Γραμμές_Μονοπάτια, Ερμηνεύοντας την Αρχετυπική Δομή τους στο Τοπίο by Ioanna Kritikou

Γραμμές

Μονοπάτια

Ερμηνεύοντας την Αρχετυπική Δομή τους στο Τοπίο Μαρία-Χριστίνα Αράπη | Ιωάννα Κρητικού

Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τον υπέυθυνο καθηγητή μας, Λεωνίδα Κουτσουμπό, για την καθοδήγηση και την υποστήριξη που μας προσέφερε κατά την εκπόνηση της ερευνητικής μας εργασίας και αφιερώνουμε αυτό το τεύχος στις οικογένειες και τους φίλους μας για τη στήριξή τους σε όλη τη διάρκεια των σπουδών μας. 2

Γραμμές ______ Μονοπάτια Ερμηνεύοντας την Αρχετυπική Δομή τους στο Τοπίο

Μαρία-Χριστίνα Αράπη Ιωάννα Κρητικού επιβλέπων καθηγητής: Λεωνίδας Κουτσουμπός προπτυχιακή ερευνητική εργασία Αθήνα, Ιούνιος 2017 Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο 3

Εισαγωγή

Η θεωρία της γραμμής και του μονοπατιού

Το παράδειγμα της Κέας

1.1 Περίληψη 1.2 Αφορμή-Αντικείμενο έρευνας 1.3 Μεθοδολογία-Σκοπός έρευνας

2.1 Από τη γεωμετρία στο τοπίο 2.1.1 Ίχνος- Βήμα 2.1.2 Σημείο- Τοπόσημο 2.1.3 Γραμμή- Μονοπάτι 2.1.4 Επιφάνεια- Οικισμός 2.2 Η γραμμή ως μονοπάτι 2.2.1 Ορισμός μονοπατιού 2.2.2 Είδη Γραμμών 2.2.3 Είδη Μονοπατιών στο τοπίο 2.3 Το μονοπάτι ως αρχετυπική έννοια έξω από το Δυτικό παράδειγμα

3.1 Εισαγωγή 3.1.1 Το φυσικό τοπίο της Κέας 3.1.2 Η επιλογή του μονοπατιού 3.2 Το βίωμα- Η ανάλυση του μονοπατιού 3.2.1 Η κατάβαση στην Καρθαία 3.2.2 Το πέρασμα του χρόνου- Τα πολλαπλά επίπεδα 3.2.3 Η ανάβαση από την Καρθαία 3.3 Η σημασία της γραμμής στο νησιωτικό τοπίο

_περιεχόμενα

αναστοχασμοί, Δυτικές αντιλήψεις για το τοπίο

Η σημασία του μονοπατιού στην αρχιτεκτονική

Επίλογος

4.1 Από τη φύση στην έννοια του τοπίου 4.1.1 Ο προσδιορισμός του τοπίου από το όλον της φύσης 4.1.2 Πολιτισμική- Αισθητική προσέγγιση- Ψυχικός τόνος 4.2 Τοπίο: Λίκνο εμπειριών και αναμνήσεων 4.2.1 Μνήμη και μύθοι: η συμβολική σημασία των τόπων 4.2.2 Προσανατολισμός, ταύτιση και ‘κατοικείν’ 4.2.3 Το πνεύμα του τόπου: Genius Loci 4.3 Το σώμα ως εργαλείο αντίληψης του χώρου 4.3.1 Η μιλιά των βημάτων 4.3.2 Οι αισθήσεις που ξυπνούν

5.1 Εισαγωγή 5.2 Κατηγορίες 5.2.1 Το μονοπάτι ως αυτόνομο στοιχείο στο χώρο 5.2.2 Το μονοπάτι σε επαφή με κτήριο 5.2.3 Το μονοπάτι που διαπερνά το κτήριο 5.2.4 Αυτόνομη πορεία εντός του κτηρίου

Βιβλιογραφία Πηγές εικόνων

Οι δρόμοι (Las Calles) Οι δρόμοι είναι να η ψυχή μου. Όχι οι αδηφάγοι δρόμοι, οι αγχωτικοί του πλήθους και της βιασύνης, αλλά οι δρόμοι οι αδέσποτοι των συνοικιών σχεδόν αόρατοι από τους συνηθισμένους μαυλισμένοι από τις σκιές και το ηλιοβασίλεμα κι’ εκείνοι πιο μακριά απρόσιτοι στα δέντρα τα τακτοποιημένα εκεί πού τα χαμόσπιτα μόλις ξεμυτούν, θαμμένα μέσα στις ατέλειωτες αποστάσεις, πού να χάνονται στο βαθύ πεδίο του ουρανού και της πεδιάδας. Jorge Luis Borges

εισαγωγή 1.1 Περίληψη 1.2 Αντικείμενο-Αφορμή έρευνας 1.3 Μεθοδολογία-Σκοπός έρευνας

εισαγωγή

1.1_Περίληψη

Πώς μία ‘αυθόρμητη’ κίνηση στο τοπίο μπορεί να ορίζει, να διαμορφώσει και να αλλάξει το χώρο και τον τρόπο που τον αντιλαμβανόμαστε; Με ποιόν τρόπο ο ίδιος ο χώρος επηρεάζει, παράλληλα, τη μορφή με την οποία αυτή η κίνηση αποτυπώνεται στο τοπίο; Η παρούσα εργασία εστιάζει στην προσέγγιση του όρου του μονοπατιού, όπως αυτό εμφανίζεται στο φυσικό τοπίο. Θεωρούμε το χωρικό αυτό πλαίσιο εξαιρετικής σημασίας, καθώς σε αυτό είναι που μπορεί κανείς να αντικρίσει την αγνότερη μορφή του μονοπατιού, μία μορφή που διαθέτει τα χαρακτηριστικά ενός αρχέτυπου. Το μονοπάτι σαν όρος, μπορεί να παραλάβει πλήθος νοημάτων, αντιπροσωπεύοντας αρχικά την κίνηση του σώματος και ταυτόχρονα αναπαριστά τα ίχνη που αυτό αφήνει ως δηλώσεις την παρουσίας του και του περάσματός του από μία θέση. Επιπλέον, αποτελεί μία δομή ενεργή, που μπορεί και επιδέχεται συνεχώς νέα νοήματα, επαναπροσδιορίζει τη ‘θέση’ της στο χώρο και ξεδιπλώνεται κατά μήκος της μέρος της ζωής των χρηστών της. Το μονοπάτι, είναι μια δομή αρχέγονη, αιώνια, έχοντας τις καταβολές της πολύ πίσω στο χρόνο, μια ‘χειρονομία’ τόσο απλή και ταυτόχρονα τόσο αναγκαία και ουσιαστική, που μοιάζει να ‘γεννήθηκε’ μαζί με τον κόσμο. Ο Martin Heidegger, αναφέρει στο ποίημα του Το Μονοπάτι: ‘‘Όλα όσων η ύπαρξη φανερώνεται γύρω από το Μονοπάτι, σωρεύονται, και για κάθε έναν που περπατά το Μονοπάτι, εκείνο φέρει το είναι του.’’ Προκειμένου να διερευνήσουμε τις παραπάνω θέσεις και να απαντήσουμε σε ερωτήματα που σχετίζονται με το θέμα της εργασίας, θεωρήσαμε απαραίτητη την επίσκεψή μας στο νησί της Κέας και τον περίπατο σε ορισμένα από τα αρχαία μονοπάτια του νησιού. Όντας κανείς απαλλαγμένος από θέσεις της επιστήμης, καθώς αφήνεται ελεύθερος και ανοιχτός στον αντιληπτό κόσμο, μπορεί απλώς να περιγράψει την βιωματική του εμπειρία και τελικά να αναγνωρίσει τα δεδομένα που του παρουσιάζονται στο τοπίο. Τη στιγμή εκείνη δεν έχει στόχο, ούτε να τα εξηγήσει, ούτε να τα αναλύσει, απλώς να τα περιγράψει. Έπειτα, με εφόδιο αυτή την εμπειρία, μπορεί να σταθεί αλλαγμένος απέναντι σε αυτά τα νέα δεδομένα που συνέλλεξε. Η ενσώματη εμπειρία του χώρου αποτελεί το βασικό μας εργαλείο, που τροφοδοτεί συνεχώς την εργασία με υλικό, και συνδυάζεται με τη χρήση εννοιών όπως είναι η γεωμετρία σε σχέση με το τοπίο, τον τόπο και τη φύση, η μνήμη και το ‘κατοικείν’, το περπάτημα και οι αισθήσεις. Επιπλέον, επιχειρούμε να κάνουμε μία σύνδεση, της ελεύθερης και ‘ανώνυμης’ φόρμας του μονοπατιού και του τρόπου με τον οποίο έχει δημιουργηθεί, με την κίνηση και τις πορείες που καλείται να σχεδιάσει ο σύγχρονος αρχιτέκτονας, με στόχο να ερευνήσουμε κατά πόσο αυτή η φόρμα, αυτή η δομή του χώρου, τροφοδοτεί ή όχι την αρχιτεκτονική. Τελικά, χωρίς παγιωμένες απαντήσεις και συμπεράσματα, επιχειρούμε να σκιαγραφήσουμε την επιρροή και τις αλλαγές που επιφέρει το μονοπάτι στον φυσικό τοπίο, τα στοιχεία από τα οποία επηρεάζεται η μορφή του, και την ασυνείδητη –ή και όχι- ύπαρξη των νοημάτων του στην αρχιτεκτονική σύνθεση.

περίληψη

1.2_Αφορμή-Αντικείμενο έρευνας Αφορμή της έρευνας αποτέλεσε το περπάτημα σε μονοπάτια κατά τη διάρκεια των διακοπών μας σε διάφορα Ελληνικά νησιά. Η γραμμή με φόντο το φυσικό τοπίο, αποτελεί την πρώτη εικόνα που αποκτά ο ταξιδιώτης προσεγγίζοντας ένα νησί. Αυτή η εικόνα αποτέλεσε κινητήρια δύναμη -το σημείο αναφοράς- γύρω από το οποίο εξελίσσεται το βιωματικό κομμάτι της έρευνας, αφού εκ των πραγμάτων είναι το πραγματικό έναυσμα που ενεργοποίησε την ανάγκη μας να μιλήσουμε γι’ αυτό το θέμα. Πρόκειται για τη γραμμή του μονοπατιού, που διαγράφεται στο έντονο ανάγλυφο των ελληνικών νησιών και υπάρχει εκεί για να φανερώσει τα ίχνη του πολιτισμού. Ωστόσο το μονοπάτι -με μια άλλη μορφή- έχει ήδη ξεκινήσει να υφίσταται νωρίτερα, συνόδευε τον ταξιδιώτη σε όλη του τη διαδρομή για το νησί και έγινε συνοδοιπόρος μέχρι το τέλος του ταξιδιού. Αναφερόμαστε στη γραμμή, που διαγράφει το πλοίο, στη θάλασσα, καθώς ταξιδεύει, που τα ίχνη της τείνουν να χαθούν, όταν το καράβι φτάνει στο λιμάνι. Εκείνη την στιγμή όμως, εμφανίζεται απέναντί του, μία γραμμή με διαφορετική όψη. Η γραμμή του μονοπατιού, μοιάζει με χαραγματιά πάνω στους λόφους και στέκει εκεί προκαλώντας τον ταξιδιώτη, να την ακολουθήσει, να αναζητήσει την αρχή και το τέλος της πάνω στο ανάγλυφο. Να γίνει και πάλι, συνοδοιπόρος της, σε νέες περιπέτειες, με άλλους όρους και κανόνες. Περιγράφουμε, τη συνηθισμένη ενέργεια του ταξιδιώτη, να μετάβαίνει από την πρύμη του καραβιού, και τη θέα του προς τον αφρό της θάλασσας, στην πλώρη του, αντικρίζοντας τη νέα εικόνα της γραμμής που εμφανίζεται μπροστά του. Η μεταμόρφωση της γραμμής, μας συνεπήρε, μας προβλημάτισε και εν τέλη μας ‘ανάγκασε΄ να μάθουμε για αυτή. Θελήσαμε να την περπατήσουμε, να αναζητήσαμε την ιστορία της (βρισκόταν εκεί από πάντα; πότε δημιουργήθηκε πρώτη φορά;), να ρωτήσουμε για αυτή (γιατί δημιουργήθηκε; τι την προκάλεσε; ποιος την χρησιμοποιεί και γιατί;)) και προσπαθήσαμε να την ακολουθήσουμε ως το τέλος...

10 εισαγωγή

Εικ. 1_Πλέγμα γραμμών

Το αντικείμενο της παρούσας εργασίας, εστιάζει στην ανάλυση –ιστορική, φιλοσοφική και ταυτόχρονα βιωματική- της έννοιας του μονοπατιού, που μπορεί να θεωρηθεί μία αρχετυπική χωρική δομή, εναρμονισμένη ανέκαθεν με την εικόνα του φυσικού τοπίου. Η δομή αυτή εκφράζεται, , στο παράδειγμα των μονοπατιών που βρίσκονται στα ελληνικά νησιά του Αιγαίου, αφού αποτελούν ένα πρότυπο που συμπυκνώνει μέσα του το αιώνιο και το σημαντικό και δημιουργήθηκαν ενστικτωδώς ώστε να ικανοποιήσουν τις αρχέγονες ανάγκες του ανθρώπου για επιβίωση και εξέλιξη. Προκειμένου να ενισχυθεί η παραπάνω θέση (αυτή της αρχετυπικής δομής), διερευνάται επίσης, η σημασία του τοπίου -και εν γένει της φύσης- στη ζωή του ανθρώπου, αλλά και ο τρόπος που ο άνθρωπος με τη σειρά του το διαβάζει, το ερμηνεύει και εντάσσεται σε αυτό. Αναπόφευκτα, βασικός άξονας μελέτης, καθ’ όλη την έκταση της εργασίας, αποτελεί η κίνηση του ενσώματου υποκειμένου, οι διαδρομές που αναπτύσσονται στο φυσικό περιβάλλον -και ο τρόπος που αυτές μορφώνουν την αντίληψη που έχουμε για το χώρο- αλλά και πως τελικά το ίδιο το τοπίο συμβάλλει στην μορφή που οι πορείες έχουν πλέον αποκτήσει. Τέλος, εξετάζεται, κατά πόσο και πως, η αρχετυπική δομή του μονοπατιού αποτελεί εργαλείο στα χέρια του σύγχρονου αρχιτέκτονα.

αφορμή-αντικείμενο έρευνας

Εικ. 2_Paul Klee, Κύριοι αυτοκινητόδρομοι και διαβάσεις

12 εισαγωγή

1.3_Μεθοδολογία-Σκοπιμότητα έρευνας

Στο πρώτο στάδιο της εργασίας, ξεδιπλώνεται η θεωρία της γραμμής έως ότου αυτή εξελιχθεί στον όρο μονοπάτι. Πραγματοποιείται μία προσπάθεια, να αποδοθεί ο ορισμός του μονοπατιού, μέσα από το πέρασμα του όρου, από την γεωμετρική του ερμηνεία –ως γραμμή πάνω στο ανάγλυφο- στην πραγματική του υπόσταση, η οποία μπορεί να επηρεάσει και να καθορίσει ολόκληρη τη ζωή, μιας κοινωνίας. Απόψεις, τους ζωγράφου Wassily Kandinsky και του ανθρωπολόγου Tim Ingold, χρησιμοποιούνται ως βασικοί άξονες που δομούν τη θεωρητική ανάλυση. Στη συνέχεια, παρουσιάζεται ως έναυσμα και τροφή για προβληματισμό η δική μας βιωματική εμπειρία, από μία συγκεκριμένη διαδρομή στην Κέα. Η έννοια του μονοπατιού, προσεγγίζεται, με γνώμονα τις αρχές της φαινομενολογίας (που περιγράφει ο Merleau-Ponty) σχετικά με την αξία της εμπειρίας και των ερεθισμάτων που δέχεται το σώμα κατά τη διάρκεια της περιπλάνησής του στο χώρο. Στόχος αυτής της εμπειρικής περιγραφής και ανάλυσης, είναι η κατανόηση της σημασίας του μονοπατιού για την κοινωνία της Κέας, αλλά και γενικότερα, για όλες τις νησιώτικες κοινωνίες, μέσα από τη δική μας προσωπική εμπειρία. Στο επόμενο στάδιο αναστοχαζόμαστε, με βάση τις εμπειρίες, που αντλήσαμε περπατώντας στα μονοπάτια του νησιού, και επαναφέρουμε στη μνήμη μας στοιχεία και εικόνες από άλλες περιπλανήσεις μας σε νησιά του Αιγαίου. Η περεταίρω ανάλυση, αποσκοπεί στην κατανόηση της σημασίας του όρου ‘τοπίο’, καθώς διαχωρίζεται από την έννοια της φύσης. Επιπλέον, στόχο έχει να μελετηθούν τα χαρακτηριστικά και οι συνιστώσες, που οδηγούν στη κατανόησή του τοπίου, την ένταξη του ανθρώπου μέσα σε αυτό, τις μνήμες και τους συμβολισμούς που εμπεριέχει, αλλά και τι είναι τελικά αυτό που χαρακτηρίζει έναν τόπο ‘μοναδικό’. Με αυτόν τον τρόπο, αποκαλύπτεται σταδιακά πώς το μονοπάτι ‘εκφράζεται‘ μέσα στο χώρο, αν αποτελεί στοιχείο ενός τοπίου, αν διαμορφώνει εκείνο έναν τοπίο ή αποτελεί από μόνο του τοπίο. Σε συνδυασμό με τα παραπάνω, δίνεται έμφαση στην παρουσία της γραμμής στο ανάγλυφο, που φανερώνει την κίνηση τόσο του σώματος όσο και του βλέμματος σε αυτό. Γίνεται αναφορά στις αισθήσεις, που ενεργοποιούνται καθώς περπατάει κάποιος, αλλά και το πως αντιλαμβάνεται κάθε φορά, τα όρια του τοπίου. Στο τελευταίο κεφάλαιο, εξετάζεται ο τρόπος που το μονοπάτι τροφοδοτεί την αρχιτεκτονική και αποτελεί εργαλείο στα χέρια του σύγχρονου αρχιτέκτονα. Γίνεται αναφορά σε αρχιτεκτονικά παραδείγματα που κάνουν χρήση του μονοπατιού (αρχιτεκτονική τοπίου) ή της πορείας (σε επίπεδο κτηρίου) και αναδεικνύουν τα αρχετυπικά χαρακτηριστικά της. Σε αντιδιαστολή με τα παραπάνω παραδείγματα, αναπτύσσουμε σκέψεις σχετικά με τις περιπτώσεις που ο αρχιτέκτονας φαίνεται να επηρεάζεται και να αναπαράγει τις ιδέες της ‘ψεύτικης‘ φορμαλιστικής κοινωνίας. Αφορμή για αυτές τις σκέψεις αποτέλεσε η ταινία του Jacques Tati, Mon Oncle.

μεθοδολογία-σκοπιμότητα έρευνας

Γραμμή Επιφάνεια μαζί με μία στενή πορεία, το μονοπάτι που ενώνει δύο σημεία. Είναι το περίγραμμα του κάθε σχήματος. Μια απαγγελεία, ο τρόπος με τον οποίο συναντώνται οι ορίζοντες. Σκεφτείται τη θέση του σώματος σε κίνηση και ανάπαυση. Τσακίσεις, πράγματα που μοιάζουν με σημάδια: η κορυφογραμμή των βουνών, μία τομή, το πλάτος της δέσμης του φωτός. Ένας σωλήνας, ένα όρια ή η πορεία της σκέψης. Μια χαραγματιά στο έδαφος, το βάθος μιας τάφρου. Matt Donovan

η θεωρία της γραμμής και του μονοπατιού 2.1 Από τη γεωμετρία στο τοπίο 2.1.1 Ίχνος- Βήμα 2.1.2 Σημείο- Τοπόσημο 2.1.3 Γραμμή- Μονοπάτι 2.1.4 Επιφάνεια- Οικισμός

2.2 Η γραμμή ως μονοπάτι 2.2.1 Ορισμός μονοπατιού 2.2.2 Είδη Γραμμών 2.2.3 Είδη Μονοπατιών στο τοπίο

2.3 Το μονοπάτι ως αρχετυπική έννοια έξω από το Δυτικό παράδειγμα

Εικ. 3_Παιδική χαρά στο Μόναχο

η θεωρία της γραμμής και του μονοπατιού

2.1_Από τη γεωμετρία στο τοπίο

Στόχος του πρώτου κεφαλαίου είναι η εισαγωγή του αναγνώστη στην αρχετυπική έννοια του μονοπατιού. ’’Το αρχέτυπο είναι κάθε αρχέγονη εικόνα που προυπάρχει της ψυχής και υπάρχει σε αυτή, από τη στιγμή που έρχεται στον κόσμο το ανθρώπινο σώμα και είναι ικανή να ανακληθεί κάθε φορά μέσω μιας νέας μνημονικής εμπειρίας. Και κάθε τέτοια εικόνα έχει εξαιρετικά σημαντική επίδραση πάνω στο άτομο -καθορίζει τις συγκινήσεις του, τις ηθικές και πνευματικές του προοπτικές, επηρεάζει τις σχέσεις του με τους άλλους, επιδρώντας έτσι σε όλο το φάσμα της ζωής.’’1 Προσεγγίζουμε αυτή την έννοια, καταρχήν, μέσω γεωμετρικών στοιχείων, όπως είναι το ίχνος, το σημείο, η γραμμή και η επιφάνεια, καθώς αυτά δεν αποτελούν απλά αρχέτυπα, αλλά αφετηρίες που δημιουργούν τα αρχέτυπα, λόγω της αφηρημένης και αιώνιας καταβολής τους. Στη συνέχεια, τα στοιχεία αυτά αντιστοιχίζονται με έννοιες όπως το βήμα, το τοπόσημο, η πορεία και ο οικισμός, για να γίνει κατανοητός ο λόγος για τον οποίο μπορεί το μονοπάτι να θεωρηθεί μία αρχετυπική δομή. Αφορμή για αυτή την αλληλουχία σκέψεων, στάθηκαν τα γραπτά του Ρώσου ζωγράφου Wassily Kandinsky και του Άγγλου ανθρωπολόγου Tim Ingold, σχετικά με τα ίχνη και τα αποτυπώματα, τα σημεία, τις γραμμές και τα επίπεδα και τις δυνάμεις που τα δημιουργούν κατά περιπτώσεις. Κάθε ένας από τους παραπάνω, προσεγγίζει το θέμα με τρόπο διαφορετικό –ο Kandinsky κατά κύριο λόγο αφηρημένα, σε σχέση με τη γεωμετρία και τη ζωγραφική, ενώ ο Ingold συγκεκριμένα, σε σχέση πάντοτε με τον άνθρωπο. Στον Kandinsky, ενδιαφέρον παρουσίαζε ο τρόπος που έκανε χρήση της γεωμετρίας στα έργα του, καθώς και το θεωρητικό πλαίσιο με βάση το οποίο τα ανέλυε. Ο Ingold από την άλλη, χρησιμοποιεί τον άνθρωπο ως κεντρικό άξονα, τον τοποθετεί στη φύση και το τοπίο και μελετά το στίγμα που αφήνει πίσω του αλληλεπιδρώντας με το χωρικό αυτό πλαίσιο. Μεγάλο μέρος της δουλειάς του στηρίζεται στο πως οι γραμμές, κάθε είδους, υπάρχουν μέσα στο χώρο, ενώ μελετά διεξοδικά πώς τελικά μία γραμμή μπορεί να μετατραπεί σε μονοπάτι στο τοπίο. Ωστόσο,παρά τις διαφορές, διαπιστώσαμε κοινές συνιστώσες στην ανάπτυξη των σκέψεών τους, γεγονός που επιβεβαιώνει πως το ίχνος, το σημείο, η γραμμή και το επίπεδο, με όποιον τρόπο και αν έχουν εγγραφεί πάνω στη γη, διαθέτουν χαρακτηριστικά, που παραμένουν άμεσα αναγνωρίσιμα στο χώρο. Προέκυψε τελικά ένας πίνακας αντιστοίχισης, με όρους που συνδέθηκαν με τον Kandinsky και μία δεύτερη με τους αντίστοιχους που αποδόθηκαν στον Ingold:

ΓΕΩΜΕΤΡΙΑ

ΤΟΠΙΟ

ίχνος_KANDINSKY ----- βήμα_INGOLD σημείο_KANDINSKY ----- τοπόσημο_INGOLD γραμμή_KANDINSKY ----- πορέια_INGOLD επιφάνεια_KANDINSKY ----- οικισμός_INGOLD 1_Carl Jung, Ο άνθρωπος και τα σύμβολά του, εκδ. Αρσενίδης, Αθήνα, 1964, σελ 304

από τη γεωμετρία στο τοπίο

2.1.1_Ίχνος-Βήμα Σαν ίχνος στην παρούσα μελέτη, αντιλαμβανόμαστε κάτι άυλο, σχεδόν αόρατο, που ακόμη δεν έχει στιγματίσει μόνιμα την υλική επιφάνεια στην οποία τοποθετείται, διότι μπορεί ανά πάσα στιγμή να χαθεί, να σβηστεί, και στη θέση του να μην υπάρχει υπόνοια για αυτό που βρισκόταν εκεί πρωτύτερα. Ο Kadinsky αναφέρει στο βιβλίο του Σημείο- Γραμμή- Επίπεδο,‘’2 πως το ίχνος είναι μια αόρατη ύπαρξη. Ως εκ τούτου πρέπει να ορισθεί σαν άυλο. Από υλική άποψη το ίχνος ισορροπεί με Μηδέν. Αλλά αυτό το μηδέν κρύβει ανθρώπινες ιδιότητες. Σύμφωνα με την αντίληψή μας το μηδέν –το ίχνος- επικαλείται την απόλυτη συντομία, δηλαδή τη μεγαλύτερη συστολή, που ωστόσο μιλά. Έτσι το ίχνος είναι, κατά την αντίληψή μας, η τελευταία και μοναδική ένωση της σιωπής και του λόγου.’’3 Ποιος είναι ο τρόπος με τον οποίο κανείς τοποθετεί παροδικά ένα ίχνος σε μία οποιαδήποτε επιφάνεια; Ο Ingold στο βιβλίο του The Life of Lines αναφέρει πως καθώς ‘’το χέρι απελευθερώνεται κατά τη διάρκεια της ανατομικής του εξέλιξης από τη λειτουργία που είχε, δηλαδή της στήριξης του σώματος, και είναι πλέον ελεύθερο να χειριστεί ένα εργαλείο εγγραφής που μπορεί να τοποθετήσει ένα ίχνος σαν προσωρινό δείγμα των χειρονομιών του.’’4 Αυτό το ίχνος μπορεί να είναι διακοπτόμενο και να αναπαριστάται σαν πολλά σημεία το ένα δίπλα στο άλλο, αλλά μπορεί να εμφανιστεί και σαν μία συνεχής, αλλά προσωρινή, γραμμή. Ορίζοντας το έδαφος σαν πλαίσιο δράσης για τη δημιουργία του ίχνους, ο Ingold αναφέρει πως τα πόδια, που φέρουν το συνολικό βάρος του σώματος, αφήνουν καθαρά αποτυπώματα στο έδαφος και δεν το χαράσσουν απλώς. Γίνεται λοιπόν η σύνδεση του ίχνους με το βήμα. Σαν δράση έχουμε το βήμα, και η αντίδραση –το προσωρινό αποτέλεσμα- είναι το ίχνος. Κάθε πατημασιά, κάθε βήμα ενός περιπατητή, αφήνει στο έδαφος ένα ξεχωριστό αποτύπωμα. Σε πολλές επιφάνειες όμως, τα σημάδια που αφήνουν τα πέλματα των ανθρώπων, είναι τόσο λεπτά που τελικά δεν είναι ορατά. Μερικές φορές μάλιστα, δεν μένει κανένα ίχνος. Παρόλα αυτά για να εμφανιστεί το μονοπάτι, για το οποίο θα μιλήσουμε στη συνέχεια, ως μία συνεχόμενη γραμμή, πρέπει να το περπατήσει κάποιος αρκετές φορές, ώστε τελικά τα διαφορετικά ίχνη του καθένα να γίνουν ορατά στο ανάγλυφο.5 2_Στο βιβλίο του ο Kandinsky μιλάει χαρακτηριστικά για γεωμετρικό σημείο και όχι ίχνος, ωστόσο στην παρούσα μελέτη αντιστοιχίζουμε το γεωμετρικό σημείο με την έννοια του ίχνους, διότι του αποδίδονται χαρακτηριστικά που για εμάς αντιστοιχούν με αυτά που αναγνωρίζουμε στο ίχνος. Συνεπώς η λέξη γεωμετρικό σημείο του κειμένου έχει αντικατασταθεί με τη λέξη ίχνος. 3_Wassily Kandinsky, Σημείο-Γραμμή-Επίπεδο, Συμβολή Στην Ανάλυση Των Ζωγραφικών Στοιχείων, εκδ. Δωδώνη, 2η έκδ., μετάφρ. Μαλάκη-Σταθάκη Έφη, Αθήνα, 2016, σελ. 29 4_Tim Ingold, The Life of Lines, εκδ. Routledge, New York, 2015, σελ. 61 5_Ingold, σελ. 61

Εικ. 4_Σκίτσο του Tim Ingold, Σημεία και πορείες

η θεωρία της γραμμής και του μονοπατιού

Για τους Batek, φυλή αυτοχθόνων που ζουν στην χερσόνησο της Μαλαισίας, το περπάτημα υποδηλώνει μία πράξη κατά των οποία, ο οποιοσδήποτε ή το οτιδήποτε αφήνει ίχνη καθώς προχωρά.6 Το βήμα, λοιπόν, προέρχεται όχι μόνο από τον άνθρωπο, αλλά και από ζώα, έντομα, ερπετά, καθώς και τροχοφόρα οχήματα που διασχίζουν μία περιοχή. Τα σαλιγκάρια για παράδειγμα καθώς κινούνται αφήνουν πίσω τους σε υγρή μορφή το ίχνος της πορείας που έχουν διαγράψει. Οι ρόδες κάποιου οχήματος αφήνουν ίχνη στο δρόμο που διασχίζουν και κάνουν ορατή την τροχιά της κίνησής τους. Ωστόσο πάντοτε μιλάμε για ίχνη, τα οποία με την πάροδο του χρόνου εξαφανίζονται από το ανάγλυφο και νέα ίχνη έρχονται να πάρουν τη θέση τους έως ότου και αυτά εξαφανιστούν ξανά.

6_Tim Ingold, Lines: A Brief History, εκδ. Routledge, New York, 2016, σελ. 76

Εικ. 5_Παράδειγμα μορφών των σημείων

Εικ. 6_Σκίτσο του Ingold, Τα σημεία πριν γίνουν γραμμή

από τη γεωμετρία στο τοπίο

Εικ. 7_Jananne Al-Ani, Shadow Sites II

η θεωρία της γραμμής και του μονοπατιού

2.1.2_Σημείο- Τοπόσημο

Στη συνέχεια αναλύουμε το σημείο,7 εξετάζοντας τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά του και αναλύοντας το θεωρητικό πλαίσιο που έχει αναπτυχθεί γύρω από αυτό, και έπειτα το αντιπαραθέτουμε με την έννοια του τοπόσημου. Η συσχέτιση αυτή φαίνεται λογική, καθώς ένα σημείο που τοποθετείται σε μία οποιαδήποτε επιφάνεια της προσδίδει κατά κάποιο τρόπο νόημα και ταυτόχρονα αποτελεί σημείο αναφοράς για αυτή. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και με το τοπόσημο που βρίσκεται τοποθετημένο σε ένα τόπο. Το τοπόσημο, που μπορεί να είναι ένα μονολιθικό στοιχείο πάνω σε μία διαδρομή, μια κρήνη σε ένα μονοπάτι, ένας φάρος σε ένα ακρωτήρι, ένα άγαλμα στην κεντρική πλατεία ενός μικρού χωριού, οι μύλοι στη χώρα ενός νησιού, αποτελεί σημείο αναφοράς, τόσο για τον περιπατητή, όσο και για τον κάτοικο μιας περιοχής. Είναι, δηλαδή, ένα σταθερό σημείο σε έναν τόπο, που αρχικά προσφέρει προσανατολισμό και ταυτόχρονα, με την πάροδο του χρόνου, αποτελεί σημείο συγκέντρωσης των χρηστών μιας περιοχής ή το σημείο στο οποίο δίνουν το ραντεβού τους πριν από μια προγραμματισμένη έξοδο. Πιο συγκεκριμένα, όπως αναφέρει ο Kandinsky, το σημείο είναι η απόρροια της πρώτης συνάντησης ενός εργαλείου με μία οποιαδήποτε υλική επιφάνεια. Έτσι δημιουργείται μια πρωταρχική μορφή επιπέδου. Η υλική αυτή επιφάνεια μπορεί να είναι το χαρτί, ο ζωγραφικός καμβάς, το ξύλο, το ύφασμα, μία μεταλλική επιφάνεια, ο στόκος και άλλα, ενώ το εργαλείο που εγγράφει το σημείο σε αυτές τις επιφάνειες είναι το μολύβι, το κάρβουνο, το πινέλο, η πένα, το κοπίδι. Η σύγκρουση των δύο μέσων γονιμοποιεί τελικά το πρωταρχικό σημείο-επίπεδο.8 Αφού τελικά το σημείο χαραχθεί στο αρχικό επίπεδο διαβεβαιώνεται μια για πάντα. Πρόκειται για μία διαβεβαίωση, λακωνική και μόνιμη, που παράγεται σύντομα, σταθερά και γρήγορα.9 Όσον αφορά στα χαρακτηριστικά του, το σημείο μπορεί να χαρακτηριστεί εξωτερικά ως η πιο μικρή βασική φόρμα που μπορεί να υπάρξει. Ωστόσο αυτό μπορεί να μεγαλώσει, να γίνει επιφάνεια και αδιόρατα να γεμίσει όλο το βασικό υπόβαθρο. Το σημείο αποτελεί τη λακωνικότερη φόρμα. Ακόμα κι αν η εξωτερική φόρμα και μορφή του άλλαζε, γινόταν για παράδειγμα γωνιώδης, με πολλαπλές μύτες, έρεπε προς άλλες φόρμες γεωμετρικές ή ελεύθερες, το νόημά του θα παρέμενε αναλλοίωτο.10 Έχοντας πει όλα αυτά για το σημείο, μπορούμε να επιχειρήσουμε να το αναγάγουμε σε τοπόσημο πάνω στο ανάγλυφο του εδάφους. Όπως έχει πει και ο Kandinsky όλος ο κόσμος μπορεί να θεωρηθεί ‘’σαν μια ολοκληρωμένη κοσμική σύνθεση, φτιαγμένη η ίδια από έναν ατελείωτο αριθμό αυτόνομων συνθέσεων όλο και πιο μικρών, που τελικά όλες συνθέτονται από σημεία, και στο σύμπαν και στο μικρόκοσμο’’.11 7_Στο σημείο αυτό, να τονίσουμε τη διαφορά με βάση την οποία διαχωρίζουμε τις έννοιες ίχνος και σημείο. Το ίχνος είναι κάτι άυλο, παροδικό που σημαδεύει προσωρινά μία επιφάνεια μέχρι ένα νέο ίχνος να πάριε τη θέση του. Αντίθετα το σημείο είναι κάτι που τοποθετείται μόνιμα πάνω στην επιφάνεια, τη σημαδεύει μια για πάντα και παραμένει αναλλοίωτο με το πέρασμα του χρόνου. 8_Kandinsky, Σημείο-Γραμμή-Επίπεδο, Συμβολή Στην Ανάλυση Των Ζωγραφικών Στοιχείων, σελ. 32 9_Kandinsky, σελ.36 10_Kandinsky, σελ. 32, 35 11_Kandinsky, σελ. 42

από τη γεωμετρία στο τοπίο

Έτσι λοιπόν, και αφού ο κόσμος περιέχει στο εσωτερικό του πλήθος σημείων, που αφού ενωθούν μεταξύ τους, τον απαρτίζουν και τον δομούν, το κάθε ένα από αυτά τα σημεία, όταν υπάρχει αυτόνομο στη φύση, αποτελεί ένα είδος τοπόσημου για μια περιοχή ή έναν τόπο. Το σημείοτοπόσημο, ‘χαράσσεται‘ σε έναν τόπο, -όπως και το σημείο σε μία υλική επιφάνεια- και παραμένει εκεί μόνιμα, σταθερά και για πάντα. Αυτό το σημείο-τοπόσημο αναζητούν οι άνθρωποι όταν διασχίζουν τον τόπο, έχουν ακούσει γι’ αυτό πριν τον επισκεφθούν και αποτελεί γι’ αυτούς αξιοθέατο και σημείο αναφοράς. Σε αυτό, πραγματοποιούν στάση κατά τη διάρκεια του ταξιδιού τους για να το παρατηρήσουν ή να ξαποστάσουν. Για να δημιουργηθεί το τοπόσημο όλο το περιβάλλον χρειάστηκε να ‘βιασθεί‘, να αποσπαστεί και να εκμηδενιστεί παίρνοντας ένα καινούργιο νόημα. Ο Ingold αναφέρει χαρακτηριστικά, ότι ‘’καθώς ο ταξιδιώτης μετακινείται από τόπο σε τόπο ή ο ναύτης από λιμάνι σε λιμάνι, και οι δύο χρειάζεται ανά τακτά διαστήματα να διακόπτουν την πορεία τους και να πραγματοποιούν στάσεις. Οι στάσεις αυτές επαναλαμβάνονται διαρκώς και πολλές φορές πραγματοποιούνται στα ίδια σημεία,’’12 στα ίδια λιμάνια στους ίδιους ξενώνες ή χόστελ. ‘’Κάθε παύση λοιπόν, είναι μια στιγμή έντασης που, όπως και όταν κάποιος κρατάει την ανάσα του, γίνεται όλο εντονότερη και λιγότερο βιώσιμη όσο περισσότερο χρόνο κρατά.’’13 Τελικά τα σημεία των στάσεων αποτελούν ένα είδος τοπόσημου για τους ταξιδιώτες, καθώς είναι γνώριμα, σταθερά και διαδίδονται από τον έναν στον άλλο. Η σχέση που έχει η έννοια του σημείου με αυτήν του τοποσήμου, αλλά και της τοποθεσίας, μπορεί να γίνει καλύτερα αντιληπτή αν εξετάσουμε κάποιον χάρτη και τα διάφορα στοιχεία που τον απαρτίζουν. Σύμφωνα με τον Ingold οι χάρτες είναι τα μέσα που περιγράφουν μία ιστορία, και οι άνθρωποι παρουσιάζουν τα ταξίδια που έχουν κάνει, συχνά με απώτερο στόχο να μεταβιβάσουν οδηγίες και πληροφορίες σε άλλους περιπατητές που θα ακολουθήσουν αυτά τα μονοπάτια. Οι γραμμές σε έναν χάρτη, που μοιάζει περισσότερο με σκίτσο (αντιληπτικός χάρτης), είναι αυτές των πραγματικών ταξιδιών που έχουν πραγματοποιηθεί από μέρος σε μέρος. Οι σύνδεσμοι, τα τμήματα και οι διακλαδώσεις αυτών των γραμμών υποδεικνύουν ποιό μονοπάτι να ακολουθήσεις και ποιό μπορεί να σε οδηγήσει σε αδιέξοδο, ανάλογα πάντα με το που θέλεις να πας.14 Ο καλλιτέχνης Richard Long, χρησιμοποιεί τη χαρτογράφηση σαν μία βάση μέσω της οποίας μπορεί να σχεδιάσει κανείς τα δρομολόγιά του, καθώς και να επιλέξει την περιοχή στην οποία θα περπατήσει. Γι’ αυτόν, το περπάτημα δεν είναι μονάχα μία δράση, είναι επίσης ένα σημάδι που μπορεί κανείς να το αναπαραστήσει τόσο στο χαρτί όσο και στην πραγματικότητα. Με αυτόν τον τρόπο ο κόσμος μετατρέπεται σε έναν τεράστιο καμβά πάνω στον οποίο μπορεί ο καθένας να σχεδιάσει τη δική του πορεία με το περπάτημα.15

12_Ingold, Lines, σελ. 77 13_Ingold, σελ. 77 14_Ingold, σελ. 84 15_Francesco Carreri, Walkscapes: walking as an aesthetic practice, εκδ. Gustavvo Gilly Editions, Barcelona, 2003, σελ. 148,150

η θεωρία της γραμμής και του μονοπατιού

Εικ. 8_Αντιληπτικός χάρτης της Bedolina, Valcamonica, Ιταλία

Ο Michael de Certeau στο βιβλίο του Επινοώντας την Καθημερινή Πρακτική. Η Πολύτροπη Τέχνη του Πράττειν, τονίζει πως οι διεργασίες του περπατήματος μπορούν να μεταγραφούν στους χάρτες μιας περιοχής. Προκύπτουν έτσι ανισόπαχες καμπύλες που τονίζουν την απουσία εκείνου που κάποτε υπήρξε. Η διαδρομή στο χάρτη είναι πλέον μία διαδρομή από την οποία απουσιάζει το ‘ενέργημα του περνώ‘. Η γραμμή του χάρτη αποτελεί ένα λείψανο της κίνησης, συνιστά μια διαδικασία λήθης, ακριβώς διότι το ίχνος υποκαθιστά την πρακτική.16 Οι σύνδεσμοι (μεταξύ των γραμμών ενός χάρτη), στους οποίους έγινε αναφορά, έχουν τη γεωμετρική μορφή ενός σημείου όταν αναπαριστώνται πάνω στο χαρτί ενός τυπωμένου χάρτη, και ενώνουν τις δύο ή περισσότερες γραμμές μιας πορείας. Ταυτόχρονα, τα σημεία αυτά της ένωσης, πολλές φορές αναπαριστούν τα τοπόσημα μιας περιοχής που υπάρχουν κατά μήκος μιας διαδρομής και την χαρακτηρίζουν. Επιπλέον, τα σημεία αυτά μπορεί να αναπαριστούν και διαφορετικές τοποθεσίες, όπως μικρούς οικισμούς, που βρίσκονται στους κόμβους διαδρομών, τις οποίες διασχίζει η γραμμή-δρόμος-μονοπάτι, περνά από το εσωτερικό τους και ή αλλάζει κατεύθυνση ή συνεχίζει την αρχική της πορεία χωρίς να μεταβληθεί.

16_Michel de Certeau, Επινοώντας την καθημερινή πρακτική. Η πολύτροπη τέχνη του πράττειν, εκδ. Σμίλη, 1η έκδ. μετάφρ. Κική Καψαμπέλη, Αθήνα, 2010, σελ. 254

από τη γεωμετρία στο τοπίο

2.1.3_Γραμμή- Πορεία Εδώ, αναλύουμε αρχικά τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά της γραμμής, όπως αυτά παρουσιάζονται με βάση τον Kandinsky. Αυτός θεωρεί πως η γραμμή, και πιο συγκεκριμένα η γεωμετρική γραμμή, δημιουργείται από το σημείο, είναι ουσιαστικά ‘’το ίχνος του κινούμενου σημείου, άρα το παράγωγό του. Γεννήθηκε από την κίνηση –αφού εκμηδένισε την υπέρτατη ακινησία του σημείου. Άρα έχουμε ένα άλμα από το στατικό στο δυναμικό.’’17 Συνεπώς η γραμμή είναι ένα δυναμικό στοιχείο, που δημιουργείται πάνω σε μία οποιαδήποτε επιφάνεια και έχει σαν εναρκτήρια δύναμη το σημείο. Όπως το έθεσε και ο Klee στο βιβλίο του The Τhinking Εye, εδώ πρόκειται για τη γραμμή που δημιουργείται ελεύθερα, στο δικό της χρόνο και είναι ‘’η γραμμή η οποία βγαίνει έξω για περπάτημα.’’18 Ο βασικότερος τύπος γεωμετρικής γραμμής, σύμφωνα με τον Kandinsky, είναι η, οριζόντια ή κατακόρυφη, ευθεία γραμμή. Η οριζόντια ευθεία είναι αυτή που ‘’στην ανθρώπινη αντίληψη ανταποκρίνεται στη γραμμή ή επιφάνεια πάνω στην οποία ο άνθρωπος αναπαύεται ή κινείται.’’19 Επιπλέον είναι μία γραμμή που ‘’μπορεί να συνεχίζει προς κάθε κατεύθυνση.’’20 Ένα από τα σημαντικά χαρακτηριστικά της γραμμής είναι πως μπορεί να δημιουργεί επιφάνειες, όπως η τσάπα δημιουργεί στο χώμα μία επιφάνεια με μία κίνηση της κόψης της.21 Ωστόσο στην ευθεία αυτή γραμμή, όταν αρχίσουν και δρουν διαφορετικές δυνάμεις, της προκαλούν αλλαγή κατεύθυνσης. Οι εναλλασσόμενες δυνάμεις που δρουν πάνω σε μία ευθεία, τελικά δημιουργούν μία τεθλασμένη γραμμή, ενώ οι ταυτόχρονες δυνάμεις, όταν δράσουν πάνω σε μία ευθεία, φτιάχνουν μία καμπύλη γραμμή.22 Συμπερασματικά, με βάση τα λεγόμενα του Kandinsky, πως όσο και αν διαφέρουν οι γραμμές ως προς τη μορφολογία τους, το χαρακτήρα τους ή την πορεία σχηματισμού τους, η πηγή του σχηματισμού τους δεν παύει να είναι η ίδια σε όλες τις περιπτώσεις: η δύναμη που ασκείται στο ήδη υπάρχον σημείο.23 17_Kandinsky, Σημείο-Γραμμή-Επίπεδο, Συμβολή Στην Ανάλυση Των Ζωγραφικών Στοιχείων, σελ. 57 18_Klee Paul, Notebooks, Volume 1, The thinking eye, σελ. 105. Διαβάστηκε από: Ingold, Lines, σελ. 73 19_Kandinsky, Σημείο-Γραμμή-Επίπεδο, Συμβολή Στην Ανάλυση Των Ζωγραφικών Στοιχείων, σελ.58 20_Kandinsky, σελ. 58 21_Kandinsky, σελ. 61 22_Kandinsky, σελ. 67 23_Kandinsky, σελ. 90

Εικ. 9_Σκίτσα του Kandinsky

Εικ. 10_Διάγραμμα τοπίου, εκβολές ποταμού

η θεωρία της γραμμής και του μονοπατιού

Ο τρόπος με τον οποίο τελικά οι γραμμές γίνονται πορείες και μονοπάτια στο έδαφος περιγράφεται στα γραπτά του Ingold. Στο βιβλίο του The Life of Lines, τονίζει πως ο αυτόχθων κάτοικος μιας περιοχής, αφήνει ίχνη στο έδαφος από διάφορες περιπλανήσεις του, ώστε να τα ακολουθήσουν άλλοι. Τα μεμονωμένα αυτά ίχνη, όταν περπατηθούν αρκετές φορές, δημιουργούν το μονοπάτι. Αφού το μονοπάτι δημιουργηθεί, δεν είναι ορατές πλέον οι ξεχωριστές κινήσεις του κάθε ατόμου που συνέβαλλε στη δημιουργία του, αλλά ορατό μονάχα είναι το μονοπάτι στο σύνολό του. Τα ίχνη αναφέρονται στο κάθε άτομο ξεχωριστά, ενώ τα μονοπάτια έχουν συλλογικό χαρακτήρα.24 Την εκάστοτε δύναμη στο έδαφος για τη ‘μορφοποίηση‘ ενός μονοπατιού και στην οποία αναφέρεται παραπάνω ο Kandinsky, μπορεί να ασκήσει ένας οικισμός που αναπτύσσεται κοντά στο μονοπάτι και που του αλλάζει πορεία, η μορφολογία του εδάφους που καθορίζει την κατεύθυνση που παίρνει το μονοπάτι, ακόμα και η απόφαση ενός ή πολλών περιπατητών να αλλάξουν την πορεία του περιπάτου τους ή της περιπλάνησής τους, προσδίδοντας μια νέα μορφή στο μονοπάτι.

