4% διαφώνησε απόλυτα. Βλ. Κεφάλαιο 5, γράφ. 6 2. Στην ερώτηση αν θα ήθελαν στη δομή ή στη γειτονιά που κατοικούν περισσότερους κοινόχρηστους χώρους, η συντριπτική πλειοψηφία (93,6%) δήλωσε ότι συμφωνεί με το 69,6% να συμφωνεί απόλυτα. Βλ. Κεφάλαιο 5, γράφ. 6. Ακόμη, σχεδόν 1 στους 4 επισημαίνει τους χώρους πρασίνου τόσο στα χαρακτηριστικά της ιδανικής κατοικίας όσο και στον επιθυμητό χώρο στη γειτονιά/δομή κατοίκησης. Βλ. Κεφάλαιο 5, γράφ. 8 3. Στην ερώτηση αν θα ήθελαν περισσότερες κοινές δράσεις στη δομή/γειτονιά που κατοικούν θετικά αποκρίθηκε το 75,7% των ερωτηθέντων. Μόνο το 3,4% δήλωσε ότι διαφωνεί απόλυτα, ενώ το 14,2% ούτε συμφωνεί ούτε διαφωνεί. Βλ. Κεφάλαιο 5, γράφ. 6 4. Το αίσθημα της οικειότητας, η ασφάλεια, η κοινωνικότητα ήταν μερικά από τα χαρακτηριστικά της ιδανικής κατοικίας. Βλ. Κεφαλαιο 5, γράφ. 7

120

a Home-Made in Ernest Hébrard

θα ήθελαν τη διαμόρφωση μιας «καλλιτεχνούπολης», κάτι που αφορμάται από τα ήδη υπάρχοντα δημιουργικά επαγγέλματα της περιοχής, που παραμένουν στην αφάνεια και παλεύουν να μείνουν ζωντανά σε μια περιοχή που κατακλύζεται από πολύβουα νυχτερινά μπαρς και κλαμπς. Παρατηρείται, λοιπόν, ότι το σενάριο επανάχρησης που προτείνεται βρίσκει σύμφωνους τους υπάρχοντες «χρήστες» της περιοχής. Η καταγραφή των χρήσεων που θα ήθελαν να δουν στην περιοχή δομεί το κτιριολογικό πρόγραμμα που θα ακολουθήσει η νέα δομή κατοίκησης. Οι συμμετοχικές διαδικασίες που εφαρμόζει η έρευνα ενισχύονται από τη συμμετοχή ενός ευρύτερου κοινού. Η δεύτερη δράση συμμετοχικού σχεδιασμού μαζί με τα διαδικτυακά μέσα που αυτή χρησιμοποίησε αποσκοπούσαν, αφενός, στη διεύρυνση του ενδιαφερόμενου κοινού και, αφετέρου, στην αξιολόγηση της μέχρι τότε πορείας της έρευνας (feedback). Τα δεδομένα που συγκεντρώθηκαν από υπάρχοντες και δυνητικούς χρήστες αναδεικνύουν τη βιωσιμότητα του σεναρίου επανάχρησης που προτείνεται. Συγκεκριμένα, το 45,5% συμφωνεί με τη σχεδιαστική πρόταση στο σύνολό της 5. Ακόμη, επιβεβαιώνεται η χρήση της συμμετοχής ως σκοπός, καθώς η πλειοψηφία των συμμετεχόντων δήλωσαν πρόθυμοι να συμμετέχουν ξανά σε αντίστοιχες δράσεις στο μέλλον 6. Απώτερος στόχος της παρούσας ερευνητικής εργασίας δεν είναι η συγκρότηση παγιωμένων αποτελεσμάτων, αλλά η συμβολή στην ήδη υπάρχουσα συζήτηση γύρω από τα ζητήματα της επανάχρησης, της κατοίκησης και της συμμετοχής. Σε αυτή την κατεύθυνση, η έρευνα παρουσιάστηκε στο 3ο διεθνές συνέδριο Changing Cities III που έλαβε χώρα στις 25-30 Ιουνίου 2017 στη Σύρο. Τόσο το θέμα της επανάχρησης ανενεργών κελυφών όσο και η συμμετοχή του κοινού στη σχεδιαστική διαδικασία αποτέλεσαν κυρίαρχα θέματα του συνεδρίου, γεγονός που αναδεικνύει την ευρεία εμβέλειά τους. Ακόμη, έντονη ήταν και η παρουσίαση νέων τεχνολογικών και διαδικτυακών μέσων που ενισχύουν τη διαδραστική σχέση του σχεδιαστή και του τελικού «χρήστη» του χώρου. Όπως έχει ήδη σημειωθεί, οι συμμετοχικές διαδικασίες βασίζονται στη συνεχή αλληλεπίδραση του σχεδιαστή και του «χρήστη». Συνεπώς, παραμένουν «ανοιχτές» προς συζήτηση και επανεξέταση. Στην κατεύθυνση αυτή, σχεδιάζονται οι επόμενες δράσεις που θα καλούν το ενδιαφερόμενο κοινό σε νέες συναντήσεις και συζητήσεις.

5. Βλ. a Home-Made in Ernest Hébrard_ δεύτερη δράση συμμετοχικού σχεδιασμού, Κεφ. 5, γράφ 14 6. Βλ. a Home-Made in Ernest Hébrard_ δεύτερη δράση συμμετοχικού σχεδιασμού, Κεφ. 5, γράφ 13. εικόνα: Η έρευνα παρουσιάστηκε στο 3ο διεθνές συνέδριο Changing Cities III που έλαβε χώρα στις 25-30 Ιουνίου 2017, στη Σύρο [50].

Βιβλιογραφία - Πηγές εικόνων Βιβλιογραφία Aureli, P., Giudici, M. S. & Issaias, P., 2012. From Dom-ino to Polykatoikia, Αθήνα: Domus. Bachelard, G., 1958. Η ποιητική του χώρου, 2014 επιμ. Αθήνα: ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΗ. Carver, S., 2001. Participation and Geographical Information: a position paper, Spoleto, 6-8 December, Position paper for the ESF-NSF Workshop on Access to Geographic Information. Carver, S., Evans, A., Kingston, R. & Turton, I., 2001. Public participation, GIS, and cyberdemocracy: evaluating on-line spatial decision support systems, Leeds, Environment and Planning B: Planning and Design, pp. 28, 907-921. Cernea, M. M., 1991. The Building Blocks of Participation :Testing Bottom-Up Planning, New York: Oxford University Press. Davis, S., 1997. The Form of Housing, U.S.: Van Nostrand Reinhold Inc.. Davoudi, S. & Healey, P., 1995. City Challenge: sustainable process or temporary gesture?, στο: Environment and Planning C: Government and Policy, Newcastle: Centre for Research in European Urban Environments, Department of Town and Country Planning, University of Newcastle upon Tyne, pp. 13, 79-95. De Carlo, G., 2005. Architecture’s public, στο: P. Jones, D. Petrescu & J. Till, επιμ. Architecture and Participation, London & New York: Spon Press, pp. 3-18. Fishkin, J., 1995. The Voice of the People, Public Opinion and Democracy, London: Yale University Press, New Haven. Florida, R. L., 2005. Cities and the creative clas, New York: Routledge. Forester, J., 1989. Planning in the Face of Power, Berkeley / Los Angeles: University of California Press. Gehl, J., 2013. Ανθρώπινες πόλεις, Αθήνα: MBIKE EVENTS & DIGITAL. Jacobs, J., 1961. The death and life of great American cities, New York, Random House, Inc. Jaeger, C. C., Kasemir, B., Stoll-Kleemann, S., Schibli, D., Dahinden, U., 2001. Climate change and the voice of the public, Integrated Assessment, The Netherlands, Kluwer Academic Plublishers.

