.....
autor teksta i urednik
Qubica ]orovi} .....
grafi~ko oblikovawe
Du{an Pavli} .....
lektor
Violeta Babi} .....
izdava~
Š Kreativni centar, 2006 Beograd, Gradi{tanska 8 tel. +381 11 38 20 464 +381 11 38 20 483 +381 11 24 40 659 e-mail: info@kreativnicentar.co.yu www.kreativnicentar.co.yu .....
za izdava~a
Qiqana Marinkovi}, direktor .....
tipografsko oblikovawe znakova abc
12U
Duxilend /Du{an Pavli} i Slobodan Miladinov/
Beorama ITC /Slobodan Miladinov/
.....
priprema za {tampu Neboj{a Miti} .....
{tampa Grafiprof .....
tira` 3000 primeraka ISBN 86 - 7781 - 057 - 9
bac SADR@AJ
b
BEOGRAD ‡ LEGENDA I STVARNOST g
b
strana 8
IME BELOG GRADA g
strana 9
b
BEOGRADSKI PROSTOR g
b
strana 10‡14
SLAVA BEOGRADA g
b
strana 15
BEOGRAD KROZ VREME g
strana 16‡43
1 BEOGRADSKA TVR\AVA I
KALEMEGDAN
g
strana 44‡69
2 STARI BEOGRAD g
strana 70‡93
3 DOR]OL I BEOGRADSKI RT g
strana 94‡109
4 TRG REPUBLIKE I
SKADARLIJA g
4
strana 110‡127
b 5 USPON BEOGRADA g
strana 128‡151
6 KA TA[MAJDANU... g
strana 152‡171
7 VELIKI KRUG OKO SLAVIJE g
strana 172‡189
8 RAKOVICA,
TOP^IDER, SEWAK... g
strana 190‡205
9 SUN^ANI BEOGRAD g
strana 206‡223
0 ZEMUN g
strana 224‡249
c
SAOBRA]AJ BEOGRADA
c
MUZEJI, GALERIJE...
c
BIBLIOGRAFIJA
D
strana 266‡268
c
O
D
strana 269‡279
c
INDEKS
D
D
strana 250‡257
strana 258‡265
ILUSTRACIJAMA...
LI^NIH IMENA
D
strana 280‡284
5
b d PLAN BEOGRADA
10 D
09 D
S
A
V
A
09 D
BEOGRADSKA TVR\AVA I KALEMEGDAN STARI BEOGRAD
DOR]OL I BEOGRADSKI RT
TRG REPUBLIKE I SKADARLIJA
USPON BEOGRADA
KA TA[MAJDANU...
VELIKI KRUG OKO SLAVIJE
RAKOVICA, TOP^IDER, SEWAK...
SUN^ANI BEOGRAD
ZEMUN
6
09 D 03 D
01 D
D U N A V
04 D 02 D 09 D
06 D
05 D
07 D 08 D
09 D
08 D
08 D
09 D 7
b BEOGRAD ‥ LEGENDA I STVARNOST
Beograd je znamenit evropski grad ~iji se bedemi uzdi`u na rtu iznad u{}a reke Save u Dunav. Po legendi, wegove zidine doti~e jedna od ~etiri rajske reke. Drevni Istar (anti~ko ime Dunava) povezuje podru~ja ~uvenih gradova ~ija imena po~iwu na slovo B: Be~, Bratislavu, Budimpe{tu, Beograd, Bukure{t, Brailu... Grad Beograd je despot Stefan Lazarevi}, prosve}eni srpski vladar (vidi turu 1 ta~ku P), posvetio Presvetoj Bogorodici 1403. godine, kao {to je zapisano u posebnoj poveqi, sa~uvanoj u delu Konstantina Filozofa, wegovog biografa. U toku vekovnih migracija sa Istoka, Beograd je bio i ostao jedna od najva`nijih kapija prema Zapadu. Nastajao je i nestajao, zajedno sa svojim graditeqima i osvaja~ima, obezbe|uju}i prohujalim imperijama strate{ko upori{te, a ponekad i vladare.