24_Ingold, The Life of Lines, σελ. 63

Εικ. 11_Jananne Al-Ani, Shadow Sites II

από τη γεωμετρία στο τοπίο

2.1.4_Επιφάνεια- Οικισμός

Εικ. 12_RCR, Σκίτσο της ηφαιστιογενούς περιοχής του πάρκου Garrotxa Volcano Park

‘’Η ευθεία εκτός των άλλων χαρακτηριστικών που διαθέτει φέρει την επιθυμία να παράγει ένα επίπεδο: να μετασχηματιστεί σε ένα ον πιο γερό, κλειστό στον εαυτό του.’’25 Οι δυνάμεις που δρουν πάνω σε μία γραμμή τελικά δημιουργούν το πρωταρχικό επίπεδο, μία επιφάνεια, που είναι τελικά ένα περίκλειστο σχήμα, το οποίο περιβάλλεται από γραμμές, ευθείες ή καμπύλες. Ο Kandinsky συγκεκριμένα αναφέρει πως ‘’τα τρία πρωταρχικά επίπεδα – τρίγωνο, τετράγωνο, κύκλοςπροκύπτουν φυσιολογικά από μια υπό όρους κίνηση του σημείου.’’26 Από την ίδια υπό όρους κίνηση του σημείου, είδαμε πως προκύπτει και η γραμμή που απαρτίζει τα επίπεδα. Πέρα από τη δημιουργία ενός περίκλειστου σχήματος από γραμμές, ένας ακόμη τρόπος δημιουργίας του επιπέδου που μας απασχολεί στη συγκεκριμένη έρευνα, είναι η ‘πάχυνση‘ ή το ‘ξεχείλωμα‘ της ίδιας της γραμμής. ‘’Οι παχύνσεις μιας γραμμής και μάλιστα μιας ευθείας μικρού μήκους, θυμίζουν το πρόβλημα της ανάπτυξης του σημείου. Εκεί επίσης προκύπτει το ερώτημα : Σε ποια στιγμή χάνεται η γραμμή και γεννιέται το επίπεδο;’‘27 Ωστόσο δεν υπάρχει ακριβής απάντηση. Τα όρια είναι ακαθόριστα και ρευστά. Σε αυτή την περίπτωση, δεχόμαστε πως οι γραμμές δεξιά και αριστερά της πάχυνσης της αρχικής γραμμής, είναι δύο αυτόνομες γραμμές που μέσα τους περικλείουν το επίπεδο. Εάν οπτικοποιήσει κανείς τα παραπάνω, μπορεί να συσχετίσει τον τρόπο με τον οποίο δημιουργείται το γεωμετρικό επίπεδο, με τον τρόπο που προκύπτει η παρουσία ενός οικισμού στο τοπίο, σε οποιοδήποτε ανάγλυφο εδάφους. Οι διάφοροι οικισμοί, συνήθως ενώνονται μεταξύ τους με τον κεντρικό άξονα κυκλοφορίας που εμφανίζεται στο τοπίο ως μία γραμμή. Τα σημεία στα οποία η γραμμή ξεχειλώνει, είναι τα σημεία στα οποία δημιουργείται ένας οικισμός, και άρα η γραμμή παραλαμβάνει μέσα της το επίπεδο του οικισμού.

25_Kandinsky, Σημείο-Γραμμή-Επίπεδο, Συμβολή Στην Ανάλυση Των Ζωγραφικών Στοιχείων, σελ. 80 26_Kandinsky, σελ. 140 27_Kandinsky, σελ. 88

η θεωρία της γραμμής και του μονοπατιού

Για να αναφερθούμε ωστόσο στους οικισμούς,πρέπει να αναφερθούμε και στην έννοια του ορίου μιας και οι ίδιοι διαθέτουν, τα όρια που τους περιβάλλουν, όπως όρια (τις γραμμές) διαθέτει τελικά και το επίπεδο. O Heiddeger θεωρεί πως ‘’ένας χώρος είναι κάτι παραχωρημένο, αποδεσμευμένο, δηλαδή ενταγμένο σε ένα όριο.’’ 28 ‘’Ο χώρος είναι ουσιωδώς το παραχωρημένο, το αφημένο να εισέλθει στο όριό του.’’29 Άρα το ‘περιεχόμενο‘ ενός οικισμού εκδιπλώνεται μέσα σε συγκεκριμένα όρια, που τις περισσότερες φορές είναι νοητά, είναι δηλαδή οι περιοχές που τελειώνει ο οικισμός, ενώ κατά περιπτώσεις πιθανή είναι και η περιτείχισή του. Κάθε μία από αυτές τις περίκλειστες περιοχές (δηλ. τους οικισμούς) καθίσταται, σύμφωνα με τον Norberg- Schulz, ‘’κέντρο, το οποίο μπορεί να λειτουργήσει ως ‘εστία’ για το περιβάλλον του. Από το κέντρο ο χώρος εκτείνεται με διάφορους βαθμούς συνέχειας (ρυθμός) προς διαφορετικές κατευθύνσεις. Προφανώς οι κύριες κατευθύνσεις είναι οριζόντιες και κάθετες, δηλαδή οι κατευθύνσεις της γης και του ουρανού.’’30 Ένας οικισμός δηλαδή μπορεί να επεκτείνεται διαρκώς προς πολλές κατευθύνσεις, τις περισσότερες φορές μεγαλώνει τα σύνορά του καθώς καταλαμβάνει μεγαλύτερα κομμάτια γης –εκτείνεται δηλαδή οριζόντια-, ενώ άλλες αυξάνει το ύψος του αφού προστίθενται όροφοι στα κτήρια που τον απαρτίζουν –εκτείνεται δηλαδή κάθετα προς τον ουρανό.31 ‘’Το κέντρο, η κατεύθυνση και ο ρυθμός είναι, συνεπώς, ορισμένες άλλες σημαντικές ιδιότητες του συγκεκριμένου χώρου. Τέλος, πρέπει να αναφερθεί ότι τα φυσικά στοιχεία (όπως οι λόφοι, για παράδειγμα) και οι οικισμοί μπορεί να είναι σε συστάδες ή ομάδες με διάφορους βαθμούς εγγύτητας.’’32 28_Στα αρχαία ελληνικά για τη λέξη όριο έχουμε τη λέξη πέρας (=το τέρμα, το τέλος, η ολοκλήρωση) 29_Martin Heidegger, Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι, εκδ. Πλέθρον, μετάφρ. Γιώργος Ξηροπαΐδης, Αθήνα, 2008, σελ. 51 30–Norberg-Schulz Christian Norberg-Schulz, Genius Loci: Το πνεύμα του τόπου, εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ, μετάφρ. Μίλτος Φραγκόπουλος, Αθήνα, 2009, σελ. 15 31_Norberg-Schulz, σελ. 15 32_Norberg-Schulz, σελ. 15

Εικ. 13_Σκίτσα του Kandinsky, Οι δυνάμεις στις γραμμές

από τη γεωμετρία στο τοπίο

Οι παραδοσιακοί οικισμοί, και πιο συγκεκριμένα στη δική μας περίπτωση οι οικισμοί που είναι ενταγμένοι σε νησιωτικά υπόβαθρα, ‘’έχουν συνήθως τοπολογική οργάνωση, μολονότι τα μεμονωμένα σπίτια μπορεί να είναι καθαρά γεωμετρικές κατασκευές. Έτσι οι ανθρωπογενείς τόποι σχετίζονται με τη φύση με τρεις κυρίως τρόπους: Πρώτον, ο άνθρωπος θέλει να καταστήσει τις φυσικές δομές πιο ακριβείς. Δηλαδή θέλει να οπτικοποιήσει τη δική του κατανόηση της φύσης, εκφράζοντας το υπαρξιακό έρεισμα που έχει αποκτήσει. Για να το πετύχει αυτό κτίζει εκείνο που έχει δει’’33 ή ακόμα καλύτερα παίρνει αφορμή από αυτό που έχει δει και δημιουργεί κάτι νέο. ‘’Εκεί όπου η φύση αναδεικνύει έναν περιορισμένο χώρο, εκείνος κτίζει έναν περίβολο, τοποθετεί δηλαδή ένα όριο’’34 εντός του οποίου εκτυλίσσεται μία δράση προς όφελός του. Φτιάχνει για παράδειγμα έναν στάβλο, ορίζει τα όρια του χωραφιού του, κτίζει περίφραξη για το σπίτι του. ‘’Εκεί όπου η φύση εμφανίζεται να οργανώνεται γύρω από ένα κέντρο’’35, εκείνος δημιουργεί τελικά έναν οικισμό για τον οποίο το κέντρο είναι στοιχείο αναγκαίο. ‘’Εκεί όπου η φύση υποδεικνύει μία κατεύθυνση, εκείνος φτιάχνει έναν δρόμο, που καταλήγει σε έναν οικισμό ή ενώνει δύο οικισμούς μεταξύ τους. Δεύτερον, ο άνθρωπος πρέπει να συμπληρώσει τη δεδομένη κατάσταση, προσθέτοντας εκείνο που λείπει.’’36 Για παράδειγμα, όπου χρειάζεται μία σύνδεση, χαράσσει ένα νέο μονοπάτι στη φύση για να ενώσει δύο τόπους ενδιαφέροντος μεταξύ τους, χωρίς η φύση να του έχει υποδείξει σε αυτή την περίπτωση απαραίτητα μία συγκεκριμένη κατεύθυνση. ‘’Τρίτον, πρέπει να συμβολίσει την κατανόηση της φύσης. Ο συμβολισμός προϋποθέτει ότι ένα βιωμένο νόημα μεταφράζεται σε ένα άλλο μέσο.’’37 Ο τρόπος με τον οποίο ο κάθε άνθρωπος δημιουργεί κάτι στο φυσικό τοπίο, ο τρόπος με τον οποίο αφήνει το στίγμα του, έχει να κάνει με τα προσωπικά του βιώματα και πως τελικά τα μεταφράζει σε κάτι υλικό. Γι’ αυτό το λόγο άλλωστε, η ποικιλομορφία των μορφών είναι κάτι που συναντάμε στο τοπίο σε πολύ μεγάλο βαθμό, τίποτα δεν είναι όμοιο με κάτι άλλο, χωρίς αυτό να αναιρεί το γεγονός πως όλα τα πράγματα μεταξύ τους διαθέτουν κοινά χαρακτηριστικά. Συμπερασματικά, η ύπαρξη του οικισμού οφείλεται στο ότι έχει προηγηθεί η ύπαρξη μιας πορείας στο έδαφος που οδηγεί σε αυτόν. Χωρίς τη γραμμή που οδηγεί κάποιον στον οικισμό, ο ίδιος ο οικισμός δεν θα υπήρχε. Και αντίστροφα, χωρίς τον οικισμό στον οποίο καταλήγει η γραμμή του μονοπατιού ή του δρόμου, αυτή η γραμμή δεν θα είχε λόγο ύπαρξης. Το ένα στοιχείο λοιπόν, υπάρχει επειδή υπάρχει το άλλο, το ένα στοιχείο δημιουργείται, γιατί έχει προηγηθεί η δημιουργία του άλλου, έχουν, δηλαδή, μία σχέση αλληλεπίδρασης.

Ολοκληρώνοντας το κεφάλαιο διαπιστώνουμε ότι, όλα τα παραπάνω στοιχεία (ίχνος, σημείο, γραμμή, επίπεδο), λόγω της αφηρημένης καταβολής τους, καθώς και της συσχέτισής τους που έγινε με στοιχεία του χώρου (βήμα, τοπόσημο, πορεία, οικισμός αντίστοιχα), θα μας βοηθήσουν να ΄ορίσουμε΄ το μονοπάτι και να το αναγάγουμε σε μία αρχετυπική δομή του χώρου που μπορεί να επιδέχεται πλήθος ερμηνειών.

33_Norberg-Schulz, σελ. 20 34_Norberg-Schulz, σελ. 20 35_Norberg-Schulz, σελ. 20 36_Norberg-Schulz, σελ. 20 37_Norberg-Schulz, σελ. 20

η θεωρία της γραμμής και του μονοπατιού

Εικ. 14_Αεροφωτογραφία του χωριού Luppitt στο Devon, Καλλιέργειες, πορείες και οικισμός

από τη γεωμετρία στο τοπίο

Εικ. 15_ Andο Hiroshige, Κήποι Ναών στο Nippori

η θεωρία της γραμμής και του μονοπατιού

2.2_Η γραμμή ως μονοπάτι Προκειμένου να διατυπώσουμε έναν ορισμό του μονοπατιού και να ενισχύσουμε τη θέση ότι αποτελεί μία αρχετυπική δομή, αναζητούμε, στη συνέχεια, τα ίχνη του στην ιστορία. Σκοπός αυτής της αναζήτησης, είναι να τονισθεί πως όταν κανείς αναφέρεται στον όρο μονοπάτι, αναφέρεται σε κάτι που είναι κοινά αποδεκτό σαν έννοια, μπορεί να επιδέχεται πολλαπλές ερμηνείες χωρίς όμως να χάνει την ουσία του, και είναι κάτι ‘αιώνιο’, κάτι που διαθέτει μια αδιαμφισβήτητη σοφία και μια γοητεία που ποτέ δεν ξεθωριάζουν. Επιπλέον, οι γραμμές και τα μονοπάτια κατανέμονται σε διάφορες κατηγορίες, ανάλογα με τον τρόπο και το λόγο της δημιουργίας τους. Ωστόσο διαθέτουν σε κάθε περίπτωση ένα κοινό χαρακτηριστικό, πρακτικά εξυπηρετούν τη μετακίνηση ενός ατόμου ή ενός πληθυσμού. Η μετακίνηση μπορεί να πραγματοποιείται για διαφορετικούς λόγους σε κάθε περίπτωση, όμως δεν παύει να είναι η κεντρική δράση που εκτελείται στο μονοπάτι. Συνεπώς, μπορεί να πει κανείς πως το μονοπάτι είναι μία μορφή που διαρκώς ‘αναπαράγεται’. Τέλος, αναζητούμε διαφορετικές εκφράσεις του μονοπατιού, σε άλλες κουλτούρες και πολιτισμούς, πέρα από το Δυτικό παράδειγμα, ώστε να διαπιστώσουμε τη θέση που μπορεί να έχει σε αυτές και το ρόλο που διαδραματίζει στις ζωές των ατόμων που τις απαρτίζουν. Τέτοιες κοινωνίες, δεν περιορίζονται πάντοτε στην πρακτική λειτουργία του μονοπατιού (δηλ. την μετακίνηση πληθυσμών και την ‘ένωση’ τοποθεσιών), αλλά πολλές φορές -το μονοπάτι- αποτελεί τον τρόπο και τη φιλοσοφία τους απέναντι στη ζωή.

Εικ. 16_View of Mount Fuji from Harajuku, part of the Fifty-three Stations

η γραμμή ως μονοπάτι

2.2.1_Ορισμός μονοπατιού Μονοπάτι <μόνος + πατώ, 1. στενό και δύσβατο συνήθως δρομάκι στο ύπαιθρο, που έχει σχηματιστεί τις περισσότερες φορές από τη διέλευση ανθρώπων ή ζώων, 2. ενέργειες ή δράσεις που οδηγούν στην επίτευξη κάποιου σκοπού ή παράγουν κάποιο αποτέλεσμα.38 Ως μονοπάτι λοιπόν, ‘’χαρακτηρίζουμε τον στενό μη αμαξιτό δρόμο, ο οποίος προορίζεται για τη διέλευση πεζών και ζώων. Η βασική του διαφορά από τον αμαξιτό δρόμο είναι ότι αφενός έχει μικρότερο και κυμαινόμενο πλάτος χωρίς περιορισμό στο ελάχιστο πλάτος του, αφετέρου μπορεί να έχει σημαντικές αυξομειώσεις στην κλίση του, όπως επίσης να έχει και σκαλοπάτια.’’39 Η φιλοσοφία τώρα του όρου μονοπάτι, και ό,τι αυτό μπορεί να αντιπροσωπεύει για το σύνολο των ανθρώπων και για τον καθένα ξεχωριστά, περιγράφεται επιτυχώς στο ποίημα του Heidegger Το Μονοπάτι. ‘’(…) το Μονοπάτι βοήθησε, μιας και ήσυχα καθοδήγησε το βήμα σε μια πορεία μέσα από την αχανή έκταση του άγονου εδάφους. (…)Το Μονοπάτι παραμένει τόσο κοντά στο βήμα του Φιλοσόφου όπως σε αυτό του αγρότη που περπατά προς τις θημωνιές του νωρίς το πρωί. Καθώς περνούν τα χρόνια για τον καθένα, όλο και πιο συχνά η βελανιδιά στο μονοπάτι του τον παρασύρει σε μια αναπόληση των πρώιμων έργων και των πρωτινών επιλογών του. (…)Μα το μήνυμα του Μονοπατιού εκφέρεται μόνο όσο υπάρχουν ανθρώπινα όντα που, γεννημένα στον αέρα του, δύνανται να το αφουγκραστούν. (…)Το μήνυμα του Μονοπατιού αφυπνίζει ένα πνεύμα που αγαπά τον ανοιχτό αέρα, και σε ευνοϊκές συγκυρίες, υπερπηδά ακόμη και την βαρύτητα για να φτάσει στην υπέρτατη γαλήνη. (…)Στον αέρα του Μονοπατιού, που εποχικά αλλάζει, η ενσυνείδητη γαλήνη, η έκφραση της οποίας συχνά μοιάζει με μελαγχολία, ευδοκιμεί.’’40 Σύμφωνα με τον Francesco Careri, ‘‘ο όρος μονοπάτι υποδεικνύει ταυτόχρονα την πράξη του περάσματος (το μονοπάτι ως η πράξη του περπατήματος), τη γραμμή που διασχίζει το χώρο (το μονοπάτι ως αρχιτεκτονικό αντικείμενο) και την ιστορία του χώρου που διασχίζεται από κάτι (το μονοπάτι ως αφηγηματική δομή).’’41 38_Τεγόπουλος, Φυτράκης, Ελληνικό λεξικό, εκδ. Μείζον, Αθήνα, 1999, λ. μονοπάτι 39_Ελένη Παγκρατίου, Μονοπάτια και οι μέθοδοι επισκευής τους, Common Roots Ελλάδα-Αλβανία Προγράμματα Ευρωπαικής Εδαφικής Συνεργασίας, Ιωάννινα, 2013, σελ 13 40_Heidegger Martin, Το Μονοπάτι, περιοδικό Έρημη Χώρα, τεύχος πρώτο 41_Carreri, Walkscapes: walking as an aesthetic practice, σελ. 24-25

Εικ. 17_Μονοπάτι Άγιος Μάμας, Ύδρα

Αναζητώντας απαρχές του μονοπατιού, οδηγείται κανείς πίσω στην Παλαιολιθική εποχή, ‘’όπου το μόνο δείγμα αρχιτεκτονικής στον τόπο ήταν το μονοπάτι, το πρώτο ανθρωπογενές σημάδι που ήταν ικανό να επιβάλλει τεχνητή τάξη σε περιοχές φυσικού χάους.’’42 Κατά τη δημιουργία των πρώτων κοινωνιών, ο άνθρωπος αρχίζει σταδιακά να αποκτά σχέση με τους τόπους, να εγκαθίσταται σε αυτούς και να δημιουργεί οικισμούς, και τελικά προκύπτει η ανάγκη επικοινωνίας μεταξύ αυτών των τόπων. Η επικοινωνία επιτυγχάνεται με μετακινήσεις που πραγματοποιούνται ακολουθώντας το δρόμο της ελάχιστης δράσης, τον συντομότερο και τον λιγότερο δαπανηρό από θέμα κατανάλωσης ενέργειας43, σε συνδυασμό με τη μέγιστη δυνατή ασφάλεια της διαδρομής.44 Αυτό, φυσικά, ‘’προϋπέθετε την πλήρη κατανόηση –γνώση και εκμετάλλευση του ανάγλυφου της περιοχής που οδηγεί συχνά σε τεχνικές λύσεις απλές αλλά σοφές και με μια ένταξη του έργου στο περιβάλλον που ακόμη και σήμερα αναγνωρίζεται ως υποδειγματική και αισθητικά άψογη.’’45 Τελικά οι κινήσεις μέσα στο χώρο, διαγράφουν πορείες και αφήνουν ίχνη πάνω στο έδαφος. Τα ίχνη, από την επαναλαμβανόμενη κίνηση και επανάληψη της ίδιας διαδρομής, τελικά αποκτούν χωρική υπόσταση και δημιουργούν τα μονοπάτια. ‘’Κατά τη διάρκεια των αρχαίων και μεσαιωνικών χρόνων, οι προκαθορισμένες διαδρομές αναπτύχθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν για τη μεταφορά αγαθών και ανθρώπων από ένα μέρος σε άλλο.’’46 Φτάνοντας στον 20ο αιώνα, ‘’η ανακάλυψη του μονοπατιού συνέβη πρώτα στην λογοτεχνία (από τους συγγραφείς Tristan Tzara, Andre Breton και Guy Debord), έπειτα στην γλυπτική (από τους γλύπτες Carl Andre, Richard Long και Robert Smithson), ενώ στο πεδίο της αρχιτεκτονικής το μονοπάτι οδήγησε στην αναζήτηση των ιστορικών βάσεων του νομαδισμού, ο οποίος δημιούργησε τις πρώτες κοινωνίες και τα πρώτα ίχνη σταθερής κατοίκησης.’’47 Επιπλέον, ‘’τα μονοπάτια και οι διαδρομές ήταν απαραίτητα για να ταξιδέψει κανείς και να κάνει τουρισμό στο πέρασμα των χρόνων, και αποτελούν, έτσι, τη βάση για τα πρότυπα του περπατήματος ανά τους αιώνες.’’48 Συμπερασματικά, ‘’το μονοπάτι αποτελεί μνημείο για έναν τόπο, που κουβαλά όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που προστέθηκαν σε αυτόν με το πέρασμα του χρόνου. Είναι ένα μνημείο, που τα άυλα και απροσδιόριστα χαρακτηριστικά του είναι πολύ περισσότερα από τα υπαρκτά. Ο κάθε ένας αντιλαμβάνεται τα στοιχεία αυτά διαφορετικά, διότι είναι μία ξεχωριστή οντότητα και τα βιώνει εντελώς υποκειμενικά.’’49 Σήμερα, το μονοπάτι είναι μία μορφή χώρου που κουβαλά πλήθος χαρακτηριστικών ενός τόπου, τις μνήμες του και στοιχεία της παράδοσής του, ενώ ταυτόχρονα παραλαμβάνει και ενσωματώνει σύγχρονες δράσεις. Συνδέει γεγονότα του παρελθόντος με αυτά του παρόντος, και γίνεται δοχείο που εν δυνάμει μπορεί να παραλάβει μελλοντικά νοήματα.

42_Carreri, σελ. 49 43_Max Derruau, Ανθρωπογεωγραφία, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, μετάφρ. Γιώργος Πρεβελάκης Αθήνα, 2007, σελ. 28 44_Παγκρατίου, Μονοπάτια και οι μέθοδοι επισκευής τους, σελ. 20 45_Παγκρατίου, σελ. 20 46_Dallen J. Timothy και Stephen W. Boyd, Tourism and Trails: Cultural, Ecological and Management Issues, εκδ. Channel View Publications, 2014, σελ. 20-21 47_Carreri, Walkscapes: walking as an aesthetic practice, σελ. 24-25 48_Timothy και Boyd, Tourism and Trails, σελ. 20 49_Μαρία Κωσταγιάννη, Μονοπάτια: τόπος και μνήμη, Μεταπτυχιακή εργασία στα πλαίσια του μαθήματος «Ανθρωπολογικές προσεγγίσεις της πόλης», Αθήνα, 2011

η γραμμή ως μονοπάτι

Εικ. 18_Richard Long, A Line Made by Walking

η θεωρία της γραμμής και του μονοπατιού

2.2.2_Είδη Γραμμών

Έχοντας αναφερθεί στο τι είναι γραμμή και ποια η σημασία της σε σχέση με την επιφάνεια και τα επιμέρους σημεία της, σε αυτό το κεφάλαιο θα προσπαθήσουμε να εξετάσουμε πώς διαφοροποιούνται μεταξύ τους τα είδη των γραμμών, αλλά κυρίως πως γίνονται αντιληπτά. Συνεχίζοντας λοιπόν, τη διερεύνηση της θεωρίας του Ingold, για τις γραμμές, παρατηρούμε ότι τα είδη των γραμμών εξαρτώνται εν μέρη, από τα ίχνη (traces). Ίχνος μπορεί να θεωρηθεί κάθε διαρκές σημάδι που αφήνει κάτι/κάποιος πάνω σε μία συμπαγή επιφάνεια, μετά από συνεχή μετακίνηση. Οι άνθρωποι για παράδειγμα, λόγω της συχνής διέλευσης από τον ίδιο δρόμο με τα πόδια ή με τροχοφόρα οχήματα, αφήνουν πίσω τους ίχνη που μαρτυρούν την αφαίρεση υλικού από μία επιφάνεια (reductive traces).50 Τέτοια ίχνη συναντάμε σε όλα τα νησιά, εκεί που δεν έχουν ασφαλτοστρωθεί ακόμη όλοι οι δρόμοι, εκεί που οι κάτοικοι πηγαίνουν στις δουλειές τους με τα πόδια ή με τα γαϊδούρια τους. Με αυτόν τον τρόπο λοιπόν, δημιουργούνται τα περισσότερα μονοπάτια στα νησιά, δηλαδή με την επανάληψη μιας συγκεκριμένης πορείας. Η αφαίρεση του χώματος και της βλάστησης, που προκαλείται από τις πατημασιές των ανθρώπων και των ζώων, δημιουργούν αυτή τη γραμμή-πορεία πάνω στο έδαφος. Υπάρχουν όμως φορές που τα ίχνη δεν εμφανίζονται ως αφαιρέσεις του υλικού, αλλά προκύπτουν από την προσθήκη ενός (ή περισσοτέρων) υλικού πάνω στην επιφάνεια (additive traces). Με αυτόν τον τρόπο δημιουργείται ένα άλλο είδος γραμμής, αυτό που διαμορφώνεται από πολλαπλά στοιχεία που προστίθενται σε ένα ανάγλυφο.51 Τέτοιες γραμμές μπορούν να θεωρηθούν οι πεζούλες ή αλλιώς ξερολιθιές, που εμφανίζονται συχνά στο νησιωτικό ανάγλυφο και αποτελούν χαρακτηριστικά δείγματα της ανώνυμης ελληνικής αρχιτεκτονικής. Βλέποντάς τες να διασχίζουν τους λόφους και τις πεδιάδες, από την μία άκρη μέχρι την άλλη, αλλάζοντας πολλές φορές κατεύθυνση και προσανατολισμό, κάποιος μπορεί να σκεφτεί πως πρόκειται για γραμμές που μοιάζουν να τις γέννησε η φύση και βρίσκονταν πάντα εκεί. Πρόκειται, για την ανάγκη των ανθρώπων να ορίσουν με κάποιον τρόπο τη γη τους. Τοποθετώντας λοιπόν, πέτρες την μία πάνω στην άλλη, φτιάχνουν τις ξερολιθιές, που κανείς δεν μπορεί να διακρίνει εύκολα από που ξεκίνησαν ή που καταλήγουν. Ο Ingold στη συνέχεια, χρησιμοποιεί ως παράδειγμα ένα από τα έργα του Richard Long52 (A line made by walking), θέλοντας να αποδείξει πως υπάρχουν ίχνη που δεν ανήκουν σε κάποια από αυτές τις δύο κατηγορίες (της γραμμής που δημιουργείται από την προσθήκη υλικού σε επιφάνεια και αυτής που χαράσσεται, αφαιρώντας υλικό από μία επιφάνεια).53 Στη περίπτωση, του Long, κανένα υλικό δεν προστίθεται, αλλά ούτε αφαιρείται από την επιφάνεια. Η γραμμή στην πραγματικότητα δημιουργήθηκε λόγω της αλλοίωσης του γρασιδιού από το περπάτημα. Το

50_Ingold, Lines: A Brief History, σελ. 43. 51_Ingold, σελ. 43. 52_Ο Richard Long (γεννημένος το 1945) είναι γλύπτης. ‘‘Όταν ήταν μόνο 23 χρονών συνδύασε δύο εντελώς διαφορετικές δραστηριότητες: τη γλυπτική (γραμμή) και το περπάτημα (δράση). Με το πέρασμα του χρόνου το γλυπτό, δηλαδή η γραμμή, θα εξαφανιστεί. Το A Line Made by Walking δημιουργεί την αίσθηση του ατέρμονου, είναι ένα μακρύ τμήμα από κάτι μεγαλύτερο που σταματάει στα δέντρα που περιλαμβάνονται στο οπτικό μας πεδίο, αλλά έχει τη δυνατότητα να συνεχίσει και να διασχίσει όλο τον πλανήτη. Αυτή η εικόνα του γρασιδιού περιλαμβάνει την παρουσία της απουσίας: απουσία της δράσης, απουσία του σώματος, απουσία του αντικειμένου. Αλλά είναι επίσης αναμφισβήτητα το αποτέλεσμα της δράσης του σώματος και είναι ένα αντικείμενο, που βρίσκεται μεταξύ γλυπτικής, εγκατάστασης και αρχιτεκτονικής τοπίου.’’ Διαβάστηκε από: Carreri, Walkscapes: walking as an aesthetic practice, σελ. 142 και 144. 53_Ingold, σελ. 43.

η γραμμή ως μονοπάτι

αποτέλεσμα αυτής της πράξης ήταν ένα σημάδι που εμφανίζεται μόνο στο φωτογραφικό φίλμ και εξαφανίζεται από το έδαφος όταν το γρασίδι επιστρέψει στην αρχική του κατάσταση. Το A Line Made by Walking χάρη στη σαφήνεια και την απλότητά του, θεωρείται ένα βασικό σημείο για το ‘πέρασμα’ στην σύγχρονη τέχνη.54 Ακόμα και στη διάρκεια κάποιας βόλτας μας στην εξοχή μπορεί να παρατηρήσει κανείς, ότι περνώντας μέσα από το γρασίδι και διαγράφοντας συνεχώς την ίδια πορεία, ύστερα από λίγη ώρα, δημιουργείται κάτω από τον ήλιο, η γραμμή αυτή της πορείας. Το τέταρτο είδος γραμμής που μας απασχολεί, είναι οι γραμμές που δεν δημιουργούνται από την προσθήκη ή την αφαίρεση κάποιου υλικού στην/από την επιφάνεια, αλλά ούτε και από κάτι που την έχει σημαδέψει. Η δημιουργία της σχετίζεται με το ‘τσάκισμα-πτύχωση’ της ίδιας της επιφάνειας.55 Τέτοια γραμμή μπορεί να θεωρηθεί η γραμμή που αφήνει πίσω του ένα καράβι καθώς ταξιδεύει. Τα απόνερα δεν αποτελούν αφαίρεση, αλλά ούτε προσθήκη κάποιου υλικού πάνω στην επιφάνεια της θάλασσας. Δημιουργούνται από την προσωρινή ‘πτύχωση’ της ίδιας της επιφάνειας του νερού, αφού διασχίζεται από το καράβι. Η γραμμή αυτή αποτελεί μία πορεία που ακολουθεί του καράβι σε όλο του το ταξίδι, παραμένει ορατή για αρκετή ώρα από τη στιγμή της δημιουργίας της, αλλά σταδιακά αλλάζει η ποιότητά της –ξεκινά να υπάρχει ως μία πολύ έντονη και βίαιη γραμμή πάνω στη θάλασσα, ενώ αργότερα εξασθενεί έως ότου χαθεί για πάντα.

54_Carreri, Walkscapes: walking as an aesthetic practice, σελ. 142 και 144. 55_Ingold, Lines, σελ. 44.

Εικ. 19_Ίχνη τροχοφόρου οχήματος

η θεωρία της γραμμής και του μονοπατιού

Εικ. 20_Walter de Maria, Mile Long Drawing, έρημος Mojave

Σύμφωνα με τον Ingold, υπάρχει επίσης μια κατηγορία γραμμών που μεταφράζονται ως ‘γραμμές φαντάσματα’ (ghostly lines). Αυτό το είδος γραμμών δεν έχουν ούτε σώμα, ούτε χρώμα, ούτε υλικό. Μπορεί κάποιος να τις αντιληφθεί μόνο με έναν πιο οραματικό και μεταφυσικό τρόπο.56 Τέτοια γραμμή μπορούμε να υποθέσουμε πως είναι η γραμμή του Ισημερινού. Είναι μια γραμμή που στην πραγματικότητα ούτε βλέπουμε, ούτε αντιλαμβανόμαστε. Γνωρίζουμε όμως, τις συντεταγμένες της, σημεία και τόπους από τους οποίους περνάει και επηρεάζει. Είναι λοιπόν, μία ‘γραμμή φάντασμα’, με την οποία δεν μπορούμε να έχουμε απτή επαφή, αλλά ξέρουμε ότι υπάρχει.57 Τέλος, υπάρχει και ένα είδος γραμμών, οι οποίες δεν ταιριάζουν σε καμία κατηγορία από τις παραπάνω (lines that don’t fit). Μία τέτοια γραμμή μπορεί να θεωρηθεί το ‘μονοπάτι ατμών’ που αφήνει το αεροπλάνο πίσω του58, λόγω της τεράστιας διαφοράς θερμοκρασίας μεταξύ των καυσαερίων που εκπέμπει το αεροσκάφος και της ατμόσφαιρας, στην οποία ταξιδεύει. Για έναν περιπατητή, η γραμμή αυτή, αποτελεί ένα ‘σημάδι’ στον απέραντο ουρανό που υπάρχει πάνω από το κεφάλι του. Τον συνοδεύει για λίγα λεπτά μέχρι να χαθεί τελείως, θυμίζοντας του πως από εκείνο το σημείο, χιλιάδες πόδια πάνω από τη γη που περπατά, πέρασαν και άλλοι ταξιδιώτες σαν και αυτόν, άνθρωποι που δεν κατάφερε να τους γνωρίσει, και ίσως ούτε εκείνοι να τον ξεχώρισαν σαν ανθρώπινη μορφή μέσα στην πυκνή βλάστηση και το απέραντο τοπίο, όπως αυτό φαίνεται από το αεροπλάνο, αλλά όλοι τους αποτέλεσαν έστω για λίγο συνοδοιπόροι της ίδιας πορείας, σε διαφορετικά επίπεδα και μονοπάτια. 56_Ingold, σελ. 47. 57_Άμα θελήσουμε να γίνουμε πιο ονειροπόλοι και να ψάξουμε τέτοιες γραμμές (ghostly lines), γύρω μας ή να γίνουμε ακόμη και ιχνηλάτες ‘γραμμών φαντάσματα’, θα διαπιστώσουμε ότι κοιτάζοντας έναν άνθρωπο, που περπατάει σκυφτός, πολύ πιθανόν να εντοπίσουμε μια τέτοια γραμμή να τον ακολουθεί. Είναι η γραμμή των σκέψεων του. Όσο περπατάει σκέφτεται και επομένως, αυτή η γραμμή, τον ακολουθεί μέχρι τον προορισμό του: μία σειρά από προβληματισμούς, έγνοιες και ερωτήματα, που περιμένουν εκεί μέχρι να ξεκινήσει και πάλι την επόμενη διαδρομή. 58_Ingold, σελ. 50.

Εικ. 21_Η γραμμή που σχηματίζει το καράβι φτάνοντας στην Κέα

Εικ. 22_Carl Andre, Sixteen Steel Cardina

η γραμμή ως μονοπάτι

Εικ. 23_Περιπατητές σε μονοπάτι στο Παναιτωλικό Αγρινίου

η θεωρία της γραμμής και του μονοπατιού

2.2.3_Είδη Μονοπατιών στο τοπίο

Τα μονοπάτια και οι διαδρομές, αποτελούσαν πάντα τη θεμελιώδη αρχή για να ταξιδέψει κανείς. Αρχικά, για βιοποριστικούς, εμπορικούς, επεκτατικούς, μεταναστευτικούς λόγους και αργότερα για λόγους αναψυχής και τουρισμού.59 Κάθε φορά, ανάλογα με τη συχνότητα της χρήσης του μονοπατιού, τις δραστηριότητες που φιλοξενεί, τους τόπους που συνδέει, το ανάγλυφο το οποίο διασχίζει, το εργατικό δυναμικό που το κατασκευάζει και τις ικανότητές του στην τελική επίστρωση,60 αλλά και το ύφος και την κουλτούρα των διαφόρων περιπατητών που το χρησιμοποιούν, το μονοπάτι διαφοροποιείται. Μέσα από την έρευνα, διαπιστώσαμε πως έχουν χαραχθεί αμέτρητα μονοπάτια, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Υπάρχουν μονοπάτια, μικρά, και άλλα που είναι μεγάλα. Κάποια αποτελούν δημόσια περάσματα, ενώ άλλα είναι ιδιωτικής χρήσης. Πολλές διαδρομές δημιουργούνται από την ίδια τη φύση, ενώ άλλες από τον άνθρωπο για την ανάδειξη σημείων με πολιτιστικό και ιστορικό ενδιαφέρον.61 Θέλοντας λοιπόν, να εξετάσουμε τα μονοπάτια ως προς την δομή τους, θα τα κατατάξουμε σε κατηγορίες που αρχικά σχετίζονται με τη λειτουργία και τη χρήση τους, σε: κύριους άξονες επικοινωνίας, μονοπάτια μεγάλων αποστάσεων-αναψυχής, διαβίωσης, ερμηνείας της φύσης , πολιτιστικού ενδιαφέροντος και σε μονοπάτια που η αξία της μνήμης τους είναι συμβολική και γίνεται κατανοητή μόνο μέσα από την βιωματική εμπειρία. 62 Έπειτα, θα ερευνηθούν σύμφωνα με την κατασκευή και το ανάγλυφο, πάνω στο οποίο βρίσκονται. Ως κύριοι άξονες επικοινωνίας μπορούν να θεωρηθούν τα μονοπάτια που συνδέουν τα διοικητικά/εμπορικά κέντρα, όπως είναι ο δρόμος του μεταξιού, ο δρόμος του τσαγιού και οι δρόμοι που ακολουθούν τα καραβάνια, “γι’ αυτό συνήθως διέθεταν και ανάλογες υποδομές (γέφυρες, χάνια, κλπ)”.63 Σε αυτή την κατηγορία μπορούν να ταξινομηθούν και τα μονοπάτια που συνδέουν τα διοικητικά/εμπορικά κέντρα με τα θρησκευτικά.64 Αυτά έχουν συνήθως μεγάλο μήκος, είναι καταγεγραμμένα-αποτυπωμένα σε χάρτη, είναι ευκρινώς χαραγμένα στο έδαφος και κατά κύριο λόγο συντηρούνται καλά λόγω της συχνής τους χρήσης. Κατά τη διάρκεια των αρχαίων χρόνων και του μεσαίωνα, οι προκαθορισμένες διαδρομές αναπτύχθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν για τη μεταφορά αγαθών και ανθρώπων από το ένα μέρος στο άλλο. Οι δρόμοι αυτοί ήταν συνήθως πλακοστρωμένοι και σηματοδοτημένοι, κατά την Ρωμαϊκή εποχή.65

59_Timothy και Boyd, Tourism and Trails, σελ. 20. 60_“Η παραδοσιακή κατασκευή των λιθόστρωτων (μονοπατιών) δεν γνώριζε τις σημερινές ευκολίες που παρέχουν τα μηχανικά μέσα. Στηρίζονταν αποκλειστικά στην δεξιότητα του τεχνίτη και την πείρα του.” Διαβάστηκε από: Παγκρατίου, Μονοπάτια και οι μέθοδοι επισκευής τους, σελ. 40. 61_Timothy και Boyd, Tourism and Trails. 62_Παγκρατίου, Μονοπάτια και οι μέθοδοι επισκευής τους, σελ. 15. 63_Παγκρατίου, σελ. 15. 64_Παγκρατίου, σελ. 15. 65_Timothy και Boyd, Tourism and Trails, σελ. 20-21.

η γραμμή ως μονοπάτι

Πολύ μεγαλύτερο μήκος διαθέτουν τα μονοπάτια μεγάλων αποστάσεων, όπως είναι τα ευρωπαϊκά66 και εθνικά . Αυτά αποτελούνται κατά κύριο λόγο από ένα δίκτυο μικρότερων τοπικών μονοπατιών που υπήρχαν από παλιά και περνούν μέσα από οικισμούς, αρχαιολογικούς χώρους, σπήλαια, λιμάνια, παραλίες και σημεία φυσικού και πολιτιστικού ενδιαφέροντος.67 Απευθύνονται σε πολλούς περιπατητές ανά τον κόσμο, είναι χαρτογραφημένα και διαθέτουν σημάνσεις. Φιλοξενούν κατά μήκος τους, καταφύγια, βρύσες και χώρους για θέαση και ανάπαυση. Η οργάνωση και συντήρηση τους πολλές φορές είναι ζήτημα διαφόρων οργανώσεων, είτε της τοπικής κοινωνίας, είτε μεγαλύτερων ομάδων (εθνικών ή διεθνών) και πολιτιστικών, περιπατητικών, ορειβατικών συλλόγων κ.α. Ένα μέρος, του δικτύου των ευρωπαϊκών και εθνικών μονοπατιών, μπορεί να θεωρηθούν τα μονοπάτια αναψυχής, που λειτουργούν ως περίπατοι στην ύπαιθρο, για τη μεταφορά των κατοίκων μεταξύ των οικισμών/πόλεων και συνήθως φιλοξενούν δραστηριότητες, για τους περιπατητές.68 Είναι σίγουρα μικρότερα (σε μήκος) από τα προηγούμενα, αφού ο χρόνος που χρειάζεται για να τα διασχίσει κανείς κυμαίνεται από μία ώρα έως λίγες μέρες. Αυτού του είδους οι πορείες χωρίζονται με τη σειρά τους σε δύο κατηγορίες: στου βρόγχου και της διάσχισης. Μονοπάτια του βρόγχου είναι οι διαδρομές του κυνηγιού και τα ορειβατικά μονοπάτια. Σε αυτή την περίπτωση το μονοπάτι έχει αρχή και τέλος. Ο κυνηγός, όπως και ο ορειβάτης ξεκινούν από κάποιο σημείο αφήνοντας πίσω το μεταφορικό τους μέσο και ακολουθούν μία πορεία, η οποία θα τους οδηγήσει και πάλι στο σημείο την εκκίνησης τους. Αντιθέτως, τα μονοπάτια διάσχισης έχουν την εξής ιδιαιτερότητα: η εκκίνηση βρίσκεται σε άλλο σημείο από αυτό του τερματισμού, γι’ αυτό και συνήθως έχουν μια πιο γραμμική μορφή η δομή ή ακολουθούν μία πιο γραμμική πορεία. Τέτοια μονοπάτια είναι αυτά που διασχίζουν φαράγγια ή χρησιμοποιούνται για trekking διαδρομές.69 Τα πιο κοινά και πολυσύχναστα είδη μονοπατιών, είναι αυτά που σχετίζονται με την διαβίωση των κοινοτήτων. Συνήθως οι περισσότεροι πολιτισμοί, από αρχαιοτάτων χρόνων, ζούσαν από την γεωργία και την κτηνοτροφία. Σήμερα διαδρομές που οδηγούν σε κτήματααμπέλια70, (γεωργικές εγκαταστάσεις), νερόμυλους, βοσκοτόπια, στάνες, τις συναντάμε κυρίως σε επαρχιακές και νησιώτικές περιοχές.71 Τέτοιου είδους μονοπάτια -όπως και αυτά που οδηγούν από το λιμάνι στην πόλη- χαρακτηρίζονται από το μεγάλο πλάτος τους σε σχέση με τα υπόλοιπα εντός των οικισμών. Αυτό συμβαίνει, διότι πρέπει να υπάρχει ικανός χώρος ώστε να περνούν τροχοφόρα οχήματα και ζώα που μεταφέρουν εμπορεύματα, προϊόντα και ανθρώπους. Η στροφή των ανθρώπων προς τη φύση και η κατανόηση της αξίας του περιβάλλοντος, οδήγησε στο να υπάρχουν περιπατητές με εκπαιδευτικό και ενημερωτικό ενδιαφέρον για τις δασικές εκτάσεις, τις προστατευόμενες περιοχές (NATURA) και για τις αγροτουριστικές εγκαταστάσεις. Περιοχές, τις οποίες διατρέχουν μονοπάτια με σκοπό την ερμηνεία της φύσης. Μέσα σε δασικά τοπία, βοτανικούς κήπους και πάρκα με ιδιαίτερο γεωμορφολογικό ενδιαφέρον, δίνεται η

66_‘Είναι ένα δίκτυο μονοπατιών που διασχίζει διαφορετικές χώρες της Ευρώπης προς όλες τις κατευθύνσεις. Υπάρχουν συνολικά 12 τέτοια μονοπάτια με την κωδική ονομασία Ε1 εως Ε12.’ Διαβάστηκε από: Παγκρατίου, Μονοπάτια και οι μέθοδοι επισκευής τους, σελ. 15-16. 67_Παγκρατίου, σελ. 15-16. 68_Timothy και Boyd, Tourism and Trails, σελ. 25. 69_Παγκρατίου, σελ. 16-17. 70_Timothy και Boyd, Tourism and Trails, σελ. 86-87. 71_Παγκρατίου, σελ. 18.