124

a Home-Made in Ernest Hébrard

Jones, P., Petrescu, D. & Till, J., 2005. Architecture and Participation, London and New York: Spon Press. Jürgen Tietz, 2008, Η Ιστορία της Σύγχρονης Αρχιτεκτονικής, μτφρ. Μαίρη Καραχάλιου, Tandem Verlag GmbH, για την ελληνική έκδοση, Γ. Κ. Ελευθερουδάκης Α.Ε.

Le Corbusier, 2005. Για μία αρχιτεκτονική, μτφρ. Παναγιώτης Τουρνικιώτης, Αθήνα, Εκκρεμές. Lietaert, M., 2007. Co-housing.The cohousign assosiation of the United Stated, http://www.cohousing.org, πρόσβαση 02.2017. Machina, M., 1987. Choice under Uncertainty: Problems Solved and Unsolved, Economic Perspectives, 1(1), pp. 121-154. McCamant & Durrett, 1988. McCamant & Durrett Architects. The Cohousing Company, http://www.cohousingco.com/home/, πρόσβαση 02.2017. Mccamant, K. & Durrett, C., 1998. Cohousing: A Contemporary Approach to Housing Ourselve, California: Ten Speed Press. Mommas, H., 2004. Cultural Clusters and the Post-industrial City: Towards the Remapping of Urban Cultural Policy, στο: U. S. J. Limited, επιμ. Urban Studies. Tilburg: Sage, pp. 41, 507-532. Mütsch-Engle, A., 1980. Κατοικίες μέσα στην πόλη, Στουτγκάρδη: Μόσχος Γκιούρδας. Papadopoulou, C. & Stratigea, A., 2014. Traditional vs. Web-based Participatory Tools in Support of Spatial Planning in ‘Lagging-behind’ Peripheral Regions, International Conference on ‘Socio-economic sustainability, Regional Development and Spatial Planning: European and International Dimensions and Perspectives’. Pearse, A. & Stiefel, M. 1979. Inquiry into Participation: A Research Approach, United Nations, Research Institute for Social Development May, Geneva, Switzerland. Scotthansen, C. & Scotthansen, K., 2004. The Cohousing Handbook. Building a Place for Community, Canada: New Society Publishers. Siddi, C., Battistella, A., Sakantamis, K., Salaris, C., Manca, A., Lusso, L., 2017. Under Collective Construction Handbooks, Roma: Linaria. Spreitzer, G., Bacevice, P. & Garrett, L., 2015. Why People Thrive in Coworking Spaces, https://hbr.org/2015/05/why-people-thrive-in-coworking-spaces#comment-section, πρόσβαση 20.7.2017. thess.gr, 2008. thess.gr Η πύλη της Θεσσαλονίκης, http://thess.gr/blog/256, πρόσβαση 03.2017. Van Asselt Marjolein, B. & Rijkens-Klomp, N., 2002. A look in the mirror: reflection on participation in Integrated, στο: Global Environmental Change, Maastricht: Pergamon, pp. 12, 167-184. Weaver, E., 2007. Cohousing. The Cohousing Assosiation of the United States,

Βιβλιογραφία

125

http://www.cohousing.org/process, πρόσβαση 02.2017. Zwirner, W. & Berger, G., 2008. Participatory Mechanisms in the Development, Implementation and Review of National Sustainable Development Strategies, Quarterly Report, European Sustainable Development Network – ESDN. Αντωνακάκη Σουζάνα, 2015. Κατοικία και κατοίκηση. Τυπολογία και επεξεργασία των ορίων, στο: Λ. Σάσα, επιμ. ΚΑΤΟΙΚΙΑ: Σχεδιάζω, κατασκευάζω, σκέπτομαι, Κείμενα για τη διδασκαλία και το σχεδιασμό της κατοικίας, Θεσσαλονίκη: University Studio Press, σελ. 68-78. Αντωνακάκης, Δ., 2015. Πολυκατοικία. Επανάληψη- Μεταμόρφωση- Παραλλαγή, στο: Σ. Λαδά, επιμ. ΚΑΤΟΙΚΙΑ: Σχεδιάζω, κατασκευάζω, σκέπτομαι, Κείμενα για τη διδασκαλία και το σχεδιασμό της κατοικίας, Θεσσαλονίκη: University Studio Press, σελ. 42-59. Αποστολίδης, Θ., 2017. Δράση σημμετοχικού σχεδιασμού: Έλα να σχεδιάσουμε τη γειτονιά σου ΜΑΖΙ, Συνέντευξη ,15.2.2017. Δίκας, Ν., 2010. Το δίδυμο φάντασμα της οδού Ερνέστ Εμπράρ. Θεσσαλονίκη: Scribd, https://www.scribd.com/doc/50029777/φαντασματα-αστικα#fullscreen&from_ embed, πρόσβαση 5.12.2016 Δόξας, Γ., 2017. Δράση συμμετοχικού σχεδιασμού: Έλα να σχεδιάσουμε τη γειτονιά σου ΜΑΖΙ, Συνέντευξη, 15.2.2017. Δραγώνας, Π., 2015. Μετά (την) ιδιωτικότητα. Βασικές έννοιες για τη σύγχρονη αστική κατοίκηση, στο: Σ. Λαδά, επιμ. ΚΑΤΟΙΚΙΑ: Σχεδιάζω, κατασκευάζω, σκέπτομαι, Κείμενα για τη διδασκαλία και το σχεδιασμό της κατοικίας, Θεσσαλονίκη: University Studio Press, σελ. 128. Καραδήμου-Γερόλυμπου, Α., 1995. Η Ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης μετά την πυρκαγιά του 1917, B’ επιμ. Θεσσαλονίκη: University Studio Press. Καραδήμου-Γερόλυμπου, Α., 2002. Το χρονικό της μεγάλης πυρκαγιάς. Θεσσαλονίκη, Αύγουστος 1917, Θεσσαλονίκη: University Studio Press. Κουκουμάκας, Κ., 2015. Στις στοές της Θεσσαλονίκης, Καθημερινή. Κούτσαρη, Μ., 2011. «Η ΒΑΛΑΩΡΙΤΟΥ ΑΛΛΙΩΣ» Μεταλλαγές του χώρου στο βιοτεχνικό και εμπορικό κέντρο της Θεσσαλονίκης, Αθήνα: Ε.Μ.Π, Σχολή. Αρχ. Μηχ., Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών. Κωνσταντινίδης, Α., 1987. Εργατικές Κατοικίες, στο: Για την αρχιτεκτονική : δημοσιεύματα σε εφημερίδες, σε περιοδικά και σε βιβλία 1940-1982. Αθήνα: Άγρας. Κωτσιόπουλος, Α., 2015. Ο μετασχηματισμός των προτύπων της κατοικίας, στο: Σ. Λαδά, επιμ. ΚΑΤΟΙΚΙΑ: Σχεδιάζω, κατασκευάζω, σκέπτομαι, Κείμενα για τη διδασκαλία και το σχεδιασμό της κατοικίας, Θεσσαλονίκη: University Studio Press, σελ. 90.

