Sekten als fenomeen

SEKTEN ALS FENOMEEN

Eckart Dissen

SEKTEN ALS FENOMEEN

SEKTEN ALS FENOMEEN “Geloof mij niet, en ook dat niet”

1. Inleiding In onze gesprekken (Roel van Duijn en Eckart Dissen) stuitten we regelmatig op het thema sekten, en ontdekten we –hoewel we dat natuurlijk allang wisten- dat we allebei in een omgeving zijn opgegroeid, waarbij je de vraag kunt stellen hoe sektarisch dat nu eigenlijk was, respectievelijk de Theosofie en het Naturisme.

Afgezien van vele vaak ook anekdotische verhalen, die hierin wakker worden, is het een fascinerende vraag wat de invloed van zo een milieu op ons zelf is geweest, en in hoeverre dat onze uitgesproken levenswegen heeft beïnvloed.

Natuurlijk doemen ook nog geheel andere vragen op, in hoeverre sekten neutraal zijn, of in hoeverre sekten schadelijk zijn. En, zo ja, waarvoor dan?

Langere tijd geleden besteedde ik aan sekten nauwelijks andere aandacht dan als iets, waaraan anderen –vaak ook vrienden, kennissen, collega’s- deelnamen, in op gingen of zelfs verdwenen.

Tegelijk heb ik altijd een soort –soms heel sterke- aantrekkingskracht met sekten ervaren: enerzijds de mogelijkheid om ergens helemaal bij te horen, maar anderzijds gevoeld dat er gevaren in waren. Verlies van vrijheid, een angst voor afhankelijkheid en soms ook de maatschappelijke veroordeling, bijvoorbeeld.

In dit spanningsveld rond sekten heb ik me binnen en buiten de Kosmos bewogen en heel veel gezien wat sekten met mensen doen.

Misschien was de eerste sekte die ik tegenkwam wel die van de Hare Krishna (Swami Bhaktivedanta Prabhupada), die ik eerst zag als een aardige yoga-school, en die ook als zodanig in de Kosmos mocht lesgeven (!). In de Kosmos zagen we later nog een stoet aan sekten voorbijtrekken, maar vaak openbaarde dat zich pas wat later. Zo waren daar de Tai Chi groep van Onvlee, de activiteiten van Center, Bhagwan, Rebirthing, Yogi Bhajan/3HO en enkele minder herkenbare groepen en niet te vergeten de Tibetaans Boeddhistische- Yoga en Zen- scholen.

Later kwamen daar –buiten de Kosmos- nog vele andere bij: de Moon-sekte (Sun Myung Moon), die van de Divine Light Mission, Divine Life Society, Bhagwan (Osho), Scientology, Da Fee John/Laughing Knee, Landmark, Children of God, EnlightenNext etc.

Berucht werden sekten, die een soort apocalyptische paranoia vertoonden, zoals die van Jones (Orde van de Zonnetempel, Jonestown), de Branch Davidians (Koresh), Heavens Gate en die collectief moord en zelfmoord uitoefenden.

In mindere mate, dat wil zeggen voor mij minder duidelijk waren de Theosofie, Anthroposofie, Johovagetuigen, Pinkstergemeente en andere, die ik eerder als religieuze stromingen zag. Kranendonk1, wetenschapper, deed destijds al onderzoek (ook in de Kosmos) naar sekten en gebruikte in zijn boek in plaats van het begrip sekten het begrip ‘religieuze stromingen’.

Het blijkt dat er rond sekten, of organisaties die sektarische verschijnselen vertonen veel onduidelijkheid bestaat. Meest komt voor dat een organisatie of groep of persoon op de een of andere manier in opspraak komt en geëtiketteerd wordt, of beoordeeld als gevaarlijk, schadelijk. Of omgekeerd, als een organisatie, groep of persoon schadelijke dingen doet, bijvoorbeeld ten aanzien van lichamelijke en/of geestelijke gezondheid wordt dit al snel een sekte genoemd.

Tijd voor verduidelijking.

Dit is echter een volstrekt persoonlijk bericht!

1

R. Kranendonk: Zelfverwerkelijking SEKTEN ALS FENOMEEN

2 Wat maakt iets nu eigenlijk tot een sekte Een groep mensen die bij elkaar komen met een doel, of dat nu leren is, expressie of voor een goed doel, komen altijd ook in een situatie terecht, die zich ontwikkelt, die verandert: in een proces.