η θεωρία της γραμμής και του μονοπατιού

Εικ. 24_Μεταφορά άμμου σε μονοπατι της ορεινής κεντρικής Λευκάδας

Εικ. 25_Ο Πάρβας στις καλλιέργειές του στην Αμοργό

η γραμμή ως μονοπάτι

Εικ. 26_Slave Routes

Εικ. 27_Μετακίνηση προσφύγων

η θεωρία της γραμμής και του μονοπατιού

δυνατότητα στον περιπατητή να αισθανθεί και να κατανοήσει το περιβάλλον γύρω του (τα φυτά, τα δέντρα, τον κύκλο του νερού, τα ερπετά, τα έντομα, τα πουλιά, τους γεωλογικούς σχηματισμούς, τη γεωμορφολογία κλπ).72 Να νιώσει δηλαδή, τα χρώματα και τις μυρωδιές της φύσης, να μάθει πως δημιουργήθηκε όλος αυτός ο φυσικός πλούτος και να γνωρίσει τα οφέλη του, μέσα από έναν σύντομο και ξεκούραστο περίπατο. Τέλος, υπάρχουν και οι πολιτιστικές διαδρομές, που οδηγούν σε αρχαιολογικούς χώρους, σε τόπους λατρείας, αλλά χρησιμοποιούνται και σε πανηγύρια και φεστιβάλ.73 Ένα τέτοιο μονοπάτι, πολιτιστικού χαρακτήρα, μπορούμε να θεωρήσουμε πως είναι του Πικιώνη (Αθηναϊκός περίπατος). Μία ακόμη διαδρομή, που είχε θρησκευτικό χαρακτήρα στην αρχαιότητα, είναι αυτή των Ελευσίνιων Μυστηρίων. Μυημένοι και μη ξεκινούσαν από την Αθήνα για την Ελευσίνα, πραγματοποιώντας στον δρόμο μία σειρά από στάσεις που είχαν τελετουργικό χαρακτήρα. Το ίδιο γινόταν και από τους αρχαίους υποστηρικτές του βουδισμού, που ταξίδευαν κατά μήκος των δικτύων ‘piligrim’, για να επισκεφθούν τους χώρους που συσχετίζονται με τη γέννηση, τη διακονία και τον θάνατο του βούδα. Αυτά τα προδιαγεγραμμένα μονοπάτια οδηγούσαν στην κάθαρση, την ταπεινότητα και τη δοκιμή της πίστης των πνευματιστών, αφού είχαν υποβληθεί πρώτα στη δοκιμασία της περιπλάνησης σε μονοπάτια μεγάλων αποστάσεων και περιοχών δύσκολης τοπογραφίας (ή δύσβατα και μεγάλων αποστάσεων μονοπάτια).74 Υπάρχει ένα διαφορετικό είδος δικτύου μονοπατιών , ‘η διαδρομή των σκλάβων’ (The Slave Route75), όπου πορείες ξεκινούν από χωριά της Δυτικής Αφρικής και συνδέουν χώρες, τοποθεσίες και οργανώσεις, με στόχο την τεκμηρίωση, την υπενθύμιση και την ανάδειξη των θλιβερών γεγονότων του διατλαντικού δουλεμπορίου. Μια πιο πρόσφατη μορφή μονοπατιών, που ταυτίζονται με τον πόνο, τις κακουχίες και τον ξεριζωμό ολόκληρων λαών, είναι ‘οι διαδρομές της μετανάστευσης’ (dark migration trails). Σήμερα, υπάρχουν πολλά μονοπάτια εξαναγκαστικής μετανάστευσης, στα οποία αποδίδεται φόρος τιμής, για τη μνήμη των ανθρώπων που με δυσκολία περπάτησαν αυτές τις πορείες μέσα σε δάση, ερήμους, κρύο και ζέστη, όπως και για αυτούς που έχασαν τη ζωή ‘περπατώντας’, προσπαθώντας να μεταναστεύσουν και να προσεγγίσουν έναν καλύτερο τόπο.76

72_Παγκρατίου, σελ. 18. 73_Παγκρατίου, σελ. 18-19. 74_Timothy και Boyd, Tourism and Trails, σελ. 20-21. 75_‘The Slave Route’: ιδρύθηκε από την UNESCO, το 1994. Διαβάστηκε από: Timothy και Boyd, σελ. 60-61. 76_Timothy και Boyd, σελ. 59-61.

η γραμμή ως μονοπάτι

Εικ. 28_Μονοπάτι στη Σαντορίνη

Εικ. 29_Γεωργικό μονοπάτι στην Κρήτη

η θεωρία της γραμμής και του μονοπατιού

Τέλος, συναντάμε και άλλου είδους πορείες που μπορούν να συμπεριληφθούν, ως ειδική κατηγορία των μονοπατιών πολιτιστικού χαρακτήρα και αναψυχής, είτε να θεωρηθούν αυτόνομες κατηγορίες. Μπορεί να είναι βιομηχανικές διαδρομές, μέσω των οποίων, οι ταξιδιώτες, έχουν τη δυνατότητα περπατώντας, να προσεγγίσουν το βιομηχανικό παρελθόν μιας περιοχής, όπως και τα επιτεύγματα του σήμερα. Οι θαλάσσιες διαδρομές, αποτελούν και αυτές ένα δίκτυο τέτοιων μονοπατιών. Είναι προκαθορισμένες πορείες, μέσω των οποίων δεν βιώνεται ο τόπος περπατώντας, αλλά με τη βοήθεια της ακτοπλοΐας.77 Ένα άλλο κριτήριο κατηγοριοποίησης των μονοπατιών, αποτελεί ο τρόπος κατασκευής τους. Αν είναι δηλαδή φυσικά μονοπάτια ή τεχνητού δαπέδου. Τα φυσικά, είναι συνήθως χωμάτινα (πολλές φορές καλυμμένα με φυτά), βραχώδη78 ή αμμώδη (κυρίως τα παραλιακά μονοπάτια). Είναι αυτά που δημιουργούνται, όπως και οι γραμμές, από την αφαίρεση ή την προσθήκη υλικού από/ στην επιφάνεια του εδάφους, εξαιτίας της συνεχόμενης κίνησης πεζών, ζώων και τροχοφόρων οχημάτων. Τα μονοπάτια τεχνητού δαπέδου κατασκευάζονται από τους απλούς κατοίκους ή από εξειδικευμένους τεχνίτες του κάθε τόπου. Μπορεί να είναι λιθόστρωτα, πλακολιθόστρωτα, από πατημένο χώμα ή μακαντάμ (διαβαθμισμένο υλικό σε πίεση).79 Το μεγάλο πρόβλημα και στις δύο περιπτώσεις είναι η ανάγκη των μονοπατιών αυτών για φροντίδα και ανακατασκευή. Τα φυσικά μονοπάτια μετά τους χειμερινούς μήνες χρειάζονται ξεχορτάριασμα, ενώ τα τεχνητά –ιδιαίτερα μετά από τις φθινοπωρινές καταιγίδες- αλλά και με την πάροδο του χρόνου και την πολλαπλή διέλευση τροχοφόρων, χρειάζονται επισκευές σε διάφορα σημεία, όπου έχουν υποστεί καθιζήσεις και κατολισθήσεις. Τέλος, τα μονοπάτια μπορούν να διαφοροποιούνται ανάλογα με το έδαφος πάνω στο οποίο σχηματίζονται. Αν είναι δηλαδή πεδινό, ορεινό80, παραθαλάσσιο, ή ακτοπλοϊκό μονοπάτι. Υπάρχουν πολλά που ξεκινούν ως πεδινά ή ορεινά και καταλήγουν να γίνονται παραθαλάσσια ή ακτοπλοϊκά. Τα ευρωπαϊκά μονοπάτια και συγκεκριμένα τα Ε4 και Ε6, που διασχίζουν την Ελλάδα, με κατεύθυνση βορρά-νότου και ανατολής-δύσης αντίστοιχα, διακόπτονται σε κάποια σημεία – εκεί που συναντάν τη θάλασσα- και αναδύονται πάλι όταν ξαναβρίσκουν στεριά, κατά μήκος της πορείας τους.81 Ο περιπατητής βέβαια μπορεί να ακολουθήσει αυτή την πορεία επιβιβαζόμενος σε ένα πλοίο που θα τον μεταφέρει στην απέναντι πλευρά για να συνεχίσει και πάλι την πεζοπορία στην χερσαία διαδρομή. Σίγουρα, τα ορεινά κυρίως μονοπάτια, θεωρούνται πιο δύσβατα και επικίνδυνα (κυρίως τους χειμερινούς μήνες), αφού το φθινόπωρο με τα φύλλα και τον χειμώνα με τα χιόνια, εξαφανίζονται και ολόκληρα χωριά αποκλείονται. Ένα μονοπάτι λοιπόν, δεν διατηρεί για πάντα αναλλοίωτα τα χαρακτηριστικά του, μπορεί με το πέρασμα των χρόνων -ακόμη και των εποχών- να αλλάζει μορφή και χρήση, να καταστρέφεται ή να ανακατασκευάζεται, να εξαφανίζεται ή να γίνεται πιο εμφανές και αντιληπτό από τον θεατή. Επομένως, η δομή του είναι πολυδιάστατη και εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, με βασικότερους, αυτόν της φύσης (τις καιρικές συνθήκες και το φως) και της εξέλιξης των κοινωνιών.

77_Timothy και Boyd, σελ. 77 και 81-82. 78_Παγκρατίου, Μονοπάτια και οι μέθοδοι επισκευής τους, σελ. 14. 79_Παγκρατίου, σελ. 13. 80_Παγκρατίου, σελ. 28. 81_’Πεζοπορικές Διαδρομές’, ημερομηνία πρόσβασης 3 Μάιος 2018, http://www.pezoporia.gr/pez/routes.asp?toggle=2.

η γραμμή ως μονοπάτι

2.3_Το μονοπάτι ως αρχετυπική έννοια έξω από το Δυτικό παράδειγμα ‘DO’, Ο Δρόμος του Τσαγιού και του Μεταξιού Η ιαπωνική λέξη do (ή michi/tao στην κινέζικη γλώσσα) μεταφράζεται ως ‘μονοπάτι’ και θεωρείται σημαντική έννοια, η οποία διατρέχει πολλές πτυχές, σε διάφορα ιδεολογικά ρεύματα και πρακτικές, της ανατολής. Αν παρατηρήσουμε το ιδεόγραμμα θα διαπιστώσουμε την ιδιαίτερη σημασία του, καθώς αποτελείται από δύο ‘χαρακτήρες’. Στη δεξιά πλευρά ο χαρακτήρας συμβολίζει την κορυφή του κεφαλιού, την υψηλότερη θέση στο σώμα, που μεταφράζεται και ως ‘στόχος’. Ενώ το αριστερά στοιχείο, που σημαίνει ‘να πάω σε’, είναι μία γραμμή, και σε συνδυασμό με τη δεξιά πλευρά συμβολίζει την κίνηση του ανθρώπου στο μονοπάτι.82 Γενικά, το υποκείμενο (ο άνθρωπος) δεν διαχωρίζεται από το αντικείμενο (το μονοπάτι). Η λέξη do χρησιμοποιείται συνήθως ως συνθετικό πολλών λέξεων στην ιαπωνική και κινέζικη γλώσσα, για να δείξει ότι υπάρχει ανησυχία σχετικά με την πνευματική ανάπτυξη της ενέργειας, της πρακτικής, ή αλλιώς της κατάστασης, κ.α. που αυτή περιγράφει. 82_Shogo Oketani και Leza Lowitz, Designing with Kanji: Japanese Character Motifs for Surface, Skin & Spirit, εκδ. Stone Bridge Press, 2003, σελ.106.

Εικ. 30_Μεταφορά τσαγιού στο Δρόμο του Μεταξιού

Εικ. 31_Καραβάνι στο Δρόμο του Μεταξιού

Εικ. 32_Χάρτης του Δρόμου του Τσαγιού

η θεωρία της γραμμής και του μονοπατιού

Για παράδειγμα, η λέξη dojo83, αναφέρεται στον “κάθε τόπο άσκησης των ιαπωνικών πολεμικών τεχνών”,84 περιγράφει κάθε χώρο, στον οποίο γίνεται εξάσκηση κάθε πολεμικού ‘τρόπου’ (ken-do: ο δρόμος του σπαθιού, ai-ki-do: ο δρόμος της ισορροπίας του πνεύματος κλπ). Ωστόσο, σαν όρος δεν χρησιμοποιείται για να περιγράψει μόνο πολεμικές πρακτικές, αναφέρεται και σε άλλες, όπως είναι η τέχνη της καλλιγραφίας (sho-do) ή η τελετή του τσαγιού (sa-do85).86 Το γεγονός αυτό έγκειται στη ευρύτερη έννοια του όρου, που αναφέρεται σε “ένα πρακτικό είδος τόπου, όχι μόνο για να περιγράψει ‘υψηλές ιδέες’, αλλά κυρίως για μπορέσει να τις συνειδητοποιεί κάποιος με έναν φυσικό ή τουλάχιστον ‘χειροπιαστό’ τρόπο”.87 Στον κινέζικο πολιτισμό, το tao αποτελεί “τον τρόπο που ταξιδεύουν όλα τα μονοπάτια (…), έναν χάρτη για εκατομμύρια μονοπάτια”.88 Τοπίο του μονοπατιού αυτού, είναι ο Ταοϊσμός.89 Δεν αποτελεί κάποιου είδους οργανωμένη θρησκεία ή φιλοσοφία, αλλά κυρίως μία ευέλικτη μέθοδο, για να μπορέσει ο άνθρωπος, να ερμηνεύσει το σύμπαν, τη φύση και τον δρόμο, που ακολουθώντας τον θα καταφέρει να ζήσει με αρμονία.90 Ο Ταϊσμός συγκέντρωσε πάνω του μια σειρά από είδη δικαιωμάτων, τελετουργιών, πρακτικών, καθώς εξαπλωνόταν σε διάφορες περιοχές της Κίνας (αργότερα της Ιαπωνίας και άλλων περιοχών της Ασίας), επιφέροντας ομορφιά και κομψή τελειοποίηση στην αισθητική των τεχνών. Συνοψίζοντας, θα μπορούσαμε να πούμε πως το Tao είναι το μονοπάτι που ακολουθεί ένα ζωντανό ον, σε έναν μικρό πλανήτη, για να βρει τον κατάλληλο βηματισμό, ώστε να μπορέσει να το συνοδεύσει στο ‘χορό’ του: “όπως το Ταο οδηγεί, εμείς ακολουθούμε”91.92 Ο Δρόμος του Τσαγιού, ανάγεται σε ένα πνευματικό μονοπάτι, που επηρεάστηκε ιδιαίτερα από τον Ταοϊσμό. Αν επιλέξει κάποιος, να το ακολουθήσει, μαθαίνει να πίνει τσάι, εκτελώντας μία συγκεκριμένη διαδικασία-ιεροτελεστία. Είναι ένας τρόπος, μέσα από τον οποίο, οι άνθρωποι μοιράζονται την εσωτερική τους ηρεμία και γαλήνη, αποσυμφορίζουν το ‘εγώ’ τους και έτσι καλλιεργείται μια πιο ανοιχτή επαφή μεταξύ τους. Επομένως, το να πίνει κάποιος τσάι ‘με tao’, σημαίνει ότι αφήνει πίσω όλα του τα προβλήματα και είναι μόνο ο εαυτός του, όπως είναι στην πραγματική του φύση και υπόσταση. Αυτή η ‘πραγματική φύση’ είναι το tao, που βοηθάει στην επικοινωνία ‘Ανθρώπου-Φύσης’, που τόσο πολύ λείπει στην σύγχρονη εποχή.93

83_“Η λέξη dojo (do-jo) κυριολεκτικά μεταφράζεται ως ‘μονοπάτι/δρόμος/τρόπος-χώρος’ ή ‘ο χώρος του μονοπατιού/δρόμου/ τρόπου’.” Διαβάστηκε από: Leonidas Koutsoumpos, ‘Inhabiting Ethics: Educational Praxis in the Design Studio, the Music Class and the Dojo’, 28 Μαρτίου 2018, σελ. 83. 84_Leonidas Koutsoumpos, ‘Inhabiting Ethics: Educational Praxis in the Design Studio, the Music Class and the Dojo’, 28 Μαρτίου 2018, σελ. 83 https://www.academia.edu/643118/Inhabiting_Ethics_Educational_Praxis_in_the_Design_Studio_the_Music_Class_ and_the_Dojo. 85_Oketani και Lowitz, Designing with Kanji, σελ. 106. 86_Koutsoumpos, ‘Inhabiting Ethics’, σελ. 84. 87_Davis Winston, Magic and Exorcism in Modern Japan, εκδ. Stanford University Press, Stanford California, 1980, σελ. 1. Διαβάστηκε από Koutsoumpos, σελ. 84. 88_Aaron Fisher, Way of Tea: Reflections on a Life with Tea,, εκδ. Tuttle Publishing, 2011, σελ. 12. 89_Fisher, σελ. 12. 90_Fisher, σελ. 13. 91_Fisher, σελ. 17. 92_Fisher, σελ. 15-17. 93_Fisher, σελ. 20,24. Εικ. 33_Ιερογλυφικό, σύμβολο του tao

το μονοπάτι ως αρχετυπική έννοια έξω από το Δυτικό παράδειγμα

Πέρα από την φιλοσοφία του Ταοϊσμού σχετικά με τον τρόπο που πίνει κανείς τσάι ‘με tao’, ο Δρόμος του Τσαγιού αναφέρεται πρακτικά σε ένα μεγάλο δίκτυο μονοπατιών, με εμπορική κυρίως σημασία: στον αρχαίο Δρόμο του Τσαγιού και του Αλόγου. Ξεκινώντας από την Κίνα, διέσχιζε περιοχές του Θιβέτ, του Νεπάλ και της Ινδίας, καταλήγοντας στην Δυτική Ασία ή ακόμη και σε Δυτικές Αφρικάνικες ακτές της Ερυθράς θάλασσας. Την αρχαία εποχή, οι κάτοικοι των περιοχών Sichuan και Yunnan, αντάλλασαν το τσάι που παρήγαγαν, με άλογα ή φάρμακα, με τους κατοίκους του Θιβέτ. Τα προϊόντα αυτά, όπως και άλλα εμπορεύματα, μεταφερόταν με καραβάνια, γεγονός που οδήγησε στην σημερινή ονομασία του δρόμου94.95 Ο Δρόμος του Μεταξιού αποτελούσε ένα από τα μεγαλύτερα δίκτυα μονοπατιών, μεγαλύτερης εμβέλειας από αυτό του Τσαγιού και του Αλόγου, αφού ξεκινούσε από την Κίνα και κατέληγε στην Ρώμη. Εμφανίστηκε για πρώτη φορά το 130 π.Χ., (προπορευόμενο χρονικά του ‘Δρόμου του Τσαγιού και του Αλόγου’). Παρ’ ‘ότι αναφερόμαστε σε έναν μόνο δρόμο (Silk Road), στην πραγματικότητα περιγράφουμε ένα δίκτυο εμπορικών διαδρομών (Silk Routes).96 Μέσα από αυτούς εφοδιαζόταν η Ευρώπη με τα ‘εξωτικά’ προϊόντα της Ανατολής, ενώ η Ασία ερχόταν σε επαφή με το δυτικό πνεύμα.97 Το δίκτυο αυτό επηρέασε ιδιαίτερα την οικονομία, τον πολιτισμό και την αρχιτεκτονική, των περιοχών που διέσχιζε. Αποτελούσε τον κεντρικό άξονα γύρω από τον οποίο περιστρεφόταν οι ενέργειες-ασχολίες των όλων των κατοίκων, ενώ ολόκληρη η πόλη οργανωνόταν με βάση αυτόν. Κατασκευάστηκαν μεγάλες αγορές, διανοίχτηκαν δρόμοι, δημιουργήθηκαν νέα είδη κατασκευών πάνω στα μονοπάτια για τη φιλοξενία καραβανιών (caravanserais).98 Το ‘κλείσιμο’ των διαδρομών (1453 μ.Χ.) ήρθε με την Οθωμανική Αυτοκρατορία, η οποία παρεμπόδισε το εμπόριο με την Δύση. Η ανάγκη για επικοινωνία της Ευρώπης με την Ασία, οδήγησε στην ανακάλυψη νέων ακτοπλοϊκών διαδρομών, από Ευρωπαίους εξερευνητές. Επομένως οι χερσαίοι δρόμοι αντικαταστήθηκαν με τους θαλάσσιους, μέχρι το 1660μ.Χ.99 Συμπερασματικά, στις ανατολικές κοινωνίες -ιδιαίτερα στην Κίνα- συναντάμε μία κοινή πορεία μονοπατιού και ανθρώπου. Το μονοπάτι υφίσταται, από τη στιγμή που ‘περπατιέται’ από τον περιπατητή. Όλες οι αρχές, οι νόμοι, οι διαδικασίες, οι πρακτικές υπάρχουν, διότι κάποιος τις ενστερνίζεται, τις ακολουθεί, τις εξασκεί και τέλος τις καλλιεργεί. Άλλωστε, το μονοπάτι είναι που τον καθοδηγεί, ‘δεν περπατάει ο περιπατητής το μονοπάτι, αλλά το μονοπάτι τον περιπατητή’. Αντιθέτως, στις δυτικές κοινωνίες, το μονοπάτι ‘περπατείται’ από τον άνθρωπο, δηλαδή, δεν αποτελούν ένα σώμα. Παρατηρούμε πως το μονοπάτι, είτε αναφερόμαστε στην πνευματική, είτε στην πρακτική έννοια του όρου (εμπορικός δρόμος), έχει αποτελέσει τη ‘ραχοκοκαλιά’ για τη ζωή ολόκληρων κοινωνιών. Θέλοντας λοιπόν, να τονίσουμε και να αποδείξουμε αυτό το κομμάτι της έρευνας, μειώνοντας όμως αυτή τη φορά την κλίμακα των δικτύων μονοπατιών, θα αναφερθούμε περιληπτικά στη ζωή των φυλών Inuit του Καναδά και των Αβορίγινων της Αυστραλίας, η οποία συνδέεται άρρηκτα με τα σημάδια, τα ίχνη και τις ‘γραμμές’ του τοπίου. 94_Ονομάστηκε ‘Ο Δρόμος του Τσαγιού και του Αλόγου’, από τον Mu Jihong, το 1990, όταν εξερεύνησε αυτά τα μονοπάτια μαζί με άλλους πέντε συνοδοιπόρους. Διαβάστηκε από Xiaohong Wang, ‘Mapping the Tea Horse Road’, 2016-03-07 https:// maps.cga.harvard.edu/chgis/docs/WangXiaoHong_TeaHorseRoad_Report_20160408.pdf Τελευταία ανάκτηση 14.5.2018, 1:50μμ 95_Xiaohong Wang, ‘Mapping the Tea Horse Road’, 2016-03-07, Τελευταία ανάκτηση 14.5.2018, 1:50μμ 96_‘Silk Road’, Ancient History Encyclopedia, ημερομηνία πρόσβασης 5 Μαΐου 2018, https://www.ancient.eu/Silk_Road/. 97_jl2977, ‘China’s Silk Road: Resurrection of an Ancient Concept’, The Yale Tribune, 23 Αυγούστου 2017, https://campuspress. yale.edu/tribune/chinas-silk-road-resurrection-of-an-ancient-concept/. 98_Σημειώσεις από το μάθημα Ιστορίας 8, εαρινό εξάμηνο 2016, διδάσκουσα: Μαρίνου Γεωργία. 99_‘Silk Road’.

η θεωρία της γραμμής και του μονοπατιού

Τα ταξίδια αποτελούν σημαντικό μέρος στη ζωή των ανθρώπων του Nunavut, στον Καναδά. Ταξιδεύουν, γιατί μόνο έτσι μπορούν να επικοινωνήσουν μεταξύ τους οι κοινότητες, αλλά και για κυνηγετικούς και αλιευτικούς λόγους. Όταν το χιόνι καλύπτει τη γη και τον πάγο της θάλασσας, οι ταξιδιώτες αρχίζουν να χαράσσουν μονοπάτια μέσα στο αχανές τοπίο. Διαθέτουν έναν ιδιαίτερο τρόπο να αναγνωρίζουν τα ίχνη μέσα στη φύση (ο οποίος εκσυγχρονίζεται με τις γενιές), γεγονός που τους οδηγεί στο να ανακαλύπτουν και να επαναφέρουν στην επιφάνεια παλαιότερα μονοπάτια, σχηματισμένα από τους προγόνους τους. Αυτές οι διαδρομές, αποτελούν κομμάτι της ατομικής και της συλλογικής μνήμης της κοινωνίας των Inuit.100 Η γνώση της ιστορίας και της προέλευσης αυτών τον μονοπατιών, τους προσφέρει σιγουριά και ασφάλεια. Εξασφαλίζοντας έτσι ένα αξιόπιστο ταξίδι, οι Inuit διαμορφώνουν ένα δίκτυο χερσαίων και θαλάσσιων (παγωμένων) διαδρομών.101 Ο Σταυρίδης, στο βιβλίο του Μνήμη και Εμπειρία του Χώρου, αναφερόμενος στην έννοια του χώρου, τον παρομοιάζει με παρτιτούρα. Τονίζει πως “η παρτιτούρα για να αναγνωριστεί ως παρτιτούρα και όχι ως ακατανόητα σημάδια και σχέσεις γραμμών, χρειάζεται να ξέρει κανείς να τη διαβάζει”.102 Στη συνέχεια, θέλοντας να τεκμηριώσει, τη θέση του, αναφέρεται στους Αβορίγινες, σε αυτή την φυλή ιθαγενών της Αυστραλίας, η οποία αναγνωρίζοντας τα άπειρα σημάδια στη φύση γύρω της, οργανώνει τη ζωή της μέσα από αυτά. Τα σημάδια αυτά, υποδεικνύουν δρόμους συνάντησης και η γνώση τους μεταφέρεται με τραγούδια.103 “Στα ‘μονοπάτια των τραγουδιών’ (αυτών) γεννιέται ο ιστός ενός ολόκληρου πολιτισμού.”104

Συμπερασματικά, με βάση τα προηγούμενα κεφάλαια, τα μονοπάτια είναι ‘οδοί μετακίνησης’, είναι ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι επικοινωνούν μεταξύ τους και με άλλες κοινωνίες, είναι ‘οδοί διαφυγής’, και πορείες βιοποριστικές, αναψυχής, πολιτισμού και τουρισμού. Είναι ενεργήματα του ατόμου στο χώρο με πολλαπλούς ρόλους. Πέρα από όλα αυτά όμως, το μονοπάτι μπορεί να γίνει φιλοσοφία και τρόπος ζωής, γεγονός που του προσδίδει ένα ισχυρό θεωρητικό υπόβαθρο. 100_Στην φυλή των Inuit αναφέρεται και ο Ingold, συγκρίνοντας το είδος του ταξιδιού και το ίχνος της γραμμής που αφήνουν πίσω τους (τα μονοπάτια), με τις αντίστοιχες θαλάσσιες διαδρομές των Βρετανών θαλασσοπόρων. Οι μεν μετακινούνται πάνω στη γη ‘κατά μήκος’ των χερσαίων πορειών, ενώ οι δε ‘διέσχιζαν,’ με τα καράβια τους, ό,τι αντιλαμβανόταν ως επιφάνεια του πλανήτη. Ingold, Lines: A Brief History, σελ. 75. 101_Claudio Aporta, ‘Routes, Trails and Tracks: Trail Breaking among the Inuit of Igloolik’, Études/Inuit/Studies 28, τχ. 2 (2004): 9–38, https://doi.org/10.7202/013194ar. 102_Σταύρος Σταυρίδης, Μνήμη και Εμπειρία του Χώρου, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2016, σελ. 28. 103_Σταυρίδης, σελ. 28. 104_Σταυρίδης, σελ. 28.

Εικ. 34_Αβορίγινες

Εικ. 35_Ίνουιτ

Εικ. 36_Μετακίνηση των Ίνουιτ

το μονοπάτι ως αρχετυπική έννοια έξω από το Δυτικό παράδειγμα

Του Αιγαίου, ΙΙ Παιχνίδια τα νερά Στα σκιερά περάσματα Λένε με τα φιλιά τους την αυγή Που αρχίζει ΟρίζονταςΚαι τ’ αγριοπερίστερα ήχο Δονούνε στη σπηλιά τους Ξύπνημα γαλανό μεσ’ την πηγή Της ημέρας ΉλιοςΔίνει ο μαΐστρος το πανί Στη θάλασσα Τα χάδια των μαλλιών Στην ξεγνοιασιά του ονείρου του ΔροσιάΚύμα στο φως Ξαναγεννάει τα μάτια Όπου η ζωή αρμενίζει προς Τ΄αγνάντεμα ΖωήΟδυσσέας Ελύτης

το παράδειγμα της Κέας 3.1 Εισαγωγή 3.1.1 Το φυσικό τοπίο της Κέας 3.1.2 Η επιλογή του μονοπατιού

3.2 Το βίωμα- Η ανάλυση του μονοπατιού 3.2.1 Η κατάβαση στην Καρθαία 3.2.2 Το πέρασμα του χρόνου- Τα πολλαπλά επίπεδα 3.2.3 Η ανάβαση από την Καρθαία

3.3 Η σημασία της γραμμής στον νησιωτικό τοπίο

Εικ. 37_Εξάρτημα από νερόμυλο στο Λαογραφικό Μουσείο της Κέας

το παράδειγμα της Κέας

3.1_Εισαγωγή

Σε αυτό το σημείο και αφού έχει αναπτυχθεί ένα ‘θεωρητικό’ υπόβαθρο σε σχέση με το μονοπάτι, που μπορεί να λειτουργήσει από εδώ και έπειτα σαν ‘εργαλέιο’, παρουσιάζουμε το βίωμά μας και τις εμπειρίες που προσκομίσαμε, από τη διαδρομή μας στο νησί της Κέας. Σκοπός της απόδοσης αυτής, είναι να περιγραφεί άμεσα η εμπειρία μας έτσι όπως είναι, χωρίς να ληφθεί καθόλου υπόψη η ψυχολογική της γένεση και οι ενδεχόμενες αιτιώδεις εξηγήσεις που θα έδινε ένας επιστήμονας ή κοινωνιολόγος.105 Άλλωστε, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει και ο Merleau-Ponty, αφετηρία για να κατανοήσουμε τον άνθρωπο, τις πράξεις του και τον κόσμο δεν μπορεί να είναι άλλη από τη ‘γεγονότητά τους.106 Δεν μπορούμε λοιπόν, να έχουμε την συνολική εικόνα του περιβάλλοντος γύρω μας, ούτε μπορούμε να διαμορφώσουμε άποψη για τα πάντα. Αυτό που μπορούμε και προσπαθήσαμε να κάνουμε μέσα από αυτό το κομμάτι της έρευνας μας, είναι να περιηγηθούμε και να περπατήσουμε στα μονοπάτια του νησιού, να αλληλεπιδράσουμε με τα στοιχεία της φύσης και με άλλους περιπατητές, προκαλώντας τους εαυτούς μας να ‘αισθανθούμε’ ολοκληρωτικά το τοπίο. ‘’Ό,τι γνωρίζουμε για τον κόσμο, ακόμα και μέσω της επιστήμης, το γνωρίζουμε με βάση μια δική μας θέαση ή μια εμπειρία του κόσμου. Όλο το σύμπαν της επιστήμης είναι δομημένο πάνω στον βιωμένο κόσμο.’’107 Ο κόσμος τελικά, είναι ανεξάντλητος, κανείς δεν τον κατέχει αλλά όλοι επικοινωνούν μαζί του. Είναι εκείνο που ο καθένας ζει και όχι μόνο εκείνο που σκέφτεται.108 Το συγκεκριμένο μονοπάτι στην Κέα, διαθέτει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά βάσει των οποίων μπορεί να καταστεί μία αρχετυπική δομή του χώρου, και αυτός είναι ο λόγος άλλωστε που επιλέγουμε τη μελέτη του συγκεκριμένου μονοπατιού. Θεωρούμε, πως μέσω της βιωματικής εμπειρίας της συγκεκριμένης διαδρομής, μπορούμε να αντλήσουμε σημαντικά συμπεράσματα που θα ενισχύσουν την άποψη περί της αρχετυπικότητας των μονοπατιών και των στοιχείων που τα καθιστούν τέτοιες δομές στο χώρο. Πρόκειται για μία δομή που έχει τις ρίζες της πολύ πίσω στο χρόνο, ο τρόπος με τον οποίο δημιουργήθηκε βασίζεται κατά κύριο λόγο στα ένστικτα των κατοίκων της περιοχής, ενώ ο λόγος είναι για να εξυπηρετήσει τις βασικές καθημερινές τους ανάγκες. Τέλος, με το πέρασμα των χρόνων, επιβίωσε και εμπλουτίστηκε με νέα νοήματα, χωρίς ποτέ να χάσει την αρχική της αξία.

105_Maurice Merleau-Ponty, Φαινομενολογία της αντίληψης, εκδ. Νήσος, μετάφρ. Κική Καψαμπέλη, Αθήνα, 2016, σελ. 15-16 106_Merleau-Ponty, σελ. 15 107_Merleau-Ponty, σελ. 17 108_Merleau-Ponty, σελ 29

εισαγωγή

Εικ. 38_Διαμόρφωση με ξερολιθιές σε περιβόλι, Κέα

Εικ. 39_Οικιστική οργάνωση του αγροτικού χώρου στην Κέα, (1.δρόμος, 2.στενές, 3.κοινοτική στέρνα, 4.εκκλησάκι, 5.καθηκιές, καθέντρες, ντάμια)

το παράδειγμα της Κέας

3.1.1_Το φυσικό τοπίο της Κέας

Η Κέα, η σημερινή Τζια, είναι η βορειότερη από τις δυτικές Κυκλάδες και η δυτικότερη από όλες. Το νησί έχει μέγιστο υψόμετρο 568 μέτρα και η ψηλότερη κορυφή του νησιού είναι αυτή του Προφήτη Ηλία,109 που βρίσκεται στην κεντρική και βορειοανατολική περιοχή του νησιού. Οι παράκτιες περιοχές είναι αρκετά διαμελισμένες, βραχώδεις και άγονες σε αντίθεση με το εσωτερικό του νησιού. Σχηματίζουν μικρούς όρμους και ακρωτήρια, θαλάσσια σπήλαια, κατά το ήμισυ ή εξολοκλήρου κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Την ενδοχώρα, όμως, χαρακτηρίζουν μικρά οροπέδια, κοιλάδες, ρεματιές με πλούσια βλάστηση και βαθιές χαράδρες. Στα δυτικά υπάρχει η εύφορη λεκάνη των Ποισσών. Στα βόρεια, συναντάται ο κυριότερος χείμαρρος της Κέας, ο αρχαίος Έλιξος, και ο κόλπος του Αγίου Νικολάου όπου είναι το κύριο λιμάνι του νησιού,110 διότι είναι αρκετά βαθύς και προστατεύεται από τους ανέμους και τα θαλάσσια ρεύματα,111 και βορειότερα χωροθετείται ο τουριστικός κόλπος του Οτζιά.112 Η ανατολική Κέα είναι περιοχή ενταγμένη στο κοινοτικό δίκτυο ‘NATURA 2000‘.113 Κύριο χαρακτηριστικό της είναι η δασική βλάστηση από βελανιδιές, που αποτελεί την μεγαλύτερη έκταση στις Κυκλάδες και ίσως στο Κεντρικό Αιγαίο. Επίσης καλύπτεται και από φρυγανώδη βλάστηση. Η πανίδα της Κέας αποτελείται από πλήθος θηλαστικών, αμφίβιων και ερπετών.114 Στις εύφορες κοιλάδες και τα οροπέδια του νησιού, ευνοήθηκε η άσκηση της γεωργίας, έπειτα από επένδυση χρόνου και σκληρής εργασίας από την πλευρά των κατοίκων.115 Με τη χρήση του υλικού του σχιστόλιθου, που υπάρχει άφθονο στο νησί από την προϊστορική ακόμα περίοδο, οι ντόπιοι μάστορες και κτιστάδες, φρόντιζαν για την κατασκευή των σπιτιών (καθοικιές), των ξερολιθιών (όχτες ή πεζούλες ή δεσιές) και των δρόμων ή των μονοπατιών (στενές).116 Πιο συγκεκριμένα, ολόκληρο το νησί ‘δέθηκε’ με αναλήμματα, τις γνωστές ξερολιθιές,117 που είναι κατασκευασμένες από πέτρες (σχιστόλιθου) τοποθετημένες απλώς η μία πάνω στην άλλη, συνήθως χωρίς κονίαμα, που φτάνουν τα 50 με 70 εκατοστά σε ύψος. Στη συνέχεια, καλύφθηκε με ‘άνδηρα‘118, όπου καλλιεργούνταν δημητριακά, κριθάρια και αμπέλια ή στέκονταν οι βασιλικές βελανιδιές που

109_‘Πολιτιστική Πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου’, κεφάλαιο: Ανθρωπογεωγραφία, ημερομηνία πρόσβασης 10 Μάιος 2018, http://www2.egeonet.gr/Forms/fLemmaBody.aspx?lemmaid=6862. 110_https://ecoanemos.files.wordpress.com/2010/01/kea.pdf, Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου, Γενική Διεύθυνση Περιφερειακής Αγροτικής Οικονομίας και Κτηνιατρικής, Επιχειρησιακό σχέδιο Αγροτικής Ανάπτυξης 2014-2020, σελ. 2, τελευταία ανάκτηση: 8/5/2018, 2:33 μ.μ. 111_‘Πολιτιστική Πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου’, κεφάλαιο: Ανθρωπογεωγραφία 112_https://ecoanemos.files.wordpress.com/2010/01/kea.pdf, σελ. 2, τελευταία ανάκτηση: 8/5/2018, 2:33 μ.μ. 113_“Το Natura 2000 αποτελεί ένα ευρωπαϊκό δίκτυο περιοχών (Τόπων Κοινοτικής Σηµασίας – Ειδικών Ζωνών ∆ιατήρησης και Ζωνών Ειδικής Προστασίας), το οποίο λειτουργεί µε κοινούς ευρωπαϊκούς κανόνες. Στις περιοχές αυτές πρέπει να εφαρμόζονται μέτρα διαχείρισης, να αποφεύγεται η υποβάθμιση και η σημαντική όχληση και να εφαρμόζεται η δέουσα εκτίμηση των επιπτώσεων, σχεδίων, έργων και δραστηριοτήτων. Το ∆ίκτυο Natura 2000 αποτελεί εργαλείο εφαρμογής της πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη φύση και τη βιοποικιλότητα.” Διαβάστηκε από: ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ∆ΙΚΤΥΟΥ NATURA 2000 ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α (Νοέµβριος 2012), τελευταία ανάκτηση: 10/5/2018, http://www.ypeka.gr/LinkClick.aspx?fileticket=sAQ4jrOlk%2Bo%3D&tabid=432&language=el-GR 114_https://ecoanemos.files.wordpress.com/2010/01/kea.pdf, σελ. 2, τελευταία ανάκτηση: 8/5/2018, 2:33 μ.μ. 115_Κλουτσινιώτη Ρ., Φαράκλας Ν., και Αλεξάνδρου Ν., Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική: Κυκλάδες, Τζια, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα, 1988, σελ. 249 116_‘Πολιτιστική Πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου’, κεφάλαιο: Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική 117_Κλουτσινιώτη Ρ., Φαράκλας Ν., και Αλεξάνδρου Ν., Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική: Κυκλάδες, Τζια, σελ. 249 118_Άνδηρο<άνδηρον: ανάχωμα, επίπεδη επιφάνεια που δημιουργείται από προσχώσεις σε επικλινές έδαφος.

εισαγωγή

καλύπτουν πολλά από τα εσωτερικά τμήματα του νησιού και δημιουργούν μικρά δάση, καθώς και λιγοστές ελιές.119 Ουσιαστικά, οι ξερολιθιές συγκρατούσαν το χώμα που προστέθηκε πίσω από αυτές και δημιούργησε τις περιοχές καλλιέργειας. Έτσι, το τοπίο της Κέας, λόγω της ύπαρξης των ξερολιθιών, απέκτησε μία ιδιαίτερη μορφή. Παντού σε αυτό είναι εμφανείς οι έντονες γραμμές των ξερολιθιών, που διασχίζουν το τοπίο και δημιουργούν σε αυτό πλήθος αναβαθμών. Οι Τζιώτες, πέρα από τις καλλιέργειες, ασχολούνται και με την κτηνοτροφία. Πηγαίνουν τα ζώα τους σε δικά τους ή νοικιασμένα χωράφια, τα πιο φτωχά (τους κάβους), ή εκείνα που βρίσκονται σε αγρανάπαυση μακριά από το σπίτι. Έτσι, καθώς δεν υπάρχουν λιβάδια και βοσκοί, είναι ανάγκη να εμποδίζονται τα ζώα να περνούν σε ξένες ιδιοκτησίες. Κάθε χωράφι λοιπόν, περιτριγυρίζεται από ψηλούς τοίχους, που φτάνουν τα 2 μέτρα περίπου και κατασκευάζονται πάλι από σχιστόλιθο, και η επικοινωνία μεταξύ τους, όταν είναι αναγκαία, γίνεται με προεξέχοντα πατήματα στις δύο όψεις των τοίχων, ή με τους εμπάτες, κεκλιμένα στενά περάσματα βατά από ζώα τα οποία μεταφέρουν την παραγωγή, που φράζονται εύκολα με κλαριά και μερικές πέτρες. Τέλος, από ψηλούς τοίχους περιτριγυρίζονται και οι καθοικιές (για να εμποδίζεται η διέλευση των ζώων σε ξένες ιδιοκτησίες και για προστασία των καθοικιών) και περιμετρικά αυτών των τοίχων υπάρχουν οι δρόμοι, που δημιουργούν ένα πυκνό πλέγμα, καλύπτουν και εξυπηρετούν ολόκληρο το νησί. Διακρίνονται σε κύριους δρόμους, που είναι αρκετά πλατιοί και λιθόστρωτοι, συχνά με βαθμίδες, σε εκείνους που εξυπηρετούν μικρότερης σημασίας επικοινωνίες και είναι στενότεροι, λιθόστρωτοι και ονομάζονται μονοπάτια ή στενές.120 Οι στενές αποτελούν τμήματα του αρχαίου οδικού δικτύου του νησιού, καθώς και πολλών σύγχρονων αγροικιών και σπιτιών της υπαίθρου.121 Παλαιότερα εξυπηρετούσαν τις μεταφορές σε όλο το νησί, ενώ σήμερα χρησιμοποιούνται κυρίως για πεζοπορικές δράσεις και πολύ λιγότερο από τους ίδιους τους κατοίκους, καθώς οι τελευταίοι κάνουν χρήση του σύγχρονου οδικού δικτύου για την εξυπηρέτηση των αναγκών τους.122

119_Κλουτσινιώτη Ρ., Φαράκλας Ν., και Αλεξάνδρου Ν., Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική: Κυκλάδες, Τζια, σελ. 249 120_Κλουτσινιώτη Ρ., Φαράκλας Ν., και Αλεξάνδρου Ν., σελ. 249 121_‘Πολιτιστική Πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου’,’, κεφάλαιο: Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική 122_Συνέντευξη από την κα. Μαρία Μουζάκη-Χιονάτου, υπεύθυνη του Λαογραφικού Μουσείου της Κέας.

Εικ. 40_Ξερολιθιές στο μονοπάτι 6 της Κέας

Ο τρόπος με τον οποίο έχουν δημιουργηθεί τα μονοπάτια στο φυσικό τοπίο της Κέας, σχετίζεται άμεσα με την μορφολογία του εδάφους του νησιού. Τα οροπέδια και οι κοιλάδες που βρίσκονται στο εσωτερικό του νησιού, ενώνονται με τις παράκτιες ακτές του, διαμέσου των μονοπατιών που δημιουργούνται εκεί όπου το τοπίο υποδεικνύει την κατάλληλη θέση, εκεί δηλαδή που η επιφάνεια του νησιού πτυχώνει και δημιουργεί βαθιές χαράδρες. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει και ο Πεπονής, στο βιβλίο του Χωρογραφίες, το τοπίο αποκτά αρχιτεκτονική αντίληψη, η οποία ‘’δεν έχει ως υπόβαθρο μόνο την πτύχωση της επιφάνειας της γης, που συγκροτεί τις κλίσεις, τα περιγράμματα, τις ισοϋψείς καμπύλες, τις κάθετες και τις οριζόντιες γραμμές και τις όψεις του τοπίου. Περιλαμβάνει εξίσου και το πλέγμα των μονοπατιών. Το μονοπάτια είναι η σκαλωσιά της κίνησης και άρα η αποκρυστάλλωση των εν δυνάμει άπειρων τρόπων περιδιάβασης του βουνού και των εν δυνάμει άπειρων όψεών του ως συγκεκριμένη, αναγνωρίσιμη και τελικά ευδιάκριτη κατασκευή.’’123 Το τοπίο της Κέας αποκτά τελικά σχήμα, αναφερόμενο στο σχήμα των μονοπατιών, και αυτά πάλι διαμορφώνονται ανταποκρινόμενα στις πτυχώσεις του τοπίου.124 Στο χάρτη που έχουν σημειωθεί τα μονοπάτια, γίνεται σαφής ο τρόπος που αυτά ακολουθούν τις πτυχώσεις του βουνού και εμφανίζονται στις βαθιές εύφορες χαράδρες του νησιού, μέχρι να καταλήξουν στη θάλασσα. Έτσι, η λέξη αρχιτεκτονική, στη συγκεκριμένη περίπτωση, ‘’περιγράφει τη συνάρθρωση του φυσικού χώρου, ως πεδίου δυνατών κινήσεων και θεάσεων, και του τεχνητού χώρου, ως συγκεκριμένης χάραξης περιπατητικών πορειών.’’125 Ένα απόσπασμα από το κείμενο του Joachim Ritter, Το Τοπίο. Η λειτουργία του αισθητικού στη νεωτερική κοινωνία, περιγράφει, με τρόπο ιδιαίτερα χαρακτηριστικό, την εικόνα που δημιουργεί, τελικά, η συνύπαρξη όλων των παραπάνω στοιχείων στο νησί της Κέας και ίσως θα μπορούσε να αναφέρεται και σε κάθε ένα από τα νησιά του Αιγαίου πελάγους, αν όχι στο σύνολο των νησιών της Ελλάδας. Ο συγγραφέας αναφέρει πως ‘’η φύση στη θέα της οποίας σώζεται ο οδοιπόρος, είναι κατ’ αρχάς τα λιβάδια ως τόπος κατοικίας των αγροτών, ενοποιημένα με μονοπάτια και δρόμους που συνδέουν περιοχές, γνώριμα, όπως φαίνεται, με κανονισμένα χωράφια, με δάση και χωριά γεμάτα ζωή ανάμεσά τους, με καλύβια και κοπάδια.’’ 126

123_Γιάννης Πεπονής, Χωρογραφίες, Αρχιτεκτονικός σχηματισμός του νοήματος, εκδ. Αλεξάνδρεια, 2η έκδ., Αθήνα, 2003, σελ. 28 124_Πεπονής, σελ. 28 125_Πεπονής, σελ. 28 126_Georg Simmel, Joachim Ritter, και Ernst H. Gombrich, Το Τοπίο, εκδ. Ποταμός, μετάφρ. Λευτέρης Αναγνώστου, Γιώργος Σαγκριώτης, και Νίκος Δασκαλοθανάσης, Αθήνα, 2004, σελ. 78 Εικ. 41_Άποψη της κοιλάδας της Κέας από το μονοπάτι 6

εισαγωγή

Εικ. 42_Χάρτης της Κέας

το παράδειγμα της Κέας

3.1.2_Η επιλογή του νησιού-μονοπατιού

Θα μπορούσαμε να επιλέξουμε οποιοδήποτε νησί του Αιγαίου για να πραγματοποιήσουμε το βιωματικό μέρος της εργασίας μας. Η ‘τυπική’ εικόνα και οι εμπειρίες που αντλήσαμε από την πορεία μας στα μονοπάτια της Κέας, μπορούν να παρομοιαστούν και με φυσικά-πολιτιστικά μονοπάτια, που διαθέτουν τα περισσότερα νησιά. Η Κέα, όμως, μας προξένησε το ενδιαφέρον, αφού παρουσιάζει μία τρομερή αντίθεση. Ενώ φέρει τον τίτλο του ‘νησιού του Σαββατοκύριακου’, κάτι που την καθιστά προσιτό προορισμό -λόγω της μικρής απόστασης, από το λιμάνι του Λαυρίουδιαθέτει έναν ιδιαίτερο φυσικό πλούτο –καλά φυλαγμένο- στο ανατολικό κομμάτι του νησιού. Ο ‘τουριστικός’, αυτός τίτλος, δίνει πράγματι ζωή και στηρίζει την τουριστική οικονομία του νησιού –κυρίως τους καλοκαιρινούς μήνες- δημιουργώντας όμως, μεγάλη αντίθεση, μεταξύ της δυτικής και ανατολικής πλευράς του νησιού. Οι δυτικές περιοχές, κοντά στην Κορησσία (λιμάνι της Κέας), έχουν αναπτύξει, τα τελευταία χρόνια, έναν πιο κοσμοπολίτικο και πολυσύχναστο χαρακτήρα, με εμφανή κορεσμό στις περιοχές Βουρκάρι, Οτζιά (βόρια) και Κούνδουρο (νότια), λόγω των νεόκτιστων πολυτελών κατοικιών, καταλυμάτων, (νυχτερινών) χώρων εστίασης και διασκέδασης, (επομένως και επισκεπτών-τουριστών), που έχουν αλλοιώσει την εικόνα του νησιού, μετατρέποντάς την σε κάτι τόσο συγκεκριμένο και ‘αναλώσιμο’. Γεγονός που επισκιάζει και δεν επιτρέπει στο πιο ‘νατουραλιστικό’ χαρακτήρα της ανατολικής πλευράς του νησιού, να αποκαλύψει το ‘παρθένο’ φυσικό τοπίο, στους επισκέπτες του νησιού.127 Το νησί βέβαια, διαθέτει ένα ευρύ δίκτυο αρχαίων μονοπατιών, που προσελκύει διαφορετικού είδους τουρισμό, αναδεικνύοντας τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της Κέας. Επιτρέπει στους περιπατητές, να έρθουν πιο κοντά σε αυτή την αναλλοίωτη όψη του νησιού και ταυτόχρονα να αντλήσουν στοιχεία για τις διαφορετικές ‘ποιότητες’ του φυσικού τοπίου και της ιστορίας των αρχαίων πόλεων του νησιού. Όλα αυτά λοιπόν, προξένησαν και το δικό μας ενδιαφέρον, προτρέποντάς μας να ταξιδέψουμε στο νησί, να περπατήσουμε στα μονοπάτια του και επιστρέφοντας να μεταφέρουμε τις εμπειρίες και τα βιώματά μας, για την πλούσια πολιτιστική κληρονομιά και το ιδιαίτερο φυσικό ανάγλυφο του. Στοιχεία που αντλεί κανείς, μόνο αν περπατήσει στις απομονωμένες/απόμερες περιοχές των αρχαίων πόλεων και του ιδιαίτερου κάλους παραλιών της Κέας, οδηγούμενος από τα μονοπάτια αυτά.