126

a Home-Made in Ernest Hébrard

Λάββας, Γ., 2002. Επίτομη Ιστορία της Αρχιτεκτονικής, με έμφαση στον 19ο και 20ό αιώνα, Θεσσαλονίκη: University Studio Press. Λαδά, Σ., 2015. Ανάμεσα στην κατοικία και το σπίτι: Τόποι του οικείου, του ανοικείου, της δυστοπίας, στο: Σ. Λαδά, επιμ. ΚΑΤΟΙΚΙΑ: Σχεδιάζω, κατασκευάζω, σκέπτομαι, Κείμενα για τη διδασκαλία και το σχεδιασμό της κατοικίας. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, σελ. 236. Λέφας, Π., 2008. Αρχιτεκτονική και κατοίκηση, Από τον Heidegger στον Koolhas, Αθήνα: Πλέθρον. Μαλούτας , Θ. & Σπυρέλλης, Σ., 2015. Η πολυκατοικία της αντιπαροχής και ο κάθετος κοινωνικός διαχωρισμός, http://www.athenssocialatlas., πρόσβαση 02.07 2017. Μάντζιου, Π., 2015. Η καλοπέραση, στο: Σ. Λαδά, επιμ. ΚΑΤΟΙΚΙΑ: Σχεδιάζω, κατασκευάζω, σκέπτομαι, Κείμενα για τη διδασκαλία και το σχεδιασμό της κατοικίας, Θεσσαλονίκη: University Studio Press, σελ. 154. Μπίρης, Τ., 2015. Η διπλή ιδιότητα της κατοικίας ως μοναδιαίου χωρικού στοιχείου ανάπτυξης του ιδιωτικού βίου και ταυτοχρόνως της συλλογικής συμβίωσης, ως όλου που γεννά την πόλη, στο: Σ. Λαδά, επιμ. ΚΑΤΟΙΚΙΑ: Σχεδιάζω, κατασκευάζω, σκέπτομαι, Κείμενα για τη διδασκαλία και το σχεδιασμό της κατοικίας, Θεσσαλονίκη: University Studio Press, σελ. 34-41. Ξηροπαΐδης, Γ., 2009. Χάιντεγκερ και αρτιτεκτονική. Παρατηρήσεις γύρω από ένα αφμιλεγόμενο θεμα, Βόλος, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίνας, Τμ. Αρχ. Μηχ., Πρόγραμμα Μεταπτυχ. Σπουδών. Πετρίδου, Κ., 2007. Πόλη - Πράσινο, Θεσσαλονίκη, ΤΕΕ/ΤΚΜ. Πορτοκαλίδης, Κ. & Ζυγούρη, Φ., 2011. Η ιδιότυπη «Συμπαγής Διάχυση» των Ελληνικών Πόλεων, Αθήνα, Ελληνική Εταιρεία Περιφερειακής Επιστήμης (ERSAGR). Στρατηγέα, Α., 2015. Θεωρία και Μέθοδοι Συμμετοχικού Σχεδιασμού, Αθήνα: ΣΕΑΒ. Τζήμου, Κ., 2017. Μπεζεστένι: Εμπορική στοά, ετών 600, Parallaxi, 05.01.2017. Τούλας, Γ., 2013. Βαλαωρίτου: Μια γειτονιά δίχως νόμο, δίχως τάξη, www.lifo.gr, http://www.lifo.gr/guests/thessaloniki/40519, πρόσβαση 3.2017. Χαστάογλου-Μαρτινίδη, Β., 2006. Αξιοποίηση-ανάπλαση του παλιού λιμανιού και της αγοράς (Λαδάδικα) στη Θεσσαλονίκη, Διεθνές «Forum Επιχειρηματικής Στήριξης» για το Ιστορικό κέντρο της Καβάλας - Χερσόνησος Παναγίας, 24 & 25 Νοεμβρίου 2006, Καβάλα Χεκίμογλου, Ε., 1995. Το Τοπχανέ της Θεσσαλονίκης. Η περιοχή της πλατείας Ελευθερίας - Λαδάδικων, Μακεδονική Ζωή, τεύχος 352.

πηγές εικόνων

127

Πηγές εικόνων [1] Λέφας, Π., 2008. Αρχιτεκτονική και κατοίκηση, Από τον Heidegger στον Koolhas, Αθήνα: Πλέθρον. [2] Βαρβάτου Κορίνα, προσωπικό αρχείο. [3] Φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης, http://thessaloniki.photos.vagk.gr/el/, πρόσβαση 15.7.2017. [4, 5] Καραδήμου-Γερόλυμπου, Α., 2002. Το χρονικό της μεγάλης πυρκαγιάς. Θεσσαλονίκη, Αύγουστος 1917, Θεσσαλονίκη: University Studio Press. [6] Βαρβάτου Κορίνα, προσωπικό αρχείο. [7] kyriakos 11, στο Flickr, https://www.flickr.com, πρόσβαση 15.7.2017. [8] Κατερίνα Μποτζώρη, στο Σκρέκα, Δ., 2015, To Stamp Festival βάζει τη σφραγίδα του στη στοά Αγίου Μηνά!, Beater.gr, http://beater.gr/stamp-festival-2015-skg/, πρόσβαση 25.7.2017. [9] Βαρβάτου Κορίνα, προσωπικό αρχείο. [10] Δέσποινα Πολυχρονίδου, στο Πολυχρονίδου, Δ., 2016, Άνω Λαδάδικα, μια περιοχή σε άνθιση με κρυμμένους θησαυρούς, e-daily, http://www.e-daily.gr/themata/68559/anw-ladadikamia-perioxh-se-anthish-me-krymmenoys-thhsayroys-pics, πρόσβαση 15.7.2017. [11] Όταν φωτίσαμε την Ερνέστ Εμπράρ, Parallaxi, http://parallaximag.gr/thessaloniki/otanfotisame-tin-ernestou-emprar, πρόσβαση 19.6.2017. [12, 13, 14] http://www.wondergreece.gr/v1/en/Regions/Thessaloniki_Prefecture/Culture/ Monuments_sights/5499-Ladadika, πρόσβαση 15.7.2017. [15] Δέσποινα Πολυχρονίδου, στο Πολυχρονίδου, Δ., 2016, Άνω Λαδάδικα, μια περιοχή σε άνθιση με κρυμμένους θησαυρούς, e-daily, http://www.e-daily.gr/themata/68559/anw-ladadikamia-perioxh-se-anthish-me-krymmenoys-thhsayroys-pics, πρόσβαση 15.7.2017. [16, 17] Βαρβάτου Κορίνα, προσωπικό αρχείο. [18, 19, 20] Αρχείο Πολεοδομίας Δήμου Θεσσαλονίκης [21] Βαρβάτου Κορίνα, προσωπικό αρχείο. [22] LILAC, Low Impact Living Affordable Community, Leeds, England, http://www.lilac.coop/ community, πρόσβαση 15.7.2017. [23, 24] McCamant & Durrett, 1988. McCamant & Durrett Architects. The Cohousing Company, http://www.cohousingco.com/home/, πρόσβαση 02.2017. [25] Norris, L., 2015, Any Questions? at the Oakland Museum, The Uncatalogue Museum, http://uncatalogedmuseum.blogspot.gr/2015/05/any-questions-at-oakland-museum.html?m=1, πρόσβαση 15.7.2017. [26] Τζήμου, Κ., 2017, Το πράσινο στολίδι στην Άνω Πόλη έχει την υπογραφή των κατοίκων της γειτονιάς, Parallaxi, http://parallaximag.gr/thessaloniki/maties-ston-poli/prasino-stolidi-stinano-poli-echi-tin-ipografi-ton-katikon-tis-gitonias, πρόσβαση 15.7.2017. [27] atenistas, Αθηναίοι στην πράξη, 2016, Ένας μικρός μεσογειακός κήπος στην καρδιά της Αθήνας!, https://atenistas.org/2016/05/18/mesogkipos/, πρόσβαση 15.7.2017. [28] Conversation Wall, 2014, http://www.dailytouslesjours.com/project/conversation-wall/, πρόσβαση 15.7.2017.