Die ontwikkeling kan een richting op gaan, waarbij in meerdere of mindere mate invloed uitgeoefend wordt op de individu, de persoon. Naarmate die invloed groter wordt kan zo een groep kenmerken van een sekte gaan vertonen. En, mensen kunnen geheel onbedoeld in een groep terechtkomen, die een sekte in vermomming blijkt te zijn. Het zag er zo onschuldig uit. Lief, aandacht voor elkaar, samen zijn, wij tegen de wereld, de weg naar een hoger doel, bewustzijn/awareness/mindfull, een thuis.

Sekten betekenen voor de één een redding, voor een ander misschien de ondergang. In ieder geval bestaat bij mij het beeld van een soort absolutisme- in sektes neem je met huid en haar deel, je kunt niet maar een beetje bij een sekte zijn. En ik ben veel mensen tegen gekomen, die altijd ontkenden dat hun ‘club’ een sekte zou zijn.

Nog zonder verdere research naar sekten, heb ik een aantal aspecten bij sekten (hé dat rijmt) geïnventariseerd, die mijns inziens een rol spelen.

1. Leiderschap en hiërarchie 2. De Leer 3. Normen, waarden en discipline 4. Mystiek, inwijding en mystificatie 5. Sociaal systeem / organisatie 6. De magie van sekten

3. Toelichting Ten aanzien van leiderschap valt op dat het meestal om één charismatisch leider gaat, die ofwel zichzelf heeft benoemd, of door een bepaalde procedure tot leider is benoemd of gekozen. In het geval van sekten vertegenwoordigt de leider een leer, vaak een heilsleer, en ontleent aan die leer gezag en vaak ook macht.

Tegelijk zie ik, dat de leider boven de wet staat. De leider mag meer dan de volgelingen. Dat zijn niet alleen materiële privileges, maar daarbij gaat het vaak ook om gedrag en relaties.

Ten aanzien van een Leer. De leer, het geloofssysteem is essentieel voor sekten. In de leer is er sprake van een hogere macht, die de leider en de sekte volgt, gehoorzaamt. De leider is de eerste verwoorder en vertegenwoordiger van de leer, die overigens vaak door de leider is gemodelleerd, zo niet uitgevonden. In de leer en in het opvolgen van de leer is een belofte. Een belofte op een beter leven nu en/of straks, na de dood of in een volgend leven.

De leer is meestal een gesloten waarheidssysteem. Alle vragen worden in de Leer beantwoord, en de leer wordt gepsychologiseerd gebruikt. Als je een antwoord uit de Leer niet begrijpt dan ben je er nog niet aan toe. Of, misschien wil je het niet echt weten.

Ten aanzien van normen, waarden en discipline.

In een sekte zijn normen, waarden en discipline actief. Vaak staan deze in regels, het boek, of in publicaties. Daarnaast worden deze beleden, bijvoorbeeld in bijeenkomsten, bij lezingen en lessen, en staan er op overtredingen sancties. In sektes worden vaak allerlei trainingen toegepast en oefeningen geleerd- is er een dagritme, dat soms uitputtend is. Een voorbeeld uit de praktijk van Tidorp, een zelfvoorzienende woonwerkgemeenschap in Zeeland, op basis van Theravada-Boeddhisme onder leiding van Bruno Mertens (ook enige tijd Bikkhu Puno), en waarvan ik misschien wel 10 jaar bestuurslid was: opstaan om ½ 5, oefeningen tot zonsopgang, stilte, werk en een karig ontbijt, geen geld economie, geen uitkeringen.

Inwijding, mystiek en rituelen.

Afgezien van het verschijnsel dat sekten vaak een beeld scheppen, dat je uitgenodigd bent is er een dunne grens naar een beeld, dat je uitverkoren bent om er bij te komen. Dat je gered wordt, een kans op hoger bewustzijn krijgt, een beter mens wordt. Vaak gaat aan toelating een periode vooraf waarin je moet bewijzen dat je toegelaten mag worden, bijvoorbeeld door lessen, beoefening of zelfs examens, proeven die je moet afleggen.

SEKTEN ALS FENOMEEN

En dan volgt daar als beloning de toelating, het opgenomen worden in de kring. In veel sekten wordt dit als een inwijding gezien en worden rituelen uitgevoerd om het te symboliseren.

Zo hoorde ik van een vriend die ingewijd werd in de Sufi-beweging, dat het een onderdeel van het ritueel was, dat hij geheel geschoren (hoofd en alle andere delen van het lichaam) en gemasseerd werd met kostbare etherische oliën- wat hij in de Kosmos sauna in geuren en kleuren vertelde en liet zien.