127_Διφορούμενο ζήτημα, διότι στην περίπτωση που θα υπήρχε κορεσμός χρήσεων-λειτουργιών-επισκεπτών και στην ανατολική πλευρά του νησιού, ίσως δεν είχε τη μορφή που συναντήσαμε εμείς σήμερα.

εισαγωγή

Για την επιλογή της συγκεκριμένης διαδρομής, συμβουλευτήκαμε αρχικά τον χάρτη.128 Διαπιστώσαμε, ότι το ανατολικό κομμάτι της Κέας, που εντάσσεται στο δίκτυο NATURA, όπως αναφέρθηκε, διαθέτει ένα μεγάλο εύρος δικτύου μονοπατιών, εντός των περιοχών Άγιος Σέρης (βόρεια) και Άγιου Συμεών (νοτιότερα). Εμείς κρίνοντας από την πολιτιστική σημασία- το ιστορικό υπόβαθρο της περιοχής που καταλήγουν τα μονοπάτια, επιλέξαμε αρχικά, να περπατήσουμε σε κάποιο από αυτά που οδηγούν στην αρχαία Καρθαία. Τέσσερις είναι οι διαδρομές που καταλήγουν στην παραλία της Καρθαίας:129 Η διαδρομή 3 «Αρισταίος» (11.850 μ), που ξεκινάει από την χώρα του νησιού, Ιουλίδα, περνάει από τον Άγιο Συμεών και καταλήγει στην Καρθαία. Η διαδρομή 5 «Καρθαία» (3.150 μ), που ξεκινάει από την Κάτω Μεριά και καταλήγει στην πηγή Βαθυποτάμου, πριν τον αρχαιολογικό χώρο της Καρθαίας. Η διαδρομή 6 «Καρθαία» (2.300 μ), που ξεκινάει από τον οικισμό Σταυρουδάκι, περνάει από την πηγή Βαθυποτάμου (όπου συναντά το τέλος του μονοπατιού 5) και καταλήγει στην Καρθαία. Η διαδρομή 7 «Καρθαία» (1.700 μ), που ξεκινάει από τον οικισμό Χαβουνά, περνάει από τον Άγιο Ταξιάρχη και το Πηγαδάκι, καταλήγοντας σε διακλάδωση, όπου συνεχίζεις για την παραλία Καλησιά, ή την Καρθαία. Τελικά, επιλέξαμε να κατηφορίσουμε προς την αρχαία Καρθαία, μέσω του μονοπατιού Σταυρουδάκι-Καρθαία (διαδρομή 6), διότι το μεγαλύτερο μέρος αυτού του μονοπατιού διασχίζει την κοιλάδα του Βαθυπόταμου, φτάνοντας τελικά σε μία από της πύλες της αρχαίας Καρθαίας. Εικάζουμε πως αυτή είναι η πύλη, που επικοινωνούσε με τον αρχαίο λιμένα της Καρθαίας, αφού μέσω του μονοπατιού πρώτα προσεγγίζεις την παραλία και έπειτα ανηφορίζεις στην ακρόπολη της Καρθαίας. Μας δόθηκε έτσι, η ευκαιρία της σταδιακής ανάκτησης της θέας –λόγω του ανάγλυφου- και της δροσιάς της ψηλής βλάστησης130 –λόγω των υπόγειων υδάτων. Αυτό όμως

128_‘Oikoskopio’, ημερομηνία πρόσβασης 28 Μάιος 2018, http://www.oikoskopio.gr/map/. 129_‘ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ - ΚΕΑ’, ημερομηνία πρόσβασης 10 Μάιος 2018, http://destinationkea.com/politismos/monopatia/. 130_Ασυνήθιστο για το Κυκλαδίτικο φυσικό τοπίο, που συνήθως καλύπτεται από θαμνώδης και ποώδης βλάστηση.

το παράδειγμα της Κέας

Εικ. 43_Σκίτσο

που μας προκάλεσε το μεγαλύτερο ενδιαφέρον, είναι η αίσθηση του να περπατάς πάνω στο αρχαίο –διατηρητέο, μέχρι και σήμερα- λιθόστρωτό μονοπάτι, από την εποχή της Τετράπολης της Κέας (7ος-6ος αι. π.Χ.),131 ανακαλύπτοντας μέσα στην κοιλάδα, τα ίχνη παλαιότερων εποχών. Να γίνουμε δηλαδή ιχνηλάτες της αρχαίας αυτής διαδρομής, αναζητώντας στοιχεία που θα μας αποκαλύψουν την ιστορία, τον πολιτισμό και το πνεύμα του τόπου. Για την ανάβαση είχαμε σχεδιάσει να επιστρέψουμε από το ίδιο μονοπάτι, η διάθεσή μας όμως για εξερεύνηση, μας ώθησε στο να επιστρέψουμε τελικά από την Καρθαία, ανηφορίζοντας από το μονοπάτι προς τα Χαβουνά –ακολουθώντας τη διαδρομή 7. Φτάνοντας στον Επαρχιακή οδό Λιμανιού Κορησσίας-Όρμου Καμπίου, συνεχίσαμε το περπάτημα στον επαρχιακό δρόμο, από τα Χαβουνά προς το Σταυρουδάκι (μέχρι να συναντήσουμε τη θέση που αφήσαμε το αυτοκίνητο). Το συνολικό μήκους της διαδρομής είναι περίπου 4.000 μ και το διάστημα που περπατήσαμε τελικά, ήταν συνολικά 4μιση ώρες. Υπήρξε αφενός αρκετός χρόνος για να θαυμάσουμε και να προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε τη φύση γύρω μας, και αφετέρου η διαδρομή ήταν ιδανική ώστε να καταφέρουμε να επιστρέψουμε στον κεντρικό δρόμο πριν τη δύση του ηλίου. Ενώ θα περιγράψουμε τη συγκεκριμένη περιπατητική μας εμπειρία από τη διαδρομή 6-7 του δικτύου μονοπατιών της Κέας, θα θέλαμε να αναφέρουμε πως κατά τη διάρκεια της παραμονής μας στο νησί, περπατήσαμε και σε άλλα μονοπάτια, που με εκκίνηση την χώρα του νησιού (Ιουλίδα), κατέληγαν σε διαφορετικές περιοχές (κεντρικά στην περιοχή του Μυλοπόταμου και βορειοδυτικά στην παραλία Οτζιά). Σκοπός της περεταίρω αναζήτησης, δεν ήταν η σύγκριση των μονοπατιών εντός του δικτύου, αλλά η απόκτηση μιας πιο εμπεριστατωμένης άποψης για αυτό, το αρχαίο δίκτυο μονοπατιών και τις περιοχές που σύνδεε-συνδέει.

131_Πληροφοριακό υλικό από το Αρχαιολογικό Μουσείο της Κέας.

Εικ. 44_Σκίτσο από την Καρθαία

εισαγωγή

Εικ. 45_Σκίτσο κατά την άφιξη μας στην Κέα

Εικ. 46_Σκίτσο του Le Corbusier από το ταξίδι της Ανατολής (1911)

το παράδειγμα της Κέας

3.2_Το βίωμα/Η ανάλυση του μονοπατιού 3.2.1_Η κατάβαση στην Καρθαία

Το ταξίδι μας πραγματοποιήθηκε την άνοιξη, για να μπορέσουμε να βιώσουμε τη φύση στο ξύπνημά της. Ξεκινήσαμε πρωί από το λιμάνι του Λαυρίου. Καθώς ανοιχτήκαμε στη θάλασσα, συναντήσαμε την Μακρόνησο στα αριστερά μας και έπειτα από μία ώρα ταξιδιού, φτάσαμε στον προορισμό μας, την Κορησσία. Πλησιάζοντας το νησί και διακρίνοντας με δυσκολία, την ακτή της Κέας, λόγω της πρωινής ομίχλης, η εικόνα, μας έφερε στο νου, μία από τις περιγραφές του Heidegger132, καθώς πλησίαζε στις Δαλματικές ακτές, στο ταξίδι του προς την Ελλάδα (1962). Αντικρίσαμε τη βραχώδη ακτή, που έμοιαζε “να αναδύεται, από την ήσυχη θάλασσα”. “Ένα κορμί που πλέει πότε στης θάλασσας τον αφρό, πότε ξανά στου γαλανού ουρανού τον ατέρμονο θόλο…”.133 Οι σωστικές λέμβοι πράγματι, δεν μας επέτρεπαν να αντιληφθούμε τη δυτική ακτογραμμή στην ολότητά της, αλλά μας αποκάλυπταν αποσπασματικά τις ‘γραμμές’, πάνω στο ανάγλυφο του νησιού. Αποβιβαστήκαμε άμεσα από το καράβι και ξεκινήσαμε οδικώς από την Κορησσία, με κατεύθυνση νοτιοανατολικά, αναζητώντας τη περιοχή που εκκινεί το μονοπάτι μελέτης μας. Ο δρόμος που επιλέξαμε (Επαρ.Οδ. Λιμανιού Κορησσίας-Όρμου Καμπίου) διέρχεται αρχικά από την χώρα του νησιού, την Ιουλίδα, και έπειτα συνεχίζει προς την Κάτω Μεριά, φτάνοντας μετά από λίγο στην περιοχή Σταυρουδάκι (17χλμ από την Ιουλίδα). Ψάχνοντας για το σημείο αφετηρίας του μονοπατιού (διαδρομή 6), διαπιστώσαμε ότι η νοτιοδυτική πλευρά του νησιού διαφοροποιείται πλήρως από την δυτική πλευρά και την χώρα. Αυτή μας η παρατήρηση βασίζεται στην αλλαγή του φυσικού και ανθρωπογενούς τοπίου, στην πυκνότητα της οικιστικής κάλυψης, αλλά και στην συχνότητα διέλευσης οχημάτων και πεζών. Δεν συναντήσαμε κανέναν κάτοικο του νησιού να κινείται κατά μήκος της Επαρχιακής Οδού, ούτε να ξεπροβάλλει από τα γύρω στενάκια, που οδηγούσαν στους αργούς ή/και σε μικρότερους οικισμούς του νησιού. Το μόνο που πρόδιδε την παρουσία άλλων όντων στην περιοχή, ήταν το βέλασμα των ζώων και ο ήχος της μηχανής των γεωργικών εργαλείων, (που προερχόταν) μέσα από τα χωράφια. Προχωρήσαμε μέχρι τον επόμενο οικισμό και σταματήσαμε έξω από ένα αγρόκτημα -αφού διακρίναμε τη φιγούρα ενός εργάτη- για να ζητήσουμε πληροφορίες. Ο φιλόξενος και ευχάριστος κύριος σταμάτησε για λίγο τη δουλειά του και μας έδωσε οδηγίες για το πως θα προσεγγίσουμε το μονοπάτι, αφήνοντάς μας βέβαια ερωτηματικά για το αν αναφερόταν στο ίδιο μονοπάτι που εμείς ζητούσαμε, αφού από τον Επαρχιακό δρόμο της νοτιοανατολικής πλευράς του νησιού ξεκινούν τρία μονοπάτια (5,6,7). Επιστρέψαμε λοιπόν, στην περιοχή Σταυρουδάκι και με περισσότερη προσοχή, καταφέραμε να ανακαλύψουμε την πινακίδα εκκίνησης της διαδρομής 6. Σταθμεύσαμε το αυτοκίνητο σε ένα σημείο κοντά στον κεντρικό δρόμο (στην Επαρχιακή οδό) και ξεκινήσαμε το σύντομο οδοιπορικό μας ταξίδι, για την αρχαία πόλη της Κέας, την Καρθαία.

132_“Στο φως του πρωινού ήλιου αναδύθηκε από την ήσυχη θάλασσα η εκτεταμένη βραχώδης ακτή της Δαλματίας. Η καμπίνα μας στο κατάστρωμα του Γιουγκοσλαβία προσέφερε ελάχιστη θέα, την έκοβαν οι σωστικές λέμβοι, αλλά βρισκόταν πολύ κοντά στη γέφυρα, απ’ όπου ήταν εύκολο να βλέπουμε κάθε φορά την είσοδο στους κόλπους και στα λιμάνια και τον απόπλου προς την ανοιχτή θάλασσα.” Διαβάστηκε από: Martin Heidegger, Διαμονές Το Ταξίδι στην Ελλάδα, εκδ. Κριτική, 2η εκδ, μετάφρ. Γιώργος Φαράκλας, Αθήνα, 2014, σελ. 37. 133_Κωσταντινίδης, Δύο ‘Χωριά’ απ΄τη Μύκονο, εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2011 σελ. 9.

το βίωμα-η ανάλυση του μονοπατιού

το παράδειγμα της Κέας

Εικ. 47_Χάρτες αναπαράστασης γραμμών και ιχνών της περιοχής ‘μελέτης’

το βίωμα-η ανάλυση του μονοπατιού

Εικ. 48_Κρήνη Βαθυπόταμου

Εικ. 49_Καθοικιά

το παράδειγμα της Κέας

Η ξύλινη πινακίδα του μονοπατιού 6 βρισκόταν λίγο πιο κάτω από την συμβολή της Επαρχιακής οδού και ενός χωμάτινου μονοπατιού. Περπατήσαμε για λίγα λεπτά στον χωματόδρομο, ακολουθώντας τις ενδείξεις και αντικρίζοντας στα δεξιά μας πέτρινους μαντρότοιχους από κάποιες έρημες οικίες. Μετά από 400 περίπου μέτρα, συναντήσαμε το λιθόστρωτο μονοπάτι, όπου θα ξεκινούσαμε την κατάβαση προς τον αρχαιολογικό χώρο της Καρθαίας και την παραλία. Από εκεί αφήσαμε τη σύγχρονη Κέα πίσω μας και βυθιστήκαμε σε ένα από τα σημαντικότερα φυσικά και ιστορικά τοπία των Κυκλάδων.134 Η διαδρομή 6 θεωρείται δύσβατη.135 Παρουσιάζεται, στον χάρτη, κατηφορική, στην πραγματικότητα, όμως ήταν κάθε άλλο παρά ομαλή, κάτι που έγινε αντιληπτό, σταδιακά, καθώς διασχίζαμε την κοιλάδα του Βαθυπόταμου. Η βλάστηση, κατά μήκος της πορείας, ήταν ιδιαίτερα έντονη. Από τα βράχια στα δεξιά μας, ξεχυνόταν θάμνοι, αναρριχητικά φυτά και δέντρα,, προσφέροντάς μας (κατά τόπους), την απόλαυση μιας σκιερής γωνιάς. Καθώς περπατούσαμε στο λιθόστρωτο κομμάτι του μονοπατιού, μας εντυπωσίαζε, η δύναμη, από τις ρίζες αυτών των φυτών, που ήταν αρκετή, για να σηκώσει όλες τις πέτρες του μονοπατιού -μία προς μία μπροστά στα μάτια μας- με στόχο την ανάδυσή τους, προς τα πάνω. Έτσι, το έδαφος ήταν ιδιαίτερα ανώμαλο και όπως εύστοχα περιγράφει ο Πεπονής, στο βιβλίο του Χωρογραφίες: λόγω των πετρών, “η πίεση ασκείται ανομοιόμορφα στο πέλμα και σχεδόν πονάει. (…)Το κατέβασμα είναι αισθητό κυρίως στα γόνατα και στα δάχτυλα των ποδιών που στριμώχνονται κόντρα στα παπούτσια, κάτω από το βάρος του σώματος που με την κούραση γίνεται όλο και πιο ασυγκράτητο.”136 Από την μία πλευρά λοιπόν, θα μπορούσαμε να πούμε πως η φύση ήταν φιλική μαζί μας, καθώς μας προστάτευε από τον ήλιο και την ζέστη, αλλά συνάμα μας υπέβαλε σε ένα παιχνίδι δοκιμασιών, μετρώντας τις ικανότητες και την επιμονή μας -να έρθουμε πιο κοντά σε αυτή και στον τελικό μας στόχο, την συνάντηση με την αρχαία Καρθαία. Αυτό το αρχαίο μονοπάτι, που διατηρείται μέχρι σήμερα, δίνει την εικόνα ενός ονειρικού τοπίου, που εγκυμονεί όλους τους κινδύνους της φύσης, όπου ένας άπειρος περιπατητής δεν θα μπορούσε να έχει προβλέψει.137 Το μονοπάτι δεν είχε ‘καθαριστεί’-ξεχωρταριαστεί ακόμη, γι’ αυτό πολύ συχνά συναντούσαμε πολυδουλεμένους ιστούς αράχνης, μαζί με την ίδια και τα θηράματα της, που μας εμπόδιζαν να περάσουμε. Ακούγαμε ήχους από ακρίδες, που χοροπηδούσαν δίπλα μας και τιναζόμασταν στην σκέψη ότι μπορεί να παραμονεύει κάποιο φίδι και τέλος περνούσαμε συχνά, μέσα από σμήνους μελισσών, που συμμετείχαν στην επικονίαση (εποχή επίσκεψης: άνοιξη).

134_‘ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ’, ΚΕΑ (blog), ημερομηνία πρόσβασης 9 Μάιος 2018, http://destinationkea.com/politismos/monopatia/. 135_Σύμφωνα με την εφαρμογή ‘ViewRanger’, που απευθύνεται σε περιπατητές και ορειβάτες. Διαθέτει πληθώρα στοιχείων (χάρτες, διαγράμματα, εικόνες), που βοηθούν στην καλύτερη κατανόηση του φυσικού ανάγλυφου της περιοχής ενδιαφέροντος. Μέσω του συστήματος πληροφοριών, μπορεί κανείς να έχει πρόσβαση σε αποθηκευμένες διαδρομές, από άλλους χρήστες. Επιπλέον, με την βοήθεια του συστήματος εντοπισμού θέσης (GPS), η εφαρμογή εμφανίζει, στην οθόνη του κινητού/tablet/υπολογιστή, το στίγμα του εκάστοτε χρήστη πάνω στον χάρτη, όπως και πληροφορίες σχετικά με την απόσταση που έχει διανύσει και αυτή που υπολείπεται (καθώς και ο εκτιμώμενος χρόνος) για να φτάσει στον προορισμό του. http://www.viewranger.com/en-US. 136_Πεπονής, Χωρογραφίες, Αρχιτεκτονικός σχηματισμός του νοήματος, σελ. 29-30 και σελ. 31-32. 137_Μαρτυρίες των κατοίκων υποστηρίζουν πως ιδιαίτερα την άνοιξη υπάρχουν πολλά φίδια καλά κρυμμένα μέσα στην έντονη βλάστηση και το βραχώδες τοπίο.

το βίωμα-η ανάλυση του μονοπατιού

Το περίεργο όμως με όλα αυτά, ήταν ότι μας έκαναν να νιώθομε δέος για το μεγαλείο της φύσης, που δεν περνούσε από το μυαλό μας η σκέψη να απομακρύνουμε κάποιον από αυτούς τους ζωντανούς οργανισμούς στο πέρασμά μας. Το μονοπάτι αυτό τους άνηκε, ήταν το σπίτι τους και εμείς οφείλαμε να σεβαστούμε αυτά και κάθε τι δικό τους. Καθώς περπατούσαμε για ώρα, χωρίς να συναντάμε κάποια ανθρώπινη παρουσία στον δρόμο μας, άρχισαν να γεννούνται ερωτήματα σχετικά με το πότε έπαψαν οι Τζιώτες, να κατοικούν στην περιοχή αυτή. Πώς γίνεται να διατηρείται τόσα χρόνια, ένα μονοπάτι, ως αναπόσπαστο κομμάτι της φύσης, δίχως να χρησιμοποιείται καθημερινά; Ποια να ήταν η αιτία, που χαράχτηκε αρχικά; Ήταν άραγε, η μορφή του πάντα η ίδια; Σήμερα, το μονοπάτι είναι οριοθετημένο από δεξιά και ακολουθεί την γεωμετρία του βραχώδους ανάγλυφου. Στα αριστερά μας, καθ’ όλη τη διάρκεια της κατάβασης (μέχρι να φτάσουμε στην Πηγή του Βαθυπόταμου) αντικρίζαμε την αμφιθεατρική εικόνα όλης της κοιλάδας. Εντύπωση, μας προκαλούσε η θέα κάποιων γυμνών δέντρων που στεκόταν μόνα τους μέσα στην κοιλότητα της. Ένα μεγάλο μήκος της πορείας, προστατευόταν από ξερολιθιές. Ήταν τόσο προσεκτικά τοποθετημένη η μία πέτρα πάνω στην άλλη, που νιώθαμε ασφάλεια. Έμοιαζαν με εκείνες που βλέπαμε να ‘σκαρφαλώνουν’ στην απέναντι λοφοσειρά της Άσπρης Βίγλας. Μόνο που εκείνες οι ‘γραμμές’ πάνω στο ανάγλυφο, δεν είχαν αναλημματικό ρόλο, αλλά διαχωριστικό. Οριοθετούσαν την γη. Κάθε κομμάτι που περικλειόταν από αυτές τις ‘γραμμές’, άνηκε και σε διαφορετικό ιδιοκτήτη. Και αναρωτιέσαι ποιος άραγε να στοίβαξε τόσες πέτρες, την μία πάνω στην άλλη; Η τεχνική μας θυμίζει, αυτή των ερειπωμένων καθοικιών, που συναντούσαμε σε σημεία, να στέκονται έρημες μέσα στο τοπίο. Μονάχα η φύση έδειχνε να τις συμπονά ‘αγκαλιάζοντάς’ τες και συμπληρώνοντας τα γκρεμισμένα κομμάτια τους, με την αγκαθωτή βλάστησή της. Εντελώς διαφορετική εικόνα παρουσίαζαν τα μικρά λευκά ξωκλήσια, στις κορυφές της λοφοσειράς, που έμοιαζαν με “λαμπερά πετράδια που τόσο φεγγοβολούσανε όσο τα σίμωνες από μακρυά και νόμιζες πως τάχει σπαρμένα ο μέγας πλαστήρας του κόσμου”.138

138_Κωσταντινίδης, Δύο ‘Χωριά’ απ΄τη Μύκονο, σελ. 10.

το παράδειγμα της Κέας

Εικ. 50_Το μονοπάτι προς την Αρχαία Καρθαία

το βίωμα-η ανάλυση του μονοπατιού

Εικ. 51_Σκίτσα από τα μονοπάτια 6 και 7

το παράδειγμα της Κέας

το βίωμα-η ανάλυση του μονοπατιού

Ήταν τόσες οι προσλαμβάνουσες και τα ερεθίσματα που δεχόμασταν, ώστε ενεργοποιούνταν κάθε μας αίσθηση. Οι τόσο ζωντανές εικόνες της φύσης κάτω από το λαμπερό φως του ήλιου, τα χρώματα του περιβάλλοντος γύρω μας (κόκκινο, πορτοκαλί, κίτρινο, μοβ, και σίγουρα όλες οι αποχρώσεις του πράσινου), οι μυρωδιές από την πληθώρα λουλουδιών, οι ήχοι της άνοιξης. Χάναμε την αίσθηση του χρόνου, (βυθισμένες) μέσα στο τοπίο. Η μόνη ενέργεια που μας επανέφερε στην πραγματικότητα, ήταν αυτή του ‘χαιρετισμού’. Λίγο πριν φτάσουμε στη Πηγή του Βαθυπόταμου, συναντήσαμε ένα φιλικό ζευγάρι περιπατητών (από το εξωτερικό), οι οποίοι ανέβαιναν από την παραλία της Καρθαίας. Μας παρότρυναν να συνεχίσουμε την πορεία μας, τροφοδοτώντας μας με την ευχάριστη σκέψη, ότι πλησιάζαμε στον προορισμό μας.

Εικ. 52_Σηματοδότηση στο μονοπάτι 6

το παράδειγμα της Κέας

Στη συνέχεια της πορεία μας, δεν συναντήσαμε κάποιο πρόβλημα προσανατολισμού. Γενικότερα, καθ’ όλη τη διαδρομή η σηματοδότηση ήταν επαρκής, τοποθετημένη -ανά τακτά διαστήματα- πάνω στα βράχια ή σε μικρές ξύλινες πινακίδες. Ο στόχος ήταν ένας –η θάλασσακαι περιμέναμε τη στιγμή που θα τη βλέπαμε να εμφανίζεται μπροστά μας. Τότε μόνο θα επιβεβαιώναμε, ότι βρισκόμασταν κοντά στο τέλος της διαδρομής. Μόλις τελείωσε η κατάβαση, -είχαμε ήδη φτάσει χαμηλά στην κοιλάδα- συναντήσαμε τις πινακίδες που μας οδηγούσαν στην Πηγή Βαθυπόταμου. Εκεί είχαμε την ευκαιρία, για μία σύντομη στάση και για να παρατηρήσουμε ένα τμήμα του συστήματος υδροδότησης της αρχαίας πόλης της Καρθαίας. Καθώς στρέψαμε το κεφάλι προς τα πίσω, περιεργαστήκαμε το λόφο που τόση ώρα κατεβαίναμε και εντυπωσιαστήκαμε από το μήκος της ‘γραμμής’, που είχαμε διανύσει. Το πλάτος του δρόμου, στη μέχρι τότε διαδρομή, κυμαινόταν από 0,70-1,5 μ, αναγκαζόμασταν, λοιπόν, να περπατάμε κατά κύριο λόγο η μία πίσω από την άλλη. Από εκείνο το σημείο και έπειτα, το τοπίο άλλαξε. Το μονοπάτι φάνηκε να διαπλατύνεται και σταμάτησε να οριοθετείται μόνο από το βραχώδες ανάγλυφο. Όριο πλέον –και από τις δύο πλευρές- αποτελούσαν οι ρίζες των δέντρων, οι οποίες έμοιαζαν να περπατούν, (σαν κύκλωπες), δίπλα μας στο μονοπάτι -και έτσι συμμεριστήκαμε την άποψη μιας γυναίκας από τη Μαλαισία, που υποστηρίζει πως οι ρίζες των άγριων βολβών που μαζεύει γα φαγητό ‘περπατούν’ σαν άνθρωποι.139 Τα δέντρα έφτιαχναν με τα κλαριά τους περίεργους σχηματισμούς, κατά τόπους δημιουργούσαν σκιερά τούνελ, ενώ σε άλλα σημεία έπαιρναν περίεργες μορφές –πολλές φορές ανθρώπινες- και τελικά, ‘ανοίχθηκαν μπροστά μας σαν αυλαία’, όταν πλέον φτάσαμε στην παραλία της αρχαίας Καρθαίας. Στα αριστερά μας, στο νότιο άκρο της λοφοσειράς της Άσπρης Βίγλας, διακρίναμε ψηλά την ακρόπολη της Καρθαίας,140 ενώ μπροστά μας εμφανίστηκαν επιτέλους, να εξαπλώνονται οι Μικρές Πόλες, ‘ένας μοναχικός και επιβλητικός όρμος’, με φόντο τα καταγάλανα νερά της βοτσαλωτής παραλίας. Στο δεξιά κομμάτι του όρμου, απλωμένος μέσα στην άμμο και τα βότσαλα, βρισκόταν (ο αυλόγυρος με) το εκκλησάκι της Παναγιάς τω Πολλώ -χαρακτηριστικό δείγμα αιγαιοπελαγίτικης αρχιτεκτονικής- που δίνει την αίσθηση ευλάβειας και γαλήνης στο μοναχικό αυτό τόπο. Ήταν φανερό, ότι από εκείνη τη στιγμή και έπειτα, η εξερεύνηση θα έπαιρνε τη θέση της περιπλάνησης. Όπως αναφέρει ο Πεπονής, μέσω αυτής της αλλαγής, “διατηρείται η έντονη εντύπωση από τη συνύφανση της αφαίρεσης, του γυμνού σχήματος, της απόστασης του ορίζοντα με τη συγχρονική θέαση των γνώριμων περιπατητικών σχέσεων και τη διεισδυτική επίγνωση της αναπνοής. Σταδιακά, η ανάκτηση αυτής της σχέσης θεωρίας και αναπνοής γίνεται πηγή απόλαυσης του περιπάτου.”141

139_Ingold, Lines: A Brief History, σελ. 76. 140_Ο Πίνδαρος (Παιάν Δ’, 13-15) θέλοντας να εγκωμιάσει την πόλη γράφει πως δεν θα άλλαζε την Καρθαία, αυτό το ξερό βραχώδες στέρνο γης, ούτε με την ίδια τη Βαβυλώνα. Διαβάστηκε στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Κέας. 141_Πεπονής, Χωρογραφίες, Αρχιτεκτονικός σχηματισμός του νοήματος, σελ. 29-30. Εικ. 53

το βίωμα-η ανάλυση του μονοπατιού

Εικ. 54_Σκίτσο του μονοπατιού που οδηγεί στην Αρχαία Καρθαία

Εικ. 55_Σκίτσο από τον όρμο Μικρές Πόλες

το παράδειγμα της Κέας

Παρατηρώντας για λίγο το τοπίο, προσπαθώντας να συλλογιστούμε τη δομή του χώρου, αντιληφθήκαμε προς μεγάλη μας έκπληξη, δύο περιπατητές, που ανηφόριζαν προς τον λόφο της ακρόπολης. Εκείνη τη στιγμή συνειδητοποιήσαμε, πως περπατώντας στο μονοπάτι μέσα στη φύση -για τόση ώρα- είχαμε χάσει την αίσθηση της κλίμακας. Παρατηρώντας μόνο από απόσταση, όλα τα στοιχεία που θα μπορούσαν να μας φέρουν πιο κοντά στην ανθρώπινη κλίμακα (π.χ. εκκλησάκια, ερείπια καθοικιών), δεν ήταν δυνατό να αντιληφθούμε το μέγεθος των βράχων, των δέντρων ή των κτισμάτων. Τώρα μας δινόταν η δυνατότητα να ξαναβρούμε το μέτρο της ανθρώπινης κλίμακας, αντικρίζοντας πλέον από κοντά αυτά τα αρχιτεκτονήματα (των Βυζαντινών και αρχαϊκών χρόνων), τοποθετώντας την ανθρώπινη φιγούρα μέσα ή δίπλα σε αυτά. Βρεθήκαμε ανάμεσα σε πλήθος στοιχείων που ‘μας καλούσαν’, να τα εξερευνήσουμε. Δεν ξέραμε τι να θέσουμε σαν προτεραιότητα. Να ανηφορήσουμε πρώτα προς την ακρόπολη της Καρθαίας, να σκαρφαλώσουμε στα βράχια της παραλίας, με αυτά τα υπέροχα κοκκινωπά χρώματα ή να δροσιστούμε στα -απολαυστικά σε όψη- καταγάλανα νερά της παραλίας; Εκείνη τη στιγμή, μετά από 2μιση ώρες περπάτημα και αφού είχαμε φτάσει πλέον στον προορισμό μας, το πιο ελκυστικό σενάριο για εμάς αποτέλεσε το τρίτο… Αφού εφοδιαστήκαμε με ενέργεια, κάνοντας μια βουτιά, συνεχίσαμε με το σκαρφάλωμα στα σκιερά βράχια του όρμου, για μία σύντομη στάση, ώστε να θαυμάσουμε την απεριόριστη θέα του Αιγαίου, και τελικά ανασκουμπωθήκαμε, για να ξεκινήσουμε την περιήγησή μας στην ακρόπολη. Ακολουθήσαμε ένα μικρό ‘κερκιδωτό’ μονοπάτι που ξεκινούσε από την παραλία και σταδιακά μας ‘ανέβασε’ στην ακρόπολη της αρχαίας Καρθαίας. Ανηφορίζοντας διακρίναμε ίχνη των οικιών, των τάφων και του συστήματος δεξαμενών (για την υδροδότηση της πόλης), που απλωνόταν στις πλαγιές.142 Φτάνοντας στο τέλος του μονοπατιού, ‘συναντήσαμε’ ίχνη του αρχαίου Πρόπυλου (μέσα του 5ου αι. π.Χ.) και το κρηπίδωμα του ναού της Αθηνάς (περ. 500 π.Χ.). Εντύπωση μας προκάλεσαν “οι επιβλητικοί, θερισμένοι από μια υπεράνθρωπη δύναμη κορμοί κιόνων, που και πεσμένοι διατηρούν την απόκρημνη και στιβαρή υπεροχή τους.”143 Από αυτό το σημείο είχαμε την ευκαιρία να απολαύσουμε την ‘καδραρισμένη’ θέα του Αιγαίου -μέσα από τους κίονες του ναούαλλά και την συνολική έκταση που καταλάμβανε το αρχαίο θεάτρου της ελληνιστικής περιόδου (χωρητικότητας 2000 ατόμων), που βρισκόταν στους πρόποδες του λόφου και δεν ήταν αντιληπτό από κάτω. Στα ανατολικά, υπήρχε η κλίμακα που οδηγούσε από το Άνδηρο της Αθηνάς, στο άκρο της λοφοσειράς, που βρισκόταν ο ναός του Απόλλωνα (περ. 530 π.Χ.) και τάφοι (7ου αι. μ.Χ.). Οι δύο ναοί χωρίζονταν από τον Κουλά (βραχώδης όγκος), πάνω στον οποίο σωζόταν ίχνη της προτιμότερης εγκατάστασης και της ύστερης οχύρωσης του χώρου. Γενικότερα, στην περιοχή υπήρχαν ίχνη, που μαρτυρούσαν την λατομική δραστηριότητα των αρχαίων κατοίκων, αλλά και μελίσσια –στην μικρή παραλία, αριστερά της λοφοσειράς- που αποκάλυπταν την σημερινή δραστηριότητα.144

142_Συνέντευξη από την κα. Μαρία Μουζάκη-Χιονάτου, υπεύθυνη του Λαογραφικού Μουσείου της Κέας. Στοιχεία από τον Αρχαιολογικό χώρο της Καρθαίας. 143_Heidegger, Διαμονές Το Ταξίδι στην Ελλάδα, σελ. 37. 144_Πληροφοριακό υλικό από τον Αρχαιολογικό χώρο της Καρθαίας.

το βίωμα-η ανάλυση του μονοπατιού

Εικ. 56_Σκίτσο από το ξωκλήσι της Παναγιάς τω Πολλώ

το παράδειγμα της Κέας

Εικ. 57_Σκίτσα από το μονοπάτι 6

το βίωμα-η ανάλυση του μονοπατιού

Εικ. 58_Αεροφωτογραφία της Καρθαίας με τα τείχη της Ακρόπολης

Εικ. 59_Η Καρθαία το 1811

το παράδειγμα της Κέας

3.2.2_Το πέρασμα του χρόνου-Τα πολλαπλά ‘επίπεδα’

Στη διάρκεια της κατάβασης, γίναμε ‘μάρτυρες’ όλων αυτών των στοιχείων του τόπου, αναζητώντας την προέλευση από τα ίχνη που συναντήσαμε στον δρόμο μας. Φτάνοντας κάτω αρχίσαμε να αναρωτιόμαστε για το πως λειτουργούσε αυτή η πόλη στην αρχαιότητα, γιατί και πότε έπαψε να κατοικείται. Τι να απέγινε η αρχαία Καρθαία; Ποιος να χρησιμοποιούσε άραγε τα μονοπάτια που οδηγούν σε αυτή, μέχρι σήμερα. Όπως έχει αναφερθεί και σε άλλα κεφάλαια, με το πέρασμα του χρόνου, τα ίχνη σε ένα μονοπάτι μπορεί να σβηστούν, να χαθούν, να αντικατασταθούν από νέα, ή να διατηρηθούν αναλλοίωτα στο πέρασμα των χρόνων. Το ίδιο θα μπορούσαμε να πούμε ότι συμβαίνει και με τα μονοπάτια, όντας γραμμικά σύνολα από ίχνη. Αναζητώντας λοιπόν, τα ιστορικά, οικονομικά και κοινωνικά ίχνη που προστέθηκαν ή αφαιρέθηκαν από τον τόπο αυτόν (το νησί της Κέας), θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε και να σκιαγραφήσουμε την πορεία αυτών των κοινωνιών, των πόλεων και των μονοπατιών στο χρόνο. Τον λόγο και τον τρόπο που δημιουργήθηκαν, τις αλλαγές που προέκυψαν, αλλά κυρίως πως τα βιώνουμε εμείς και οι κάτοικοι σήμερα. Η ιστορία της Κέας ξεκινάει πριν από την Νεολιθική περίοδο, με πρώτο δείγμα κατοίκησης, αυτό του όρμου του Αγίου Νικολάου. Την περίοδο των αρχαϊκών χρόνων (7ος-6ος αι. π.Χ.) ιδρύθηκαν οι τέσσερις οχυρωμένες πόλεις της Κέας: η Ιουλίς, η Καρθαία, η Κορησσός και η Ποιήεσσα,145 “τα όρια των οποίων καθορίζονταν από την γεωμορφολογία και από επιγραφικές μαρτυρίες”.146 Όλες οι πόλεις διέθεταν λιμάνι, εκτός από την Ιουλίδα, που βρίσκεται στο εσωτερικό του νησιού. Τα περισσότερα αρχαιολογικά στοιχεία, που προκύπτουν από εκείνη την περίοδο, για τις τέσσερις πόλεις- έχουν συλλεχθεί από την Καρθαία, της οποίας οι ανασκαφές είχαν ξεκινήσει ήδη από τον 19ο αιώνα.147 Η Καρθαία, βρίσκεται στο νοτιανατολικό άκρο του νησιού, στον όρμο Πόλες και απλώνεται στη λοφοσειρά της Άσπρης Βίγλας. Η πρόσβαση σε αυτή, γίνεται μόνο μέσω του δικτύου μονοπατιών, όπως αντιληφθήκαμε. “Οι κοντινοί όρμοι στην παραλία λειτουργούσαν, στην αρχαιότητα, ως απάνεμα λιμάνια”,148 για τον στόλο της πόλης που συμμετείχε σε σημαντικές ναυμαχίες.149 Ακόμη και σήμερα φαίνεται το αποτύπωμα του λιμενοβραχίονα, όπως και ίχνη λιμενικών εγκαταστάσεων μέσα στη θάλασσα.150 Η περίοδος των κλασικών χρόνων, αποτέλεσε περίοδος ακμής για το νησί και ιδιαίτερα για την Καρθαία. Η πόλη ανεξάρτητη και αυτόνομη, περιλάμβανε έξι τουλάχιστον εισόδους μέσα από τα αναλημματικά τείχη, ενώ η γύρω περιοχή ελεγχόταν μέσα από ένα ‘εκτεταμένο αμυντικό σύστημα από πύργους, τις φρυκτωρίες’.151 Υποθέτουμε, πως το μονοπάτι μας

145_Πληροφοριακό υλικό από το Αρχαιολογικό Μουσείο της Κέας. 146_‘Πολιτιστική Πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου’, ημερομηνία πρόσβασης 10 Μάιος 2018, http://www2.egeonet.gr/ Forms/fLemmaBody.aspx?lemmaid=6862. 147_Στοιχεία από το Αρχαιολογικό Μουσείο της Κέας. 148_‘Πολιτιστική Πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου’. 149_Σύμφωνα με στοιχεία του Αρχαιολογικού Μουσείου της Κέας: ‘η ιστορία της Καρθαίας ακολουθεί σε γενικές γραμμές, εκείνην του υπόλοιπου νησιού. Οι Κείοι, όπως μαρτύρησε ο Ηρόδοτος, πήραν μέρος στις ναυμαχίες του Αρτεμισίου, της Σαλαμίνας, ίσως και στη μάχη των Πλαταιών…’ 150_‘Πολιτιστική Πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου’. 151_Πληροφοριακό υλικό από το Αρχαιολογικό Μουσείο της Κέας.

το βίωμα-η ανάλυση του μονοπατιού

κατέληγε στην νοτιοδυτική πύλη της πόλης και οδηγούσε το λιμάνι. Η υπερυψωμένη ακρόπολη, είχε σαν φυσικό όριο δύο μικρούς χείμαρρους –που σήμερα έχουν στερέψει.152 Δικαιολογημένα λοιπόν, υποστηρίζεται πως η περιοχή ήταν γεμάτη καλλιέργειες, βοσκοτόπια και μελίσσια. Ωστόσο, η οικονομία της εξαρτιόταν σημαντικά από την εξόρυξη μεταλλευμάτων (μολύβι, μίλτος, πιθανόν και ασήμι), όπως μας μαρτύρησαν τα ίχνη περπατώντας στην περιοχή. Στις αρχές του 4ου αι. π.Χ. οι τέσσερις πόλεις της Κέας συμφώνησαν σε πολιτική ένωση, διατηρώντας όμως η κάθε μία τη νομισματοκοπία της και την έκδοση ψηφισμάτων. Το 377 π.Χ. οι πόλεις πήραν μέρος στην Β’ Αθηναϊκή Συμμαχία, όχι όμως ενωμένες, αλλά η κάθε μία ξεχωριστά, ενώ φτάνοντας στο 200 π.Χ. οι δύο ‘ασθενέστερες’ πόλεις ενώθηκαν με τις δύο ‘ισχυρότερες’ (η Ποίηεσσα με την Καρθαία και η Κορησσία με την Ιουλίδα). Μέχρι την περίοδο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, όλες οι πολιτειακές λειτουργίες σταδιακά, συγκεντρώθηκαν στην Ιουλίδα, ενώ η Καρθαία ορίστηκε θρησκευτικό κέντρο και συνέχισε να κατοικείται μέχρι και το τέλος του 7ου αι, όπου αποχώρησαν και οι τελευταίοι κάτοικοί της. Οι πειρατικές επιδρομές συνετέλεσαν στο να συγκεντρωθούν οι κάτοικοι στο εσωτερικό του νησιού.153 Στη συνέχεια, με τον ερχομό του χριστιανισμού, οι αρχαίοι ναοί ερειπώθηκαν. Από την Βυζαντινή περίοδο διατηρήθηκαν ίχνη από παλαιοχριστιανικούς τάφους και χαράγματα, ενώ στην παραλία, κάτω από την αρχαία ακρόπολη συνυπάρχουν τα ίχνη του ναού της Αθηνάς και του Απόλλωνα, με μία παλαιοχριστιανική βασιλική εκκλησία.154 Το 1207, κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας, η Κέα εντάσσεται στο Δουκάτο του Αιγαίου, μέχρι το 1537, που υποκύπτει στην Οθωμανική κυριαρχία και αποικίζεται από πληθυσμό Αρβανιτών. Το 1668, λόγω του Βενετο-οθωμανικού πολέμου, η Κέα ως υποστηρίκτρια των Βενετών, δέχεται μεγάλες καταστροφές.155 Προς τα τέλη του 17ου αιώνα, η εγκαταλελειμμένη πλέον Καρθαία, άρχιζε να προσελκύει αρχαιοδίφες περιηγητές, ενώ τον 18ο αιώνα φαίνεται πως αρχίζει να ακμάζει και πάλι.156 Ο πληθυσμός της Κέας, φτάνει τους 3.000-5.000 κατοίκους, ενώ ταυτόχρονα διακρίνεται μια σχετική διοικητική αυτονομία στο νησί. Καλλιεργεί εμπορικές σχέσεις με τα προξενεία των μεγάλων δυνάμεων και αναπτύσσεται σε ‘εμπορικό και διαμετακομιστικό κέντρο της περιοχής’.157 Κατά τον 19ο αιώνα η Κέα συνείσφερε δυναμικά στην Επανάσταση του 1821, ενώ μετά την ίδρυση του νεοσύστατου ελληνικού κράτους το νησί αποτέλεσε μεγάλη αγροτική, κτηνοτροφική και εμπορική δύναμη.158

152_‘Πολιτιστική Πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου’. 153_‘Πολιτιστική Πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου’. 154_Πληροφοριακό υλικό από το Αρχαιολογικό Μουσείο της Κέας. 155_‘Πολιτιστική Πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου’. 156_Πληροφοριακό υλικό από το Αρχαιολογικό Μουσείο της Κέας. 157_Πληροφοριακό υλικό από το Αρχαιολογικό Μουσείο της Κέας. 158_‘Πολιτιστική Πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου’.