128

a Home-Made in Ernest Hébrard

[29] Λέφας, Π., 2008. Αρχιτεκτονική και κατοίκηση, Από τον Heidegger στον Koolhas, Αθήνα: Πλέθρον. [30] Jürgen Tietz, 2008, Η Ιστορία της Σύγχρονης Αρχιτεκτονικής, μτφρ. Μαίρη Καραχάλιου, Tandem Verlag GmbH, για την ελληνική έκδοση, Γ. Κ. Ελευθερουδάκης Α.Ε. [31, 32] Corinna, Κτίρια στη Θεσσαλονίκη, 2012, στο Flickr, https://www.flickr.com, πρόσβαση 15.7.2017. [33] Σπαθής, Κ., Nike Air Max Day Hits Athens and Yatzer Runs with it! https://www.yatzer.com/ kiss-my-airs-nike-vapormax-athens/slideshow/6, πρόσβαση 15.6.2017. [34] João Ribeiro, 2017, στο Flickr, https://www.flickr.com, πρόσβαση 15.7.2017. [35] Λέφας, Π., 2008. Αρχιτεκτονική και κατοίκηση, Από τον Heidegger στον Koolhas, Αθήνα: Πλέθρον. [36] Julian Burgess, στο Flickr, https://www.flickr.com, πρόσβαση 15.7.2017. [37] [38] Manuel Aragón, στο Flickr, https://www.flickr.com, πρόσβαση 15.7.2017. [39-44] Βαρβάτου Κορίνα, προσωπικό αρχείο. [45] Από το site a HomeMade in Ernest Hébrard, http://homemadeinernesthebrard.weebly.com/ [46-54] Βαρβάτου Κορίνα, προσωπικό αρχείο.

εικόνα [51]

Παράρτημα 1 _ Ερωτηματολόγια Πόσο διαφορετικά μπορούμε να σκεφτούμε τον τρόπο που κατοικούμε; Ερωτηματολόγιο #1 Έλα να σχεδιάσουμε τη γειτονιά σου ΜΑΖΙ! Ερωτηματολόγιο #2 a Home-Made in Ernest Hebrard Ερωτηματολόγιο #3

Ερωτηματολόγιο #1

133

Πόσο διαφορετικά μπορούμε να σκεφτούμε τον τρόπο που κατοικούμε; Ερωτηματολόγιο #1

εικόνα [52]

134

Παράρτημα 1

Ερωτηματολόγιο #1

135

136

Παράρτημα 1

Ερωτηματολόγιο #1

137

Ερωτηματολόγιο #2

139

Έλα να σχεδιάσουμε τη γειτονιά σου ΜΑΖΙ ! Πρώτη δράση συμμετοχικού σχεδιασμού / Ερωτηματολόγιο #2

εικόνα [53]

Ερωτηματολόγιο #3

a Home-Made in Ernest Hébrard Δεύτερη δράση συμμετοχικού σχεδιασμού / Ερωτηματολόγιο #3

εικόνα [54]

Παράρτημα 2 _ Συνεντεύξεις thestival.gr Home-made: Μια φοιτήτρια δίνει και πάλι ζωή στην οδό Εμπράρ στο κέντρο της Θεσσαλονίκης. POPAGANDA Πώς φαντάζεται το μέλλον της κατοικίας μια φοιτήτρια από τη Θεσσαλονίκη; Voria.gr Πολίτες ανασχεδιάζουνε με cohousing τη γειτονιά τους στα Άνω Λαδάδικα. Κυριακάτικη ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, Πρόσωπα και Ιστορίες Ερνέστου Εμπράρ στα Λαδάδικα.

144

Παράρτημα 2

Συνεντεύξεις

145

Συνεντεύξεις Home-made: Μια φοιτήτρια δίνει και πάλι ζωή στην οδό Εμπράρ στο κέντρο της Θεσσαλονίκης της Μ. Πετροπούλου (24.04.2017)

Ένα project μέσα από το οποίο οι χρήστες δύο βιοτεχνικών κτιρίων στην οδό Ερνέστ Εμπράρ, στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, αναλαμβάνουν δράση και επανασχεδιάζουν τα κτίρια στα οποία ζουν και εργάζονται, εμπνεύστηκε η φοιτήτρια στο τμήμα Αρχιτεκτόνων του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Κορίνα Βαρβάτου. Στο πλαίσιο της διπλωματικής της εργασίας αποφάσισε να δημιουργήσει το project “Α Home-Made in Ernest Hébrard”, το οποίο πήρε το όνομά του από το «σπιτικό» που θέλει να δημιουργήσει η ίδια στα δύο βιοτεχνικά κτίρια στην οδό Ερνέστ Εμπράρ. Η βασική πρόταση της 25χρονης φοιτήτριας αφορά την δημιουργία ιδιωτικών κατοικιών στα δύο κτίρια, σε συνδυασμό με κοινόχρηστους χώρους, όπως για παράδειγμα ένα δωμάτιο χαλάρωσης ή μία βιβλιοθήκη. Οι χώροι αυτοί θα συνδυάζονται και με άλλες χρήσεις, όπως το εμπόριο, η αναψυχή κ.α. Η Ερνέστ Εμπράρ είναι ένας μικρός δρόμος στο κέντρο της Θεσσαλονίκης. Εκεί, βρίσκονται τα δύο τετραώροφα βιοτεχνικά κτίρια που παλαιότερα στέγαζαν βιοτεχνίες παπουτσιών, ενδυμάτων, ειδών προικός κ.α. Σήμερα, στα κτίρια λειτουργούν κάποια μαγαζάκια λιανικού και χονδρικού εμπορίου, ένα εστιατόριο, λέσχες μοτοσικλετιστών, μία βιοτεχνία γλυκών και μία εσωρούχων, αποθήκες, ενώ υπάρχει και μία κατοικία. «Η οδός Ερνέστ Εμπράρ είναι το κομμάτι της ανεκπλήρωτης στοάς. Τα δύο βιοτεχνικά κτίρια είχαν σχεδιαστεί να γίνουν στοά, η οποία δεν κατασκευάστηκε ποτέ και πρόκειται για ένα κομμάτι ιδιωτικού οικοπέδου που δεν έχει χτιστεί. Επειδή είναι μεγάλα κτίρια που παλιά στέγαζαν βιοτεχνίες, είχε τσαγκαράδικο, βιοτεχνίες λευκών ειδών και είδη προικός, η αρχιτεκτονική δομή τους είναι τέτοια που μπορεί να στηρίξει μία συλλογική δομή κατοίκησης», εξηγεί η Κορίνα. «Επέλεξα να επικεντρωθώ σε αυτά τα κτίρια διότι λόγω της οικονομικής κρίσης και με την αποβιομηχανοποίηση πολλές βιοτεχνίες έκλεισαν αφήνοντας πίσω τους ένα τεράστιο οικοδομικό απόθεμα. Αυτά τα κτίρια έχουν μείνει κενά και δημιουργούν χώρους που είναι επικίνδυνοι για τους περαστικούς», προσθέτει.