Organisatie. Sekten zijn –uiteraard- organisaties. Meestal strak georganiseerd, al was het maar om op tijd gelden binnen te krijgen. Controle op financiën is natuurlijk een geheel ander hoofdstuk. Die is er namelijk bijna nooit, behalve door de leider of een directe vertrouweling.

Daarnaast zijn sekten altijd sterk hiërarchisch van aard- met een top-down aansturing. Van democratie in welke vorm dan ook is nooit sprake, hoewel er wel soms volgens bepaalde procedures en regels besluiten kunnen worden genomen.

De organisatie bepaalt ook in welke mate er sprake is van een sociaal systeem, de regels waaraan ieder zich heeft te houden en de sancties die op overtreden staan.

De magie. Sekten hebben een niet rationele component. En daarin wordt de macht zichtbaar die de sekte over de deelnemer heeft. In de deelname in de sekte ontstaat er namelijk minimaal een geloof in de leer, de leider, de waarheid. Daarnaast biedt de sekte veiligheid, zekerheid, geborgenheid. De kans om daarin onafhankelijk te blijven, zie ik als minimaal.

4. Wat anderen over sekten zeggen Over sekten wordt weinig aardigs gepubliceerd. Een van de belangrijkste bezwaren die genoemd worden is het verlies van emotionele en psychische vrijheid (het ontstaan van afhankelijkheid), samengaand met materiële afhankelijkheid en/of verplichtingen. Er wordt een groot beroep gedaan op financiële bijdragen. Zo waren er (pseudo) therapeutische groepen actief (Pakhuis Amerika), waar deelnemers voor hun peperdure bio-energetica seminars dan maar leningen afsloten of hun hypotheek verhoogden.

Centraal wordt ook vaak de autoriteit van de leider genoemd, die als vertegenwoordiger van de waarheid een onaantastbaar gezag heeft. Door regels en sancties vaak ook onbeperkte macht.

In sekten is bijna altijd een sociaal-communicatie systeem actief, waarin mensen bijvoorbeeld in groepsbijeenkomsten wordt uitgelegd wat het belang van de groep en de leer is. Daarbij worden mensen beïnvloed, vaak wordt gezegd gehersenspoeld, door oude denkbeelden ter discussie te stellen en nieuwe inzichten met kracht te lanceren. In veel sekten worden hierbij ook oefeningen ingezet, die bijvoorbeeld bio-energetisch werken, hyper-ventilatie en/of met geleide meditaties In sekten ontstaat vaak een eigen begrippenkader, taalgebruik, tot en met codes en geheimtaal.

De sekte is een autarkische organisatie. Zelfvoorzienend, zowel qua informatie, als voor financiën.

Deelnemers (leden) geven vaak alles op in het belang van de sekte. Verkopen bijvoorbeeld hun huis en schenken alles aan de organisatie- soms een voorwaarde om er bij te mogen.

Hiervoor is een normen- en waardensysteem actief. Het individuele belang is ondergeschikt aan het collectieve.

Mede door kritiek van ex-leden of onderzoek en publicaties in de pers ontstaat een vijandbeeld naar de ‘gewone’ maatschappij, die nu eenmaal afwijkende groepen uitstoot, laat staan uitverkorenen. Dat vijandbeeld leidt ook tot lichte of absolute paranoia, vervolgingswaan, die in extreme situaties tot dood en verderf hebben geleid.

Sekten zijn sociale organisaties waarin een absoluut beroep op inzet en aanwezigheid van de persoon wordt gedaan. De persoon staat ten dienste van een groter belang, ‘het heil van de mensheid hangt van ons af’.

SEKTEN ALS FENOMEEN

In veel sekten worden relaties gestuurd. De leider of leiding bepaalt de relatiestructuur. Wat mag of niet mag, en wie met wie een relatie heeft. Moon bepaalde wie met wie moest trouwen, en organiseerde massale trouwbijeenkomsten, bijvoorbeeld in een voetbalstadion.

De leider eist vaak seksuele rechten op, en mag alles wat de anderen niet mogen.

In veel publicaties wordt uitvoerig stil gestaan bij de effecten die het deelnemen aan een sekte heeft. Dat wordt altijd als negatief en schadelijk gezien.

Als eerste gaat het over verlies van persoonlijke vrijheid, verlies van persoonlijke identiteit.

Verlies van vrije contacten met de buitenwereld, verlies van financiële onafhankelijkheid. Zonder uitzondering wordt lidmaatschap van een sekte als schadelijk gezien omdat de persoonlijkheidsstructuur verandert. Identiteitsverandering, en gedragsverandering.