το παράδειγμα της Κέας

Εικ. 60_Το θέατρο και ίχνη από λατομικής δραστηριότητας στην Καρθαία

το βίωμα-η ανάλυση του μονοπατιού

Προπολεμικά, μεγάλο ποσοστό των κατοίκων του νησιού, απασχολούταν στις αποθήκες καύσιμης ύλης- άνθρακα (στην ΚΟΚΑ), που εισήγαγαν από την Αγγλία, αλλά και στο εργοστάσιο ΕΜΑΓΙΕ, στην δυτική πλευρά του νησιού.159 Η Καρθαία –όντας στην ανατολική πλευρά του νησιούπαύει να υφίσταται, σαν λιμάνι και θρησκευτικός τόπος. Δεν σταματάει όμως ποτέ, να καλλιεργείται το έφορο έδαφός της, διότι ποτέ δεν έπαψαν να κατοικούν στη περιοχή, οι ξωτάρηδες. Την περίοδο του μεσοπολέμου, η αγροτική οικογένεια αναπτύσσεται σημαντικά και οι ξωτάρηδες κατάφεραν να διεκδικήσουν μεγάλο κομμάτι της γης, που ως τότε κατείχαν λίγοι τσιφλικάδες και αυτός δούλευε στα κτήματά τους, ως τσιφλικάς.160 Τα μονοπάτια λοιπόν, χρησιμοποιούνται από τους γεωργούς, κτηνοτρόφους και μελισσοκόμους, για να μεταφέρονται οι ίδιοι, τα γεωργικά τους μηχανήματα και τα ζωντανά τους. Η Κέα διακρίνεται άλλωστε, για την αυτάρκειά, παρήγαγε αγροτικά και κτηνοτροφικά προϊόντα (μέλι, αμύγδαλα, κρασί-‘μαυρούδι’, ένα είδος μοσχαριού-‘σβίτς’) εξάγοντας πολλά από αυτά. Την περίοδο της Γερμανικής

159_Συνέντευξη από την κα. Μαρία Μουζάκη-Χιονάτου, υπεύθυνη του Λαογραφικού Μουσείου. 160_Μαρία Μουζάκη-Χιονάτου, Ο Ξωτάρης της Τζιάς, Κέα, 2009, σελ. 6.

Εικ. 61_Ο Ναός της Αθηνάς

το παράδειγμα της Κέας

κατοχής κατάφερε να ανταπεξέλθει στις δύσκολες καταστάσεις της πείνας και του πολέμου και αισίως απελευθερώθηκε το 1944. Έπειτα, αφού το εργοστάσιο έκλεισε το 1957, σταδιακά επήλθε η παρακμή στο νησί. Η ανάγκη των κατοίκων για εργασία και καλύτερες συνθήκες ζωής, σε συνδυασμό με την τάση για μετανάστευση, ώθησε το μεγαλύτερο μέρος του εργατικού δυναμικού να αποχωρήσει από το νησί.161 Επομένως, μέσα στον 20ο αιώνα κατακερματίστηκε η δυναμική κοινότητα της Κέας και το νησί έπεσε σε ‘μαρασμό’, συμπαρασέρνοντας την ιστορία των τεσσάρων αρχαίων πόλεών της. Πηγαίνοντας λοιπόν, πίσω στην ιστορία της αρχαίας Καρθαίας και γενικότερα του νησιού, φανερώνεται, η ανάγκη επικοινωνίας των τεσσάρων πόλεων-κρατών μεταξύ τους, αλλά και το άστυ με την χώρα, να αποτέλεσε τον πρωταρχικό λόγο, που οδήγησε στη δημιουργία αυτού του πυκνού δίκτυο μονοπατιών. Μέσω αυτών των μονοπατιών μεταφερόταν τα προϊόντα που καλλιεργούσαν και εισήγαγαν, στο υπόλοιπο νησί. Το μεγαλύτερο μέρος αυτού του δικτύου είναι δημιούργημα εκείνων των αιώνων και χρησιμοποιείται μέχρι και σήμερα, με σταδιακή μείωση και περιορισμό της χρήσης στα σημεία, που εισάγουν τους κατοίκους στις κατοικίες, στα αγροκτήματα, ή στα βοσκοτόπια τους. Κατά κύριο λόγο, τα μονοπάτια αξιοποιούνται και διασχίζονται από τους περιπατητές-επισκέπτες του νησιού, οι οποίοι ενδιαφέρονται για αυτό το είδος τουρισμού. Επομένως, το μονοπάτι μέσα στα χρόνια, μετατράπηκε από σημαντικό άξονα επικοινωνίας και μεταφοράς -εμπορευμάτων, προϊόντων και νερού- εντός των πόλεων του νησιού, σε μονοπάτι διαβίωσης για τους κατοίκους της ανατολικής πλευράς του νησιού και κατέληξε σήμερα να είναι ένας πολιτιστικός περίπατος, που δίνει την ευκαιρία στον περιπατητή να περιπλανηθεί μέσα στο φυσικό τοπίο, να νιώσει ελεύθερος και να αντιληφθεί τη φύση.

161_Συνέντευξη από την κα. Μαρία Μουζάκη-Χιονάτου, υπεύθυνη του Λαογραφικού Μουσείου της Κέας.

Εικ. 62_Θέα προς την κατάληξη της λοφοσειράς της Άσπρης Βίγλας

το βίωμα-η ανάλυση του μονοπατιού

Εικ. 63_Σκίτσο με ξερολιθιές από το μονοπάτι 7

Εικ. 64_Η παραλία της Καλησκιάς

το παράδειγμα της Κέας

3.2.3_Η ανάβαση

Παρ’ ότι την άνοιξη ο ήλιος αργεί να δύσει, υπήρχε η ανησυχία και ίσως ο φόβος, μήπως δεν προλάβουμε να επιστρέψουμε πριν νυχτώσει.162 Για αυτό τον λόγο, αποφασίσαμε πως είχε φτάσει πλέον η ώρα να ανηφορίσουμε προς τα πίσω και να αποχαιρετήσουμε αυτόν τον καλά κρυμμένο παράδεισο. Ακολουθώντας τα σημάδια με τον αριθμό ‘6’, ξεκινήσαμε το ταξίδι της επιστροφής. Περπατώντας για λίγα λεπτά και φτάνοντας στο κομβικό σημείο (στην Πηγή), πριν ξεκινήσουμε την ανάβαση του μονοπατιού 6, σταθήκαμε στον κόμβο με τις ξύλινες πινακίδες, σκεπτόμενες αν θα έπρεπε να ανηφορήσουμε από το ίδιο μονοπάτι που κατεβήκαμε, ή ίσως να τολμούσαμε, να αλλάξουμε πορεία, ακολουθώντας την διαδρομή 7, που συνδεόταν με την 6 στο σημείο αυτό. Γνωρίζαμε ότι η διαδρομή νούμερο 7 (Χαβούνα-Καλησκιά) ήταν μικρότερου μήκους, αλλά δεν υποστηριζόταν από την εφαρμογή ‘ViewRanger’, την οποία ανά διαστήματα συμβουλευόμασταν για να έχουμε την συνολική εικόνα του μονοπατιού, τον χρόνο που έχουμε να διανύσουμε ακόμα, αλλά και τη θέση μας πάνω σε αυτή την γραμμή του χάρτη. Η διάθεσή μας, για εξερεύνηση, μας ώθησε στο να επιλέξουμε το άγνωστο μονοπάτι, ώστε να μπορέσουμε να δούμε, έστω από ψηλά, και την παραλία Καλησκιά. Η απομονωμένη αυτή παραλία, βρισκόταν δίπλα στον όρμο Μικρές Πόλες, αλλά δεν ήταν αντιληπτή λόγω του ύψους της λοφοσειράς που χώριζε τις δύο παραλίες (Καρθαίας και Καλησκιάς). Δυστυχώς, το μονοπάτι 7 δεν ήταν τόσο προσεγμένο, όσο το προηγούμενο. Οι αγκαθωτοί θάμνοι και τα γαϊδουράγκαθα τρυπούσαν, πολύ πιο συχνά πλέον, τα πόδια μας. “Όταν τα αγκάθια διαπεράσουν τα παπούτσια, σφηνώνονται στις κάλτσες και γίνονται διαρκής ενόχληση ώσπου να συνθηκολογήσεις και να σταματήσεις.”163 Πολλές από τις ξερολιθιές που συναντούσαμε στο δρόμο, ήταν γκρεμισμένες και η σηματοδότηση πολύ αραιή. Ακόμη και όταν επίλθε η κούραση, ο ενθουσιασμός μας να δούμε από ψηλά τη θέα της παραλίας, φάνηκε να μην ‘σβήνει’. Όμως, η πίεση του χρόνου, μας ώθησαν στο να μην απολαύσουμε με τον ίδιο τρόπο τη διαδρομή, ούτε εξετάσουμε με σχολαστικότητα τις εικόνες που αντλούσαμε από το περιβάλλον γύρω μας. Κάπως έτσι, φτάσαμε στο δυσκολότερο σημείο της διαδρομής, το σημείο που σταμάτησε εντελώς η σηματοδότηση, και η συνέχεια του μονοπατιού δεν ήταν πλέον διακριτή στην ευθεία του βλέμματός. Υπήρχε ένα όριο που έμπαινε εμπόδιο στην νοητά ευθεία πορεία μας. Το έδαφος ήταν ανώμαλο, κάτι που δυσκόλευε την αντίληψή μας, για το προς ποια κατεύθυνση θα μπορούσε να συνεχίζει το μονοπάτι, αφού οι ξερολιθιές το διέκοπταν και δεν διαγραφόταν στο έδαφος κάποια γραμμή που να θυμίζει την μορφή του μονοπατιού. Συνειδητοποιήσαμε, ότι είχαμε τρεις επιλογές: να επιστρέψουμε πίσω στον κόμβο ώστε να πάρουμε τη γνώριμη διαδρομή 6 -χάνοντας έτσι πολύτιμο χρόνο και διακινδυνεύοντας να δύσει ο ήλιος-, να συνεχίσουμε δεξιά, αφού διακρίναμε τη γραμμή της ξερολιθιάς να συνεχίζει ψηλά πάνω στον λόφο, ή να στρίψουμε αριστερά έχοντας να αντιμετωπίσουμε ένα απαιτητικό

162_Το ζευγάρι πεζοπόρων, που συναντήσαμε στην κατάβαση, μας περιέγραψαν τον φόβο και το άγχος που τους προκλήθηκε, όταν δεν κατάφεραν να προγραμματίσουν σωστά τον χρόνο τους και βρέθηκαν να περπατούν μετά την δύση του ηλίου, στο μονοπάτι «Έλιξος» που πηγαίνει από την χώρα του νησιού (Ιουλίδα), στο λιμάνι (Κορησσία). 163_Πεπονής, Χωρογραφίες, Αρχιτεκτονικός σχηματισμός του νοήματος, σελ. 29-30.

το βίωμα-η ανάλυση του μονοπατιού

μονοπάτι έντονης ανάβασης. Ήταν δύσκολο να πάρουμε την απόφαση να γυρίσουμε πίσω, αφού νομίζαμε ότι πλησιάζαμε προς το τέλος της διαδρομής. Επομένως, έπρεπε να ακολουθήσουμε μία από της δύο πορείες που εμφανίζονταν μπροστά μας. Αλλά ποια από τις δύο; Σκεφτήκαμε, να ακολουθήσουμε ξεχωριστά -για λίγα μέτρα- τα δύο μονοπάτια, ανακαλύπτοντας προς μεγάλη μας έκπληξη τη σήμανση του μονοπατιού στο αριστερά μονοπάτι. Η αίσθηση ανακούφισης και η χαρά που νιώσαμε, είναι απερίγραπτη. Ενώ λοιπόν, το σημείο αυτό μας προκάλεσε αρχικά άγχος και ανασφάλεια, εν τέλει, αποτέλεσε την κινητήρια δύναμη για την συνέχεια της πορείας μας, μέχρι το τέλος. Η διαδρομή, συνέχιζε να είναι κουραστική και το μονοπάτι αρκετά δύσβατο. Ανηφορίζοντας, “σφίγγονται κι άλλο οι μύες για να συγκρατήσουν το πέσιμο και νιώθεις έναν ελαφρό πόνο μέχρι το πάνω μέρος του μηρού. Τα πνευμόνια ανάβουν. Πιο πάνω ακούς τους ήχους της καρδιάς, σαν τύμπανα στο αυτί. (…) Για να αποκαταστήσεις το ρυθμό της αναπνοής και να ελέγξεις την κούραση, αποφεύγεις να κοιτάξεις την ήδη κατεκτημένη θέα”164 Σταματήσαμε για λίγο, στο εκκλησάκι του Αγίου Ταξιάρχη. Η είσοδος βρισκόταν πάνω στο μονοπάτι, ενώ το ίδιο πολύ χαμηλότερα λόγω της έντονης κλίσης του εδάφους. Λίγα μέτρα πιο πάνω φτάσαμε στην θέση Πηγαδάκι, όπου συναντήσαμε τον περίβολο και ίχνη ενός αγροκτήματος κλασικών χρόνων.165 Η ειδοποιός διαφορά μεταξύ των δύο αυτών μονοπατιών –του 6 και του 7- είναι στον τρόπο που προσλαμβάνεις τη θέα, στις εικόνες που αντλείς και τα όρια που αντιλαμβάνεσαι γύρω σου. Όπως προχωρούσαμε, στο μονοπάτι 7, είχαμε την αίσθηση ότι εισχωρούσαμε μέσα στη φύση. Στα περισσότερα σημεία, δεν είχαμε επαφή, με το τι υπήρχε πίσω από τα δέντρα και τις ξερολιθιές, σε αντίθεση με την αντίληψη του περιβάλλοντος, στο μονοπάτι 6. Σχεδόν σε όλο το μήκος του είχαμε την εποπτεία της κοιλάδας, έχοντας συνεχώς οπτική επαφή με την απέναντι λοφοσειρά, ενώ σε πολλά σημεία μας αποκαλυπτόταν η θέα προς τη θάλασσα. Φτάνοντας σχεδόν στο τέλος της διαδρομής, εμφανίστηκε και πάλι στην ολότητά του το “κλιμακωτά υψούμενο”166 τοπίο της Κέας, διαμορφωμένο σταδιακά και προσεκτικά με τις όμορφα ‘ζωγραφισμένες’ πεζούλες πάνω στο ανάγλυφο. Πλέον το μονοπάτι είχε αλλάξει χαρακτήρα, το έδαφος έγινε χωμάτινο και οριζόταν από χαμηλούς και ψηλούς μαντρότοιχους (ξερολιθιές). Τριγύρω, αντιλαμβανόμασταν -από τους ήχους- ότι υπήρχαν βοσκοτόπια με αγελάδες και πρόβατα. Οι ήχοι των αγρών, μας έφεραν στο μυαλό την περιγραφή του Thoreau, σχετικά με την καλή ακουστική, που προσφέρει, το έδαφος, στους περιπατητές.167 Μετά από δύο ώρες πεζοπορίας της ανάβασης, συναντήσαμε την Επαρχιακή οδό Κορησσίας-Όρμου Καμπίου. Νιώθαμε, ότι ‘βγαίνουμε’ από κάποιο παραμύθι. Σαν αυτός ο κόσμος να είναι ένα παράλληλο-διαφορετικό σύμπαν μέσα στο νησί της Κέας και ο χρόνος να είχε σταματήσει όταν μπήκαμε σε αυτό. Με την έξοδό μας, όλα επανήλθαν, φαινόταν φυσιολογικά. Περπατήσαμε, στον ασφαλτοστρωμένο πλέον επαρχιακό δρόμο, για λίγα μέτρα με κατεύθυνση το χωριό Σταυρουδάκι και επιστρέψαμε τελικά στο σημείο απ’ όπου είχαμε ξεκινήσει την περιπλάνηση. Νιώθαμε ικανοποίηση, αφού ήμασταν ‘γεμάτες’ βιώματα, σκέψεις και ερωτήματα, που θα αποτελούσαν εφόδια-αποδείξεις για την έρευνά μας και θα προσπαθούσαμε να στοχαστούμε και να απαντήσουμε σε πολλά από αυτά, με την επιστροφή μας στην Αθήνα. 164_Πεπονής, σελ. 29-30. 165_‘ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ’. 166_Heidegger, Διαμονές Το Ταξίδι στην Ελλάδα, σελ. 55. 167_“Το έδαφος είναι και καλό ηχείο, σαν παλιωμένο ξύλο. Ακόμα και οι συνηθισμένοι ήχοι των αγρών είναι μελωδικοί ….” Διαβάστηκε από: Henry David Thoreau, Περιπλανήσεις Φιλοσοφικοί Στοχασμοί, εκδ. Κέδρος, μετάφρ. Βασίλης Αθανασιάδης, Αθήνα, 2013, σελ. 15.

το παράδειγμα της Κέας

Εικ. 65_Σκίτσο από το μονοπάτι 7

το βίωμα-η ανάλυση του μονοπατιού

Εικ. 66_Σκίτσα από τα μονοπάτια 7 και 2

το παράδειγμα της Κέας

το βίωμα-η ανάλυση του μονοπατιού

Ο έρωτας Το αρχιπέλαγος Κι η πρώρα των αφρών του Κι οι γλάροι των ονείρων του Στο πιο ψιλό κατάρτι του ο ναύτης αρμενίζει Ένα τραγούδι Ο έρωτας Το τραγούδι του Κι οι ορίζοντες του ταξιδιού του Κι η ηχώ της νοσταλγίας του Στον πιο βρεμένο βράχο της η αρραβωνιαστικιά προσμένει Ένα καράβι Ο έρωτας Το καράβι του Κι η αμεριμνησία των μελτεμιών του Κι ο φλόκος της ελπίδας του Στον πιο ελαφρό κυματισμό του ένα νησί λικνίζει Τον ερχομό. ‘’Του Αιγαίου. Ι’’, από τη συλλογή Προσανατολισμοί (1940) [Οδυσσέας Ελύτης, Προσανατολισμοί,, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα, 2007, σελ. 13]

το παράδειγμα της Κέας

3.3_Η σημασία της γραμμής στο νησιωτικό τοπίο Με βάση την περιπατητική μας εμπειρία από το νησί και τα μονοπάτια της Κέας, μπορούμε να αντλήσουμε ορισμένα συμπεράσματα σχετικά με τη σημασία των μονοπατιών για το νησιωτικό τοπίο, καθώς και για τους καθημερινούς τους χρήστες και τον τρόπο που οργανώνεται η ζωή τους γύρω από αυτά. Οι γραμμές αυτές κουβαλούν ιστορίες εξαιρετικής σημασίας για τις περιοχές που διασχίζουν και μπορούν να θεωρηθούν δείγματα της ανώνυμης αρχιτεκτονικής του τόπου. ‘’Το Αιγαίο είναι μια γεωγραφική και πολιτισμική ενότητα στην οποία συμβρέθηκαν, στο πέρασμα του χρόνου, οι διάφορες δραστηριότητες του ανθρώπου, δημιουργώντας πνευματικά και υλικά πυκνώματα, και αφήνοντας ίχνη του περασμένου βίου που αναγνωρίζονται ως τεκμήρια της ιστορίας της περιοχής.’’168 Ο Άρης Κωνσταντινίδης αναφέρει πως η φύση της Ελλάδας έχει μια τόσο πνευματική ομορφιά και το τοπίο είναι τόσο αρχιτεκτονικά συγκροτημένο, που ο άνθρωπος χτίζει με το πνεύμα, δίνει μορφή και ουσία σε όλα τα υλικά, σε όλες τις τεχνικές και κάνει όλα τα χτίσματα να τραγουδούν, τον ίδιο σκοπό που τραγουδούν και τα βουνά, οι ακρογιαλιές, οι θάλασσες και τα φαράγγια, το τραγούδι του τόπου.169 Το ίδιο τραγούδι του τόπου μέσα στο ελληνικό, νησιώτικο τοπίο τραγουδούν και οι πορείες του ανθρώπου στη φύση, τα μονοπάτια που χαράσσει και οι γραμμές που αφήνει πίσω του περπατώντας. Οι γραμμές αυτές, δημιουργούνται και τοποθετούνται στο ανάγλυφο μια για πάντα, μαρτυρώντας την κίνηση που κάποτε εκτελέσθηκε σε αυτό, αλλά και την ανθρώπινη παρουσία που την προκάλεσε. Σύμφωνα με τον Πικιώνη, ο άνθρωπος για να μπορέσει να δημιουργήσει έναν πολιτισμό ή δείγματα αρχιτεκτονικής σε ένα μέρος, έπρεπε αρχικά να διασχίσει ένα δρόμο, να διαγράψει μία πορεία. Γράφει: ‘‘Αν κοιτάξεις το δρόμο που ακολούθησε ο άνθρωπος για να φτάσει σε ένα οποιοδήποτε πολιτισμό, νιώθεις τι αφάνταστος κόπος που χρειάστηκε για κάθε του βήμα προς τα εμπρός. Τι αφάνταστος κόπος που χρειάζεται ακόμη για να κρατιέται εκεί που έφτασε και να μη χάσει μονομιάς ό, τι κέρδισε και ξαναγυρίσει πίσω πάλι. Η φύση η ίδια, πότε με τα εμπόδια που του’ χει στήσει, πότε με τις ευκολίες που του παρουσιάζει, είναι σαν να του δείχνει το δρόμο.’’170 Ωστόσο δεν είναι δεδομένο το γεγονός πως η πορεία που χρειάστηκε να διαγράψει υπήρχε εκεί από πάντα. Ήδη, πριν από τη γέννηση οποιασδήποτε μορφής αρχιτεκτονικής, ο άνθρωπος άρχισε να επεμβαίνει στο φύση και το τοπίο μέσω ενός συμβολικού κυρίως τρόπου, του περπατήματος. Τα ίχνη που άφηνε πίσω του, τα βήματά του, που αποτυπώνονταν στο ανάγλυφο του εδάφους, έβαζαν μία τάξη στην φύση, και ουσιαστικά ο άνθρωπος, έτσι κατασκεύαζε το φυσικό τοπίο που τον περιέβαλλε και επενέβαινε σε αυτό. Ωστόσο, ο τρόπος που εκτελούσε την οποιαδήποτε πορεία του στη φύση, μπορεί να μην ήταν προκαθορισμένος, αλλά σίγουρα δεν ήταν τυχαίος. Η ίδια η φύση του έκανε φανερό το δρόμο που έπρεπε να ακολουθήσει, με τη μορφολογία του εδάφους, τα εμπόδια και τις ευκολίες που παρουσίαζε.

168_Παναγιώτης Τουρνικιώτης, Το Αιγαίο είναι Μοντέρνο. Διαβάστηκε από: Συλλογικό Έργο, Νησιά του Αιγαίου: αρχιτεκτονική εκδ. Μέλισσα, Αθήνα, 2003, 69. 169_Άρης Κωσταντινίδης, Δύο ‘Χωριά’ απ΄τη Μύκονο, σελ. 18-19 170_Δημήτρης Πικιώνης, Κείμενα, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 1987, σελ. 55-56

η σημασία της γραμμής στο νησιωτικό ανάγλυφο

Το σύνολο αυτών των πορειών τελικά με την πάροδο των χρόνων αποτυπώθηκε στο έδαφος, έγινε κομμάτι του, και πλέον αποτελεί μέρος της εικόνας που διαθέτουμε για τη φύση. Οι γραμμές αυτές, έχουν μία σπουδαία πρακτική αξία, καθώς εξυπηρετούν τις μετακινήσεις των κατοίκων μιας περιοχής, και όχι μόνο. Δίνουν την δυνατότητα στο μυλωνά της Μυκόνου και της Νάξου να κατευθυνθεί από την κατοικία στους ανεμόμυλους, για την άλεση του σιταριού. Στη Καρπαθιά να προμηθευτεί το αλεύρι από τον μυλωνά, και να φτιάξει τις παραδοσιακές μακαρούνες της Καρπάθου. Στον ξωτάρη της Κέας, να μεταφέρει τα σιτηρά στο αλώνι.171 Στον αμπελουργό της Σαντορίνης και της Λήμνου να μεταφέρει τα σταφύλια από το κτήμα στο πατητήρι. Στον ελαιουργό της Κρήτης και στον παρασκευαστή μαστίχας της Χίου, να κουβαλήσουν τους καρπούς από τους ελαιώνα και το Μαστιχοχώρι, στα ‘εργαστήριά’ τους. Στον αγωγιάτη της Νάξου και στον γαδουρολάτη της Σαντορίνης, να μεταφέρουν μέσα από δύσβατα μονοπάτια τα προς εξαγωγή προϊόντα, αλλά και τους επισκέπτες του νησιού.172 Στο μελισσοκόμο των Κυθήρων, να μεταφέρει το μέλι από τα ‘χαμένα μέσα στη φύση’ μελίσσια του. Στο Ναξιώτη και Τζιώτη εργάτη, να κατηφορίσει από τους ορεινούς οικισμούς, προς τις βιομηχανικές περιοχές της φάμπρικας (ελαιοτριβείο)173 και στην Κόκα.174 Η Ροδίτισσα, κάνει χρήση των μονοπατιών, και κουβαλά τα βότσαλα που μάζεψε από τις παραλίες, τα προμηθεύει στους κατασκευαστές βοτσαλωτών, ώστε με τη σειρά τους να φτιάξουν τα περίφημα βοτσαλωτά δάπεδα της χώρας.175 Τέλος, τα νησιώτικα αυτά μονοπάτια, σε συνδυασμό με το περπάτημα και το στοχασμό που προσφέρουν μέσα στη φύση με θέα το απέραντο γαλάζιο, διεγείρουν τις αισθήσεις των καλλιτεχνών. Περπατώντας σε αυτά, ο ζωγράφος αντλεί τις θεματικές του και ασκεί την τέχνη του, ο λογοτέχνης εμπνέεται για τη συγγραφή κάποιου έργου, ενώ ο λυράρης της Καρπάθου συνοδεύει, τη νύφη στο γάμο της και τον κόσμο στις γιορτές και τις χαρές του νησιού. Τα ίδια μονοπάτια είναι πάντα εκεί και για ‘τις λύπες’ των μοναχικών ανθρώπων. Όλα τα παραπάνω, κάνουν φανερή και τη σπουδαία σημασία που έχουν τα μονοπάτια για έναν τόπο. Είναι στοιχεία της φύσης αλλά και της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, που φέρνουν στην επιφάνεια του εδάφους, δεδομένα για τη ζωή και την καθημερινότητα των ανθρώπων, κουβαλάνε μνήμες –ατομικές και συλλογικές- και κάνουν φανερές ιστορίες από το πέρασμα των χρόνων –ακόμη και των αιώνων-, ενώ τονίζουν τη συνεχή και αγωνιώδη αναζήτηση του ατόμου για μια καλύτερη ζωή. Ο Πικιώνης αναφέρει, χαρακτηριστικά, στο βιβλίο του Κείμενα: ‘’Το έρημο τούτο μονοπάτι είναι απείρως ανώτερο από τις λεωφόρους των μεγαλουπόλεων. Γιατί με την κάθε πτυχή του, με τις καμπές του, τις άπειρες εναλλαγές της προοπτικής του χώρου που παρουσιάζει, μας μαθαίνει τη θεία υπόσταση της ατομικότητας της υποταγμένης εις την αρμονία του Όλου.’’176

171_“Ξωτάρη έλεγαν τον άνθρωπο, που κατοικούσε μόνιμα στις εξοχές της Τζιάς. Καλλιεργούσε τη γη (…) για να μπορέσει να ζήσει την οικογένειά του. (…) Στα χρόνια του μεσοπολέμου η αγροτική οικογένεια αναπτύσσεται σημαντικά στη Τζιά. Ο ξωτάρης καταφέρνει (…) να πάρει στα χέρια του μεγάλο τμήμα της γής που ως τότε κατείχαν λίγοι τσιφλικάδες κι αυτός τη δούλευε ως κολίγας.” Διαβάστηκε από: Μαρία Μουζάκη-Χιονάτου, Ο Ξωτάρης της Τζιάς, Κέα, 2009, σελ. 37. 172_Κατερίνα Κορρέ-Ζωγράφου, Άνθρωποι και Παραδοσιακά Επαγγέλματα στο Αιγαίο ΙΙ, εκδ. Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, Αθήνα, 2004, σελ. 199, 309. 173_Κορρέ-Ζωγράφου, σελ. 209. 174_‘Κόκα’ ονομαζόταν η περιοχή δίπλα στο λιμάνι, η οποία μετατράπηκε σε αποθήκη καύσιμης ύλης για τα καράβια. Ξεκίνησε να λειτουργεί το 1890, την περίοδο δηλαδή που άρχισε η προμήθεια του άνθρακα, από τα ορυχεία της Αγγλίας. Συνέντευξη από την κα. Μαρία Μουζάκη-Χιονάτου, υπεύθυνη του Λαογραφικού Μουσείου της Κέας. 175_Κορρέ-Ζωγράφου, Άνθρωποι και Παραδοσιακά Επαγγέλματα στο Αιγαίο ΙΙ, σελ. 351 176_Πικιώνης, Κείμενα, σελ. 73

το παράδειγμα της Κέας

Εικ. 67_Μονοπάτια στη Σέριφο, 1950

Εικ. 68_Γεωργικό μονοπάτι στην Κρήτη

η σημασία της γραμμής στο νησιωτικό ανάγλυφο

‘‘Ω, μα είναι εξαίσια όμορφο και αγαθό, και πανάρχαιο στην απλότητά του να περπατά κανείς με τα πόδια...’’ Ρόμπερτ Βάλζερ

αναστοχασμοί, Δυτικές αντιλήψεις για το τοπίο 4.1 Από τη φύση στην έννοια του τοπίου 4.1.1 Ο προσδιορισμός του τοπίου από το όλον της φύσης 4.1.2 Πολιτισμική- Αισθητική προσέγγιση- Ψυχικός τόνος

4.2 Τοπίο: Λίκνο εμπειριών και αναμνήσεων

4.2.1 Μνήμη και μύθοι: η συμβολική σημασία των τόπων 4.2.2 Προσανατολισμός, ταύτιση και κατοικείν 4.2.3 Το πνεύμα του τόπου: Genius Loci

4.3 Το σώμα ως εργαλείο αντίληψης του χώρου 4.3.1 Η μιλιά των βημάτων 4.3.2 Οι αισθήσεις που ξυπνούν

Σε αυτό το σημείο, και αφού θυμηθούμε ξανά τον ορισμό του αρχετύπου, που δόθηκε στην αρχή της εργασίας, αλλά κυρίως το σημείο στο οποίο τονίζεται πως αρχέτυπο είναι κάθε αρχέγονη εικόνα που μπορεί να ανακληθεί μέσω μία νέας κάθε φοράς μνημονικής εμπειρίας, θα προσπαθήσουμε να αποδώσουμε στον όρο μονοπάτι ένα βαθύτερο νόημα και ταυτόχρονα να ενισχύσουμε τη θέση μας (ότι δηλαδή αποτελεί μία δομή αρχετυπική), αναφερόμενοι σε ένα ευρύτερο φάσμα εννοιών που αυτό μπορεί να περικλείει. Τέτοιες έννοιες είναι ο χώρος, η φύση και το τοπίο, καθώς χωρικά εντάσσεται σε αυτές, η μνήμη ο προσανατολισμός και η έννοια του ‘κατοικείν’, καθώς το μονοπάτι ‘φιλοξενεί’ μεγάλο μέρος της ζωής των ανθρώπων, όπως ήδη αναφέρθηκε, και το πνεύμα του τόπου, αφού συμβάλλει στη διαμόρφωσή του. Τέλος, δεν μπορεί να μην γίνει αναφορά στο μέσο που δίνει ‘πνοή’ στο μονοπάτι, περπατώντας το, που δεν είναι άλλο από το ανθρώπινο σώμα με τις αισθήσεις του. Από τη στιγμή που οι παραπάνω έννοιες περιλαμβάνονται στον όρο μονοπάτι, λειτουργεί σαν μία πρότυπη μορφή που μπορεί και παραλαμβάνει ανά περίσταση διαφορετικό νόημα, εμπλουτίζεται και ποτέ δεν χάνει την ‘ουσία’ του.

Εικ. 69_Domenico Campagnola, Mountainous Landscape with Antique Ruins

αναστοχασμοί

4.1_Από τη φύση και τον τόπο στην έννοια του τοπίου

Αρχικά πρέπει να προσδιορίστει το χωρικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσονται τα μονοπάτια, καθώς και έννοιες όπως αυτές του χώρου, της φύσης, του τόπου και κυρίως του τοπίου και παράλληλα να εντοπιστούν οι ειδοποιοί διαφορές τους. Οι παραπάνω έννοιες, δεν απασχολούν στον επιστημονικό κόσμο μόνο τους γεωπόνους, τους κηποτέχνες, τους περιβαλλοντολόγους, τους φιλοσόφους, τους ανθρωπολόγους, αλλά αποτελεί κεντρικό άξονα μελέτης της ανθρωπογεωγραφίας και της αρχιτεκτονικής. ‘’Το τοπίο είναι μια μοναδικά πολύτιμη έννοια για την ανθρωπογεωγραφία. Σε αντίθεση με τον τόπο, μας υπενθυμίζει τη θέση μας στο σχέδιο της φύσης. Σε αντίθεση με το περιβάλλον ή το χώρο, μας υπενθυμίζει ότι μόνο μέσω της ανθρώπινης συνείδησης και λογικής μπορούμε να γνωρίσουμε το συγκεκριμένο σχέδιο και να συμμετάσχουμε σε αυτό ως άνθρωποι. Την ίδια στιγμή, το τοπίο μας θυμίζει ότι η γεωγραφία βρίσκεται παντού, αποτελεί μονίμως πηγή ομορφιάς και ασχήμιας, ορθού και λάθους, χαράς και οδύνης και αφορά εξίσου το κέρδος και την απώλεια.’’177

177_Denis Cosgrove, Geography is Everywhere: Culture and Symbolism in Human Landscapes, εκδ. Macmillan, 1989, σελ. 122

Εικ. 70_Domenico Campagnola, Paysage

από τη φύση και τον τόπο στην έννοια του τοπίου

Εικ. 71_Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Κυριακή στην Ύδρα (1938)

αναστοχασμοί

4.1.1_Ο προσδιορισμός του τοπίου από το όλον της φύσης ‘‘Υπάρχουν φορές που περπατάμε στη φύση και καθώς το βλέμμα μας πέφτει σε δέντρα, νερά, λιβάδια και σιτοβολώνες, λόφους και σπίτια και χίλιες διαφορετικές εναλλαγές συννεφιάς και φωτός, επιδεικνύει κάθε φορά πολύ διαφορετικό βαθμό προσοχής. Όμως αυτό δεν συνεπάγεται ότι συνειδητοποιούμε πως αντικρίζουμε ένα τοπίο. Μόνο όταν η συνείδησή μας αποκτήσει μια νέα ολότητα, κάτι που υπερβαίνει τα στοιχεία και είναι ενιαίο, και το σκηνικό δεν συντίθεται με τρόπο μηχανικό, μόνο τότε προκύπτει η έννοια του τοπίου.’’178 Άρα γίνεται σαφές πως για να μιλήσει κανείς για το τοπίο πρέπει πρώτα να αναφερθεί στις έννοιες της φύσης, του τόπου και γενικότερα του χώρου, προκειμένου να επιτευχθεί μία συνολικότερη αίσθηση και να γίνει το πλαίσιο στο οποίο, τελικά, ανήκει το τοπίο ξεκάθαρο. Το τοπίο στην πραγματικότητα αποτελεί μέρος της φύσης και μπορεί να ειδωθεί μόνο μέσω αυτής, όπως θα αναλυθεί και στη συνέχεια. Ο όρος ’τραγωδία του πνεύματος’ είναι αυτός που εξηγεί καλύτερα αυτή τη σχέση μέρους και όλου, όπως είναι αυτή του τοπίου και της φύσης. Ωστόσο πάντα πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας πως το ευρύτερο πλαίσιο στο οποίο εντάσσονται οι έννοιες της φύσης και του τοπίου, είναι αυτό του χώρου –όρος που θα αναλυθεί στη συνέχεια. Με τον όρο ’τραγωδία του πνεύματος’ εννοούμε, σύμφωνα με το Simmel, ‘’το γεγονός ότι το μέρος ενός όλου μετατρέπεται σε αυτόνομο όλο, αποσπώμενο από αυτό και αξιοποιώντας απέναντί του ένα δικό του δίκαιο.’’179 Σαν άνθρωποι, για παράδειγμα, που αναπτύσσουμε κατά τη διάρκεια της ζωής μας πλήθος σχέσεων, πρέπει να αναγνωρίζουμε πως διακατεχόμαστε από έναν δυϊσμό, δηλαδή από την ανάγκη να γίνουμε μέρος μιας ομάδας –ενός όλου-, και ταυτόχρονα αφού εδραιώσουμε αυτή μας τη θέση αυτό που τελικά αναζητούμε είναι η προβολή της προσωπικότητάς μας στο ρόλο του μέλους. Είμαστε δηλαδή στοιχεία κάποιων ολοτήτων, και παρόλα αυτά θέλουμε να είμαστε και να δημιουργήσουμε κάτι ολοκληρωμένο και αυτοδύναμο. Το ίδιο τελικά συμβαίνει και με τη φύση και το τοπίο, το οποίο αποτελεί κάτι το ατομικό, το κλειστό, το αυτάρκες, και την ίδια στιγμή, χωρίς καμία αντίφαση, παραμένει δέσμιο του όλου της φύσης και της ενότητάς του.180

178_Simmel, Ritter, και Gombrich, Το Τοπίο, σελ. 11 179_Simmel, Ritter, και Gombrich, σελ 15 180_Simmel, Ritter, και Gombrich, σελ. 15

από τη φύση και τον τόπο στην έννοια του τοπίου

Εικ. 72_Albrecht Durer, Valley Kalchreuth (1495)

Εικ. 73_Albrecht Durer, Trente (1493)

100

αναστοχασμοί

Κατά τον Simmel λοιπόν, με τον όρο φύση ‘’εννοούμε την ατέρμονη συνάφεια των πραγμάτων, την αδιάκοπη γένεση και καταστροφή των μορφών, την κυμαινόμενη ενότητα του γίγνεσθαι η οποία εκφράζεται με τη συνέχεια της ύπαρξης μέσα στο χρόνο και το χώρο. Η φύση δεν τεμαχίζεται, είναι η ενότητα ενός όλου και τη στιγμή που κάτι θα αποσπαστεί από αυτή, παύει πλέον να αποτελεί κάτι το ολότελα φυσικό, και ο λόγος είναι ότι μπορεί να είναι φύση μόνο στο πλαίσιο αυτής της δίχως όρια ενότητας, μόνο ως κύμα αυτού του συνολικού ρεύματος.’’181 Η έννοια του τοπίου182 είναι κάτι διαφορετικό από αυτή της φύσης και το περιεχόμενό της ποικίλλει ανάλογα με τους τρόπους που προσεγγίζεται. ‘’Η δημιουργία του τοπίου μπορεί να επιτευχθεί μόνο εάν ληφθεί μία απόσταση από την συνολική αίσθηση της φύσης. Η απλή φύση προμηθεύει το υλικό για τη δημιουργία του τοπίου, το οποίο τελικά αλλάζει τόσο πολύ από περίπτωση σε περίπτωση, που ακόμη και οι οπτικές γωνίες και οι μορφές, οι οποίες συνάπτουν τα στοιχεία αυτά στην εκάστοτε ενότητα εντυπώσεων, είναι κατά συνέπεια μεταβλητές σε μεγάλο βαθμό.’’183 Περπατώντας για παράδειγμα μέσα σε ένα φυσικό τοπίο ή σε ένα μονοπάτι, το σκηνικό που μας περιβάλλει αλλάζει σε κάθε μας βήμα. Ένα δέντρο με φόντο ένα μικρό λόφο, το ίδιο δέντρο δίπλα σε ένα άλλο δέντρο και μικρούς θάμνους να το περιβάλλουν, ή η θάλασσα και ο κόλπος ενός παραθαλάσσιου χωριού αλλά και η γραμμή που σχηματίζει η θάλασσα όταν συναντά τον ουρανό, αποτελούν κάθε φορά διαφορετικές εκδοχές του τοπίου που δημιουργεί το ανθρώπινο μάτι. Τελικά, το βλέμμα είναι εκείνο το οποίο κατατέμνει και διαμορφώνει από το όλον της φύσης – η οποία δεν γνωρίζει τίποτα από ατομικότητα- μικρότερες ξεχωριστές ενότητες και έτσι προκύπτει η ’ατομικότητα του τοπίου’. Όταν αναφερόμαστε στον όρο ’ατομικότητα του τοπίου’ μιλάμε ουσιαστικά ‘’για μια εποπτεία κλεισμένη στον εαυτό της, που γίνεται αντιληπτή ως αυτάρκης ενότητα, και ωστόσο διαπλέκεται με κάτι που εκτείνεται απείρως περισσότερο και την υπερβαίνει –τη φύση.’’184 181_Simmel, Ritter, και Gombrich, σελ. 12 182_Στην ελληνική γλώσσα ο όρος τοπίο προέρχεται από το μεσαιωνικό ‘τοπίον’ και το μεταγενέστερο ‘τόπιον’, υποκοριστικό του αρχαίου ‘τόπος’. Το τοπίον είναι λοιπόν ένα τμήμα του τόπου, ένας μικρός τόπος που φέρει τα γεωγραφικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά του ευρύτερου τόπου. Διαβάστηκε από: Γεώργιος Μπαμπινιώτης, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, εκδ. Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα 1998, λ. τοπίο 183_Simmel, Ritter, και Gombrich, σελ. 16 184_Simmel, Ritter, και Gombrich, σελ. 13

από τη φύση και τον τόπο στην έννοια του τοπίου

101

Εικ. 74_Διάγραμμα από το Χώρο στο Τοπίο

102

αναστοχασμοί

Ωστόσο, μεταξύ των όρων της φύσης και του τοπίου, που ο ένας εμπεριέχει τον άλλο, παρεμβάλλεται και η έννοια του τόπου, και προϋπάρχει η έννοια του χώρου, άρα προκύπτει η λογική σειρά: χώρος->φύση->τόπος->τοπίο. Όπως αναφέρει ο de Certeau στο βιβλίο του Επινοώντας την Καθημερινή πρακτική. Η Πολύτροπη Τέχνη του Πράττειν, ‘’χώρος υπάρχει από τη στιγμή που θα λάβουμε υπόψη μας τα διανύσματα διεύθυνσης, ποσά ταχύτητας και τη μεταβλητή του χρόνου.’’185 Επίσης, σύμφωνα με τον Bergson, η αντίληψη του χώρου χαρακτηρίζεται από την πεποίθηση πως αυτός δεν είναι παρά ένα δοχείο εντός του οποίου εξελίσσονται δράσεις. Ο χώρος δεν αποτελεί το πλαίσιο υποδοχής των δράσεων, αλλά αποτελεί το συστατικό της ανάπτυξής τους.186 ‘’Ο χώρος είναι διασταύρωση κινητών πραγμάτων. Ζωογονείται κατά κάποιο τρόπο από το σύνολο των κινήσεων που εκτυλίσσονται στα όριά του. Χώρος είναι το αποτέλεσμα που παράγεται από τις τελέσεις οι οποίες τον προσανατολίζουν, τον τοποθετούν στις περιστάσεις, τον εγχρονίζουν και τον οδηγούν να λειτουργήσει ως πολυδύναμη ενότητα.’’ 187 Τόπος από την άλλη πλευρά, είναι η τάξη σύμφωνα με την οποία κατανέμονται τα στοιχεία στο πλαίσιο σχέσεων συνύπαρξης. Έτσι, δύο πράγματα αποκλείεται να βρίσκονται στην ίδια θέση. Τα στοιχεία είναι τα μεν δίπλα στα δε, και καθένα τοποθετείται σ’ ένα ίδιο, διακριτό μέρος, το οποίο και προσδιορίζει. Ένας τόπος επομένως είναι μια στιγμιαία διαμόρφωση θέσεων. Συνεπάγεται μια ένδειξη σταθερότητας.188 185_Michel de Certeau, Επινοώντας την καθημερινή πρακτική. Η πολύτροπη τέχνη του πράττειν, σελ. 286 186_Harry Bergson, Τα άμεσα δεδομένα της συνείδησης, Εκδόσεις Καστανιώτη, μετάφρ. Κωστής Παπαγιώργης, Αθήνα, 1998. Διαβάστηκε από : Σταυρίδης, Μνήμη και Εμπειρία του Χώρου, σελ. 22 187_de Certeau, Επινοώντας την καθημερινή πρακτική. Η πολύτροπη τέχνη του πράττειν, σελ. 286 188_de Certeau, σελ. 286 Εικ. 75_Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Το πρώτο πρωί το υκόσμου (1960)

από τη φύση και τον τόπο στην έννοια του τοπίου

103

Εικ. 76_Νίκος Νικολάου, Ύδρα (1953)

104

αναστοχασμοί

Είναι φανερό, πως η αναζήτηση των ορισμών των εννοιών του χώρου, του τόπου, της φύσης και του τοπίου θα μπορούσε να αποτελέσει ένα αυτόνομο θέμα έρευνας. Στη συγκεκριμένη μελέτη, η αναφορά σε αυτούς τους όρους, στόχο της έχει μονάχα τον ορισμό τους για τη χρήση τους στα επόμενα στάδια. Συμπερασματικά λοιπόν, αναφερόμαστε σε χώρους που στο εσωτερικό τους παραλαμβάνουν πλήθος δράσεων, κυρίως ανθρώπινων, και χαρακτηρίζονται από την έννοια του χρόνου. Διαθέτουν ένα πριν, μετέχουν σε ένα τώρα και αποβλέπουν σε ένα μετά. Εντός της έννοιας του χώρου, εντάσσεται η έννοια της φύσης, όπου πρόκειται για μία ολότητα, μία ατέρμονη συνάφεια μορφών και πραγμάτων. Εντός της φύσης ή του φυσικού τοπίου, συναντά κανείς πλήθος τόπων, που διαθέτουν σταθερότητα, πολιτιστικές αξίες και κοινωνικές δομές, προσδιορίζουν και διαμορφώνουν με βάση αυτές τις αξίες το μέρος στο οποίο τοποθετούνται. Από τον τόπο, μπορεί κανείς να απομονώσει μία εικόνα και να δημιουργήσει το τοπίο, μία ατομικότητα, κλεισμένη καλά στον εαυτό της, που αντλεί το υλικό της από τη φύση και τα χαρακτηριστικά της από τον τόπο στον οποίο εντάσσεται και αποτελεί μέρος του.