146

Παράρτημα 2

Η πρόταση Co-housing Communities Η βασική ιδέα του σχεδίου είναι η δημιουργία μιας δομής συλλογικής κατοίκησης σε ανενεργά βιοτεχνικά κελύφη που βρίσκονται στο κέντρο της πόλης. Οι δομές αυτές είναι γνωστές ως co (llaborative)- housing communities και συναντώνται ευρέως σε χώρες του εξωτερικού. Το βασικό χαρακτηριστικό τους είναι ότι οι ιδιωτικές κατοικίες συνυπάρχουν με εκτενείς κοινόχρηστους χώρους, διαμορφωμένους σύμφωνα με τις ανάγκες της κοινότητας. Η αρχιτεκτονική δομή των βιοτεχνικών κτιρίων προσφέρεται για ένα τύπο κατοίκησης, όπου θα υπερτερούν οι κοινόχρηστοι χώροι, χωρίς ωστόσο να καταπατούν τους ιδιωτικούς. «Θέλω να προτείνω μία δομή, η οποία θα έχει την κατοικία σαν αρχική χρήση γιατί πιστεύω ότι θα δώσει ένα πιο σταθερό χαρακτήρα στην περιοχή αλλά και την αίσθηση μίας πιο δεμένης γειτονιάς. Η πρόταση επανάχρησης του project είναι η δημιουργία μίας μονάδας συλλογικής κατοίκησης. Το ενδιαφέρον στο project είναι πέρα από την χρήση και ο τρόπος με τον οποίο επιχειρώ να το σχεδιάσω, ο οποίος είναι ο συμμετοχικός σχεδιασμός. Οι πρακτικές αυτές, (σ.σ. συλλογική κατοίκηση και συμμετοχικός σχεδιασμός) εμφανίζονται διστακτικά στην Ελλάδα και περισσότερο στο εξωτερικό. Ωστόσο, είναι δύο πρακτικές που είναι δύσκολο στο να εφαρμοστούν γιατί απαιτούν χρόνο, οργάνωση, προσωπική πρωτοβουλία», αναφέρει η Κορίνα μιλώντας στο Thestival.gr. Το βασικό είναι η συμμετοχή των ίδιων των ανθρώπων που ζουν, εργάζονται και χρησιμοποιούν τα κτίρια και τον δρόμο. Για το λόγο αυτό, δημιουργήθηκε το HomeMade, το οποίο αποτελεί τον ηλεκτρονικό τρόπο επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης του σχεδιαστή και του χρήστη. Μέσα από το HomeMade οι υπάρχοντες ή/και μελλοντικοί χρήστες μπορούν να συμμετέχουν ενεργά στον επανασχεδιασμό, εκφράζοντας τη γνώμη τους, τις διαφωνίες τους και προτείνοντας λύσεις. Έτσι, ο χώρος που θα προκύψει θα είναι φτιαγμένος από τους ίδιους, «κομμένος και ραμμένος» στα μέτρα τους. Εμπορική χρήση Απώτερος στόχος του Project είναι να επαναφέρει την εμπορική ζωή που υπήρχε στην οδό Ερνέστ Εμπράρ, καθώς η ευρύτερη περιοχή αποτελούσε στο παρελθόν το εμπορικό και βιοτεχνικό κέντρο της πόλης. Μία ακόμη πρόταση, που αποτελούσε αίτημα των κατοίκων της περιοχής αλλά και των ιδιοκτητών των καταστημάτων, ήταν είναι να γίνουν και νέα καταστήματα, ώστε να αναπτυχθεί περισσότερο η περιοχή και να δοθεί ζωή στα δύο κτίρια της οδού Ερνέστ Εμπράρ που όπως λέει η Κορίνα, υπολειτουργούν. Η ιδέα προέκυψε όταν η φοιτήτρια Αρχιτεκτονικής πήγε για Erasmus στο εξωτερικό. Όταν είδε ότι οι τιμές ενοικίασης των σπιτιών διαφέρουν από τις αντίστοιχες της Ελλάδας αναγκάστηκε να συγκατοικήσει νοικιάζοντας ένα δωμάτιο, όπου η κουζίνα και το μπάνιο ήταν κοινόχρηστοι

Συνεντεύξεις

147

χώροι. Στην πορεία συνειδητοποιώντας ότι η συγκατοίκηση της άρεσε, τη χρησιμοποίησε ως πηγή έπμνευσης. «Σκέφτηκα γιατί όλο αυτό να μην μπορεί να σχεδιαστεί εκ νέου και να προσαρμοστεί καλύτερα στις ανάγκες των κατοίκων. Να είναι κάτι συλλογικό αλλά συγχρόνως να μπορούν οι χρήστες να ορίσουν τα όρια μεταξύ του ιδιωτικού και δημόσιου χώρου», τονίζει η Κορίνα. Δράσεις συμμετοχικού σχεδιασμού Η Κορίνα διοργάνωσε μία δράση συμμετοχικού σχεδιασμού στις 15 Φεβρουαρίου όπου κλήθηκαν οι κάτοικοι της περιοχής και οι περαστικοί να πουν την γνώμη τους για το τί θα ήθελαν να δημιουργηθεί στην περιοχή αλλά και να καταγράψουν τα προβλήματά τους. «Γνώρισα τους κατοίκους και τους καταστηματάρχες, οι οποίοι αν και αρχικά ήταν επιφυλακτικοί, στη συνέχεια έδειξαν θετική ανταπόκριση για το project», σημειώνει η ίδια. Τα ζητήματα που αναδείχθηκαν από τις συζητήσεις που είχε με κατοίκους θα αποτελέσουν τις κατευθυντήριες γραμμές του σχεδιασμού για την υποβολή των τελικών προτάσεων του project της, ώστε να εξασφαλίσει την σύμφωνη γνώμη των ανθρώπων που μένουν ή εργάζονται στα δύο κτίρια. Στην συνέχεια, η 25χρονη φοιτήτρια θα προσπαθήσει να απεικονίσει τις προτάσεις, ώστε να τις παρουσιάσει στους κατοίκους στην επόμενη δράση η οποία έχει προγραμματιστεί για τις 31 Μαΐου. «Θέλω να εξελίξω την ιδέα μου και να είναι κάτι που θα ικανοποιεί τους χρήστες των κτιρίων και ενδεχομένως να προσελκύσει και κόσμο που θα ήθελε να ζήσει σε μία τέτοια συλλογική δομή», αναφέρει χαρακτηριστικά η ίδια. Info: Α Home in Ernest Hébrard http://homemadeinernesthebrard.weebly.com/

148

Παράρτημα 2

Συνεντεύξεις

149

Πώς φαντάζεται το μέλλον της κατοικίας μια φοιτήτρια από τη Θεσσαλονίκη; της Μ. Οστιούνης (20.05.2017) Το στενό της Ερνέστου Εμπράρ στα Άνω Λαδάδικα ετοιμάζεται να αποκτήσει νέα μορφή χάρη στην ιδέα και τη διπλωματική εργασία της Κορίνας Βαρβάτου, φοιτήτριας αρχιτεκτονικής. Η Κορίνα Βαρβάτου, τελειόφοιτη του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΑΠΘ, σχεδίασε στο πλαίσιο της διπλωματικής της εργασίας, με επιβλέποντα τον επίκουρο καθηγητή Κωσταντίνο Σακαντάμη, ένα project εφαρμογής συλλογικής κατοίκησης, με αφετηρία το στενό της Ερνέστου Εμπράρ στο κέντρο της Θεσσαλονίκης. Μιλήσαμε μαζί της για την αρχική ιδέα και για το κατά πόσο μπορεί αυτό να εφαρμοστεί σε μια χώρα, όπου τα διαμερίσματα 30 τ.μ. αποτελούν γη της Επαγγελίας. Μίλησε μας για την ιδέα σου και πως την εμπνεύστηκες. Η βασική ιδέα του project είναι η εφαρμογή ενός μοντέλου συλλογικής κατοίκησης σε παλιά ανενεργά βιοτεχνικά κτίρια στο κέντρο της πόλης. Οι δομές αυτές είναι γνωστές ως co (llaborative) – housing communities και συναντώνται ευρέως σε χώρες του εξωτερικού, αλλά δεν συνηθίζονται στην Ελλάδα. Το βασικό χαρακτηριστικό τους είναι ότι οι ιδιωτικές κατοικίες συνυπάρχουν με εκτενείς κοινόχρηστους χώρους διαμορφωμένους σύμφωνα με τις ανάγκες της κοινότητας. Ποια ήταν ή αφορμή; Αφορμή για την πρόταση μιας τέτοια δομής κατοίκησης στάθηκε η μετάβαση μου στο εξωτερικό για σπουδές Erasmus στο Μιλάνο. Εκεί διαπίστωσα τη διαφορετική νοοτροπία στο τρόπο με τον οποίο κατοικούν και διαθέτουν προς ενοικίαση τα σπίτια. Καθώς η ενοικίαση ολόκληρου του σπιτιού είναι οικονομικά αποτρεπτική, οι περισσότεροι -είτε είναι φοιτητές, είτε νέοι επαγγελματίες, είτε μεγαλύτεροι- καταφεύγουν στην ενοικίαση ενός μέρους του, συνήθως του υπνοδωματίου. Οι υπόλοιποι χώροι είναι κοινοί για όλους τους ενοίκους. Έτσι κι εγώ «αναγκάστηκα» να συγκατοικήσω με μία άλλη κοπέλα, σε ένα σπίτι όπου κάθε μία είχε το προσωπικό της δωμάτιο αλλά κουζίνα, μπάνιο, σαλόνι ήταν κοινά. Στην αρχή η ιδέα της συγκατοίκησης με ένα άτομο τελείως άγνωστο φαινόταν κάτι πολύ μακρινό για τα δικά μου δεδομένα, καθώς δεν το είχα ξανακάνει. Με τον καιρό όμως (έμεινα και 10 μήνες στην Ιταλία) η συμβίωση μου άρεσε.