Retka su gradska sredi{ta Evrope koja su tokom svog dugog trajawa bila toliko puta ru{ena i ponovo gra|ena, ~esto na na~in bitno razli~it od prethodnog. Zato dana{wi Beograd i li~i na ledeni breg. Kao da je samo jedna desetina wegove vrednosti i lepote vidqiva povr{nom posmatra~u. Devet desetina je skriveno u se}awima, pisanim i nepisanim, u otkucajima bila svih onih koji su hodali wegovim ulicama. Ovaj jedinstveni grad zato stostruko uzvra}a svakom ko mu posveti i malo pa`we. Upoznajte svoj grad, upoznajte ono {to je bilo, ne biste li boqe shvatali ono {to jeste, ono {to }e biti, ne biste li upoznali sebe. Ne dozvolite da prolazite a da ne vidite, da prolazite a da ne znate... Vodi~ predstavqa deset razli~itih pristupa Beogradu. Svaka ponu|ena {etwa traje oko tri sata i pru`a zadovoqstvo istovremenog putovawa kroz prostor i vreme, du` ulica, trgova i parkova, ali i kroz ustanove kulture, muzeje i galerije. Svako va{e interesovawe udahnu}e novi `ivot spomenicima Beograda a vama }e, verujemo, svaki dan koji posvetite ovom gradu biti nezaboravna pouka, ali i zadovoqstvo.
8
b IME BELOG GRADA
Anti~ki
izvori pomiwu najstarije poznato ime naseqa ‡ Singidunum. Smatra se da je slo`eno od da~kog plemenskog imena Singi i keltske re~i dunum, {to zna~i “utvr|ewe”, odnosno “grad”. Ovo tuma~ewe ukazuje na dva razli~ita etni~ka korena i zasnovano je na verovawu da su raniji stanovnici ove oblasti bili Singi, a da je ime naseqa nastalo kada su se naselili Kelti i pome{ali se sa starosedeocima. Ovaj naziv se zadr`ava i kroz period rimske vladavine. Podelom carstva 395. godine, Singidunum je pripao Isto~nom carstvu, odnosno Vizantiji, a ime grada je dobilo gr~ki prizvuk, Singidunum postaje Singidon. Tokom VI veka, koriste}i slabosti u odbrani vizantijske granice, Sloveni sve ~e{}e prelaze Dunav i naseqavaju ovo podru~je. Zidan u kamenu, grad koji se ukazivao uzdignut nad vodenim povr{inama nazvan je Beli Grad. Mnoge dr`ave i vlastodr{ci su se smewivali u burnoj istoriji Beograda, ali on vi{e nije mewao svoje ime koje je prvi put zvani~no pomenuto u pismu rimskog pape Jovana VIII bugarskom knezu Borisu, 16. aprila 878. godine. U slovenskim rukopisima Beograd se pomiwe u vi{e dokumenata od XI do XV veka. Najzna~ajniji je pomen u @itiju Svetog Klimenta Ohridskog, nastalom u XI ili po~etkom XII veka, u kome ~itamo kako je Beograd prihvatio i ugostio begunce iz Moravske, nosioce slovenske pismenosti, u~enike slovenskih apostola, Svetog ]irila i Svetog Metodija (886. godine). Beograd se od XVI do XIX veka pomiwe pod mnogim imenima, na raznim jezicima: Alba Graeca, Alba Bulgarica, Bello grado, Nandor Alba, Griechisch Weissenburg, Castelbianco… Svi ovi nazivi su prevod slovenske re~i Beograd. Grad koji je pretrpeo bezbroj velikih sukoba i bitaka na svojim bedemima, jedan od najstarijih gradova Evrope, zaslu`io je tokom vekova i mnoge simboli~ne nazive. Najpoznatiji su: Ku}a ratova, Breg borbe i slave, Breg za razmi{qawe, Ku}a slobode...
9
b BEOGRADSKI
PROSTOR
GEOGRAFSKI POLO@AJ o
Beogradske geografske okoordinate su: 44 49' i 14'' severne geografske {irine i 20 27' 44'' isto~ne geografske du`ine. (Ove koordinate se mogu pro~itati i na obele`ju koje se nalazi ispred Srpske akademije nauka i umetnosti, vidi 2/L). Po svom polo`aju, Beograd je raskrsnica puteva Isto~ne i Zapadne Evrope, puteva koji moravsko-vardarskom i ni{avsko-mari~kom udolinom vode do Egejskog mora, u Malu Aziju i na Bliski istok.