από τη φύση και τον τόπο στην έννοια του τοπίου

105

Εικ. 77_Μύκονος, Φούρναρης με φρύγανα (καύσιμη ύλη για τους φούρνους)

Εικ. 78_Οι Κάτω Μύλοι στο νησί της Μυκόνου

106

αναστοχασμοί

4.1.2_Πολιτισμική-Αισθητική προσέγγιση-Ψυχικός τόνος Πολιτισμική Προσέγγιση Τα τοπία υπάρχουν ως ‘ιστορικά κείμενα’, των οποίων οι ιστορικές πτυχές συνδυάζονται με αισθητικά και τοπικά στοιχεία, αποδίδοντάς τα ως κληρονομιά. Το τοπίο, επομένως, αποτελεί σημαντική συνιστώσα της συνολικής κληρονομιάς που δίδεται σε μία κοινότητα και της ταυτότητας που συνοδεύει ή χαρακτηρίζει τα έθνη.189 Σήμερα, παρατηρείται ότι όλο και περισσότεροι ιστορικοί γεωγράφοι ασχολούνται με τη μελέτη του τοπίου και του τόπου- η έρευνα τους όμως, δεν εστιάζει αποκλειστικά στα πρότυπα δομής, αλλά κυρίως αυτό που τους ενδιαφέρει είναι το κοινωνικό νόημα.190 Σύμφωνα με τον Κ.Μωραϊτη “ο όρος τοπίο αναφέρεται σε έναν προσδιορισμό του τόπου από τον πολιτισμό”.191 Τοπίο, στην προκειμένη περίπτωση, ονομάζεται ένας τόπος, ο οποίος έχει περάσει από μία “πολιτιστική-πολιτισμική επεξεργασία”.192 Η διαδρομή, που ακολουθήσαμε στο ανατολικό κομμάτι της Κέας, μας δημιούργησε μία έντονη αίσθηση ευλάβειας και την ανάγκη για αναπόληση- καθώς αντικρίζαμε πίσω μας τις πεζούλες να ‘σκαρφαλώνουν’ στο έντονο ανάγλυφο και μπροστά τους να ξεχύνονται μικρά μισογκρεμισμένα εκκλησάκια από την αλμύρα της θάλασσας, δίπλα τους τα αποτυπώματα των ζώων ανάμεσα στα ίχνη ενός αρχαίου πολιτισμού και όλα αυτά με φόντο τον ορίζοντα. Είναι σαν να μεταμορφώνεται ο περιπατητής σε ιχνηλάτη, ο οποίος επίμονα προσπαθεί να κατανοήσει την ύπαρξη όλων αυτών των στοιχείων που εμφανίζονται μπροστά του, ελπίζοντας ότι ίσως έτσι θα καταφέρει να ερμηνεύσει το τοπίο, αιτιολογώντας τι είναι αυτό που τον επηρεάζει τόσο πολύ στον τόπο αυτόν και τον κάνει να το καθιστά τοπίο μιας ιδιαίτερης αξίας για τον ίδιο. Αυτές, οι μεμονωμένες μορφές μέσα στα τοπία μπορούν να ερμηνευτούν ως ‘κοινωνικά σημάδια’, που συνδυάζονται μέσα στα πολιτιστικά μηνύματα χώρων και τόπων, αναζητώντας να αποκωδικοποιηθούν, λόγω της πολλαπλής τους σημασίας. Τα απλά τοπία αξιώνουν ασυνήθιστες ερμηνείες, εφόσον είναι εφοδιασμένα με ατομική και συλλογική πολιτιστική σημασία, όχι μόνο από εκείνους που τα δημιούργησαν, ή από τις διαδοχικές γενιές που τα έχουν βιώσει,193 αλλά και από τους απλούς επισκέπτες-που δεν τους συνδέει κάποια παλιά ιστορία με την περιοχή. Για παράδειγμα, η ύπαιθρος είναι κάτι περισσότερο από ένα μέρος για τους αγρότες, που αφενός καλλιεργούν, εκτρέφουν ζώα και αφετέρου κερδίζουν χρήματα. Είναι ένας τόπος ευρύτερα πολιτιστικής και βαθύτατα ιδεολογικής σημασίας, ένας τόπος με ιστορική συσχέτιση, εθνικές παραδόσεις και στοιχεία κοινότητας. Έχει τη ‘δύναμη’ να προκαλεί συναισθήματα και να παρέχει αιτίες.194

189_Richard Muir, Approaches to Landscape, εκδ.Rowman & Littlefield, 2001, σελ. 37. 190_Richard Muir, Approaches to Landscape, σελ.36. 191_Κωνσταντίνος Μωραΐτης, Το τοπίο, πολιτιστικός προσδιορισμός του τόπου, εκδ. Ι. Σιδέρης, Αθήνα, 2005, σελ.27. 192_Μωραΐτης, σελ. 27. 193_Muir, Approaches to Landscape, σελ.36. 194_Short, 1991, σελ. 77. Διαβάστηκε από: Muir, σελ. 42.

από τη φύση και τον τόπο στην έννοια του τοπίου

107

Άλλωστε, ο κάθε άνθρωπος μπορεί βλέποντας έναν τόπο, να τον ονομάζει τοπίο,195 διακρίνοντας σε αυτόν, στοιχεία κοινωνικο-πολιτικής διάγνωσης, χωρικά σημάδια, που σε πολλούς άλλους μένουν απαρατήρητα. Διακρίνει, δηλαδή, ‘κάτι’: να ξεχωρίζει, να είναι κατανοητό ή και ακατανόητο, να τον φοβίζει ή να τον προσελκύει, να τον κάνει να νιώθει οικία ή άβολα. Αυτή η διαδικασία, ‘διαβάσματος’ του τόπου, δίνει την ελευθερία στον κάθε έναν (ειδικό ή μη), μέσα από τις γνώσεις του και τις πεποιθήσεις του, τις προσωπικές του εμπειρίες και τα βιώματα του, να ορίζει τον τόπο σύμφωνα με τα δικά του κριτήρια.

195_“…αναγνωρίζει το αναφαίρετο δικαιώματα του καθενός, ειδικού ή μη ειδικού, να δίνει σε αυτό [τοπίο] τον αλφαβητισμό και το προσωπικό του στίγμα. Όποιος έχει αναπτύξει ‘αλφαβητισμό τοπίου’ κατανοεί τις βαθύτερες αιτίες που διαμόρφωσαν το χώρο και μπορεί να χρησιμοποιεί ως ‘κείμενα’ και στοιχεία κοινωνικο-πολιτικής διάγνωσης χωρικά σημάδια που σε πολλούς άλλους μένουν απαρατήρητα. Δεν αισθάνεται ποτέ ‘ξένος’ σε τοπία καινούρια, ούτε και μονότονα σε τοπία γνωστά, καθώς εξασκείται όλο και βαθύτερα στην κοινωνική ‘γραμματική’ και ‘γλώσσα’ του χώρου και μπορεί να τον ‘διαβάζει’ συνεχώς ευκρινέστερα.” Διαβάστηκε από: Νικόλαος Χασάναγας, Κοινωνιολογία του Τοπίου , εκδ. Παπασωτηρίου, Αθήνα, 2010, οπισθόφυλλο.

Εικ. 79_Φουρτούνα στην Άνδρο (2015)

108

αναστοχασμοί

Αισθητική προσέγγιση “Η κοινωνική, πολιτιστική αναφορά στο τόπο, σε οποιονδήποτε τόπο φυσικό ή αστικό, είναι κατ’ ανάγκην και αισθητική”,196 ακόμη και αν δεν το αντιλαμβανόμαστε. “Η αισθητική απόκριση δεν αποτελεί προνόμιο μόνο των κοινωνικών εκείνων ομάδων που διαθέτουν ιδιαίτερη πρακτική εμπειρία συναφή με τις τέχνες ή παιδεία θεωρητική (…) αισθητικές αποκρίσεις διαθέτουν όλοι, ανεξάρτητα από το μορφωτικό τους επίπεδο”.197 Άλλωστε, στο απλούστερο επίπεδο, το τοπίο υποδηλώνει απλώς έναν υποκειμενικό ‘τρόπο να δεις’.198 Η αισθητική προσέγγιση του τοπίου στοχεύει να απαντήσει στις ερωτήσεις: Τι μας αρέσει στο τοπίο και γιατί μας αρέσει;199 Καθώς κατηφορίζαμε στο μονοπάτι της Κέας, είχαμε τα μάτια μας στραμμένα ευθεία, αντικρίζοντας (στην μεγαλύτερη διάρκεια της διαδρομής) το πιο ‘όμορφο’ θέαμα, την απέραντη θάλασσα και τον καταγάλανο ουρανό. Χάναμε τη γραμμή του ορίζοντα, θάλασσα και ουρανός γίνονται ένα, εισχωρώντας σιωπηλά το ένα μέσα στο άλλο. Αν προσεγγίζαμε την ίδια ‘οπτική’ εικόνα, τους χειμερινούς μήνες, ίσως θα βλέπαμε την άγρια και απειλητική θάλασσα να θέλει να κατασπαράξει οτιδήποτε βρεθεί μπροστά της. Το μυαλό μας δεν θα μπορούσε να χαθεί, ούτε στιγμή. Δεν θα υπήρχε χρόνος να ρεμβάσουμε, να αναπολήσουμε, θα ήμασταν απόλυτα συγκεντρωμένες: στην ένταση του αέρα και στο ύψος των κυμάτων. Σίγουρα, αυτό το τοπίο δεν θα το ονόμαζε κάποιος ‘πρόσχαρο’, αλλά ούτε και ‘όμορφο’,200 μάλλον θα το χαρακτήριζε ‘απειλητικό’ και ‘άγριο’. Ο Dewey έχει γράψει, πως η αισθητική εμπειρία είναι μια πιο έντονης μορφής καθημερινή εμπειρία, η οποία έχει τόσο βιολογικά όσο και πολιτιστικά συστατικά.201 Είναι λογικό λοιπόν, ένας ταξιδιώτης που βλέπει για πρώτη φορά έναν τόπο, να έχει διαφορετικά κριτήρια αισθητικής, από αυτά των κατοίκων ενός νησιού. Αυτό συμβαίνει λόγω της διαφορετική επαφής του καθενός με το τόπο αυτό. Ο ταξιδιώτης αντιμετωπίζει, τους ανεμόμυλους της Ιουλίδας, ως ένα ‘όμορφο θέαμα’. Ο κάτοικος όμως της Κέας, της Μυκόνου, των Κυθήρων, συναντά την εικόνα αυτή κάθε μέρα στην διαδρομή του -από το σπίτι προς την εργασία του- επομένως είναι λογικό να την θεωρεί δεδομένη, άρα μάλλον όχι ιδιαίτερη. Αν αντιληφτούμε δε, ότι καθώς την αντικρίζει, κάνει πολλές φορές δυσάρεστους συνειρμούς, που σχετίζονται με τις υποχρεώσεις, την κούραση, τη δύσκολη καθημερινότητα, την καταπόνησή και την κακουχία, κατανοούμε ότι μόνο ‘όμορφο’ δεν μπορεί να χαρακτηρίσει αυτό το τοπίο.

196_Μωραΐτης, Το τοπίο, πολιτιστικός προσδιορισμός του τόπου, σελ. 31. 197_Μωραΐτης, σελ. 32. 198_Muir, Approaches to Landscape, σελ.220. 199_Appleton, 1996, Διαβάστηκε από: Muir, σελ.244. 200_Σύμφωνα με τον Dewey, η ομορφιά δεν ανήκει ούτε στα ‘όμορφα’ αντικείμενα ούτε στο ‘μάτι του θεατή’, αλλά πρόκειται να ανακαλυφθεί μέσα από τη σχέση του ατόμου και του περιβάλλοντος στο οποίο βρίσκεται, μέσα από αυτό που αποκαλεί ‘εμπειρία’. 1996, σελ. 43. Διαβάστηκε από: Muir, σελ. 183. 201_Muir, σελ.245.

από τη φύση και τον τόπο στην έννοια του τοπίου

109

Εικ. 80_Άποψη της Μακρονήσου

110

αναστοχασμοί

Ψυχικός τόνος ‘’Όταν αγαπάμε ένα άνθρωπο, φαίνεται φυσικό αρχικά να έχουμε την κάπως παγιωμένη του εικόνα, προς την οποία στρέφεται κατόπιν το συναίσθημά μας. Στην πραγματικότητα, όμως, αυτός που είδαμε αντικειμενικά στην αρχή είναι ένας άνθρωπος εντελώς άλλος από αυτό τον οποίον αγαπάμε. Η εικόνα αυτού του τελευταίου δημιουργείται για πρώτη φορά μαζί με την αγάπη, ώστε ούτε καν ο ίδιος ο άνθρωπος που αισθάνεται έτσι να ξέρει να πει αν είναι η αλλαγμένη μορφή της εικόνας αυτή η οποία προκάλεσε την αγάπη, ή η αγάπη αυτή η οποία είχε ως αποτέλεσμα την αλλαγή της μορφής.’’202 Το ίδιο φαινόμενο με αυτό που περιγράφει παραπάνω ο Simmel στο βιβλίο του Το Τοπίο, παρατηρείται και όταν κανείς αντικρίζει ένα τοπίο. ‘‘Ένα τοπίο προκύπτει, όταν κάποια φυσικά φαινόμενα, που είναι διαδοχικά διασπαρμένα στο έδαφος, συνοψίζονται σε ένα ιδιαίτερο είδος ενότητας, που περιλαμβάνει το ίδιο ακριβώς οπτικό πεδίο και είναι διαφορετική –η ενότητα- για τον αιτιολογικά σκεπτόμενο λόγιο, για τον θρησκευτικά αισθανόμενο λάτρη της φύσης, για τον προσανατολισμένο αγρότη ή για τον στρατηγό.’’203 Με την αλλαγή μιας οποιασδήποτε γραμμής, οπτικής ή αλλαγή εποχής, η εικόνα του τοπίου θα άλλαζε αμέσως.204 Κάθε τέτοια ενότητα, που ονομάζεται τοπίο, προκαλεί στον παρατηρητή έναν ψυχικό τόνο. Πιο συγκεκριμένα, όποτε επιχειρεί κάποιος να παρουσιάσει, με μία σύντομη περιγραφή, ένα συγκεκριμένο τοπίο, κάνει χρήση των λέξεων εύθυμο, σοβαρό, αδιάφορο, μονότονο, πλούσιο, ζωντανό ή μελαγχολικό τοπίο. Ουσιαστικά, με αυτόν τον τρόπο, ο παρατηρητής δεν περιγράφει το ίδιο το τοπίο, αλλά τον τρόπο που το αντιλαμβάνεται σύμφωνα με την ψυχική κατάσταση στην οποία βρίσκεται τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή, αλλά και βάση της ιδιότητάς του. Επιπλέον, αυτές είναι λέξεις μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να περιγράψουν ένα πλήθος τοπίων, ωστόσο, σε κάθε περίπτωση η κάθε λέξη θα έχει, έστω και ελάχιστα, διαφορετικό νόημα για τα διαφορετικά τοπία διότι χρησιμοποιείται από άλλους ανθρώπους. Ο ψυχικός τόνος λοιπόν, είναι το αίσθημα που προκαλεί το τοπίο στον θεατή, και το αίσθημα αυτό είναι αναντικατάστατα συνδεδεμένο με το συγκεκριμένο τοπίο και με τον συγκεκριμένο θεατή.205 ‘’Καθώς, λοιπόν, ο ψυχικός τόνος υποδηλώνει μεν το γενικό, δηλαδή αυτό το οποίο δεν είναι προσαρτημένο σε κανένα μεμονωμένο στοιχείο του συγκεκριμένου τοπίου, όχι όμως το γενικό πολλών τοπίων, μπορεί κανείς να χαρακτηρίσει τον ψυχικό τόνο και το γίγνεσθαι αυτού του τοπίου γενικά, δηλαδή την ενοποιητική διαμόρφωση όλων των μεμονωμένων στοιχείων του, ως ένα και το αυτό ενέργημα.’’206 Τελικά, ο ψυχικός τόνος ταυτίζεται με την εποπτική ενότητα που έχουμε για ένα τοπίο, αφού τοπίο είναι το σύνολο διαφόρων ανομοιογενών τμημάτων, και ταυτόχρονα είναι η παγιωμένη εικόνα και αίσθηση που διαθέτουμε για ένα τοπίο που έχουμε γνωρίσει, αγαπήσει, ζήσει σε αυτό και το έχουμε στο μυαλό μας με ένα συγκεκριμένο τρόπο.

202_Simmel, Ritter, και Gombrich, Το Τοπίο, σελ. 26-27 203_Simmel, Ritter, και Gombrich, σελ. 25 204_Simmel, Ritter, και Gombrich, σελ. 29 205_Simmel, Ritter, και Gombrich, σελ. 30 206_Simmel, Ritter, και Gombrich, σελ. 30

από τη φύση και τον τόπο στην έννοια του τοπίου

111

Εικ. 81_Χώρα Κέας, κύριος δρόμος στο Κάστρο

112

αναστοχασμοί

4.2_Τοπίο: λίκνο εμπειριών και αναμνήσεων

Ο Heidegger είχε αναφέρει πως “οι χώροι αποκτούν οντότητα από τις τοποθεσίες”.207 Τόποι μπορούν να θεωρηθούν το νησί, ο κόλπος, το μονοπάτι, … “Δηλώνονται, δηλαδή, με ουσιαστικά ονόματα, περιγράφοντας αληθινά πράγματα”.208 Αυτό όμως που εκφράζει την ιδιαιτερότητα του κάθε τόπου είναι ο χαρακτήρας του. “Ο χαρακτήρας, συνθέτει μια ολότητα, επομένως δεν μπορεί παρά να εκφράζεται με επίθετα”:209 το έρημο νησί, ο απάνεμος κόλπος, το δύσβατο μονοπάτι. Όλοι οι χαρακτηρισμοί, ο τρόπος δηλαδή, που μπορεί να επιλέξει κάποιος να προσδιορίσει ένα μέρος, να περιγράψει έναν τόπο και γενικότερα να αντιληφθεί έναν χώρο, δεν αποτελούν αντικειμενική περιγραφή (ή άποψη), αφού ο κάθε άνθρωπος έχει τη δική του προσωπικότητα -κουβαλάει μία σειρά από αναμνήσεις, γνώσεις, πληροφορίες, μνήμες και εμπειρίες, που τον επηρεάζουνδιαφοροποιώντας έτσι την οπτική του, από αυτή ενός άλλου.

207_Norberg-Schulz, Genius Loci: Το πνεύμα του τόπου, σελ. 14. 208_Norberg-Schulz, Genius Loci: Το πνεύμα του τόπου, σελ. 19. 209_Norberg-Schulz, σελ. 19.

τοπίο: λίκνο εμπειριών και αναμνήσεων

113

Εικ. 82_Το Μονοπάτι του Γίγαντα, Ιρλανδία

114

αναστοχασμοί

4.2.1_Μνήμη και μύθοι _ η συμβολική σημασία των τόπων

Κάθε τόπος γεννά μνήμες. Οι μνήμες210 αυτές σχετίζονται με τις προσλαμβάνουσες του ατόμου κατά την περιπλάνησή του ή την παραμονή του σε αυτόν. Δηλαδή, με κάτι που είδε -κυρίως με ποιόν τρόπο το είδε211- με κάτι που άκουσε, που μύρισε, με κάτι που γενικότερα αισθάνθηκε, ή με πιθανούς συνειρμούς και παραλληλισμούς που μπορεί να έκανε ανασύροντας παλαιότερες μνήμες και συσχετίζοντάς τες με τα τωρινά του βιώματα. Η συλλογική μνήμη -σαν έννοια- εμπεριέχει αυτή της μνήμης. Ενώ όμως και οι δύο γεννώνται στο παρελθόν212, η πρώτη ενεργοποιείται στο παρόν, το επηρεάζει και ο αντίκτυπός της διαμορφώνει το μέλλον, χωρίς όμως να θεωρείται δεδομένη η μίμηση του παρελθόντος.213 Αναλυτικότερα, “η συλλογική μνήμη μπορεί να θεωρηθεί ως ο τόπος παραγωγής κοινά αναγνωρίσιμων νοημάτων”,214 μεταξύ κοινωνικών ατόμων,215 κατά την ‘αλληλεπίδρασή’ τους -δηλαδή των ανταλλαγών που προκύπτουν από “τελετουργικές δράσεις, αφηγήσεις (ιδεολογικές, θρησκευτικές, πολιτισμικές)216 ή γενικά από συμπεριφορές που δίνουν μορφή σε σημαίνουσες πρακτικές”.217 Αν αναλογιστούμε τις συζητήσεις και της αφηγήσεις που πραγματοποιούταν στις κρήνες της Κέας218 -πριν χρόνια- θα διαπιστώσουμε, πως μέσα από αυτές ‘παράγεται’ η συλλογική μνήμη και εν τέλη ‘τελείται’ ο τόπος.219

210_Σύμφωνα με την Φροϋδική θεωρία: “η μνήμη είναι ένα θέατρο, όπου το παρελθόν παίζεται με τρόπους που η συνείδηση μοιάζει να μην ελέγχει”. S. Freud, A Note upon the Mystic Writing Pad, στο The Standard Edition of the Complete Psycological Works of S. Freud, Λονδίνο: Hogarth Press, 1953-74, t. ΧΙΧ, σελ. 225-232. Διαβάστηκε από: Σταυρίδη, Μνήμη και Εμπειρία του Χώρου, 2016, σελ. 17. 211_Αναφορά γίνεται στην έννοια του ψυχικού τόνου. 212_Ο Lowenthal θεωρεί ότι: “Η συνείδηση του παρελθόντος είναι απαραίτητη για τη διατήρηση του σκοπού της ζωής. Χωρίς αυτή, δεν θα είχαμε όλη αυτή την αίσθηση της συνέχειας, όλη την κατανόηση της αιτιότητας, κάθε γνώση της δικής μας ταυτότητας”. Διαβάστηκε από: Approaches, σελ. 37. 213_Σταυρίδης, Μνήμη και Εμπειρία του Χώρου, σελ. 13-16. 214_Σταυρίδης, σελ. 13. 215_Σύμφωνα με τον Halbwachs: “Τα άτομα είναι αυτά που θυμούνται, αλλά τα άτομα ως μέλη κάποιας κοινωνικής ομάδας”. Διαβάστηκε από: Μπενβενίστε και Παπαδέλλης, Διαδρομές και Τόποι της Μνήμης, Ιστορικές και Ανθρωπολογικές Προσεγγίσεις, σελ. 28. 216_Σύμφωνα με τον Ong: “στον προφορικό πολιτισμό, το παρελθόν ανακαλείται στην μνήμη μόνον όταν χρησιμεύει στο παρόν, συνιστά, θα λέγαμε, “ζωντανή μνήμη”. Διαβάστηκε από: Μπενβενίστε και Παπαδέλλης, σελ. 11. 217_Σταυρίδης, Μνήμη και Εμπειρία του Χώρου, σελ. 13-14 και Μπενβενίστε και Παπαδέλλης, Διαδρομές και Τόποι της Μνήμης, Ιστορικές και Ανθρωπολογικές Προσεγγίσεις, σελ. 23.. 218_Οι γυναίκες με τα πήλινα σταμνιά, αντάλλασαν καθημερινά τα νέα τους, ανακύκλωναν ‘κουτσομπολιά’, βοηθούσε και στήριζε η μία την άλλη στα προβλήματα και τις δυσκολίες. Η βρύση του Ροκομένου (βρίσκεται σε ένα πλάτωμα, λίγα μέτρα μετά την χώρα, πάνω στην διαδρομή Ιουλίδας-Οτζιά) αποτελούσε κομβικό και σημαντικό σημείο συνάντησης στο νησί. Όσο διαρκούσαν αυτές οι συζητήσεις, το πλάτωμα γέμιζε κόσμο και φωνές, ο χώρος ‘ζωντάνευε’ και επαναλαμβανόταν καθημερινά. Από τη στιγμή που σταμάτησε αυτό να συμβαίνει, ο τόπος ερήμωσε, οι μνήμες έπαψαν πια να υπάρχουν, αφού οι κάτοικοι δημιούργησαν νέες σε άλλους τόπους. Μόνο μερικοί γηραιότεροι θυμούνται και αναπολούν εκείνες τις εποχές. 219_Τέλεση σημαίνει επανάληψη. Διαβάστηκε από: Σταυρίδης, Μνήμη και Εμπειρία του Χώρου, σελ. 18. Ο τόπος “τελείται κάθε φορά που επιβεβαιώνεται, με δράσεις-επισκέψεις, με εικόνες, λόγια, (…).”. Διαβάστηκε από: Σταυρίδης, Μνήμη και Εμπειρία του Χώρου, σελ. 27.

τοπίο: λίκνο εμπειριών και αναμνήσεων

115

Εικ. 83_Ανταλλαγή χαιρετισμών, Σίφνος

116

αναστοχασμοί

Κοινωνικές ενέργειες, όπως η καθημερινή ανταλλαγή χαιρετισμών στον δρόμο, που συναντώνται έντονα στις νησιώτικες κοινωνίες, “έχουν να κάνουν με τη διαχείριση χωρικών συσχετίσεων ως μέσο για τη διαχείριση κοινωνικών σχέσεων”.220 Παρατηρείται, ότι σε μια συγκεκριμένη τοποθεσία –στην προκειμένη περίπτωση σε ένα νησιωτικό μονοπάτι- τέτοιου είδους ενέργειες επαναλαμβάνονται,221 έτσι καταλήγει και η ίδια η τοποθεσία να τελείται. Παρουσιάζεται έτσι, το ‘φαινόμενο της επαναληψιμότητας’ κατά το οποίο “οι χώροι διαρκούν, μένουν ίδιοι, αποτελώντας υποδοχείς δράσεων, οι οποίες είναι όμοιες”.222 Ο χώρος223 διαμορφώνεται μέσω “της εκφραστικής κίνησης –που αποτελεί την ελάχιστη μονάδα ανθρώπινης δράσης”.224 Με αυτόν τον τρόπο γίνονται αντιληπτές “οι διαφοροποιήσεις μεταξύ του ‘εδώ’ και του ‘εκεί’, παγιώνονται θέσεις και έτσι συγκροτείται ένα δίκτυο που μπορεί να ορίζει τον τόπο μιας κοινωνίας”.225 Σε μία νησιώτικη κοινωνία, όπου οι σχέσεις μεταξύ των κατοίκων είναι στενές και οι καθημερινές δραστηριότητες παρόμοιες, σίγουρα συγκροτείται πολύ πιο εύκολα αυτό που περιγράφεται ως δίκτυο. “Η συλλογική μνήμη, μη όντας μηχανική ή φωτογραφική αναπαραγωγή, στηρίζεται και χρησιμοποιεί σύμβολα, αποτελεί δηλαδή μια συμβολική λειτουργία.”226 Όλα τα τοπία έχουν συμβολικό νόημα,227 επειδή όλα είναι προϊόντα ανθρώπινης ιδιοποίησης και μεταμόρφωσης του περιβάλλοντος. Το σύμβολο διαβάζεται πιο εύκολα στα πιο σχεδιασμένα τοπία (π.χ. των πόλεων), υπάρχει όμως και στα αγροτικά τοπία, ακόμη και στα πιο προφανή- μη ανθρώπινα φυσικά περιβάλλοντα.228 Αυτά τα σύμβολα του τοπίου229 μπορεί να είναι τροποποιήσεις του φυσικού περιβάλλοντος ή των κατασκευών που έχουν τοποθετηθεί σ ‹αυτό από τους ανθρώπους.230 Χωρίς όμως, να μετέχει κάποιος σε μια πολιτισμική ομάδα, δύσκολα μπορεί να αναγνωρίσει τα ίχνη στο χώρο που η ίδια θεωρεί ότι την αφορούν.231 Οι επισκέπτες ενός νησιού, ενώ διαμορφώνουν ατομικές μνήμες από το τόπο, δεν μπορούν να τον αντιληφθούν όπως τον αισθάνονται οι κάτοικοινα τον δουν μέσα από τα δικά τους μάτια- διότι δεν έχουν αποκτήσει συλλογικές μνήμες μαζί τους. Ίσως να μην τους έχει δοθεί η ευκαιρία να ακούσουν τις αφηγήσεις των γιαγιάδων ή της ιστορικές γλαφυρές περιγραφές των παππούδων στην κεντρική πλατεία, αφού πιθανόν ανήκουν σε μία άλλη κοινωνική ομάδα κάτω από της οποίας το πρίσμα αντιλαμβάνονται τον τόπο. Το υποκείμενο -ο

220_Μπενβενίτσε και Παπαδέλλης, σελ. 23. 221_Ο R. Schechner υποστηρίζει πως “η ανθρώπινη συμπεριφορά είναι επαναλήψιμη”. Διαβάστηκε από: R. Schechner, Between Theater and Anthropology, εκδ. University of Pennsylvania Press, Φιλαδέλφεια, 1985, σελ. 36. 222_Σταυρίδης, Μνήμη και Εμπειρία του Χώρου, σελ. 23. 223_Καταλήγουμε στο συμπέρασμα για τον χώρο, συλλογιζόμενοι την υπόθεση του Bergson σχετικά με την αντίληψη του χώρου, ως “ένα δοχείο εντός του οποίου εξελίσσονται δράσεις”. Βλ. κεφ. Προσδιορισμός του Τοπίου από το Όλον της Φύσης. 224_Σταυρίδης, σελ. 25. 225_Σταυρίδης, σελ. 22 και 25. 226_Μπενβενίστε και Παπαδέλλης, Διαδρομές και Τόποι της Μνήμης, Ιστορικές και Ανθρωπολογικές Προσεγγίσεις, σελ. 29. 227_Ο Lowenthal έγραψε: τα νεκροταφεία δεν σηματοδοτούν κανένα σημαντικό γεγονός στις ζωές των περισσότερων ανθρώπων, σπάνια πεθαίνουμε σε αυτά, τα τοποθετούμε σε ένα συγκεκριμένο μέρος, λοιπόν, για ευκολία μνήμης. Τα νεκροταφεία μοιάζουν να είναι λιγότερο σαν αποθήκες για τους νεκρούς, παρά σαν πεδία αναμνήσεως για τους ζωντανούς. Άλλωστε, ο μη ‘μαρκαρισμένος’ -συμβολισμένος τάφος περνάει απαρατήρητος. Διαβάστηκε από Richard Muir, Approaches to Landscape, σελ. 225. 228_Richard Muir, Approaches to Landscape, σελ. 220. 229_Αντίθετα, στο χτισμένο περιβάλλον διακρίνουμε σύμβολα, όχι μόνο της προσπάθειας του ανθρώπου να κυριαρχήσει πάνω στη φύση, αλλά και για την κυριαρχία του ανθρώπου ενάντια στον άνθρωπο. Οι πιο επίμονες φαλλικές μορφές τείνουν να είναι περισσότερο δημιούργημα των ανθρώπων: αποτελούν, θα λέγαμε, κατασκευές στο τοπίο, παρά ‘παράγωγά’ του. Grennbie, 1992. Διαβάστηκε από: Muir, σελ. 255. 230_Greenbie, 1992. Διαβάστηκε από: Muir, Approaches to Landscape, σελ. 255. 231_Σταυρίδης, Μνήμη και Εμπειρία του Χώρου, σελ. 27.

τοπίο: λίκνο εμπειριών και αναμνήσεων

117

ταξιδιώτης στην προκειμένη περίπτωση- “θυμάται τοποθετώντας τον εαυτό του στην προοπτική της ομάδας”.232 Όπως συμβαίνει και στη διαδρομή ενός προσκυνήματος-“σημάδια μιας συμβολικά φορτισμένης πορείας233 προς τον ιερό τόπο-προορισμό- όπου η αναγνώριση των ιχνών μετατρέπει τον χώρο σε οδηγό της ίδιας της τέλεσης της που ανακαλεί το παρελθόν”.234 Παρατηρούμε ότι το παρελθόν, είτε γιορτάζεται ή απορρίπτεται, είτε παρακολουθείται ή αγνοείται, είναι πανταχού παρόν. Σύμφωνα με τον Richard Muir, όλοι, στο περιβάλλον γύρω μας βρίσκουμε χαρακτηριστικά τα οποία -όπως εμείς οι ίδιοι και οι σκέψεις μας- έχουν περισσότερο ή λιγότερο αναγνωρίσιμα στοιχεία των προγόνων. Τα λείψανα, οι ιστορίες, οι μνήμες εμπλουτίζουν την ανθρώπινη εμπειρία. Κάθε συγκεκριμένο ίχνος του παρελθόντος τελικά πεθαίνει, αλλά στο σύνολό τους είναι αθάνατα. Κάθε πράξη αναγνώρισης μεταβάλλει αυτά που έχουν επιβιώσει από το παρελθόν.235 Ίχνη σε έναν τόπο, δεν αφήνουν μόνο υπαρκτά γεγονότα ή καταστάσεις του παρελθόντος, αλλά και οι μύθοι. Η μυθολογία αποτελεί αναπόσπαστο μνημονικό κομμάτι της υπαίθρου, αφού για αιώνες δικαιολογούσε πολλά από τα φαινόμενα της φύσης, διατάξεις των στοιχείων της, μορφές του ανάγλυφου της, οτιδήποτε ήταν ακατανόητο για τον άνθρωπο. Οι Shurmer-Smith και Hannam, θεωρούν πως οι μύθοι είναι μόνιμοι τόποι και επομένως, είναι ευαίσθητοι σε αναθεωρήσεις.236 Είναι δύσκολα ανατρέψιμη η δομή ενός τοπίου, από τη στιγμή που έχει χρονικά συνδεθεί με κάποιον μύθο. Εάν οι άνθρωποι προβούν στην αλλαγή του, καταρρίπτουν την παγιωμένη εικόνα που το έχει συνδέσει με τα ‘μεταφυσικά’ μυθολογικά γεγονότα. Χάνεται το μυστήριο και η αίσθηση του τοπίου αποδυναμώνεται, όχι μόνο για τον κάτοικο, αλλά και για κάθε επισκέπτη. Ο Schama, στη μελέτη του για Τοπίο και τη Μνήμη, έγραψε ότι: “είναι σαφές ότι οι μύθοι και οι μνήμες που έχουν κληρονομήσει το τοπίο, μοιράζονται δύο κοινά χαρακτηριστικά: την εκπληκτική αντοχή τους κατά τη διάρκεια των αιώνων και τη δύναμη τους να διαμορφώνουν θεσμούς με τους οποίους ζούμε ακόμα”.237

232_Μπενβενίστε και Παπαδέλλης, Διαδρομές και Τόποι της Μνήμης, Ιστορικές και Ανθρωπολογικές Προσεγγίσεις, σελ. 28. 233_Σύμφωνα με τον V. Turner: “η πορεία αυτή διασχίζεται, για παράδειγμα, από τους χριστιανούς προσκυνητές με την τελεστική αναβίωση της ίδιας της ζωής του αγίου, του οποίου τα λείψανα σημαδεύουν τον τόπο του προορισμού”. V. Turner, Dramas, Fields and Metaphors, Cornell Univercity of Chicago Press, 1992, σελ. 197-198. Διαβάστηκε από: Σταυρίδη, σελ. 28. 234_Σταυρίδης, Μνήμη και Εμπειρία του Χώρου, σελ. 27. 235_Muir, Approaches to Landscape, σελ. 37. 236_Shurmer-Smith και Hannam, 1994, σελ. 47. Διαβάστηκε από: Muir, σελ. 42. 237_Muir, σελ. 38.

118

αναστοχασμοί

Εικ. 84_Αεροφωτογραφία του οικισμού Ανάβατος της Χίου

τοπίο: λίκνο εμπειριών και αναμνήσεων

119

Εικ. 85_Πηγή στο μονοπάτι 1 της Κέας

Εικ. 86_Σήμανση στο μονοπάτι 1 της Κέας

Εικ. 84_Πηγή στο μονοπάτι 1

120

αναστοχασμοί

4.2.2_Προσανατολισμός ,Ταύτιση και ‘κατοικείν΄

Αναλύοντας την έννοια της συλλογικής μνήμης, έγινε αναφορά στις ανθρώπινες δραστηριότητες, οι οποίες κατά κύριο λόγο αρθρώνουν τον χώρο, παγιώνονται θέσεις και έτσι συγκροτείται “ένα δίκτυο που μπορεί να ορίζει τον τόπο μιας κοινωνίας”.238 Αυτές οι ανθρώπινες δραστηριότητες, “δεν λαμβάνουν χώρα μέσα σε έναν ομοιογενή ισότροπικό χώρο, αλλά σε ένα χώρο που χαρακτηρίζεται από ποιοτικές διαφορές”.239 Αυτές οι διαφορές ορίζονται από τον Kevin Lynch, με έννοιες όπως: κόμβος, μονοπάτι, όριο, περιοχή κ.α., στοιχεία που αποτελούν την βάση του προσανατολισμού του ανθρώπου.240 “Η συσχέτιση αυτών των στοιχείων στο νου μας, συγκροτεί μία περιβαλλοντική εικόνα (…) μία καλή περιβαλλοντική εικόνα προσφέρει (…) συναισθηματική ασφάλεια”.241 Σύμφωνα με τον Lynch, η ‘απεικονισιμότητα’, αποτελεί τη περιβαλλοντική ιδιότητα, που προστατεύει τον άνθρωπο από το να αποπροσανατολιστεί. Αναφέρεται σε, “εκείνο το σχήμα, το χρώμα ή η διάταξη, που διευκολύνει τη διαμόρφωση έντονα αναγνωρίσιμων, ισχυρά δομημένων και ιδιαίτερα χρήσιμων νοερών εικόνων του περιβάλλοντος”.242 Φέρνοντας στο μυαλό μας τον κάτοικο, που “μπορεί να οργανωθεί ευκολότερα γύρω από ένα σύνολο εστιακών σημείων”243 -όπως είναι οι κρήνες, στο νησί της Κέας- ή να συνδεθεί με ‘απομνημονευμένες διαδρομές’,244 από ότι ένας ταξιδιώτης που έχει ανάγκη από καθοδήγηση. Από τα σημεία αυτά εστίασης, που οδηγούν σε απόμακρες παραλίες, σπηλιές, αρχαιολογικούς χώρους, ή ξωκλήσια- συναντώνται σημάνσεις με ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Τελικά δημιουργείται ένα δίκτυο από ίχνη, τα οποία σε καθοδηγούν μέσα στο ατέρμονο φυσικό τοπίο. Πολλές φορές μάλιστα, ανάλογα με την εποχή και το φως του ήλιου, τα ίχνη χάνονται μέσα στην πυκνή βλάστηση, αποθαρρύνοντας τους περιπατητές. Το παιχνίδι όμως που εξελίσσεται ψάχνοντας γι’ αυτά, προσδίδει νέο κίνητρο στην πορεία τους -εκτός από αυτό του προορισμού. “Αυτά τα συστήματα προσανατολισμού βασίζονται σε μία δεδομένη διάρθρωση του φυσικού χώρου ή προκύπτουν από αυτήν. Αν το σύστημα είναι ασθενές, η συγκρότηση της εικόνας καθίσταται δύσκολη και ο άνθρωπος νιώθει χαμένος.”245 Βέβαια το να νιώσεις χαμένος δεν αποτελεί απαραίτητα κακό γι όλους τους ανθρώπους, ο H. D. Thoroeau θεωρεί ‘ευλογημένους’ αυτούς που μπορεί τυχαία να χαθούν, για μισή ώρα, μέσα στο δάσος.246 Για τους υπόλοιπους, “ο τρόμος της αίσθησης ότι έχεις χαθεί προέρχεται από την ανάγκη ενός κινούμενου οργανισμού να είναι πάντα προσανατολισμένος μέσα στον περίγυρό του”.247 Άλλωστε, δεν είναι τυχαία η αντίθεση που προκύπτει μεταξύ ‘της ασφάλειας που χαρακτηρίζει την κατοίκηση και της αίσθησης του να είσαι χαμένος.248

238_Σταυρίδης, Μνήμη και Εμπειρία του Χώρου, σελ. 25. 239_Norberg-Schulz, Genius Loci: Το πνεύμα του τόπου, σελ. 14. 240_K. Lynch, The image of the City, Cambridge, Mass, 1960. Διαβάστηκε από: Norberg-Schulz, σελ. 14. 241_Lynch, σελ. 4. Διαβάστηκε από: Norberg-Schulz, σελ. 22. 242_Lynch, σελ. 9. Διαβάστηκε από: Norberg-Schulz, σελ. 23. 243_Lynch, σελ. 7. Διαβάστηκε από: Norberg-Schulz, σελ. 22. 244_Lynch, σελ. 7. Διαβάστηκε από: Norberg-Schulz, σελ. 22. 245_Lynch, σελ. 125. Διαβάστηκε από: Norberg-Schulz, σελ. 22. 246_“Μερικοί από τους συμπατριώτες μου, είναι αλήθεια πως θυμούνται και μου έχουν περιγράψει, μερικούς από τους περιπάτους που είχαν κάνει πριν από δέκα χρόνια, στους οποίους ήταν τόσο ευλογημένοι, ώστε να χαθούν για μισή ώρα στο δάσος, αλλά γνωρίζω πολύ καλά πως έκτοτε περιορίστηκαν στον αυτοκινητόδρομο (…)”. Διαβάστηκε από: Henry David Thoreau, Walking, 2018, http://www.gutenberg.org/files/1022/1022-h/1022-h.htm. 247_Lynch, The image of the City, σελ. 125. Διαβάστηκε από: Norberg-Schulz, Genius Loci: Το πνεύμα του τόπου, σελ. 22. 248_Norberg-Schulz, σελ. 22-23.

τοπίο: λίκνο εμπειριών και αναμνήσεων

121

Το να κατοικείς κάπου, σημαίνει ότι είσαι ταυτισμένος με το περιβάλλον γύρω σου. Η ταύτιση και ο προσανατολισμός δεν είναι απόλυτα συνδεδεμένες έννοιες. Κάποιος μπορεί να προσανατολιστεί, χωρίς να είναι απαραίτητο να ταυτιστεί με το περιβάλλον και αντίστροφα. Το να νιώθεις, όμως, ότι «ανήκεις» κάπου, ‘προϋποθέτει ότι και οι δύο ψυχολογικές λειτουργίες (ταύτιση και προσανατολισμός), είναι πλήρως ανεπτυγμένες’.249 Σύμφωνα με τον Heidegger: ‘Όταν ομιλούμε περί του κατοικείν, σχηματίζουμε συνήθως την παράσταση κάποιας συμπεριφοράς την οποία επιλέγει ο άνθρωπος μεταξύ πολλών άλλων τρόπων συμπεριφοράς. Εργαζόμαστε εδώ και κατοικούμε εκεί. Δεν κατοικούμε απλώς, τούτο θα ισοδυναμούσε σχεδόν με απραξία, έχουμε ένα επάγγελμα, καταγινόμαστε με διάφορες δουλειές, ταξιδεύουμε και κατοικούμε καθ’ οδόν, άλλοτε εδώ, άλλοτε εκεί’.250 Αυτό είναι που αναγκάζει τις μικρές κοινωνίες να δημιουργούν αρχικά ένα μονοπάτι που οδηγεί από το σπίτι στη δουλειά (π.χ. στο αμπέλι)251 και στις πιο σύγχρονές μεγάλες πόλεις εμφανίζεται ως ένα μεγάλο και πολυσύνθετο δίκτυο δρόμων (ή οδικών αξόνων). Παρατηρούμε λοιπόν, ότι δύο πράγματα συμβαίνουν, όταν ο άνθρωπός «κατοικεί»: “είναι ταυτόχρονα τοποθετημένος στο χώρο και εκτεθειμένος σε έναν ορισμένο περιβαλλοντικό χαρακτήρα”.252 Η έννοια της «κατοικίας» είναι που καθορίζει τη σχέση του ανθρώπου με τον τόπο. “Ο άνθρωπος ‘δέχεται’ το περιβάλλον και το κάνει να εστιαθεί σε κτήρια και σε πράγματα, τα πράγματα αυτά ‘εξηγούν’ το περιβάλλον και αποκαλύπτουν τον χαρακτήρα του. Τα ίδια πράγματα αποκτούν, έτσι, νόημα”.253

249_Norberg-Schulz, σελ. 23. 250_Martin Heidegger, Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι, σελ. 27. 251_“Η παλαιά λέξη bauen, η οποία λέει ότι ο άνθρωπος είναι καθόσον κατοικεί, αυτή η λέξη bauen σημαίνει ταυτοχρόνως: προστατεύω και καλλιεργώ, φροντίζω τον αγρό, φροντίζω το αμπέλι.” Διαβάστηκε από: Martin Heidegger, Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι, σελ. 29. 252_Norberg-Schulz, σελ. 20 και 22. 253_Norberg-Schulz, σελ. 20 και 22.

122

αναστοχασμοί

Εικ. 87_Σήμανση στο μονοπάτι 1 της Κέας

Εικ. 88_Στιγμιότυπο από την ταινία Mon Oncle του Jacques Tati

τοπίο: λίκνο εμπειριών και αναμνήσεων

123

Εικ. 89_Thomas Hope, Σαντορίνη

124

αναστοχασμοί

4.2.3_Το πνεύμα του τόπου: Genius Loci254

Ολοκληρώνοντας, εν μέρη, το κεφάλαιο, στο οποίο γίνεται η προσπάθεια αναγνώρισης και κατανόησης του τοπίου και της φύσης, θα αναφερθούμε στο genius loci- το πνεύμα του τόπου. Ο όρος αυτός εμπεριέχει μέσα του όλες τις έννοιες που έχουν ήδη αναφερθεί, αλλά και πολλές από αυτές που θα αναφερθούν μετέπειτα. Η πολυπλοκότητα του όρου έγκειται στο γεγονός ότι, “δεν μπορούμε να αντιλαμβανόμαστε τον χώρο αποκλειστικά ως τρισδιάστατη γεωμετρία, ούτε μονάχα ως αντιληπτικό πεδίο”.255 Ο κάθε τόπος, είτε μιλάμε για φυσικό, είτε για ανθρωπογενές περιβάλλον, είναι ξεχωριστός. Επομένως, το κάθε τοπίο θα προκαλεί διαφορετικές ψυχολογικές αντιδράσεις.256 Σίγουρα μπορεί ένας τόπος, στην αρχή, να μας θυμίζει κάποιον άλλο, να έχει παρεμφερή στοιχεία, να το βιώνουμε κάτω από τις ίδιες συνθήκες (καιρικές, ψυχολογικές), αλλά τελικά, βιώνοντάς τον, διαπιστώνουμε ότι έχει τα δικά του ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, που διαμορφώνουν το δικό του μοναδικό χαρακτήρα. Το genius loci αποτελεί, κάθε άλλο παρά μία αφηρημένη έννοια, είναι κάτι πολύ συγκεκριμένο και σκιαγραφείται από τον χαρακτήρα ενός τόπου. Όταν επισκεπτόμαστε έναν νέο τόπο, αυτό που μας προξενεί το ενδιαφέρον είναι ο ιδιαίτερος χαρακτήρας του, “ο οποίος αποτελεί σημαντικό μέρος της όλης εμπειρίας”.257 Όλοι οι τόποι έχουν χαρακτήρα, ο οποίος καθορίζεται από την ‘υλική’ και ‘μορφολογική σύσταση’ του. Η επιβίωσή, άλλωστε, των κοινωνιών στην αρχαιότητα, εξαρτιόταν από μια ‘καλή σχέση’ με τον τόπο τους, τόσο με τη σωματική όσο και με την πνευματική έννοια, αναγνωρίζοντας τη σημασία, του να αναγνωρίζουν την μορφολογική του σύσταση και να ‘συμφωνούν’ με το πνεύμα του τόπου αυτού.258 Εμείς καθώς περπατούσαμε στα μονοπάτια της Κέας, προσπαθούσαμε να αντιληφθούμε τα χαρακτηριστικά του τόπου αυτού. Υπήρχαν τρία πράγματα που συνεχώς παρατηρούσαμε -καθ’ όλη τη διάρκεια της πορείας μας- το έδαφος, πάνω από το οποίο περπατούσαμε, τον ουρανό, πάνω από τα κεφάλια μας259 και τη γραμμή του

254_“Το Πνεύμα του τόπου είναι μια ρωμαϊκή ιδέα. Σύμφωνα με την αρχαία ρωμαϊκή πεποίθηση, ότι κάθε ‘ανεξάρτητο’ ον έχει το δικό του πνεύμα, το δικό του προστατευόμενο πνεύμα. Αυτό το πνεύμα δίνει ζωή στους ανθρώπους και τους τόπους, τους συνοδεύει από τη γέννηση έως το θάνατο και καθορίζει τον χαρακτήρα ή την ηθική τους.” Διαβάστηκε από: David Harvey, Justice, Nature and the Geography of Difference, (Oxford: Blackwell, 1996), σελ. 306. 255_Norberg-Schulz, σελ. 14. 256_Muir, Approaches to Landscape, σελ. 121. 257_Norberg-Schulz, Genius Loci: Το πνεύμα του τόπου, σελ. 17. 258_Harvey, Nature and the Geography of Difference, σελ. 306. 259_Norberg-Schulz, σελ. 17.