150

Παράρτημα 2

Οπότε; Επιστρέφοντας στην Ελλάδα έπρεπε να αναζητήσω θέμα ερευνητικής και διπλωματικής εργασίας. Έχοντας ζήσει σε ένα διαφορετικό περιβάλλον κατοίκησης ήθελα να μελετήσω τον τρόπο με τον οποίο κατοικούμε εδώ στην Ελλάδα, κατά πόσο αυτός ανταποκρίνεται στα σημερινά δεδομένα και αν μπορούμε να αναθεωρήσουμε κάποια πράγματα που έχουν παγιωθεί με τα χρόνια, όπως για παράδειγμα το ότι οι κοινόχρηστοι χώροι στην πολυκατοικία είναι «ό,τι απέμεινε» από τα διαμερίσματα και δεν προσφέρονται για κοινωνική συναναστροφή, εξυπηρετούν μόνο στο να σε οδηγούν στο διαμέρισμά σου. Στη συνέχεια, αυτή τη θεωρητική διερεύνηση ήθελα να την προχωρήσω και σε σχεδιαστικό επίπεδο. Γιατί επέλεξες τη συγκεκριμένη οδό; Η συγκεκριμένη οδός έχει ένα καλά κρυμμένο μυστικό. Παρόλο που τόσα χρόνια πέρασε στη συνείδηση του κόσμου ως ένας δημόσιος δρόμος σαν όλους τους άλλους, πρόκειται για ένα κομμάτι ιδιωτικού οικοπέδου που ενώ σχεδιάστηκε να γίνει στοά, δεν έγινε ποτέ. Στο συγκεκριμένο δρόμο, λοιπόν, συνυπάρχει το δημόσιο και το ιδιωτικό, με έναν τρόπο «αρμονικό», καθώς φαίνεται να μην ενοχλεί τους ανθρώπους που ζουν και εργάζονται σε αυτόν. Η συνύπαρξη του ιδιωτικού και του δημόσιου χώρου είναι και η βασική αρχή στις κοινότητες co-housing. Οπότε ο συγκεκριμένος δρόμος, με την ιδιαίτερη ιστορία του, αποτέλεσε ιδανικό τόπο για την εφαρμογή ενός τέτοιου μοντέλου κατοίκησης. Πόσο εύκολα υλοποιήσιμη είναι η ιδέα σου και τι χρειάζεται; Ο επανασχεδιασμός μιας παλιάς βιοτεχνίας και η φιλοξενία νέων χρήσεων δεν είναι κάτι καινούριο. Συνήθως οι νέες χρήσεις που επιλέγονται είναι πολιτιστικές και αναψυχής, όπως στη Θεσσαλονίκη ο Μύλος, τα Σφαγεία, οι αποθήκες στο Λιμάνι. Σε ορισμένες περιπτώσεις στο εξωτερικό οι ομάδες που οργανώνονται για να ξεκινήσουν ένα co-housing στρέφονται προς παλιούς βιοτεχνικούς χώρους, αντί να χτίσουν μία νέα δομή. Όποτε, τα υλοποιημένα παραδείγματα μας δείχνουν ότι είναι κάτι εφικτό. Ακόμη, η αρχιτεκτονική και κατασκευαστική δομή των βιοτεχνικών κτιρίων (παράθυρα σε σειρά, μεγάλοι εσωτερικοί χώροι, αντοχή σε μεγάλο φορτίο) μπορούν να στηρίξουν τη νέα χρήση που προτείνω. Το να μετατραπεί μια παλιά βιοτεχνία σε έναν χώρο κατοίκησης σίγουρα χρειάζεται έναν προσεγμένο σχεδιασμό -και άρα απαιτεί χρόνο. Ενδεχομένως να προκύψουν περισσότερες δυσκολίες και προβληματισμοί από το να σχεδιαστεί κάτι εκ νέου. Από την άλλη όμως, η κατάλληλη αρχική δομή υπάρχει και μάλιστα στο κέντρο της πόλης. Τι σημαίνει αυτό; Αυτό δίνει τη δυνατότητα να αξιοποιηθούν χώροι μέσα στην πόλη, που μένουν ανεκμετάλλευτοι και ευνοούν παραβατικές συμπεριφορές. Προσωπικά πιστεύω, ότι οφείλουμε να στραφούμε προς την αξιοποίηση τέτοιων δομών, είτε πρόκειται για παλιές βιοτεχνίες είτε για παλιά στρατόπεδα, είτε για παλιούς σταθμούς, προκειμένου να αναβαθμίσουμε τον ζωή μέσα στην πόλη. Παράλληλα, είναι σημαντικό να τονίζω ότι πέρα από τη νέα χρήση, προτείνω και έναν τρόπο σχεδιασμού, το συμμετοχικό σχεδιασμό.

Συνεντεύξεις

151

Δηλαδή; Ο συμμετοχικός σχεδιασμός εμπλέκει τους χρήστες, υπάρχοντες και μελλοντικούς, στο σχεδιασμό από τα πρώτα στάδια και καθ’όλη τη διάρκεια του έργου. Έτσι, αυτό που θα προκύψει θα ανταποκρίνεται καλύτερα στις ανάγκες των ανθρώπων για τους οποίους δημιουργήθηκε. Ωστόσο, η διαδικασία αυτή απαιτεί περισσότερο χρόνο, οργάνωση, προσωπική πρωτοβουλία και διάθεση για συνεργασία, τα οποία όταν μεταφράζονται σε χρήμα, καθιστούν μία τέτοια διαδικασία δύσκολο να εφαρμοστεί. Μπορούν να γίνουν όλα αυτά; Η ιδέα του project είναι υλοποιήσιμη και αυτό που χρειάζεται είναι όραμα, διάθεση για συνεργασία και προγραμματισμό. Αυτά, βλέποντας τη μέχρι τώρα ανταπόκριση του κόσμου, υπάρχουν. Φυσικά όπως κάθε κατασκευαστικό έργο, χρειάζεται και ένα κεφάλαιο, το οποίο δεν είμαι σε θέση αυτή τη στιγμή να υπολογίσω. Δεν θα σταθώ όμως σε αυτό, γιατί πιστεύω ότι λύνεται. Θα σταθώ στο ότι, στο πλαίσιο των περιορισμένων πόρων που διαθέτουμε, είναι σημαντικό να αξιοποιούμε δομές που ήδη υπάρχουν, να στηριζόμαστε στις δικές μας δυνατότητες και κυρίως να συνεργαζόμαστε