GRADSKE OKOSNICE su pravci: ju`ni (kragujeva~ki put) Kalemegdan ‥ Terazije ‥ Slavija...
isto~ni (smederevski, ranije carigradski drum) Bulevarima Mihaila Pupina (Novi Beograd) i kraqa Aleksandra...
zapadni (obrenova~ki, odnosno {aba~ki put)
UDAQENOST BEOGRADA od evropskih gradova
10
Beograd le`i na Dunavu, plovnom putu koji povezuje zapadnoevropske i sredwoevropske zemqe sa zemqama jugoisto~ne i isto~ne Evrope. Zbog rotacije Zemqe oko svoje ose, razne ta~ke na wenoj povr{ini putuju kroz prostor razli~itim brzinama, zavisno od svoje geografske {irine. Najbr`e se kre}u mesta na ekvatoru, na primer grad Kito u Ekvadoru, i to brzinom od 463,8 m/s. Kako se Beograd nalazi na geografskoj {irini od pribli`no 45 stepeni, to je wegova brzina kretawa kroz prostor oko 329,1 metara u sekundi.
POVR[INA U`e podru~je grada, wegov urbani deo, obuhvata povr{inu od 36 km2, dok je teritorija grada oko deset puta ve}a i iznosi oko 322 km2. Obim {ire gradske teritorije je 427 km. Najve}a du`ina po pravcu sever‡jug je 92,98 km, a po pravcu istok‡zapad 67,50 km2. Administrativno je podeqen na 16 op{tina: ‡ 6 gradskih (Vra~ar, Zvezdara, Novi Beograd, Rakovica, Savski venac i Stari grad) ‡ 4 me{ovite (Vo`dovac, Zemun, Palilula i ^ukarica) ‡ 6 prigradskih (Barajevo, Grocka, Lazarevac, Obrenovac, Mladenovac i Sopot). Najve}a op{tina je Palilula, a najmawa Vra~ar.
Stari grad
Zemun
Vra~ar
Savski venac...
11
b BEOGRADSKI
PROSTOR
Beogradske op{tine obuhvataju 158 naseqa sa 1470 ulica duga~kih 1877 km (podaci iz 1984. godine). Najdu`a ulica je Bulevar kraqa Aleksandra (8230 m), a najkra}a Usko~ko soka~e kod Kalemegdana (36 m).
REQEF Beograd se nalazi na nadmorskoj visini od 116,75 metara, na karakteristi~nom bre`uqkastom rtu, krajwem severnom delu pobr|a [umadije, izme|u Ostru`nice i Grocke. Rt na kojem je nastalo naseqe nalazi se iznad samog u{}a Save u Dunav. Severno od Save i Dunava se prostire Panonska nizija sa prvim uzvi{ewem na pedeset kilometara (planina Fru{ka gora, visoka 539 metara). Na jugu se nalaze blago zatalasane povr{ine [ u m a dije, pri ~emu su najvi{e ta~ke Avala (vidi 9 / !) sa 511 metara visine i Kosmaj, sa 628 metara. Plasti~nost beogradskog reqefa ~ini da se Beograd prostire preko mnogih brda: Vra~ara, Lekinog brda, Zvezdare, Dediwa, Banovog brda, Top~iderskog, Kanarevog, Julinog, Petlovog brda...
Najvi{a ta~ka na u`em gradskom podru~ju je hram Svete Trojice na Torlaku (Vo`dovac) 303,1 m, a na {irem gradskom podru~ju je najvi{i Kosmaj (Mladenovac) sa 628 m. Najni`u kotu ima Ada Huja, 70,15 m.
Samo u{}e Save u Dunav je na nadmorskoj visini od 68 metara. Figura Pobednika na Kalemegdanu (vidi 1/M ) je na visini 113,6 metara ‥ tako da je na samom rtu visina brda iznad reke preko 40 metara.
RE^NI SLIV Pored velikih reka koje proti~u kroz beogradsku oblast, sa razvo|a koje ~ini granicu okoline Beograda prema [umadiji polaze i Top~iderska, Bole~ka, Begaqi~ka i Ostru`ni~ka reka koje se ulivaju u Savu i Dunav.