Mensen die om welke reden dan ook uit een sekte willen worden eerst tot het uiterste daarin gehinderd en daarna verstoten.

Niet voor niets worden voor de bevrijding van mensen uit sekten professionele dé- programmeurs ingezet. Maar ook daarna herstelt een persoon zich door emotionele en psychische schade vaak niet zo, dat hij weer gemakkelijk een plaats in de samenleving kan innemen.

Met de in mijn inleiding genoemde aspecten en bovenstaande kenmerken, kan er een soort sektescore-lijst gemaakt worden.

In zekere zin kun je zo een meetinstrument, een matrix maken voor sekten, of religieuze groeperingen, en nagaan in hoeverre deze aspecten aanwezig en actief zijn.

Zie hiervoor hoofdstuk 5.

5. Ethische vragen bij sekten Er zou met sekten helemaal niets aan de hand hoeven te zijn, als het vrije levensbeschouwelijke stromingen zouden zijn. Maar er is veel meer aan de hand. In sekten is in de eerste plaats sprake van beïnvloeding en de wens en keus deel te gaan uitmaken van een groep die aantrekkelijk is omdat het een materieel en immaterieel thuis biedt.

Tussen het bestuderen en tot op zekere hoogte aanhangen van een wijsheidsleer en onvoorwaardelijke overgave aan de minimaatschappij die een sekte kan zijn ligt een groot veld, waarin ergens de grens ligt tussen een waardevolle of een schadelijke ontwikkeling.

Daarbij realiseer ik me heel goed, dat een deelnemer zijn lidmaatschap als heilzaam kan zien, terwijl de buitenwereld die persoon als verloren beschouwt.

Mensen die lid van een sekte zijn geweest, omdat zij zich op de een of andere manier daarvan hebben kunnen losmaken, beoordelen die tijd zelden positief en hierover is vrij veel gepubliceerd. (Bijvoorbeeld van Lin Stevens: “De schijn van heiligheid”). Daarnaast zijn er vele wetenschappelijke studies naar sekten gedaan en is er veel bekend geworden over de invloed en effecten van sekten op mensen.

Misschien is wel de ernstigste vraag bij een sekte: is deze schadelijk voor de persoon en/of de maatschappij.

Waarschijnlijk is dat niet zo moeilijk om te beoordelen, en in de door mij gemaakte matrix kun je een sekte score geven, ook voor de sekte waar jij ervaring mee hebt, of nog in zit.

De score geeft dan bij benadering aan wat de invloed van de sekte op de persoon is en hoe risicovol deelname kan zijn.

Bij de score spelen objectieve factoren een rol, en subjectieve- die veel meer van persoonlijke opvatting en interpretatie afhangen.

SEKTEN ALS FENOMEEN

6. De sekte matrix In de volgende scorelijst heb ik achtereenvolgend vragen opgenomen die de zes aspecten van sektarische organisaties kenmerken. De beleving en beoordeling van de scoreresultaten is daarna werk van de onderzoeker, omdat in hoeverre een organisatie sektarisch is, pas uit de score resultaten kan blijken.

De leider wordt democratisch gekozen bijvoorbeeld door leden

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

De leider heeft zichzelf benoemd en heeft hier volstrekte macht over, of is door overdracht benoemd

De leer is empirisch / wetenschappelijk – zicht- en navolgbaar; de leer is niet geheim

De leer is een geloof- waarin aannemen noodzakelijk is; de leer is geheim (=alleen voor leden)

Normen en waarden en regels worden in overleg vastgesteld; ook de financiële bijdragen.

Normen en waarden en regels zijn bepaald door de leider en de leer; volledige materiële toewijding

Lidmaatschap is vrij – toetreding voor iedereen mogelijk; geen sancties op uittreden

Toetreding op uitnodiging, ballotage en inwijdings-rituelen; op uittreden staan sancties

Invloed op de organisatie is op alle niveaus mogelijk

Invloed op organisatie is op geen enkel niveau mogelijk

De organisatie heeft een maatschappelijk en/of educatief doelinformatie voor ieder toegankelijk

De organisatie bestaat tot heil van het individu en de organisatie zelf; biedt een volledig sociaal organisme

SEKTENALS FENOMEEN: E ckart Dissen©2010

Geef naar eigen inzicht een cijfer tussen de 1 en 10 (aankruisen) Tel daarna al je cijfers bij elkaar op.