152

Παράρτημα 2

Συνεντεύξεις

153

Πολίτες ανασχεδιάζουνε με cohousing τη γειτονιά τους στα Άνω Λαδάδικα της Β. Μπάρμπας (01.06.2017) Μια… σπιτική αρχιτεκτονική πρόταση έχει ετοιμάσει για τους κατοίκους του κέντρου της Θεσσαλονίκης και ειδικότερα της οδού Ερνέστ Εμπράρ στα Άνω Λαδάδικα, η 25χρονη φοιτήτρια του τμήματος Αρχιτεκτονικής του ΑΠΘ, Κορίνα Βαρβάτου. Με την πρότασή της, που αναπτύσσεται στο πλαίσιο διπλωματικής εργασίας, επιδιώκει να ενισχύσει την κοινωνική συναναστροφή μεταξύ των κατοίκων και να τους ωφελήσει ψυχολογικά, συναισθηματικά αλλά και οικονομικά, αναβαθμίζοντας την εικόνα της οδού και της ευρύτερης περιοχής. Όλοι αυτοί οι στόχοι μπορούν να επιτευχθούν, σύμφωνα με την κ. Βαρβάτου, μέσω μιας μορφής co-housing, δηλαδή συλλογικής κατοίκησης, που θα αφορά τα δύο κτήρια της οδού Εμπράρ. Τι ακριβώς είναι και πώς λειτουργεί η συλλογική κατοίκηση; Πρόκειται για ένα μοντέλο που έχει βρει εφαρμογές στο εξωτερικό. «Περιορίζοντας λίγο τον ιδιωτικό χώρο, έχουμε την δυνατότητα να αξιοποιήσουμε καλύτερα τον κοινόχρηστο χώρο και να τον διαμορφώσουμε σύμφωνα με τις ανάγκες των κατοίκων, τις οποίες συζητούν και καθορίζουν από κοινού», εξηγεί η κα Βαρβάτου. Η ιδέα της γεννήθηκε όταν η ίδια έζησε για ένα χρονικό διάστημα στο Μιλάνο της Ιταλίας, για σπουδές μέσω Erasmus και συγκατοίκησε με άλλα νεαρά άτομα. Στο εξωτερικό, η συγκατοίκηση κυρίως για οικονομικούς λόγους είναι μια πάρα πολύ διαδεδομένη πρακτική μεταξύ των νέων. «Η εμπειρία αυτή με έβαλε σε σκέψεις σχετικά με τον τρόπο που κατοικούμε στην Ελλάδα και το πώς διαχειριζόμαστε τους κοινόχρηστους χώρους και έτσι αποφάσισα να ασχοληθώ με το co-housing», εξηγεί η κ. Βαρβάτου. Στο πλάνο που έχει φανταστεί η νεαρή φοιτήτρια για την οδό Εμπράρ, οι κάτοικοι θα μπορούν, εφόσον το επιθυμούν, να απομονωθούν στην ιδιωτικότητά τους, σε αυτόνομες, πλήρως λειτουργικές κατοικίες. Τις υπόλοιπες ώρες, μπορούν να εκμεταλλευτούν τους κοινόχρηστους χώρους που θα διαθέτουν τα κτήρια. Οι χώροι αυτοί μπορεί να είναι ένα μεγάλο καθιστικό, ένας χώρος άθλησης, μια κουζίνα, μια βιβλιοθήκη, ένας χώρος για τα παιδιά ή οτιδήποτε άλλο οι ίδιοι οι κάτοικοι κρίνουν ότι τους χρειάζεται. Πώς θα το κάνουν αυτό; Μέσω συμμετοχικού σχεδιασμού.

154

Παράρτημα 2

«Ο συμμετοχικός σχεδιασμός είναι αυτό που γεφυρώνει το χάσμα ανάμεσα σε αυτούς που λαμβάνουν αποφάσεις και αυτούς που τους αφορούν», λέει η κ. Βαρβάτου. Περιπτώσεις συμμετοχικού σχεδιασμού σε αστικά περιβάλλοντα έχουν σημειωθεί ξανά στην Αθήνα αλλά και στην Θεσσαλονίκη. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του μικρού αυθόρμητου κήπου στην Άνω Πόλη, που δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία των αρχιτεκτόνων Προδρόμου Νικηφορίδη και Bernard Cuomo και με την ενεργό συμμετοχή των κατοίκων της γειτονιάς. Ανάλογη πρωτοβουλία σημειώθηκε πρόσφατα και μεταξύ των κατοίκων της οδού Αλεξάνδρου Σβώλου, που προτίθενται να δημιουργήσουν από κοινού ένα πάρκο τσέπης. Ωστόσο, στον συμμετοχικό σχεδιασμό της οδού Εμπράρ, θα έχουν λόγο όχι μόνο οι κάτοικοι, αλλά και όσοι θα εργάζονται στους χώρους των κτηρίων, αφού το σχέδιο περιλαμβάνει και πολλούς χώρους εργασίας, με στόχο να καταστεί κατά το δυνατόν εμπορικός ο δρόμος. Η εργασία της Κορίνας Βαρβάτου ξεκίνησε τον Σεπτέμβριο του 2016. Τον Φεβρουάριο του 2017, διεξήγαγε έρευνα με την μορφή ερωτηματολογίου, απευθυνόμενη τόσο σε κατοίκους της Εμπράρ όσο και σε κατοίκους αστικών περιβαλλόντων εν γένει, σχετικά με την στάση τους απέναντι στην συλλογική κατοίκηση. Κατόπιν, η αρχιτέκτων ήρθε σε επαφή με τους κατοίκους, οι οποίοι αρχικά ήταν επιφυλακτικοί, μετά όμως είδαν πολύ θετικά την ιδέα. Αφού πήρε από αυτούς το απαραίτητο feedback, προσάρμοσε τα σχέδιά της με βάση τις προτάσεις των κατοίκων. Πραγματοποιήθηκαν δύο συναντήσεις με τους κατοίκους και αναμένεται να γίνει μία ακόμη, γύρω στον Σεπτέμβριο, έως ότου παρουσιαστεί η εργασία. Ασφαλώς, το ιδανικό θα ήταν να υπάρξουν ενδιαφερόμενοι επενδυτές ούτως ώστε το έργο να προχωρήσει σε πρακτικό επίπεδο και να χαρίσει ζωή σε έναν δρόμο που σήμερα έχει εικόνα παρακμής. Μπορούν όμως, οι κάτοικοι της Θεσσαλονίκης να αγαπήσουν και να κάνουν πράξη το co-housing; Η κ. Βαρβάτου πιστεύει πως μπορεί, καθώς σε αυτήν κατοικούν χιλιάδες νέοι, κυρίως φοιτητές που επιζητούν την κοινωνική συναναστροφή. Από την άλλη, στόχος είναι η λογική του co-housing να επεκταθεί και σε άτομα όλων των ηλικιών καθώς και σε οικογενειακά περιβάλλοντα. Γιατί την οδό Εμπράρ; Όπως εξηγεί η κα Βαρβάτου, αφού επέλεξε να ασχοληθεί με το co-housing, άρχισε να ψάχνει την οδό στην οποία θα μπορούσε αυτό να εφαρμοστεί. Ψάχνοντας, έπεσε πάνω στην οδό Εμπράρ, η οποία αποτελεί μια ιδιαίτερη περίπτωση: «Πρόκειται για δρόμο που αποτελεί τμήμα ενός ιδιωτικού οικοπέδου, ωστόσο έχει κοινόχρηστο χαρακτήρα», εξηγεί η αρχιτεκτόνισσα. Σύμφωνα με την ίδια, «όταν ξεκίνησε η ανάπλαση της πλατείας Χρηματιστηρίου από τον δήμο Θεσσαλονίκης, οι κάτοικοι και οι επιχειρηματίες εξήγησαν στα συνεργεία του δήμου πως ο δρόμος είναι ιδιωτικός και εξέφρασαν την αντίθεσή τους στην πεζοδρόμηση, καθώς δεν θα μπορούσαν να πραγματοποιούν φορτοεκφορτώσεις στα καταστήματά τους». Τελικά, όπως ανέφερε η κα Βαρβάτου, η οδός Εμπράρ αφαιρέθηκε από τα σχέδια της ανάπλασης.