τοπίο: λίκνο εμπειριών και αναμνήσεων

125

Εικ. 90_Τήνος, Χαλκογραφία του 18ου αιώνα

126

αναστοχασμοί

ορίζοντα στο βάθος του τοπίου. Έτσι ανακαλύψαμε τα όρια, που συνεχώς αλλάζουν μορφές και κάθε φορά ορίζουν τον τόπο.260 Ο χαρακτήρας, λοιπόν, επηρεάζεται από όλα αυτά τα στοιχεία (εικόνα, ήχος-μουσική, μυρωδιά, αναπόληση-συνειρμός) που μεσολαβούν και επικοινωνούνται, ώστε να δημιουργηθούν στον επισκέπτη, όσο το δυνατόν εντονότερα συναισθήματα και έτσι να αποκρυσταλλωθεί η τεκμηριωμένη άποψη για το ποιό είναι το πνεύμα του τόπου, τι το κάνει να ξεχωρίζει από τα άλλα και γιατί είναι κάτι που αναπόφευκτα θα εντυπωθεί βαθιά μέσα στη μνήμη του επισκέπτη. Τα τοπία, ως μέρος του συνόλου, διαθέτουν και αυτά χαρακτήρα, “που σε ορισμένες περιπτώσεις είναι ενός ιδιαίτερου ‘φυσικού’ είδους. Έτσι μιλάμε για άγονα και εύφορα, ‘πρόσχαρα’ και ‘απειλητικά’ τοπία”.261 Τέλος, ο χρόνος αποτελεί βασική παράμετρο, επιρροής του χαρακτήρα ενός τόπου. Ο χαρακτήρας διαφοροποιείται με “τις εποχές, την ώρα της ημέρας, τις καιρικές συνθήκες, παράγοντες που προσδιορίζουν διαφορετικές συνθήκες του φωτός”.262 Είναι πολύ διαφορετική η αίσθηση της φύσης την άνοιξη και το καλοκαίρι, σε σχέση με αυτή του χειμώνα. Την άνοιξη βλέπεις τα μονοπάτια να χάνονται μέσα στην πυκνή βλάστηση που οργιάζει και τα καλύπτει. Δεν διακρίνεις τίποτε άλλο παρά ένα σύνολο από σιτοβολώνες, τουλίπες, λεβάντες και χαμομήλι. Το καλοκαίρι όλο αυτό το τοπίο, δείχνει να ‘καίγεται’ κάτω από τον φωτεινό ήλιο, όλη η φύση αποκτά ίδιο χρώμα, το μονοπάτι τότε εμφανίζεται, αλλά το σκεπάζει η λάμψη του ήλιου. Το φθινόπωρο, όλα αλλάζουν, τα μονοπάτια εξαφανίζονται και πάλι, σκεπάζονται από τα φύλλα των δέντρων, η φύση αποκτά χρώματα (κόκκινο, καφέ, κίτρινο, πράσινο). Ο ουρανός πάνω από τα κεφάλια των περιπατητών είναι μουντός και ο ορίζοντας δύσκολα διακρίνεται από την ομίχλη. Το χειμώνα, “η φύση μοιάζει με μουσείο παράξενων εκθεμάτων’, κυρίως στις ορεινές περιοχές, τα μονοπάτια ‘ασπρίζουν’ από το χιόνι και χάνονται, ‘οι μοναδικοί δρόμοι αποτελούν κατασκευάσματα της φύσης”.263 Και ενώ αυτό φαντάζει κάτι το ονειρικό, για τους κατοίκους των περιοχών αυτών, οι συνθήκες διαβίωσης δυσχεραίνουν, τα χωριά αποκόπτονται και αναζητούνται λύσεις. Πολλές φορές οι λύσεις επιφέρουν αλλοίωση στον χαρακτήρα του τόπου. Ερημώνουν χωριά, ασφαλτοστρώνονται μονοπάτια, καταλήγοντας σε αυτό του μας έχει δείξει η ιστορία: πως οι τόποι, συνήθως, αλλάζουν και μάλιστα ραγδαία. Το γεγονός όμως αυτό, δεν προδικάζει την αλλαγή ή την εξαφάνιση του πνεύματος του τόπου.264 Άλλωστε, το πνεύμα του τόπου, δεν είναι κάτι απτό, που μπορεί κάποιος να το απαθανατίσει σε μία φωτογραφία, σε ένα σκίτσο ή έναν ζωγραφικό πίνακα. Σίγουρα με αυτά τα μέσα μπορούν να επικοινωνηθούν ορισμένα χαρακτηριστικά του τοπίου, το πνεύμα του τόπου όμως, κρύβεται μονάχα στις εμπειρίες που προσκομίζει κανείς περπατώντας.

260_Norberg-Schulz, σελ. 17. 261_Norberg-Schulz, σελ. 17. 262_Norberg-Schulz, σελ. 17. 263_Henry David Thoreau, Περιπλανήσεις Φιλοσοφικοί Στοχασμοί, σελ.30, 57. 264_Norberg-Schulz, Genius Loci: Το πνεύμα του τόπου, σελ. 20.

τοπίο: λίκνο εμπειριών και αναμνήσεων

127

4.3_Το σώμα ως εργαλείο αντίληψης του χώρου

‘’Πρέπει οπωσδήποτε να κάνω περίπατο, για να αναζωογονώ τον εαυτό μου και να διατηρώ την επαφή με τον ζωντανό κόσμο. (…) Η φυσική ιστορία και η γεωγραφία ξεδιπλώνονται γεμάτες μαγεία και χάρη στις αισθήσεις και στα μάτια του παρατηρητικού περιπατητή, που πρέπει φυσικά να περπατάει όχι με χαμηλωμένο βλέμμα αλλά με ορθάνοιχτα και ανέφελα μάτια, εφόσον θέλει να του αποκαλυφθεί το υπέροχο νόημα και η εύχαρις και ευγενής ιδέα του περιπάτου.’’265 Το παραπάνω απόσπασμα είναι μέρος της μακροσκελούς απάντησης που δίνει ο Robert Walser -Ελβετός συγγραφέας και ενθουσιώδης περιπατητής-, σε κάποιον που συναντά τυχαία στο δρόμο του, και στόχο έχει να αιτιολογήσει τον λόγο για τον οποίο πραγματοποιεί, διαρκώς, ατελείωτους περιπάτους στη φύση. Αν εξετάσει κανείς την απάντησή του συνολικά (σελίδες 169-185 του βιβλίου Ο Περίπατος -Der Spaziergang-), διακρίνει ξεκάθαρα το χωρικό πλαίσιο στο οποίο αναφέρεται, που μαζί με αυτό στοχάζεται, και τελικά χτίζει μια ουσιαστική σχέση, έχοντας πάντοτε το περπάτημα ως εργαλείο. Πρόκειται φυσικά για τη φύση, τον ‘’ζωντανό κόσμο’’266 όπως την χαρακτηρίζει. Ταυτόχρονα, παρουσιάζει την αιτία και το μέσο της αντιληπτικής διαδικασίας του χωρικού αυτού πλαισίου, που φυσικά δεν είναι τίποτα άλλο παρά το ανθρώπινο σώμα με τις αισθήσεις του, δηλαδή το υποκείμενο. Συνεπώς η παρουσία του υποκειμένου μέσα στο χώρο καθώς και η κίνηση αυτού, είναι τελικά οι δυνάμεις που προκαλούν τη δημιουργία του αντιληπτού χώρου, του βιωμένου τόπου και τοπίου. Ιδιαίτερη έμφαση αξίζει να δοθεί στην διαδικασία της φυσικής παρουσίας του σώματος και ταυτόχρονα της κίνησής του, μέσω της οποίας αντιλαμβάνεται τα διάφορα χωρικά δεδομένα, δηλαδή την πεζοπορική διαδικασία ή αλλιώς το περπάτημα. Το υποκείμενο που εκτελεί την τέχνη του περπατήματος στη φύση και το τοπίο, ‘’συναντά πάντα κάτι αξιοπερίεργο, κάτι που τρέφει την σκέψη του , κάτι φανταστικό, και θα ήταν ανόητο αν παρέβλεπε αυτή την πνευματική διάσταση, ή ακόμα την απέρριπτε. Όμως, δεν το κάνει. Αντιθέτως, καλοδέχεται κάθε αλλόκοτο και ασυνήθιστο φαινόμενο, αισθάνεται φίλος και αδελφός του, επειδή κάτι τέτοιο το μαγεύει.’’267 Αργότερα, σε αυτό το κεφάλαιο, θα επιχειρήσουμε το διαχωρισμό της πράξης του περπατήματος σε δύο κατηγορίες, που σχετίζονται άμεσα με την ιδιότητα του υποκειμένου, αλλά και το στόχο που αποσκοπεί να επιτύχει με την κίνηση που εκτελεί, και τελικά θα προκύψουν : η περιπλάνηση και ο περίπατος.

265_Robert Walser, Ο περίπατος, εκδ. Γαβριηλίδης, μετάφρ. Τέο Βότσος, Αγορίτσα Μπακοδήμου, Αθήνα, 2011), σελ. 169, 173 266_Walser, σελ. 169 267_Walser, σελ. 183

128

αναστοχασμοί

Εικ. 91_Ο συγγραφέας και περιπατητής Robert Walzer

το σώμα ως εργαλείο αντίληψης του χώρου

129

Εικ. 92_Collage, Katrien de Blauwer

130

αναστοχασμοί

4.3.1_Η μιλιά των βημάτων

Σύμφωνα με την Jane Rendell, το περπάτημα παρέχει έναν τρόπο στον άνθρωπο ‘’να πραγματοποιήσει την πρακτική του χώρου μέσω του χρόνου, και παράλληλα του χρόνου μέσω του χώρου, συσχετίζοντας διαρκώς μία τοποθεσία με μία άλλη σε συγκεκριμένη ακολουθία.’’268 Με σκοπό να αιτιολογήσει την παραπάνω θέση προσθέτει πως ‘’μέσω της τέχνης του περπατήματος δημιουργούνται συνεχώς νέες συνδέσεις, σωματικά και πνευματικά, με το πέρασμα του χρόνου και μέσω του χώρου. Κοινοί προβληματισμοί και προσωπικές φαντασιώσεις, γεγονότα του παρελθόντος και φιλοδοξίες του μέλλοντος, εισάγονται στο παρόν και αποκτούν μία στενή σχέση μεταξύ τους. Το περπάτημα είναι ο τρόπος του ατόμου να ανακαλύπτει και να μεταμορφώνει χώρο, είναι μία δραστηριότητα που εκτυλίσσεται τόσο στην καρδιά και το μυαλό του, όσο και στα πόδια του.’’269 Πρακτικά, η δραστηριότητα του περπατήματος και συνεπώς η ανάγνωση του τοπίου’, ξεκινά από την κίνηση των άκρων του υποκειμένου. Στη συνέχεια, ωστόσο, και καθώς το πρακτικό κομμάτι της τέχνης του περπατήματος –η κίνηση- βρίσκεται σε εξέλιξη, προκύπτουν αναπόφευκτα οι συνδέσεις με το πνεύμα. Έτσι, η πρώτη απόδειξη της κίνησης, το βήμα, σύμφωνα με τον de Certeau, έχει ‘’ποιοτικό χαρακτήρα, είναι ένα ύφος απτικής πρόσληψης και κιναισθητικής ιδιοποίησης270.’’271 Τα βήματα είναι, παράλληλα, και ένας αριθμός, που ποτέ δεν σχηματίζει σειρά και δεν μπορεί κανείς να τον μετρήσει. Η συνεχής, βοερή τους κίνηση συγκροτείται από αναρίθμητες ενικότητες, που διαπλέκονται, πλάθουν χώρους και υφαίνουν τόπους.272 Η πεζοπορική κινητικότητα, λοιπόν, σύμφωνα με τον de Certeau, ‘’σχηματίζει ένα από εκείνα τα πραγματικά συστήματα, η ύπαρξη των οποίων δίνει πραγματική υπόσταση στον τόπο. Δεν προσδιορίζεται τοπικά, απεναντίας εκείνη χωρικοποιεί.’’273 Είναι ταυτόχρονα η τέχνη της πρακτικής του υποκειμένου μέσα στον κόσμο και της πνευματικής του άσκησης.

268_Jane Rendell, Art and Architecture: A Place Between, εκδ. I. B. Tauris, 2006, σελ.187-188 269_Rendell, σελ. 191 270_Το βήμα είναι για τα κάτω άκρα του σώματος, ότι και η αίσθηση της αφής για τα άνω άκρα –τα χέρια-, γι’ αυτό το λόγο και ο de Certeau το χαρακτηρίζει ως ένα ύφος απτικής πρόσληψης. Η μορφολογία του εδάφους όπως οι δύσβατες περιοχές του, οι ομαλές χωμάτινες επιφάνειές του, οι ασταθείς πέτρες που το καλύπτουν, ακόμη και η ακανθώδης βλάστηση που μπορεί να διαθέτει, γίνεται άμεσα αντιληπτή από το πέλμα. (βλ. την περιγραφή του Πεπονή στο βιβλίο του Χωρογραφίες, σελ. 29-30) Γι’ αυτό το λόγο και ο Walser (βλ. το βιβλίο του Ο Περίπατος, σελ. 67) αναφέρει χαρακτηριστικά πως ’’είναι εξαίσια όμορφο και αγαθό, κι πανάρχαιο στην απλότητά του να περπατά κανείς με τα πόδια, με την προϋπόθεση, βέβαια, ότι διαθέτει καλά παπούτσια ή μπότες’’, με σκοπό να προστατεύσει τα πέλματά του. Ταυτόχρονα, το βήμα είναι και ύφος κιναισθητικής ιδιοποίησης, είναι, δηλαδή, ο τρόπος που το σώμα κατά τη διάρκεια της κίνησής του αντιλαμβάνεται το χώρο και τις υλικές μορφές που το περιβάλλουν και τελικά τον ιδιοποιείται, τον κάνει δικό του. (Κιναισθησία <κίνησις + αίσθησις, δηλαδή κίνηση+αντίληψη) 271_Michel de Certeau, Επινοώντας την καθημερινή πρακτική. Η πολύτροπη τέχνη του πράττειν, σελ. 253 272_de Certeau, σελ. 253 273_de Certeau, σελ. 253

το σώμα ως εργαλείο αντίληψης του χώρου

131

Εικ. 93_ Eva Navarro, Midday in Cordoba

Ο de Certeau, στη συνέχεια του ίδιου κεφαλαίου, προχωρά σε μία εξαιρετικά ενδιαφέρουσα σύγκριση ανάμεσα στην πεζοπορική διαδικασία και το ομιλιακό ενέργημα – το μέσο με το οποίο ως επί το πλείστον ασκείται η επικοινωνία-, με στόχο του να παρουσιάσει ακόμη καλύτερα τη σπουδαιότητα της πεζοπορικής πρακτικής του χώρου. Συγκεκριμένα, αναφέρει πως το βάδισμα είναι μία διεργασία κατά την οποία ο πεζός ιδιοποιείται το τοπογραφικό σύστημα, όπως η ομιλία είναι μία διεργασία κατά την οποία ο ομιλητής ιδιοποιείται τη γλώσσα. Το βάδισμα, είναι η χωρική εκτέλεση του τόπου, όπως η ομιλία είναι η ηχητική εκτέλεση της γλώσσας. Το βάδισμα, δημιουργεί στο χώρο ποικιλία θέσεων, υπό τη μορφή κινήσεων, από τους διάφορους περιπατητές, όπως το ομιλιακό ενέργημα δημιουργεί διαφορετικές θέσεις ή ‘συμβόλαια’ μεταξύ των συνομιλητών. Τελικά το ενέργημα του περπατήματος, είναι για το χώρο ό,τι και το ομιλιακό ενέργημα για τη γλώσσα, και τελικά βρίσκει τον ορισμό του σαν πεζοπορική εκφώνηση.274 Αν εστιάσει κανείς στην τελευταία θέση του Michel de Certeau, το ότι δηλαδή το περπάτημα δημιουργεί ‘θέσεις’ στο χώρο υπό τη μορφή κινήσεων, παρατηρεί ομοιότητες με την άποψη του Joseph Amato στο βιβλίο του On Foot. Ο τελευταίος ισχυρίζεται πως το περπάτημα μιλάει, και μπορεί να γίνει κατανοητό ως γλώσσα με τις δικές του διαλέκτους και τα δικά του ιδιώματα. Ανάλογα με το κάθε σώμα, που το εξασκεί, μεταδίδει πληθώρα πληροφοριών σχετικά με την ταυτότητα, την κατάσταση και τον προορισμό του υποκειμένου. Ουσιαστικά αποτελεί την προσωπική υπογραφή του ενσώματου υποκειμένου στο χώρο.275

274_de Certeau, σελ. 254-255 275_Joseph Amato, On Foot: A History of Walking, εκδ. NYU Press, New York, 2004, σελ. 12-13

132

αναστοχασμοί

Ο ρόλος του περιπατητή και του περιπλανώμενου Το περπάτημα, αφού αναγνωρίστηκε ως μία πρακτική του χώρου και του χρόνου που εξασκείται μέσω της κίνησης του ανθρώπινου σώματος, μπορεί να ειδωθεί από δύο διαφορετικές σκοπιές όταν εκτελείται στο χωρικό πλαίσιο που έχει ορίσει η παρούσα διάλεξη, αυτό του νησιωτικού φυσικού ανάγλυφου. Το περπάτημα, μπορεί σε περιπτώσεις να είναι περίπατος με ξεκάθαρο στόχο, ενώ άλλοτε να μετατρέπεται σε μια αέναη περιπλάνηση, και το αντίστροφο. Καθώς το υποκείμενο κινείται, δεν είναι απαραίτητο ότι πράττει είτε τη μία μορφή περπατήματος είτε την άλλη. Τα όρια μεταξύ τους είναι τόσο ρευστά, που μπορεί να περνά από τη μία στην άλλη χωρίς να το αντιλαμβάνεται και χωρίς να είναι προσωπική του επιλογή. Ίσως τελικά θα ήταν ορθότερο να διακρίνουμε δύο κατηγορίες ανθρώπων που εκτελούν την πεζοπορική διαδικασία, τους περιπατητές και τους περιπλανώμενους. (transporter και wayfarer σύμφωνα με τον Ingold276) 276_Ingold, Lines: A Brief History, σελ. 75-84

Εικ. 94_ Eva Navarro, Aerial portrait

το σώμα ως εργαλείο αντίληψης του χώρου

133

Εικ. 95_Fernand Deligny, Mapping the Wander Lines

Εικ. 96_Fernand Deligny, Living Network Ecologies

134

αναστοχασμοί

Σαν περιπατητή (transporter), στην παρούσα μελέτη, μπορούμε να ορίσουμε τον κάτοικο ενός νησιού, διότι είτε συνέβαλλε κάποτε στη ‘’δημιουργία των άπειρων τρόπων περιδιάβασης του τοπίου’’277 –στη δημιουργία δηλαδή των μονοπατιών-, είτε τα χρησιμοποιεί πλέον ενστερνιζόμενος το ρόλο του ανέστιου ανθρώπου,278 δηλαδή σύμφωνα με τις προσωπικές του ανάγκες και την επιθυμία του για την ικανοποίησή τους. Ο περίπατος είναι προσανατολισμένος στον προορισμό. Δεν έχει να κάνει με την ανάπτυξη ενός τρόπου ζωής που βασίζεται στην περιπλάνηση, -ανθρώπων και αγαθώνο οποίος αφήνει τις πρωταρχικές ανάγκες ανεπηρέαστες. Για τον περιπατητή και το φορτίο του, κάθε προορισμός είναι ο τερματικός του, σε κάθε τέρμα του φτάνει έχοντας ένα συγκεκριμένο στόχο, και αποσκοπεί στον να τον εκπληρώσει.279 Έτσι, ο αγρότης ξεκινά το ξημέρωμα από την κατοικία του, που βρίσκεται στη χώρα ενός νησιού, και κατευθύνεται –σχεδόν μηχανικά- προς τα τμήματα γης από τα οποία προσκομίζει πληθώρα αγαθών για προσωπικό του όφελος. Για παράδειγμα, για τον Πάρβα ή αλλιώς τον Δημήτρη Γιαννάκο (πρωταγωνιστής του ντοκιμαντέρ Πάρβας, Άγονη Γραμμή) ιδιοκτήτη του καφενείου στη χώρα της Αμοργού, ο καθημερινός του περίπατος έχει ένα τέρμα, τις καλλιέργειές του. Ξεκινά την πορεία του με σκοπό να φτάσει σε αυτές, χωρίς να επηρεάζεται από εξωτερικούς παράγοντες, και ολοκληρώνοντας την εργασία του, νέο στόχο έχει να επιστρέψει στην τοποθεσία που γίνεται ο νέος τόπος εργασίας του για το υπόλοιπο της ημέρας. Ο Πάρβας και το φορτίο του, έχουν έναν (ή και περισσότερους) καθημερινούς τερματικούς προορισμούς και στόχους που εκπληρώνουν.280 Οι παύσεις, λοιπόν, που εκτελεί ο περιπατητής στην πορεία της διαδρομής του είναι σημεία και τοποθεσίες που παραλαμβάνουν μία δραστηριότητα, αποκτούν ιδιαίτερο νόημα και τελικά καθορίζουν τον τύπο περπατήματος που εκτελεί.281 Σαν περιπλανώμενο (wayfarer), ορίζουμε κάποιον που βρίσκεται διαρκώς σε κίνηση. Ακόμα πιο συγκεκριμένα είναι ο ίδιος η κίνησή του. Ο περιπλανώμενος σε αυτόν τον κόσμο είναι μία γραμμή περπατήματος. Καθώς περπατά, στα μονοπάτια της φύσης, αναπτύσσει μία ενεργό και διαρκή σχέση με το τοπίο που ξεδιπλώνεται γύρω του, οφείλει να είναι αφοσιωμένος, σωματικά

277_Πεπονής, Χωρογραφίες, Αρχιτεκτονικός σχηματισμός του νοήματος, 2, σελ. 28 278_Ανέστιος, σύμφωνα με τον Heidegger, ‘’είναι ο σύγχρονος άνθρωπος καθώς μετατρέπει τον κόσμο σε αντικείμενο της αυτάρεσκης διαύγασης και τεχνικής χειραγώγησης, καθώς μετατρέπει τα πράγματα σε αντικείμενα και τον εαυτό του σε αυτάρεσκο υποκείμενο που τα αξιοποιεί και τα εκμεταλλεύεται με βάση τις δικές του ανάγκες, η ικανοποίηση των οποίων έχει λάβει τη μορφή μιας κατηγορικής προσταγής.’’ Heidegger, Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι, σελ.13 279_Ingold, Lines, σελ. 77 280_Βλέπε το ντοκιμαντέρ ‘’Πάρβας, Άγονη Γραμμή’’, του Γεράσιμου Ρήγα (2008), όπου ο σκηνοθέτης παρατηρεί, για ένα χρόνο και 4 εποχές, την καθημερινότητα της οικογένειας του Πάρβα που διατηρεί το μοναδικό καφενείο στη χώρα της Αμοργού. Ο Ρήγας ζώντας μαζί τους για αυτό το διάστημα, καταφέρνει να αποτυπώσει με τρόπο λιτό και άμεσο τα στοιχεία μιας Ελλάδας που σταδιακά εξαφανίζονται. 281_Ingold, Lines, σελ. 79, βλέπε επίσης κεφάλαιο 2.1.2_Σημείο-Τοπόσημο, όπου γίνεται συσχετισμός των σημείων των στάσεων με την έννοια του τοποσήμου.

το σώμα ως εργαλείο αντίληψης του χώρου

135

και ψυχικά, στη δράση που εκτελεί και ως στόχο του έχει να αποκτήσει ένα έντονο και μοναδικό βίωμα.282 Ανά τακτά διαστήματα, ο περιπλανώμενος, πρέπει να εκτελεί στάσεις για ξεκούραση, χωρίς να έχει ωστόσο σημασία το μέρος που τις εκτελεί, αλλά αυτό που τον απασχολεί μονάχα, είναι η στιγμή που θα ξεκινήσει και πάλι την εξερευνητική του πορεία. Δεν έχει σαν στόχο να φτάσει σε συγκεκριμένο τερματικό σταθμό, ο προορισμός δεν τον απασχολεί, για όσο διάστημα η ζωή προχωρά θα υπάρχει πάντοτε μια νέα ανάγκη για περιπλάνηση.283 Η παραπάνω περιγραφή του περιπλανώμενου, ταιριάζει ίσως, στον επισκέπτη ενός νησιού, που με εργαλείο του το περπάτημα στοχεύει στην εξερεύνηση του φυσικού τοπίου, στην αναζήτηση στοιχείων του παρελθόντος μιας άλλης ζωής που μπορεί να κρύβουν τα μονοπάτια του εδάφους. Το ταξίδι είναι εκείνο που μετράει περισσότερο για εκείνον, και ο πλούτος που θα του αποκαλυφθεί σε αυτό, και όχι η Ιθάκη, χωρίς αυτό να αποκλείει και το γεγονός ότι ορισμένες φορές θα χρειαστεί να θέσει έναν τόπο που θα ΄πει΄ τέρμα του. Μια γενική παρατήρηση που μπορεί να γίνει σύμφωνα με τον Ingold και τις παραπάνω παρατηρήσεις είναι πως το περιπατητικό περπάτημα, είναι μία διαδικασία τοπιακή, διαθέτει μέρη αναγνωρίσιμα στο τοπίο από τον εκάστοτε χρήστη, που τα έχει συνδέσει με συγκεκριμένες δραστηριότητες και στα οποία επιστρέφει διαρκώς και τους προσδίδει ξανά νόημα. Αντίθετα, το περιπλανώμενο περπάτημα, είναι μία διαδικασία ανοιχτή, ένας άτοπος τόπος, ή μια ουτοπία.284 Είναι πράξη ανοιχτή σε νοήματα, που κάθε χρήστης της αποδίδει και ένα διαφορετικό, σύμφωνα με τα προσωπικά του βιώματα. Δεν έχει αρχή και τέλος, είναι μία αέναη εξερεύνηση νέων τόπων. Σε κάθε περίπτωση πάντως, κατά την εκτέλεση της πράξης του περπατήματος και ανεξαρτήτως του λόγου που κανείς την εκτελεί, το σώμα κατακλύζεται από αισθήματα χαράς, ευφορίας, πληρότητας και ευγνωμοσύνης για τα όσα αντικρίζει στην πορεία του, άλλοτε πολύ, άλλοτε λιγότερο έντονα. Ο Πικιώνης στο κείμενό του Συναισθηματική Τοπογραφία, αναφέρεται στον ψυχισμό του υποκειμένου, τονίζοντας πως περπατώντας επάνω σε τούτη τη γη, η καρδιά του χαίρεται -όπως το νήπιο χαίρεται την πρώτη του κίνηση μέσα στον κόσμο- την συνεχόμενη καταστροφή κι αποκατάσταση της ισορροπίας που είναι η περπατησιά. Χαίρεται το προχώρημα του κορμιού επάνω απ’ την ανάγλυφη τούτη ταινία που είναι το έδαφος. Και το πνεύμα ευφραίνεται από τους άπειρους συνδυασμούς των διαστάσεων του χώρου, το πέρασμα ενός σύννεφου, η δύση του ηλίου, το φύσημα του ανέμου και κάθε τι που μεταβάλλει τη σταθερότητα του τοπίου. Χαίρεται το ανέβασμα και το κατέβασμα του εδάφους, με τα κυρτώματά του, τα όρη και τα βάθη του και τους λόφους του. Χαίρεται ακόμη και την επίπεδη έκταση της πεδιάδας. Με κάθε ένα από αυτά τα αισθήματα ο άνθρωπος μαθαίνει και μετρά τη γη με τον κόπο του κορμιού του.285

282_Ingold, σελ. 75-76 283_Ingold, σελ. 77 284_Ingold, σελ. 78-79 285_Πικιώνης, Κείμενα, σελ. 73

136

αναστοχασμοί

Εικ. 97_Hamish Fulton, Slowalk

το σώμα ως εργαλείο αντίληψης του χώρου

137

Εικ. 98_Αεροφωτογραφία από το μεσαιωνικό χωρίο στο Hamilton, Lincolnshine

138

αναστοχασμοί

Εικ. 99_Αεροφωρογραφία με καλλιέργειες στο Helperby, North Yorkshire

4.3.2_Οι αισθήσεις που ξυπνούν

‘‘Το ενέργημα που δημιουργεί για εμάς το τοπίο, είναι άμεσα εποπτικό και συναισθηματικό (…) μπροστά του στεκόμαστε ως εντελείς άνθρωποι.’’286 Στην πορεία τις εργασίας έχουμε αναφερθεί αρκετές φορές στον τρόπο με τον οποίο βλέπει ο άνθρωπος το τοπίο, πως το αντιλαμβάνεται και το ερμηνεύει. Σε αυτό το κεφάλαιο θα εξετάσουμε πως όλες οι αισθήσεις διεγείρονται και αποτελούν τους υποδοχείς των ερεθισμάτων που δέχεται κάποιος από το περιβάλλον γύρω του.287 Οι ήχοι, οι μυρωδιές και γενικότερα η αίσθηση ενός τόπου μπορούν να αναφερθούν, αλλά δεν αναπαράγονται.288 Είναι εξ αρχής δύσκολο για κάποιον να περιγράψει αυτά που βιώνει σε έναν τόπο, οι εικόνες δύσκολα αναπαριστούνται και τα συναισθήματα ακόμη πιο δύσκολα περιγράφονται και κατανοούνται από άλλους. Ο Ingold, στο βιβλίο του The life of Lines, αναφέρει,289 πως “το να αισθάνεσαι, σημαίνει να ανοίγεσαι σε έναν κόσμο και να παραδίνεσαι στην αγκαλιά του…”.290 Υποστηρίζει, πως ό,τι αντιλαμβανόμαστε συμβαίνει, εξαιτίας του φωτός, μπορούμε να ακούσουμε ό,τι προσλαμβάνουμε μέσω του ήχου και μπορούμε να αγγίξουμε ό,τι βιώνουμε με το συναίσθημα, χωρίς βέβαια να μπορούμε να μεταφέρουμε αυτά τα ερεθίσματα, σε άλλους.291 Ο Ingold, θέλοντας να επισημάνει την αξία των αισθήσεων (συγκεκριμένα του βλέμματος και της αφής) σε σχέση με το φυσικό τοπίο, χρησιμοποιεί το παράδειγμα του ζωγράφου και του αρχαιολόγου.292 Ισχυρίζεται πως όταν βρίσκεται ένας ζωγράφος στο δάσος, δε παρατηρεί μόνος του ένα δέντρο, αλλά παρατηρεί με το δέντρο, με μάτια που έχουν ήδη απορροφήσει την παρουσία του, μέσα από τον τρόπο εμφάνισής του. Μέσα από τα μάτια του καλλιτέχνη, το δέντρο ταυτόχρονα αντανακλάται και βλέπει τον εαυτό του. Το ίδιο συμβαίνει και με τον αρχαιολόγο. Ο αρχαιολόγος αγγίζει την πέτρα και αναπτύσσεται μεταξύ τους ένα είδος ‘χειραψίας’. Έτσι, μπορεί να θεωρηθεί ότι η πέτρα διαθέτει την δική της ενέργεια.293 Επομένως, ο σωματικός τρόπος που βλέπει κάποιος ένα δέντρο ή αγγίζει μία πέτρα, είναι ο τρόπος που βλέπει το δέντρο και αγγίζει η πέτρα τον εσωτερικό του κόσμο-τον ψυχισμό του ανθρώπου.294 Άλλωστε, ο Merleau-Ponty αναφέρει χαρακτηριστικά πως: “οι παρατηρητές γίνονται ένα με αυτό που αντιλαμβάνονται”.295

286_Simmel, Ritter, και Gombrich, Το Τοπίο, σελ. 31 287_Έπειτα επεξεργάζεται τα ερεθίσματα αυτά βάση της κουλτούρας και της ψυχολογίας του (των συναισθήματα, των εμπειριών και των σκέψεων). Αναφορά γίνεται στην πολιτιστική-αισθητική προσέγγιση και τον ψυχικό τόνο. 288_Muir, Approaches to Landscape, σελ. 259. 289_Συμμεριζόμενος τις απόψεις του Merleau-Ponty σχετικά με “την ουσία της αντίληψης, που έγκειται στην εναλλαγή έμπνευσης και λήξης, της δράσης και του πάθους”. Διαβάστηκε από: Ingold, The Life of Lines, σελ. 84 290_Tim Ingold, Being Alive: Essays on Movement, Knowledge and Description, εκδ. Routledge, New York, 2011, σελ. 69. 291_Ingold, Being Alive: Essays on Movement, Knowledge and Description, σελ. 69. 292_Επηρεασμένος από την ‘εξομολόγηση’ του ζωγράφου, André Marchand, ο οποίος καθώς βρισκόταν στο δάσος, αισθανόταν συχνά ότι δεν ήταν αυτός που κοίταζε τα δέντρα, αλλά ένιωθε πως τα δέντρα παρατηρούσαν αυτόν. Charbonnier Georges, Monologue Du Peintre, (Julliard, 1959), σελ. 143. Αλλά και του αρχαιολόγου, Tilley, ο οποίος αναφέρει πως το να αισθανθείς μια πέτρα, σχετίζεται με το να αισθανθείς το άγγιγμά της στα χέρια σου. Tilley Christopher, The Materiality of Stone: Explorations in Landscape Phenomenology, (Berg Publishers, 2004), σελ. 17. Διαβάστηκε από: Ingold, The life of Lines, σελ. 84-85. 293_Christopher, The Materiality of Stone: Explorations in Landscape Phenomenology, σελ. 17. Διαβάστηκε από: Ingold, The Life of Lines, σελ. 85. 294_Ingold, σελ. 86. 295_Merleau-Ponty Maurice,The Visible and the Invisible, (Claude Lefort,1968), σελ.140. Διαβάστηκε από: Ingold, σελ. 86.

το σώμα ως εργαλείο αντίληψης του χώρου

139

Ο τρόπος όμως, που αντιλαμβάνεται ένας παρατηρητής κάτι που βλέπει διαφέρει ανάλογα με την θέση και το οπτικό του πεδίο. Βλέποντας, για παράδειγμα, ένα φυσικό ανάγλυφο από ψηλά (αεροφωτογραφία), ο παρατηρητής, είναι σε θέση να ξεχωρίσει τις γραμμές των δρόμων, που εμφανίζονται σαν ‘χαραγματιές’ πάνω στο ανάγλυφο. “Σε αυτές εστιάζεται το μάτι για να ενεργοποιήσει πιο εύκολα την ανάμνηση της περιπατητικής θέας. Το άτομο, οδηγείται έτσι στη συνειδητοποίηση μιας βασικής διαφοράς ανάμεσα στην κίνηση από ψηλά και στην κίνηση μέσα στο τοπίο. Η κίνηση από ψηλά παρέχει τη θέα της συνεχούς μεταβολής των σχημάτων ανάλογα με τη θεά και τη γωνία της θέασης. Η κίνηση μέσα στο τοπίο χαρακτηρίζεται μάλλον από την εμπειρία της ασυνέχειας καθώς, με την απότομη αλλαγή των κατευθύνσεων, του βάθους και του πλάτους του οπτικού πεδίου, τα ίδια πράγματα παρουσιάζονται αγνώριστα.”296 Μία ενδιάμεση κατάσταση, αποτελεί το να βλέπει κανείς, αυτές τις γραμμές από το κατάστρωμα ενός καραβιού. Το βλέμμα αντιλαμβάνεται και εντοπίζει τα μονοπάτια μέσα στο τοπίο, χωρίς όμως να σχηματίζει μια ολοκληρωμένη εικόνα του σκηνικού. Ανάλογα με το σημείο θέασης, η οπτική κάθε φορά αλλάζει. Πλησιάζοντας την στεριά, εμφανίζονται ή εξαφανίζονται ‘καρέ-καρέ’, πολλά από τα (φυσική και μη) στοιχεία που απαρτίζουν το περιβάλλον. Ο ταξιδιώτης, μπορεί να διαμορφώσει μερική άποψη για τις γραμμές αυτές, δεν μπορεί όμως, να γνωρίσει ποτέ την ολότητά τους. Το βλέμμα λοιπόν, έχει την ‘ικανότητα’ να δίνει έμφαση και να επιτρέπει παραλλαγές του πως αντιλαμβάνεται ο παρατηρητής το κέντρο και τα όρια ενός τόπου.297 Το κέντρο μπορεί να παραλληλιστεί με την ‘εστίαση’, της φωτογραφικής μηχανής, τη διάκριση κάποιου στοιχείου στην εικόνα έναντι των υπολοίπων. Για παράδειγμα, παρατηρώντας ένα θαμνώδες τοπίο, το στοιχείο στο οποίο θα εστίαζε η ‘κάμερα’ των ματιών, μπορεί να ήταν ένα μοναχικό καμένο δέντρο, που θα ξεχώριζε ανάμεσα στους θάμνους και η μορφή αυτού θα σήμαινε κάτι ή θα συσχετιζόταν συνειρμικά με κάποια ανάμνηση. Η διαδικασία αυτή (της εστίασης) γίνεται αντανακλαστικά –το χρονικό διάστημα που μεσολαβεί μέχρι ο εγκέφαλος να επεξεργαστεί την πληροφορία, είναι ανεπαίσθητο. Όταν όμως, αναφερόμαστε στον προσδιορισμό των ορίων ενός τοπίου, είναι δύσκολο να πει κανείς αν αυτό, που αναγνωρίζει το ανθρώπινο βλέμμα ως όριο, είναι πράγματι εκεί που τελειώνει το τοπίο. Ο Heidegger έχει αναφέρει πως “ το όριο δεν είναι αυτό στο οποίο κάτι σταματά, αλλά, όπως το είχαν ήδη αναγνωρίσει οι Έλληνες, το όριο είναι εκείνο απ’ όπου κάτι αρχίζει να εκδηλώνει την ουσία-παρουσία του”.298 Τα όρια ενός τοπίου είναι δομικά παρόμοια με αυτά ενός κτισμένου χώρου. Όπως ένα κτίσμα αποτελείται από πάτωμα, τοίχους και οροφή, έτσι και το τοπίο οριοθετείται από το έδαφος, τον ορίζοντα και τον ουρανό.299 Ένας περιπατητής (ακόμη και ένας περιπλανώμενος) καθοδηγείται από αυτά τα όρια και πολλές φορές ‘ξεγελιέται’ από αυτά. Έχοντας την πεποίθηση, πως πλησιάσει στο τέλος, κάτι τον αποτρέπει και αναγκάζεται να αναζητήσει με το βλέμμα του εναλλακτική διαδρομή.

296_Πεπονής, Χωρογραφίες, Αρχιτεκτονικός σχηματισμός του νοήματος, σελ.18 297_Simmel, Ritter, και Gombrich, Το Τοπίο, σελ. 23. 298_Heidegger, Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι, σελ. 51. 299_Norberg-Schulz, Genius Loci: Το πνεύμα του τόπου, σελ. 16.

140

αναστοχασμοί

Ανακεφαλαιώνοντας, ο όρος του μονοπατιού και η δομή του στο χώρο ήταν που έδωσε το έναυσμα για τις παρατηρήσεις που προέκυψαν πάνω στα θέματα της αντίληψης του χώρου και του τοπίου, των μνημονικών διαδικασιών και του προσανατολισμού, των ορίων, βλέμματος και του περπατήματος, και γενικότερα της ενσώματης εμπειρίας ενός τόπου. Το μονοπάτι είναι λοιπόν μία δομή ικανή να εγείρει προβληματισμούς σε σχέση με το σύνολο του βιωμένου κόσμου, να τον αλλάξει, αλλά και να επηρεαστεί από αυτόν. Μετατρέπεται σε ένα αρχέτυπο που είναι πολλά παραπάνω από κάτι απλοϊκό (όπως η εξυπηρέτηση της μετακίνησης) για όλους και τον καθένα μας ξεχωριστά.

Εικ. 100_Είσοδος σε ιδιοκτησία στο μονοπάι 1 της Κέας

Εικ. 101_Άποψη της Χώρας της Κέας

το σώμα ως εργαλείο αντίληψης του χώρου

141

‘‘Τη σύγχρονη αρχιτεκτονική μας πρέπει να τηνε βγάλουμε από μέσα μας. Από τα σπλάχνα μας. Από τα χώματά μας. Από τις πέτρες μας. Όσο και από τη θάλασσά μας, που εισχωρεί στα τοπία μας και τα δροσίζει και τα ομορφαίνει.’’ Άρης Κωνσταντινίδης

η σημασία του μονοπατιού στην αρχιτεκτονική 5.1 Εισαγωγή 5.2 Κατηγορίες 5.2.1 Το μονοπάτι ως αυτόνομο στοιχείο στο χώρο 5.2.2 Το μονοπάτι σε επαφή με κτήριο 5.2.3 Το μονοπάτι που διαπερνά το κτήριο 5.2.4 Αυτόνομη πορεία εντός του κτηρίου

5.1_Εισαγωγή Στο τελευταίο κεφάλαιο της εργασίας, θα θέλαμε να ερευνήσουμε τη σχέση του μονοπατιού -αυτής της αρχετυπικής δομής- με την αρχιτεκτονική, με έναν πιο συγκεκριμένο και στοχευμένο τρόπο, χωρίς αυτό να σημαίνει πως στοιχεία της σχέσης αυτής, δεν τονίστηκαν στα προηγούμενα κεφάλαια. Άλλωστε, έχει επισημανθεί, ότι τα μονοπάτια υπάρχουν στο χώρο, κατά κύριο λόγο, για να εξυπηρετούν κινήσεις. Η ενέργεια αυτή, διαμορφώνει τόπους, καθώς προσφέρει ‘τις κατάλληλες συνθήκες’ για τη δημιουργία σημείων-τοποθεσιών, που αποτελούν τα μνημονικά κρεμαστάρια300 μιας κοινωνίας, όπως είναι η νησιώτικη. Η διατήρηση όμως, των γραμμών-μονοπατιών στους αιώνες, εξαρτάται άρρηκτα από την σχέση και την επαφή τους με τις υπόλοιπες δομές που το περιστοιχίζουν, καθώς αυτές –μαζί με τα μονοπάτια- οργανώνουν την ύπαιθρο.301 Τα μοναστήρια, τα ξωκλήσια, τα κτήματα, τα βοσκοτόπια, οι στάβλοι, οι πηγές-κρήνες (κ.α. κτίσματα όπως οι ξερολιθιές) και κυρίως οι κατοικίες, δίνουν καθημερινά ζωή και λειτουργία στα μονοπάτια. Στην περίπτωση των νησιώτικων μονοπατιών –όπως είδαμε στο παράδειγμα της Κέας- δημιουργούνται και συντηρούνται από τους ίδιους τους κατοίκους, οι οποίοι ανάλογα με τις ανάγκες που προκύπτουν και την επέκταση του οικισμού μιας χώρας, σταδιακά προσθέτουν και άλλα τμήματα στο δίκτυο μονοπατιών, για την καλύτερη εξυπηρέτηση τους.

300_“Οι κοινωνικές ομάδες ορίζουν αναγνωρίσιμες τοποθεσίες στις οποίες τα ίχνη του παρελθόντος αποτελούν το υλικό έρεισμα συλλογικών αναμνήσεων. Αν σε μια τοποθεσία κάτι συνέβη, τότε μια τέτοια τοποθεσία την θεωρούμε τόπο αναφοράς της συλλογικής μνήμης μιας ομάδας.” Επομένως οι τοποθεσίες αυτές, αποτελούν -κατά τον K. Basso- τα ‘μνημονικά κρεμαστάρια’, όπου οι λαοί κρεμούν τα ηθικά διδάγματα της ιστορίας τους. Διαβάστηκε από: Σταυρίδης, Μνήμη και Εμπειρία του Χώρου, σελ. 27. 301_“Τα ναΰδρια δίνουν τα ονόματά τους και οριοθετούν ακρωτήρια, περάσματα, κορυφές λόφων και ορέων ή εξαγιάζουν αρχαία ερείπια και κρατούν την ιερότητα και την μνήμη λειψάνων από παλιότερες εκκλησίες. Τα ετήσια πανηγύρια είναι αδιάσπαστα δεμένα με την παραδοσιακή ζωή και τα έθιμα των νησιωτών.” Διαβάστηκε από: Λαμπρινή Βαγενά-Παπαϊωάννου, Το Αιγαίο: επίκεντρο ελληνικού πολιτισμού, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα, 1992, σελ. 209, 212.