Du`ina re~nih obala Beograda je 225 km, od ~ega je 161 km na u`em podru~ju grada. Na tom podru~ju se nalazi 16 re~nih ostrva, od kojih su najpoznatija ‥ Ada Ciganlija, Veliko ratno ostrvo i Gro~anska ada.
12
Prose~na temperatura je 11.900 Najni`a temperatura u Beogradu je zabele`ena 10. januara 1893. godine ‥26.20C 0 a najvi{a 9. septembra 1946. godine +41.8 C
KLIMA Beograd i wegova okolina imaju umerenokontinentalnu klimu sa ~etiri godi{wa doba. Jesen je sa puno sun~anih intervala takozvanog mihoqskog leta du`a od kratkog i ki{ovitog prole}a. Zima nije tako o{tra. Leta naglo nastupaju. Razlika sredwih temperatura najhladnijeg i najtoplijeg meseca je 22,50C. Prose~no osun~avawe iznosi 2.096 ~asova godi{we.
Du`ina zadr`avawa sne`nog pokriva~a je 30 do 44 dana, a wegova prose~na debqina iznosi 14 do 25 cm.
U Beogradu u proseku ima 139 dana sa padavinama, od kojih 27 sa snegom. Najobilnije padavine su u maju i junu, a najmawe u februaru. Naj~e{}e su jednodnevne ki{e. Sredwa koli~ina ukupnih godi{wih padavina za Beograd je u XX veku 667,9 mm godi{we. Najkarakteristi~niji beogradski vetar koji donosi vedro i suvo vreme je jugoisto~ni ili isto~ni, poznatiji kao ko{ava.
Ko{ava duva tri, sedam ili dvadeset jedan dan, prose~nom brzinom od 25 do 43 km/~, a u pojedinim udarima mo`e dosti}i 130 km/~.
Ko{ava naj~e{}e duva u jesen ili u zimu, provla~e}i se kroz dunavsku klisuru \erdap, i to kada je nad Ukrajinom i Besarabijom visok vazdu{ni pritisak, a nad Jadranom nizak!
PRIRODNA BOGATSTVA Kao i u celom Podunavqu, oko Beograda postoje povoqni uslovi za razvoj svih biqnih kultura ‥ po~ev od `itarica i industrijskog biqa do vo}a i povr}a. Grad se nalazi u jednoj od najplodnijih poqoprivrednih oblasti Srbije.
13
b BEOGRADSKI PROSTOR
Obe reke oko Beograda su plovne, bogate raznovrsnom ribom i re~nim nanosima.
Rudna bogatstva Beograda, iako vekovima iskori{}avana, tako|e su obilna i raznovrsna. Danas je osnovni privredni potencijal u bogatim le`i{tima lignita. U najstarijim avalskim rudnicima je otkriven zelenkasti mineral avalit, koji je i nazvan po svom nalazi{tu (vidi 9/!).
STANOVNI[TVO Prema popisu iz 2002. godine u Beogradu `ivi 1.576.124 stanovnika. Prema broju stanovnika, najve}a op{tina je Novi Beograd (217.773), a najmawa Sopot (23.900).
PRESTONICA Beograd je glavni grad Republike Srbije.
14
b SLAVA BEOGRADA
Grad Beograd kao svoju krsnu slavu slavi veliki hri{}anski praznik Vaznesewe Gospodwe ‡ Spasovdan.
Svake godine (ponovo od 1992. godine), u {esti ~etvrtak po Uskrsu, iz Vaznesenske crkve (vidi 5/$), koja ~uva gradsku slavu, polazi sve~ana litija ve} ustaqenom trasom. Prvo stajawe, molitvu za zdravqe Beogra|ana, litija ima kod Terazijske ~esme (vidi 5/E), drugo stajawe je kod Saborne crkve (vidi 2/(), uz molitvu za po{tedu od stradawa, mir i napredak, a tre}e stajawe, uz molitvu za pokoj du{a svim palim junacima Beograda, jeste u dvori{tu Vaznesenske crkve, ispred granitnog krsta (vidi 5/$).
Litija pronosi barjak od crvenog brokata, na kome je sa jedne strane ikona Vaznesewa Gospodweg i zapis zlatnim slovima: “Op{tina grada Beograda 1938”, a sa druge strane ikona Svete Petke i poruka: Ko krsno ime slavi ‡ onom i poma`e!
15