Συνεντεύξεις

155

Η εργασία της Κορίνας Βαρβάτου γίνεται υπό την επίβλεψη του επίκουρου καθηγητή του τμήματος Αρχιτεκτονικής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Κωνσταντίνου Σακαντάμη.

156

Παράρτημα 2

Συνεντεύξεις

157

Ερνέστου Εμπράρ στα Λαδάδικα της Ε. Ευαγγελοδήμου

Η 25χρονη αρχιτεκτόνισσα Κορίνα Βαρβάτου ξαναδίνει ζωή σε μια εγκαταλελειμμένη περιοχή της Θεσσαλονίκης! Σχεδιάζει κατοικίες με κοινόχρηστους χώρους, ενώνει τους ανθρώπους και επαναφέρει την παλιά καλή γειτονιά. Το όραμα της φοιτήτριας Η δημιουργία μιας «δεμένης γειτονιάς» είναι ουσιαστικά το όραμα της 25χρονης Κορίνας Βαρβάτου, η οποία κάνει τη διπλωματική της με επιβλέποντα τον επίκουρο καθηγητή του ΑΠΘ Κωνσταντίνο Σακαντάμη. Η ιδέα της νεαρής βασισμένη στο λεγόμενο co-housing (collaborative housing), δηλαδή την «συλλογική κατοίκηση». Οι πρώτες ιδιωτικές κατοικίες με εκτενείς κοινόχρηστους χώρους δημιουργήθηκαν στη Δανία στα τέλη της δεκαετίας του ‘60 και αμέσως η ιδέα υιοθετήθηκε από χώρες του Βορρά και την Αμερική αργότερα. «Η Μεσόγειος παραμένει πιο συντηρητική σε τέτοιες πρακτικές» τονίζει η φοιτήτρια. Ένα δρομάκι με «μεγάλο» όνομα και ιδιαίτερη ιστορία, δύο ερειπωμένα αντικριστά κτίρια (ολόιδια, λες και καθένας από τους πέντε ορόφους «κοιτιέται» στον καθρέφτη), οι λιγοστοί άνθρωποι που σεργιανίζουν στη μυστιριώδη οδό, μια νεαρή αρχιτεκτόνισσα και μπόλικη σπιτική λεμονάδα. Αυτά είναι τα πέντε βασικά στοιχεία του πρωτοποριακού -εν εξελίξει- πρότζεκτ της 25χρονης τελειόφοιτης στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ Κορίνας Βαρβάτου στα Άνω Λαδάδικα της Θεσσαλονίκης. Στη μαραζωμένη οδό Ερνέστου Εμπράρ (κοντά στην «κοσμοπολίτικη» Τσιμισκή) η φοιτήτρια κερνάει λεμονάδα τους εναπομείναντες καταστηματάρχες, με την εξής ...πρόποση: «Ας δώσουμε ξανά ζωή στην ιστορική γειτονιά»! Η νεαρή από την Κομοτηνή βάλθηκε να «μεταμορφώσει» (αρχικά) τα δίδυμα πενταώροφα κτίρια της οδού Εμπράρ σε ένα...σπιτικό για πολλούς. «Το πρότζεκτ HomeMade προβλέπει τη δημιουργία κατοικιών στα δύο κτίρια, με κοινόχρηστους χώρους, όπως ένα δωμάτιο χαλάρωσης ή μία βιβλιοθήκη. Όμως δεν αποκλείονται άλλες χρήσεις, όπως το εμπόριο και η αναψυχη» λέει στην «Κυριακάτικη ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ» η Κορίνα Βαρβάτου και εξηγεί πώς μία ... σπιτόγατα (όπως αυτοχαρακτηρίζεται) έφτασε στο σημείο να προωθεί τη συγκατοίκηση: «Όλα ξεκίνησα πριν από δύο χρόνια, όταν βρέθηκα με το πρόγραμμα Erasmus στο Μιλάνο -σε αυτή την πανάκρινη πόλη με τα απλησίαστα ενοίκια! Κατέληξα φυσικά σε ένα

158

Παράρτημα 2

δωμάτιο με Ιταλίδα συγκάτοικο. Η καθεμία είχε τον προσωπικό χώρο της και μοιραζόμασταν τους κοινόχρηστους, όπως κουζίνα και καθιστικό. Είχε ενδιαφέρον, τελικά! Τώρα, κουβαλώντας αυτή την εμπειρία, στο πλαίσιο της διπλωματικής εργασίας προτείνω τη δημιουργία μιας δομής κατοίκησης που θα προσαρμόζεται στις ανάγκες κάθε χρήστη και θα ενισχύει τη συναναστροφή των ενοίκων, δύο χαρακτηριστικά που φαίνεται να έχουν χαθεί στις μέρες μας». Η ιδέα της βρίσκει εφαρμογή στο στενάκι της συμπρωτεύουσας που έχει τη δική του ιστορία: «Η συγκεκριμένη οδός έχει το όνομα του Γάλλου αρχιτέκτονα, αρχαιολόγου και πολεοδόμου Ερνέστ Εμπράρ (σ.σ. γνωστός για τα σχέδια ανοικοδόμησης της Θεσσαλονίκης μετά την καταστροφική πυρκαγιά του 1917). Είναι ιδιωτικός και όχι δημόσιος δρόμος, «μυστικό» που αποκαλύφθηκε με αφορμή παλαιότερη ανάπλαση της περιοχής γύρω από την πλατεία Χρηματιστηρίου, στην οποία αντέδρασαν οι άνθρωποι -περίπου 100- που χρησιμοποιούν τα κτίρια και τον δρόμο. Έτσι, ενημερώθηκε ο δήμος και «πάγωσαν» τα σχέδια. Όσο για τα δύο βιοτεχνικά κτίρια-φαντάσματα, παλιά στέγαζαν τσαγκαράδικα, βιοτεχνίες ενδυμάτων και ειδών προικός, ενώ αποτελούν κομμάτι στοάς που δεν έγινε ποτέ. Η αρχιτεκτονική τους είναι τέτοια που στηρίζει απόλυτα μία συλλογική δομή κατοίκησης». Η Κορίνα Βαρβάτου φαίνεται ότι έχει ήδη «κερδίσει» αρκετούς από τους ιδιοκτήτες στην οδό Εμπράρ ώστε να «αναγεννηθεί» η γειτονιά. «Θέλω ο ρόλος μου να είναι αρχικά συντονιστικός παρά σχεδιαστικός, μιας και οι βασικές ιδέες θα δοθούν από τους ίδιους τους χρήστες. Στην πρώτη μας συνάντηση, μου έκανε εντύπωση το γεγονός ότι οι άνθρωποιπου ζουν και εργάζονται στο ίδιο τετράγωνο δεν γνωρίζονταν καν μεταξύ τους! Λεμονάδα, κουβέντα και ιδέες θα περιλαμβάνει το επόμενο ραντεβού μας στο δρόμο στις 31 Μαΐου» σημειώνει η νεαρή.

Αν θέλεις να μάθεις περισσότερα για το project επισκέψου το site ή κάνε like στη σελίδα στο facebook !