SEKTEN ALS FENOMEEN

De score kan eenvoudig opgeteld worden, en verrekend tot een eindcijfer.

Als de opgetelde score 60 is, dan scoort de organisatie 10 ten aanzien van een sektarisch fenomeen.

Dus: 10=0, 15=1,20=2,25=3,30=4,35=5,40=6,45=7,50=8 en 55=9.

De Score is uiteraard een (speels) hulpmiddel, waarbij de validatie volstrekt ontbreekt- het is een eerste proef, om te kijken of dit werkt om de identiteit van organisaties, die sektarische kenmerken hebben beter in beeld te brengen.

Op enkele voorbeelden heb ik de matrix getest, met alle onzuiverheden, die voortkomen uit niet geheel volledige informatie, en een beperkte hoeveelheid subjectiviteit.

Zo maar een greep.

De Sufi-beweging scoort bij mij 41 en is daarmee een 6+je. De Tai Chi groep: 57: 9+. Tidorp: 35 = een vijfje. Hare Krishna: 47=een 7+je. Wat de Theosofische Vereniging betreft zou ik deze een 7tje geven. Het Naturisme een 5je.

Vooralsnog lijkt de matrix bruikbaar. En, ik vermoed –maar dat zal verdere toepassing moeten uitwijzen, dat hoe hoger de score is, hoe groter de invloed op de persoon.

En wat mij betreft is er een grens tussen ontwikkeling- die iemand kiest en zelf aanstuurt, en invloed, die in sekten overschreden wordt. Het is een zelfde grens tussen onafhankelijkheid en afhankelijkheid, tussen vrijheid en onvrijheid.

Omdat ik een voorstander ben van vrije, onafhankelijke personen zie ik afname daarvan als onwenselijk, of naarmate deze groter wordt als schadelijk en gevaarlijk.

7. Slotoverwegingen en Samenvatting Heeft ons meer of minder sektarische milieu, waarin we zijn opgegroeid invloed gehad op onze ontwikkeling en onze levensweg? Wat mij betreft: jazeker. In de eerste plaats heeft de omgeving waarin je opgroeit altijd invloed, en kan zich die invloed later uiten in bijvoorbeeld verzet daartegen of het overnemen van inzichten, waarden en normen of een mix daarvan. In het Naturisme –de ideologie- wordt een belangrijke visie op leven en gezondheid door een natuurlijke levenswijze gegeven. Het is echter wat mij betreft zeer de vraag of het beoefenen van naaktheid in het openbaar daar bij hoort.

Deze staat soms lijnrecht tegenover wat maatschappelijk als gewoon wordt gezien.

Het Naturisme is overigens wel een maatschappijhervormende beweging geweest: het beoefenen van naturisme is in veel landen bijvoorbeeld op stranden een geaccepteerd verschijnsel geworden.

Wonderlijk –of opvallend- is, dat wij beide ervoor kozen om invloed te gaan uitoefenen op de wereld, de politiek en de macht die we meenden te zien. Wij dachten dat als je je daar mee bemoeit dat er dan iets –ten goede - zou veranderen. (Overigens denk ik dat nog steeds).

Niet zo geheel anders dan wat de Theosofie en het Naturisme ook beogen.

De losse organisatie in de Ban de Bom beweging is daar een mooi voorbeeld van, waarin ideeën en actie samenkwamen. Maar daarnaast zijn er ook allerlei initiatieven die we namen, waar we aan meededen of in meerdere of mindere mate vormgaven.

Misschien was de Ban de Bombeweging wel de vingeroefening voor wat er daarna kwam, voor Roel Provo en de politiek, voor mij Fantasio en De Kosmos en mijn latere werk in Perspectief trainingen en opleidingen.

Wat mij betreft zijn organisaties met sektarische kenmerken niet per definitie schadelijk voor de persoon / het individu. Deze organisaties kunnen een milieu bieden dat sterk bijdraagt tot vorming en ontwikkeling, maar waarbij soms een subtiele grens tussen vrijheid en onvrijheid wordt overschreden.

SEKTEN ALS FENOMEEN

7

En dat zie ik in de eerste plaats als een emotioneel/psychologische grens.

Een van de Kosmosdocenten, Mellie Uyldert deed een keer een opmerkelijke uitspraak over de Bhagwan-beweging. Zij zei, dat de mensen, die daarvoor kozen, dat deden omdat zij wat ze daar konden leren nodig hadden voor hun ontwikkeling in dit leven. Later vond ik dat een bewonderenswaardige uitspraak, waarmee zij zich onthield van een oordeel.

Een persoonlijke opmerking: Zelf ben ik heel wat minder tolerant ten aanzien van sekten. Bovenstaand stuk schreef ik enkele jaren geleden. Nu zie ik –ook na het lezen van “Ik was gek van geluk” van Carine Damen- sekten toch als veel schadelijker, dan wellicht uit deze tekst bleek. Ik vind de aantasting van persoonlijke autonomie en integriteit gevaarlijk en schadelijk. Dat blijkt ook uit de verhalen van mensen die sekten verlaten hebben en daarna heel veel moeite hebben om in het leven de draad weer op te pakken. Nog afgezien van het soms nog jarenlang ‘stalken’ van de uittreders.

Tot slot nog een opmerking over sekten als maatschappelijk verschijnsel. Eerder zei ik al, dat sekten organisaties zijn, maar dat organisaties natuurlijk niet zo maar een sekte worden. Sekten houden zich vooral bezig met de geestelijke ontwikkeling (zie ook criterium 2 van de matrix), terwijl politieke en veel andere organisaties zich bezig houden met maatschappelijke ontwikkeling. Interessant is, dat er tussen politieke en religieuze of pseudoreligieuze organisaties niet alleen raakvlakken bestaan maar soms ook vergelijkbare eigenschappen. Communisme, stalinisme, nazisme, fascisme en ook kapitalisme hebben als leer en ideologie zeker in meer of mindere mate sektarische aspecten- maar maakt het daarom nog niet tot sekte.

Ook bij grote religieuze stromingen, zoals katholicisme, boeddhisme, islam laten dit zien. En in allerlei –meestal kleinere- groepen en scholen treden sekte verschijnselen op. In deze omgeving is de kans op het ontstaan en bestaan van een sekte dan ook aanzienlijk groter.

Dit heeft consequenties voor het gebruiken van de sekte matrix. Want, misschien is het criterium van individuele vrijheid (4) wel zwaarwegender dan andere.

Tegelijk zie ik dat dus een hoge score nog niet als gevaarlijk en/of schadelijk beoordeeld hoeft te worden.

Dus is de matrix misschien niet meer dan een hulpmiddel voor diagnose, het in beeld of kaart brengen van het functioneren van een organisatie, waarbij pas in de interpretatie en beoordeling een beeld als sekte kan ontstaan. In hoeverre deze dan als schadelijk kan worden beoordeeld is dan vooral de uitnodiging aan- en de opdracht voor de lezer.

SEKTEN ALS FENOMEEN

8

Bijlage Zomaar een overzicht van ´sekten´, zoals deze onder andere op internet staat.                                         

Aum Shinrikyo (Japan – anthrax) Bhagwan-beweging - Osho (Oregon USA – Poona, India) Branch Davidians, geleid door David Koresh (USA) Children of God / Kinderen van God The Family/De Familie Ecoovie – David Berg (Franktijk, België, Canada) Hare Krishna-beweging –ISKON (Swami Bhaktivedhanta Prabhupada, India) Heaven's Gate ICC (International Churches of Christ) Scientology Church Jehova's getuigen Mormonen Cristian Science Landmark Forum (Werner Erhard – EST - alias John Paul Rosenberg) Lou de Palingboer Miracle of Love Moon-sekte (Unified Family) Noorse broeders Ordre du Temple Solaire (Orde van de Zonnetempel) Peoples Temple/ Jim Jones Sathya Sai Baba Germanische Glauben Gemeinschaft Sahaja Yoga International Siddha Shiva Yoga Rigpa (Frankrijk/ Tibet) Share (Maitreya, Benjamin Creme, GB) EnlightenNext (Andrew Cohen, USA) Rebirthing (Leonard Orr) Oost/West Centrum / Ohsawa (Adelbert Nelissen, NL) Jomanda (Joke Damman) Amma (Mata Amritanandamayi) The Way A Course in Miracles (Helen Shucman, Inner Pauce) Graal beweging (Abd-ru-shin -Oskar Ernst Bernhardt) Universelles Leben (Gabrielle Wittek) Soka Gakai (JP - Nichiren Daishonin) Bruno Groening (D) AAO -Aktions Analytische Organisation (Otto Muehl, A) Christengemeenschap (Anthroposofie) Pinkstergemeente Shakers (Shaking Quakers) Bahai (Perzie, oor Bahá'u'lláh) Enzoverder

Illustratie voorzijde Poort in de Verboden Stad, Beijing SEKTEN ALS FENOMEEN

9