Εικ. 102_Hamish Fulton, Mankingholes on the Pennine Way (1973)

144

η σημασία του μονοπατιού στην αρχιτεκτονική

Άξονας, σε όλη την εργασία μέχρι τώρα, αποτέλεσε η αρχετυπική δομή του μονοπατιού, γι’ αυτό τα παραδείγματα και οι απόψεις, που χρησιμοποιήθηκαν για την ενίσχυση της θέσης αυτής, σχετίζονταν με αυθόρμητα και λειτουργικά μονοπάτια. Τα νησιωτικά μονοπάτια μέσα στο φυσικό περιβάλλον, αποτελούν το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγμα, λόγω της συνεργασίας ανθρώπουφύσης. Σε αυτό το σημείο όμως, θα αναφερθούμε και σε παραδείγματα νησιώτικής (ανώνυμης) αρχιτεκτονικής, εντός του πυκνού δικτύου των οικισμών, θέλοντας να προσεγγίσουμε μία αρχετυπική διάταξη αρχιτεκτονικής που σχετίζεται με την επαφή και τη σύνδεση του μονοπατιού με κατοικίες και άλλα κτίσματα. Σκοπός, και σε αυτό το κεφάλαιο, είναι η ύπαρξη ενός κοινού σημείο αναφοράς -το νησιωτικό μονοπάτι- που θα βοηθήσει στην ταξινόμηση μιας σειράς από επιμέρους κατηγορίες, που μπορεί να πάρει το μονοπάτι, τροφοδοτώντας την αρχιτεκτονική. Δεν μπορούμε όμως να αρκεστούμε, στο ότι η αρχετυπική δομή του μονοπατιού, διατηρεί τη δυναμικότητα και τη διαχρονικότητά της, μόνο όταν σχετίζεται με κτήρια και ενέργειες ανθρώπων. Το γεγονός αυτό, δεν αποτελεί κάτι δεδομένο. Υπάρχουν παράμετροι και περιπτώσεις, που η αρχιτεκτονική χάνει τον αυθορμητισμό και απομακρύνεται από τη λειτουργική της ιδιότητα, καθώς εστιάζει αποκλειστικά στη μορφή, παράγοντας κάτι εντελώς ‘στεγνό’ και εφήμερο. Σε αυτή την παρατήρηση έρχεται να μας βοηθήσει το παράδειγμα του μονοπατιού στην ταινία Mon Oncle, του Jacques Tati. Σκοπός όμως, του κεφαλαίου δεν αποτελεί ο σχολιασμός εφ΄ όλης της ύλης, πάνω στα ‘κακώς κείμενα’ και τις αστοχίες της σύγχρονης αρχιτεκτονικής. Η ταινία του Tati, χρησιμοποιείται ως αντιπαράδειγμα, διότι σχολιάζει πολύ εύστοχα την απομάκρυνση της έννοιας της πορείας, της κίνησης και του μονοπατιού, από την παραδοσιακή, αρχετυπική του δομή. Η αντίστιξη, της αρχετυπικής δομής του μονοπατιού στης Κέας σε σχέση με το μονοπάτι της βίλας που παρουσιάζει ο Τατί, χρησιμοποιείται ως πρίσμα, μέσα από το οποίο θα μπορέσουμε να δούμε σύγχρονα παραδείγματα αρχιτεκτονικής σε σχέση με το θέμα μας. Για να βοηθηθούμε, σε αυτή μας τη προσπάθεια, θα αποπειραθούμε, να ταξινομήσουμε τα παραδείγματα, σε τέσσερεις κατηγορίες (αυτόνομα μονοπάτια, μονοπάτια σε σχέση με κτήρια/κτίσματα, μονοπάτια που διαπερνούν κτήρια και αυτόνομες διαδρομές εντός κτηρίων), ώστε να μπορέσουμε να τα εξετάσουμε καλύτερα.

εισαγωγή

145

5.2.1_Το μονοπάτι ως αυτόνομο στοιχείο στο χώρο Ξεκινώντας από το μονοπάτι που προσεγγίσαμε βιωματικά, θα εξετάσουμε την περίπτωση του αυτόνομου μονοπατιού. Δηλαδή, ενός μονοπατιού που δεν σχετίζεται άμεσα με κτήρια και καθημερινές βιοποριστικές δραστηριότητες (ή τουλάχιστον, όχι στο μεγαλύτερο μέρος του), αλλά δίνει την ευκαιρία στον περιπατητή να περιπλανηθεί στο τοπίο, βιώνοντάς το με τον δικό του ‘προσωπικό’ τρόπο. Συνήθως αυτοί οι τόποι, φέρουν κάποια πολιτιστική, ιστορική, περιβαλλοντική ή και συμβολική σημασία, όπως ο Αθηναϊκός περίπατος (1955), του Πικιώνη. Η σύνθεση του περιπάτου, ‘παντρεύει’ την απλότητα και την καθαρότητα -που συναντάμε στο Αιγαίο- με την τεχνολογία και τα υλικά του μοντέρνου. Η πολιτιστική αυτή διαδρομή, έχει αρχή και τέλος, ξεκινώντας από το αστικό περιβάλλον του κέντρου της Αθήνας και καταλήγοντας μέσα στο φυσικό τοπίο, του λόφου Φιλοππάπου. Το μονοπάτι, διασχίζει αρχικά, την νότια πλευρά των προπόδων της Ακρόπολης, και έπειτα ανεβαίνει ψηλά στο λόφο, διαφοροποιώντας έτσι την αντίληψη του χώρου, σε σχέση με το πως προσεγγίσαμε εμείς την ακρόπολη της αρχαίας Καρθαίας. Καθ’ όλη τη διάρκεια της πορείας αυτής στην Κέα, δεν είχαμε θέα της ακρόπολης, η θέα της εμφανίστηκε μπροστά μας, μόνο όταν φτάσαμε στην παραλία. Αντιθέτως, στη διαδρομή του Πικιώνη, ο περιπατητής έχει συνεχώς οπτική επαφή με τον βράχο της ακρόπολης και καθώς ανεβαίνει προς τον λόφο, του δίνεται η δυνατότητα να περιπλανηθεί στο τοπίο, να ξαποστάσει σε κατάλληλα διαμορφωμένες υπαίθριες γωνιές, αναζητώντας όλες αυτές τις θέες και τις εικόνες που μπορεί να του προσφέρει η διαδρομή.302 Έτσι, δημιουργείται ένα είδος ‘συνομιλίας’ μεταξύ του περιπατητή και της ακρόπολης, η οποία διακόπτεται κατά τόπους, λόγω της ψηλής και πυκνής βλάστησης. Ο αρχιτέκτονας, επιλέγει να δημιουργήσει ένα ‘σκηνογραφικό παιχνίδι’, με την επιλογή της φύτευσης, κάτι που μας φέρνει στο μυαλό την αποκάλυψη της ακρόπολης στην Καρθαία. Τα φυτά ξαφνικά, ‘άνοιξαν σαν αυλαία’ μπροστά μας, παρουσιάζοντάς μας το θέαμα της αρχαίας πόλης. “Όπως η σκηνοθεσία αποδίδει το σενάριο, έτσι η αρχιτεκτονική αποδίδει τη δική της γλώσσα. Μόνο που αυτή η γλώσσα απαρτίζεται από μορφές”.303 Μέσα από τον περίπατο, εκτός από τη φύση και τον βράχο της ακρόπολης, αναδεικνύονται ίχνη του παρελθόντος και συμβολικά στοιχεία του περιβάλλοντος. Ανασύρονται στην επιφάνεια, το αρχαίο υπόβαθρο και οι μνήμες τις ιστορίας του τόπου, αφού ο αρχιτέκτονας, σχεδιάζοντας τον μονοπάτι, δεν αφήνει την αρχαία Αθήνα να ξεθωριάσει και να χαθεί στον χρόνο. Έτσι, δημιουργείται μία ‘χωρική ιστορική αφήγηση’,304 που συνοδεύει τον περιπατητή, σε κάθε του βήμα. Κάπως έτσι, αισθανθήκαμε και εμείς περπατώντας στο μονοπάτι της Καρθαίας, την ιστορία του τόπου, να αντηχεί στα αυτιά μας. Τα ίχνη του αρχαίου πολιτισμού, ήταν διασκορπισμένα στον χώρο γύρω μας και εμείς ήμασταν ελεύθεροι να απομυζήσουμε κάθε πληροφορία.

302_“Ο παρατηρητής δεν βλέπει κάτι βουβό, αλλά την έκφραση που δίνει ο αρχιτέκτονας. Βλέπει ενεργητικά, δηλαδή διαβάζει και κατανοεί μια αρχιτεκτονική γλώσσα.” Διαβάστηκε από: Κώστας Τσιαμπάος, Παναγιώτης Τουρνικιώτης, Κατασκευές της όρασης: από τη θεωρία του Δοξιάδη στο έργο του Πικιώνη, εκδ. Ποταμός, Αθήνα, 2010, σελ. 77. 303_ Τσιαμπάος και Τουρνικιώτης, σελ. 77. 304_“Οι εικόνες δεν είναι τυχαίες, αλλά εντάσσονται και αφηγούνται κάτι.” Διαβάστηκε από: Τσιαμπάος και Τουρνικιώτης, σελ. 77.

146

η σημασία του μονοπατιού στην αρχιτεκτονική

Εικ. 103_Η κατάληξη του μονοπατιού 7 στην παραλία της Καρθαίας

Εικ. 104_Δημήτρης Πικιώνης, Διαμόρφωση του χώρου γύρω από την Ακρόπολη και το λόφο Φιλοπάππου (1954-1958)

κατηγορίες

147

Κατά μήκος της ανάβασης προς τον λόφο Φιλοπάππου, η πορεία συνδέεται με την -κτισμένη αρχετυπική, αρχιτεκτονική- δομή ενός ναού και περνάει από τον περίβολο της εκκλησίας του Αγίου Δημητρίου του Λουμπαρδιάρη. Αυτή η σύνδεση, δίνει μία αίσθηση ευλάβειας και θρησκευτικότητας στο τόπο. Τα ίδια αισθήματα μας γέμιζαν, καθώς κατηφορίζαμε στην κοιλάδα του Βαθυποτάμου. Τα μόνα σημάδια πολιτισμού που αντικρίζαμε, ήταν αυτά των ερειπωμένων καθοικιών και από τα ξωκλήσια πάνω στις κορυφές της λοφοσειράς της Άσπρης Βίγλας. Την μεγαλύτερη όμως εντύπωση, μας προκάλεσε η Παναγιά τω Πολλώ, που μας ‘υποδέχτηκε’ στο τέλος του μονοπατιού. Το κατάλευκο εκκλησάκι, απέδιδε στο τοπίο γαλήνη και φαινόταν σαν να ‘εξημερώνει’ τον απομονωμένο αυτόν τόπο, αποδεικνύοντας έτσι, τον συμβολικό του χαρακτήρα. Ο σεβασμός του Πικιώνη στη φύση,305 η αρμονία της φύτευσης με το τοπίο και η σχεδόν ‘εμμονική’ διαλογή των στοιχείων της πλακόστρωσης, θυμίζουν πολύ την διαμόρφωση των νησιώτικών αυτών μονοπατιών, για τα οποία έγινε λόγος. Η νησιώτικη αρχιτεκτονική του τοπίου, η διαμόρφωση και η απίστευτη ‘σκηνογραφική’ εμπειρία που αποκτά ο περιπατητής στα μονοπάτια του Αιγαίου, υπάρχουν σαν στοιχεία σε αυτό το έργο του Πικιώνη, ο οποίος υποστηρίζει πως η ανώνυμη αρχιτεκτονική είναι “ικανή να γίνει θεμέλιο για το παραπέρα, για το ανώτερο. Αλάνθαστη σαν το ένστικτο, χρήσιμη”.306 Ο αρχιτέκτονας, ‘συνεργάζεται’ λοιπόν, με το περιβάλλον και τους ‘νόμους’ του τοπίου γύρω του. Το γεγονός αυτό μας αποδεικνύει, πως η αρχετυπική δομή του μονοπατιού, γίνεται ‘εργαλείο’, στα χέρια του (για να ‘αποδώσει’ στον τόπο την αρχιτεκτονική που επιλέγει).

305_“αποκηρύσσει την καθ’ έξιν καθήλωσή μας στο ανεξάρτητο τεχνικό αισθητικό αντικείμενο, (…) για να μην αναφέρουμε και την καταστρεπτική, Προμηθεϊκή στάση μας προς τη φύση.” Διαβάστηκε από: Δημήτρης Πικιώνης, Αγνή Πικιώνη, Δημήτρης Πικιώνης. 1887-1968, εκδ. Μπάστας-Πλέσσας, Αθήνα, 1994, σελ. 15. 306_Δημήτρης Πικιώνης, Κείμενα, σελ. 58.

Εικ. 105_Δημήτρης Πικιώνης,Ναός Αγ. Δημήτριος Λουμπαρδιάρης, Ανατολική όψη

148

η σημασία του μονοπατιού στην αρχιτεκτονική

Εικ. 106_Δημήτρης Πικιώνης, Διαμόρφωση του χώρου γύρω από την Ακρόπολη και το λόφο Φιλοπάππου (1954-1958)

κατηγορίες

149

Εικ. 107_Dani, Karavan, Passages Memorial Walter Benjamin

Στη συνέχεια, σκεπτόμενοι το πως και κατά πόσο μια αρχετυπική δομή μπορεί να συγκινήσει και να επηρεάσει τη μορφή ενός τόπου, θελήσαμε να εξετάσουμε μία πορεία, εντονότερης βιωματικής εμπειρίας μέσα στο τοπίο, μέσω ενός σύγχρονου παραδείγματος διεθνούς αρχιτεκτονικής. Αναφορά γίνεται στην γλυπτική εγκατάσταση Memorial Walter Benjamin (1994), του Dani Karavan. Ο καλλιτέχνης σχεδίασε μία πορεία, στο λόφο Portbou, προς τιμήν του Walter Benjamin,307 για την 50ή επέτειο, από το θάνατό του.308 Η διαδρομή στοχεύει στην βιωματική εμπειρία του περιπατητή, ώστε να μπορέσει να αποκτήσει σταδιακά την ιστορική γνώση και να καταφέρει να πλησιάσει την συναισθηματική κατάσταση του Benjamin, στην πορεία του πριν αυτοκτονήσει.309 307_Ο Walter Benjiamin, υπήρξε Γερμανός μαρξιστής και φιλόσοφος. Απεβίωσε το 1940, στο Portbou, της Ισπανίας, αποφασίζοντας να βάλει τέλος στη ζωή του, αφού δεν κατάφερε να διαφύγει από τους Ναζί, όντας Εβραίος. 308_‘Walter Benjamin a Portbou’, ημερομηνία πρόσβασης 13 Ιούνιος 2018, http://walterbenjaminportbou.cat/en/content/ lobra. 309_Ο Benjiamin είχε ακολουθήσει μία διαδρομή από το/τη Banyuls της Γαλλίας, προς το Portbou, της Ισπανίας. Το μέρος της διαδρομής που ήταν εντός των Γαλλικών συνόρων άνοιξε το 2007, ενώ τα ίχνη της καταλανικής διαδρομής, είχαν χαθεί. Μετά από καιρό ανακαλύφθηκε ένας παλιός χάρτης, δίνοντας τη δυνατότητα το 2009 να ολοκληρωθεί ολόκληρη η διαδρομή. Το συνολικό μήκος της πορείας είναι 7 χλμ και μπορεί κάποιος να τη διανύσει σε 5 ώρες. Ο Dani Karavan, σχεδίασε την απόληξη της διαδρομής αυτής, προς τη θάλασσα. Διαβάστηκε από: http://walterbenjaminportbou.cat/en/content/descripci%C3%B3?q=en/content/llocs-de-la-memoria

150

η σημασία του μονοπατιού στην αρχιτεκτονική

Το μονοπάτι (ως εργαλείο αρχιτεκτονικής) σε αυτή τη περίπτωση, χρησιμοποιείται από τον Karavan, με διαφορετικό τρόπο από αυτόν του Πικιώνη, παρότι και τα δύο αποτελούν πορείες ενταγμένες μέσα στο τοπίο. Η αναφορά του στην αρχετυπική δομή, έγκειται αρχικά, στην διάθεση του καλλιτέχνη, να συγκινήσει μέσω μιας μνημονικής εμπειρίας. Η εμπειρία αυτή, αποκτάται περπατώντας, σε ένα μονοπάτι, αποτελούμενο από τρία στάδια, προσέγγισης, ένα τούνελ, μία σκάλα και μία θέση-έρασμα.310 Έτσι, κωδικοποιείται και μορφοποιείται η σταδιακή προσέγγιση του θέματος. Αν και το έργο βρίσκεται πολύ μακριά από τα μονοπάτια των νησιών του Αιγαίου, φαίνεται να υπάρχει κάτι που το συνδέει με αυτά εννοιολογικά. Αυτό είναι η σταδιακή ανάκτηση του χώρου, της θέας και συνεπώς των ιστορικών γεγονότων που ‘εξιστορεί’ ο χώρος. Κάθε πέρασμα (το τούνελ, μία κλίμακα που σε ‘βυθίζει’ στη θάλασσα-με φόντο, μία αρχαία ελιά και μία πλατφόρμα για διαλογισμό-ανοιχτή στον ορίζοντα) αποτελεί έναν τρόπο, να καλλιεργηθούν συναισθήματα, όπως αυτά του εξορισμού και τις μοναξιάς.311 Ο Karavan θέλησε να επεκτείνει τις δυνατότητες αυτής της εμπειρίας. Το περπάτημα αποτελεί τον τρόπο, με τον οποίο ο επισκέπτης δέχεται τα ερεθίσματα από το τοπίο γύρω του, όπως διαπιστώσαμε και εμείς μέσα από το δικό μας βίωμα. Χρησιμοποιεί τα αρχέτυπα στοιχεία του φυσικού Μεσογειακού τοπίου (τα ελαιόδεντρα, την πέτρα, το βραχώδες ανάγλυφο-τους βράχους της Costa Brava, την απέραντη θάλασσα και τον άνεμο), αλλά προσθέτει και αρχιτεκτονικά στοιχεία (τούνελ, σκάλα/κλίμακα), με τέτοιον τρόπο, ώστε να αποτελούν καταλύτες, που ενεργοποιούν αυτή την εμπειρία. Επομένως, η ιδιαίτερη αίσθηση που προκαλεί το μονοπάτι, οφείλεται στην συμβολική χρήση των στοιχείων που το απαρτίζουν και το περιβάλλουν. Το σκηνικό συνθέτει την ιστορία του παρελθόντος, ως τόπο εξορίας και ταυτόχρονα ενεργοποιεί και διατηρεί τη μνήμη.312 Επομένως, στοιχεία που αναπαράγουν την αρχετυπική δομή του μονοπατιού, μπορεί να χρησιμοποιηθούν σε συνεργασία με το φυσικό περιβάλλον, για να εμπλουτίσουν τη βιωματική εμπειρία του περιπατητή σε ένα τόπο. 310_Στα σχέδια του καλλιτέχνη, υπήρχε από την αρχή ο τίτλος ένα τούνελ, μία σκάλα, μία θέση-πέρασμα. Διαβάστηκε από: ‘Walter Benjamin a Portbou’. 311_‘Walter Benjamin a Portbou’. 312_‘Walter Benjamin a Portbou’.

Εικ. 108_Dani, Karavan, Passages Memorial Walter Benjamin

κατηγορίες

151

152

η σημασία του μονοπατιού στην αρχιτεκτονική

Εικ. 109_Σκίτσα της παρέμβασης των RCR στο πάρκο Garrotxa Volcano Park

Η φύση λοιπόν, πράγματι διαδραματίζει πολύ σημαντικό ρόλο, όχι μόνο για την αποκόμιση έντονων εμπειριών, ούτε γιατί εξυπηρετεί τα ‘σκηνογραφικά παιχνίδια’ των αρχιτεκτόνων, αλλά κυρίως, γιατί αποτελεί την πιο αγνή και άφθαρτη μορφή τοπίου. Γεγονός, που αποτελεί ένα από τα βασικότερα στοιχεία που αντλήσαμε στη διαδρομή μας στο νησί της Κέας. Υπάρχουν λοιπόν, μονοπάτια, μέσα στο φυσικό περιβάλλον, που είτε επισκευάζονται, είτε δημιουργούνται, είτε ‘ενισχύονται’ μέσω της αρχιτεκτονικής, για την ανάδειξη και την προστασία αυτού του φυσικού πλούτου. Ένα τέτοιο δίκτυο μονοπατιών, υπάρχει στο Garrotxa Volcano Park. Τα παλιά μονοπάτια που έχουν διατηρηθεί, αλλά και αυτά που δημιουργήθηκαν το 2004 από τους RCR, στοχεύουν στην κατανόηση, την ανάδειξη και την προστασία της φύσης. Η περιοχή αυτή έχει έντονο και ιδιαίτερο ανάγλυφο, καθώς περιβάλλεται από ηφαίστεια και καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Το πάρκο, αποτελεί μία προστατευόμενη πλέον περιοχή, αφού η έντονη βλάστηση και οι παραδοσιακές καλλιέργειες που υπήρχαν για αιώνες στην περιοχή, χάθηκαν, εξαιτίας της ελλιπής άρδευσης. Το έργο των αρχιτεκτόνων, Pedra Tosca, έγκειται στην ανάγκη για μία γενικότερη και μεγαλύτερη ανάπλαση της περιοχής, δίνοντας ξανά ζωντάνια στις καλλιέργειες, δημιουργώντας ένα θεματικό επισκέψιμο πάρκο.313 Το συνολικό έργο, ξεκίνησε με αρχές: τον σεβασμό στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της περιοχής (ηφαιστειακά πετρώματα και τα διαφορετικά είδη καλλιεργειών), τη διατήρηση των χαράξεων, από τα ήδη υπάρχοντα μονοπάτια και των ιχνών από τα αναλληματικά τείχη και τα εστιακά σημεία. Οι αρχιτέκτονες λοιπόν, συμπεριλαμβάνοντας αυτές τις αρχές στο έργο τους, σχεδίασαν έναν κόμβο που εισάγει τον επισκέπτη στο πάρκο και από εκεί δίνεται η επιλογή να ακολουθήσει δύο διαφορετικές διαδρομές. Η μία διαδρομή οδηγεί προς τα χωράφια και τις καλλιέργειες, ενώ η άλλη συνεχίζει στο υπόλοιπο πάρκο με τα ‘πέτρινα’ μονοπάτια. Το τοπίο αρχικά θυμίζει, αυτό της περιοχής, της Καρθαίας, όπου ίχνη καθοικιών, ξερολιθιές, ‘ξεχασμένα’ χωράφια και βοσκοτόπια ‘στόλιζουν’ το κερκιδωτό ανάγλυφο. Οι χείμαρροι που άλλοτε όριζαν την ακρόπολη της αρχαίας πόλης, σταμάτησαν να ρέουν μέσα στις κοιλάδες. Όλα στη περιοχή μοιάζουν ξεχασμένα, αφημένα πίσω στον χρόνο, όπως και στο Garrotxa Volcano Park. Είναι ανησυχητικό να βλέπει κανείς, αυτά τα μονοπάτια που κάποτε αποτελούσαν τη μόνη διέξοδο και τρόπο μετακίνησης των ανθρώπων της περιοχής, είτε για λόγους βιοποριστικούς (γεωργικά, κτηνοτροφικά μονοπάτια), είτε για λόγους μεταφοράς και επικοινωνίας μεταξύ των οικισμών, να αρχίζουν σιγά σιγά να ‘σβήνουν’ μέσα στο χρόνο.

313_‘Parc de Pedra Tosca’ https://geographyfieldwork.com/ParcdePedraTosca.pdf. 314_‘Pedra Tosca Park, Les Preses, Catalunya, Spain’, ALL CHANGE, ημερομηνία πρόσβασης 14 Ιούνιος 2018, http://rmitallchange.weebly.com/pedra-tosca-park-les-preses-catalunya-spain.html.

κατηγορίες

153

Για την αναθεώρηση λοιπόν, αυτής της εικόνας, οι RCR εργάστηκαν και σχεδίασαν σε επίπεδο διαφορετικών κλιμακών, για να πετύχουν το σκοπό τους. Εκτός από τις λωρίδες corten, που ορίζουν τα μονοπάτια και το πλάτωμα-κόμβο, υπάρχουν και μικρότερης κλίμακας στοιχεία (επεξηγηματικές πινακίδες με χάρτες και επιγραφές και θέσεις για ανάπαυση στην είσοδο του πάρκου), που ενίσχυαν την αντιληπτική διαδικασία των επισκεπτών, καθώς και την πιο άνετη και φιλόξενη παραμονή τους στον χώρο.315 Υπάρχει μία γενικότερη διάθεση των αρχιτεκτόνων, ως προς την εισαγωγή και αντίληψη των επισκεπτών στον χώρο, που θυμίζει αυτή της σταδιακής προσέγγισης του φυσικού τοπίου της Καρθαίας. Οι περιπατητές, αισθάνονται το περιβάλλον γύρω τους, μέσω της μεταβατικής επαφής με αυτό και της σταδιακής εισχώρησης στο εσωτερικό του πάρκου. Το γεγονός αυτό, προέκυψε από την προσεκτική ερμηνεία του περιβάλλοντος και την κατανόηση των μορφών και των δομών που προϋπήρχαν στο χώρο. Παρατηρείται λοιπόν, πως η αλλαγή της χρήσης του μονοπατιού στον χρόνο, δεν αποτελεί προϋπόθεση για την αλλαγή του πνεύματος ενός τόπου. Τα ίχνη των μονοπατιών που οδηγούσαν στις τότε γεωργικές εγκαταστάσεις, ακολουθούνται τώρα από τους περιπατητές, που επισκέπτονται το πάρκο για να έρθουν πιο κοντά στη φύση. Δεν εισάγονται όμως, κατευθείαν στο πάρκο, η είσοδος σηματοδοτείται με έναν συμβολικό κόμβο, που συμπυκνώνει την ουσία του τοπίου. Ο περιπατητής, δε γνωρίζει τι θα συναντήσει στην πορεία του –ούτε κι εμείς στο μονοπάτι της Κέας- το περιβάλλον ξεπροβάλει σαν ‘σκηνικό από παραμύθι’ μπροστά του και εκείνος έχει την ελευθερία να περιπλανηθεί σε αυτό. Τα παραδείγματα που αναφέρθηκαν αντιπροσωπεύουν ένα δείγμα αρχιτεκτονικής, που στόχο δεν αποτελεί μονάχα τη χάραξη μιας γραμμής με μοναδικό κριτήριο τη λειτουργική σύνδεση. Ο αρχιτέκτονας, δεν έχει σκοπό να επιβληθεί στη φύση. Σχεδιάζει με γνώμονα, το βίωμα του, βάζοντας τον εαυτό του να περπατήσει, πραγματικά, αλλά και νοητικά, ανάμεσα στα δέντρα, τα φυτά, τα βράχια ενός τόπου, με θέα τη θάλασσα, τον κάμπο, το αστικό τοπίο, όπως έκανε και ο Πικιώνης. Γι’ αυτό τον λόγο λοιπόν, ο αρχιτέκτονας περνάει χρόνο μέσα στο περιβάλλον που καλείται να σχεδιάσει, αφουγκράζεται την φύση, ενδιαφέρεται για τις ανάγκες των ανθρώπων, που θα το περιδιαβαίνουν καθημερινά –πολλές φορές μάλιστα, συζητά μαζί τους και θεωρεί τις συζητήσεις και την συμβολή τους, κινητήρια δύναμη όλου του έργου. Κάτι πολύ διαφορετικό από αυτό, παρουσιάζεται στην ταινία του Tati, όπου το μονοπάτι αποτελεί μονάχα ‘θέμα του θέματος’. Είναι μία πορεία-υπογραφή των αξιών μιας κοινωνίας που επιθυμεί να προβάλει το ‘φαίνεσθαι’ και όχι το ‘είναι’ της κοινωνίας.

315_‘Pedra Tosca Park, Les Preses, Catalunya, Spain’, ALL CHANGE

154

η σημασία του μονοπατιού στην αρχιτεκτονική

Εικ. 110_Χάρτης με τα είδη των μονοπατιών στο πάρκο Garrotxa Volcano Park

Εικ. 111_Άποψη από την παρέμβαση των RCR στο πάρκο Garrotxa Volcano Park

κατηγορίες

155

Εικ. 112_Κατοικία στην ύπαιθρο της Μυκόνου, πρόσβαση μέσω της ρύμης

156

η σημασία του μονοπατιού στην αρχιτεκτονική

5.2.2_Το μονοπάτι σε επαφή με κτήριο “Αυτό που χαρακτηρίζει την αρχιτεκτονική των σπιτιών και των παντοειδών κτισμάτων του Αιγαίου, είναι η άριστη λειτουργικότητά τους, η προσαρμογή στις ανάγκες και η δυνατότητα αναπροσαρμογής σε ενδεχόμενες μεταβολές.(…) Η δυναμική ανάπτυξη κυρίως σε παλιούς οικισμούς με περιορισμένα όρια, επέβαλλε μια διαδικασία αναπροσαρμογών προσθηκών, τροποποιήσεων και επαναχρησιμοποιήσεων.”316 Τα μονοπάτια λοιπόν, αποτελούν μέρος αυτής της αρχιτεκτονικής και διαμορφώνουν το δίκτυο κινήσεων σε ένα νησί. Το ιδιαίτερο με την γραμμή των μονοπατιών αυτών, βλέποντάς την αποτυπωμένη σε έναν χάρτη, είναι ότι μπορεί να παρομοιαστεί με ένα μεγάλο ποτάμι, που καθώς φτάνει σε έναν οικισμό εισχωρεί σε κάθε ελεύθερο-άκτιστο κομμάτι του και καθώς εξέρχεται από αυτόν συνεχίζει με την ίδια ροή που είχε εισέλθει ή χάνεται και εισχωρεί μέσα στην έντονη βλάστηση. Τα σαφώς μικρότερου πλάτους και έντασης ρυάκια, που ρέουν μέσα στον οικισμό, αποτελούν τα πιο ‘ζωντανά’ μονοπάτια σε ένα νησί, περισσότερο και από τις αγροτικές οδούς.317 Τα μονοπάτια αυτά, αξιοποιούνται “σε επίπεδο τυπικού κοινόχρηστου χώρου ζωής του οικισμού”. 318 Τα σπίτια των οικισμών στο Αιγαίο, δεν διαθέτουν συνήθως υπαίθριο χώρο εκτόνωσης της οικίας, αλλά και σαν σύνολο, ο οικισμός διαθέτει ελάχιστους δημόσιους χώρους, καθώς συνήθως είναι πυκνοκατοικημένος. Επομένως, τα μονοπάτια παραλαμβάνουν όλες αυτές τις δραστηριότητες, που θα λάμβαναν χώρα σε υπαίθριους ή ημιυπαίθριους χώρους μίας κατοικίας, ή στην πλατεία ενός χωριού. Η συνάντηση όλων των κατοίκων πάνω σε μία πορεία, χαρακτηρίζει όλη τους τη ζωή. Εκατέρωθεν της πορείας, γυναίκες πλέκουν, ζυμώνουν, πλένουν, απλώνουν ρούχα, φτιάχνουν πήλινα χρηστικά αντικείμενα, πίνουν καφέ, σχολιάζουν, τα παιδιά τρέχουν ασταμάτητα στα σοκάκια, κρύβονται πίσω από τα ρούχα γυναικών που περπατούν αργά συζητώντας μεταξύ τους, ή τρέχουν να βοηθήσουν τους πατεράδες τους που επιστρέφουν από τα χωράφια. Καταλαβαίνουμε λοιπόν, ότι διαμορφώνεται μία ιδιαίτερα στενή σχέση μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου χώρου, κατά την οποία το μονοπάτι, όχι μόνο εισάγει τον άνθρωπο μέσα στο κτήριο, αλλά αποτελεί προέκταση της ίδιας της οικίας. 316_Βαγενά, Παπαϊωάννου, Το Αιγαίο, σελ. 213. 317_Στο νησί της Μυκόνου, οι αγροτικές οδοί, οι ρύμες, οδηγούν ακτινωτά από τη χώρα στις εξοχές, σε άλλους οικισμούς και στα ακρογιάλια. Φιλιππίδης, Λάββας, Ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική, σελ. 68. 318_Φιλιππίδης, Λάββας, σελ. 52.

Εικ. 113_Σίφνος, γραμμική ανάπτυξη του οικισμού

157

Μία τέτοια εικόνα δύσκολα μπορεί να βρεθεί σε οικισμούς σύγχρονων κοινωνιών. Η αυλόπορτα-γκαραζόπορτα κάθε κατοικίας είναι ερμητικά κλειστή και το μονοπάτι εισάγει μόνο τον προσκεκλημένο επισκέπτη. Η σχέση δημόσιου και ιδιωτικού χώρου δεν υφίσταται, ενώ η επαφή των κατοίκων αναπτύσσεται μέσα από τυχαίες συναντήσεις, ή έπειτα από συγκεκριμένες προσκλήσεις. Η αρχετυπική έννοια του μονοπατιού, αλλά και κάθε ίχνος παράδοσης, χάνεται, καθώς εισάγεται η έννοια του καινοτόμου, μοναδικού, εντυπωσιακού και φανταχτερού, αυτού που αφήνει την υπογραφή του αρχιτέκτονα ως ταυτότητα στο χώρο. Το να δημιουργηθεί ένα μονοπάτι –όπως αυτό στην ταινία του Tati- δε σημαίνει πως θα κάνει τους ανθρώπους, που θα το περπατούν πιο ευτυχισμένους, ούτε πως θα δημιουργήσει καλύτερες σχέσεις μεταξύ των γειτόνων. Αυτό φαίνεται σε όλη τη διάρκεια της ταινίας, καθώς ο M. Hulot -ο Tati- μεταφέρεται συνεχώς από μία παλιά και παραδοσιακή γειτονιά, στην μοντέρνα και ‘πρωτοποριακή’ γειτονιά του σπιτιού του ανιψιού του. Ο τρόπος που επικοινωνούν και αναπτύσσουν τις σχέσεις τους οι άνθρωποι στη περιοχή που μένει ο Tati, θυμίζει αυτόν της νησιώτικη κοινωνίας, είναι αυθόρμητος και ενστικτώδης, όπως και τα μονοπάτια της. Δημιουργούνται όταν υπάρχει ανάγκη, για να εξυπηρετήσουν τις λειτουργικές ανάγκες των κατοίκων, δεν υπάρχουν απλά για να υπάρχουν, ή δεν παίρνουν μία μορφή αποκλειστικά για το ‘φαίνεσθαι’ παρά την έμφασή τους στη λειτουργικότητα.

Εικ. 114_Στιγμιότυπο από την ταινία Mon Oncle του Tati, ‘Μετακίνηση’ στο μονοπάτι

158

η σημασία του μονοπατιού στην αρχιτεκτονική

Εικ. 115_Στιγμιότυπο από την ταινία Mon Oncle του Tati, Η συνάντηση των δύο γυναικών

Η σκηνή της ταινίας, όπου οι δύο γυναίκες (η σπιτονοικοκυρά και η φίλη της) προσεγγίζουν η μία την άλλη -μέσω του μονοπατιού- για να χαιρετηθούν, αποτυπώνει ακριβώς αυτή την εικόνα που περιγράψαμε προηγουμένως. Η κάθε μία κοιτάει προς την κατεύθυνση που της ‘υποδεικνύει’ το μονοπάτι. Η διαδρομή είναι τόσο μικρή, με μοναδικό σκοπό να εισάγει τον επισκέπτη στην οικία, ενώ τελικά φαίνεται να επιδοκιμάζει την διαδικασία αυτή –του να προϋπαντήσει ο σπιτονοικοκύρης, τον φιλοξενούμενό του- κάτι πολύ μακριά από τη φιλοξενία και την αμεσότητα που συναντάμε σε πιο παραδοσιακές κοινωνίες. Φαίνεται η πορεία να αποτελεί κάτι εντελώς ανεξάρτητο από το σπίτι και στόχο έχει να ορίσει τις κινήσεις του ανθρώπου. Δεν είναι μονοπάτι και άνθρωπος ένα πράγμα (όπως στο tao), η μορφή του μονοπατιού υπακούει στους κανόνες της κοινωνίας και ο άνθρωπος καθοδηγείται ‘τυφλά’ από το μονοπάτι, θέλοντας να ακολουθήσει τους κανόνες αυτούς. Ίσως να φοβάται την απόρριψη, τη ζωή μακριά από την ‘τελειότητα’ της μηχανής και την αποδοχή των υπολοίπων αυτής της σύγχρονης κοινωνίας. Στα νησιά, μονοπάτι και κτίσμα, αποτελούν κάτι ενιαίο και αλληλένδετο. Το κτήριο εξαρτάται από το μονοπάτι και συνεχίζει να υπάρχει στη θέση του, εξαιτίας του μονοπατιού, αντίστοιχα και το μονοπάτι υπάρχει γιατί στην αρχή και το τέλος της πορείας βρίσκεται κάτι τόσο δυνατό, που ‘αξίζει’ να συνεχίσει να υπάρχει για να τα συνδέει. Αν το μονοπάτι διακοπεί, καταστραφεί και δεν επισκευαστεί, το κτήριο θα σταματήσει να έχει ζωή. Το μονοπάτι, από την άλλη, διατηρεί την δομή και την λειτουργία του στον χρόνο, αφού υπάρχουν, το κτήριο, στο οποίο οδηγεί και άνθρωποι που το περιδιαβαίνουν. κατηγορίες

159

Μπορούμε, όμως να μιλάμε και για κτήρια ή κτίσματα, που δημιουργήθηκαν ενισχυτικά ή συμπληρωματικά σε σχέση με ένα μονοπάτι και επηρεάζονται άμεσα από αυτό. Το Ruta del Peregrino για παράδειγμα, είναι μία διαδρομή προσκυνήματος (pilgrimage) 117 χιλιομέτρων. Μία πορεία, μέσα στο φυσικό περιβάλλον του Μεξικού, που ‘επιδοκιμάζει’ την αφοσίωση και την πίστη των οδοιπόρων, στοχεύοντας τελικά στην κάθαρση. Θα μπορούσαμε να τη παρομοιάσουμε με την περιφορά εικόνων σε νησιώτικα πανηγύρια, όταν γιορτάζει ο Άγιος κάποιου μοναστηριού, ή ξωκλησιού, αλλά λόγω του μεγάλου μήκους της διαδρομής, ίσως μας θυμίζει περισσότερο τη πομπή των Ελευσίνιων Μυστηρίων κατά την αρχαιότητα.319 Τα προσκυνήματα αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της θρησκείας των Μεξικάνων. Αυτή η θρησκευτική πράξη πίστης και αφοσίωσης έχει τις ρίζες τις βαθιά μέσα στους αιώνες. Το ετήσιο προσκύνημα στη Παναγία Ροζάριο, γίνεται συνήθως κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας. Επομένως, οι πιστοί ξεκινούν από την πόλη Ameca, καταλήγοντας μετά από μέρες, στη καθολική εκκλησία, της πόλης Talpea de Allende. Η σταδιακή αυτή, ιεροτελεστική πορεία, ενισχύει την εικόνα της αρχετυπικής δομής του μονοπατιού, καθώς όλο το μονοπάτι μεταβάλλεται σε ένα συμβολικό χώρο με ιδιαίτερη θρησκευτική σημασία και φόρτιση. Η σκέψη, ότι η χάραξη αυτή μέσα στο φυσικό τοπίο, της οροσειράς Jalisco, ακολουθείται για αιώνες από τους πιστούς, δίνει δύναμη και κουράγιο στους περιπατητές να συνεχίσουν την πορεία τους, ανεξάρτητα από τις δυσκολίες που συναντούν στον δρόμο τους.320 Σχετικά πρόσφατα, το pilgrimage αναγνωρίστηκε και επίσημα -κατά κάποιον τρόπο- και υποστηρίζεται, από την κυβέρνηση. Ξεκίνησε πριν από λίγα χρόνια, μία προσπάθεια βελτίωσης των συνθηκών ταξιδιού και ενίσχυσης της εμπειρίας της διαδρομής. Οι επιμελητές του έργου, σε συνεργασία με μια διεθνή ομάδα αρχιτεκτόνων δημιούργησαν (την περίοδο 2008-2010), μια σειρά σταθμών, σε βασικά σημεία της διαδρομής. Αυτή η δομή/μορφή, ενός μονοπατιού στο οποίο, ο περιπατητής μπορεί να συναντά κατά τόπους εστιακά σημεία, για εφοδιασμό νερού, ανασκόπηση, περισυλλογή, θέαση και ανάπαυση, μας θυμίζει το μονοπάτι της Κέας και αυτό του Πικιώνη. Εκατέρωθεν της πορείας συναντάς πλατώματα, κρήνες, πεζούλες, που ενισχύουν την βιωματική εμπειρία με τον χώρο, μετατρέποντάς τον σε ένα πιο φιλικό ως προς επισκέπτη, περιβάλλον. Στο Ruta del Peregrino, έχουν δημιουργηθεί, σε σημεία, αρχιτεκτονικά έργα, μικρής κλίμακας, που ενισχύουν τη συμβολική σημασία της διαδρομής, καθώς σχεδιάζονται με μια σειρά, που παρέχει στους περιπατητές, ένα τρόπο αφήγησης κατά τη διάρκεια της διαδρομής του προσκυνήματος. Παρέχουν έτσι, την αίσθηση μονιμότητας και εδραίωσης της διαδρομής, παρέχοντας βασικές υπηρεσίες, όπως καταφύγιο και σημεία θέασης. Υπάρχουν ακόμη, χώροι ανάπαυσης και ηρεμίας, έμπνευσης και ενδοσκόπησης, που βοηθούν και ενισχύουν το συναισθηματικό ταξίδι των προσκυνητών.321 319_‘HHF Architects - Ruta del Peregrino’, ημερομηνία πρόσβασης 14 Ιούνιος 2018, http://www.hhf.ch/hhf/projects/projects/049-ruta_del_peregrino.html. 320_‘HHF Architects - Ruta del Peregrino’. 321_’HHF Architects - Ruta del Peregrino’.

160

η σημασία του μονοπατιού στην αρχιτεκτονική

Εικ. 116_Η διαδρομή Ruta del Peregrino με τις σημειακές επεμβάσεις

κατηγορίες

161

5.2.3_Το μονοπάτι που διαπερνά το κτήριο Για να εισαχθούμε σε αυτή την κατηγορία, θα επανέλθουμε και πάλι στην κοινή μας αναφορά, αυτή του νησιώτικου μονοπατιού. Αυτή τη φορά, σκεπτόμενοι σημεία των μονοπατιών της Νάξου, της Πάρου, της Τήνου, της Κέας και πολλών άλλων νησιών του Αιγαίου, όπου το μονοπάτι εισέρχεται κάτω από διαβατικά και συνεχίζει έπειτα την πορεία του, μέσα στον οικισμό. Στο νησί της Νάξου, στον δρόμο προς το κάστρο, τα μονοπάτια περνούν συχνά κάτω από στεγασμένους χώρους, εντείνοντας την περιέργεια και την ανησυχία του επισκέπτη για τον άγνωστο και σκοτεινό χώρο στον οποίο εισέρχεται.322 Από τη άλλη, στην Παροικιά της Πάρου, το μονοπάτι περνάει κάτω από τον όροφο του αρχοντικού Βαρούχα-Μαινοπούλου, ‘καδράροντας’ έτσι, στον περιπατητή, τη θέα προς τη θάλασσα.323 Στην Τήνο, στον Πύργο, ο δρόμος με τους βόλτους, δίνει την ευκαιρία στον επισκέπτη να εξετάσει την κατασκευαστική λογική των κτισμάτων, καθώς είναι ορατές οι ξύλινες δοκοί που στηρίζουν τον όροφο του κτίσματος.324 Τέλος, στο νησί της Κέας, περπατώντας στα μονοπάτια της χώρας, πολλές φορές περνούσαμε κάτω από στεγασμένους χώρους, που συνήθως διακοσμούνταν με πάγκους ή πεζούλες, για την κατά τόπους, ανάπαυση των κατοίκων, σε μία σκιερή γωνιά. Το μονοπάτι προς την αρχαία Καρθαία, μας παρείχε τέτοιες σκιερές τοποθεσίες, οι οποίες έδιναν ανάσα δροσιάς, κατά τη κουραστική κατάβαση κάτω από τον ήλιο. Μόνο που τη θέση των διαβατικών, είχαν τα δέντρα, που με την κλίση του κορμού τους, σχημάτιζαν ένα σκιερό πέρασμα. Ακόμη και η εναλλαγή φωτός-σκιάς και το ‘καδράρισμα’ της θέας παρουσιάζεται, με παρόμοιο τρόπο, μόνο που στην Καρθαία, η φύση έχει τον ρόλο των τοίχων και της στέγης. 322_Φιλιππίδης, Λάββας, Ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική, σελ. 99. 323_Φιλιππίδης, Λάββας, σελ. 130. 324_Φιλιππίδης, Λάββας, σελ. 286.

Εικ. 117_Τήνος, οικιστική ανάπτυξη

162

η σημασία του μονοπατιού στην αρχιτεκτονική

Εικ. 118_Κέα, σχέση δημόσιου και ιδιωτικού χώρου

Εικ. 119_Πάρος, διαβατικό κάτω από αρχιντικό

Εικ. 120_Τήνος, διαβατικά σε δρόμο του χωριού

κατηγορίες

163

Θέλοντας να προσεγγίσουμε αυτή την κατηγορία με ένα πιο σύγχρονο παράδειγμα μονοπατιού, θα αναφερθούμε στο κτήριο του Λιάπη, στον Πειραιά. Η μελέτη για το Πνευματικό Κέντρο Πειραιά (1971-1972), έγινε με μεγάλο ενθουσιασμό από τον αρχιτέκτονα, ο οποίος αφιέρωσε πολύ χρόνο στο να επισκέπτεται τον χώρο και να μελετάει τις οπτικές φυγές προς τον ορίζοντα. Στόχος αποτέλεσε, η δημιουργία ενός “ανοιχτού πεζόδρομου”325 (promenade), στον οποίο ο αρχιτέκτονας θα τοποθετούσε το κτήριο, ως εστιακό σημείο της διαδρομής. Έτσι, οι επισκέπτες θα είχαν ανεμπόδιστη θέα προς το Φάληρο, τον Αργοσαρωνικό και τον Πειραιά, καθώς η πορεία θα σύνδεε τον περιφερειακό της Καστέλας, με την ακτή Πρωτοψάλτη. Σχεδιάστηκαν δύο ξεχωριστές διαδρομές. Η μία, αυτή του πεζόδρομου, περνάει εξωτερικά του κτηρίου και εισάγει ‘ροϊκά’ των περιπατητή, μέσα στο κτήριο. Η άλλη πορεία, βρίσκεται στον εσωτερικό χώρο και διασχίζει όλο το κτήριο. Μέσα από αυτή, ο επισκέπτης μπορούσε να έχει πρόσβαση σε υπαίθριους και κλειστούς εκθεσιακούς χώρους, χώρους ανάπαυσης, εστίασης και άλλων δραστηριοτήτων, ώστε να περάσει ευχάριστα και δημιουργικά το χρόνο του. Η εσωτερική ράμπα, βρίσκεται στο ισόγειο του κτηρίου και οδηγεί τους επισκέπτες σε όλους τους δημόσιους χώρους (ανοιχτούς προς το κοινό), κατανέμοντας και ορίζοντας έτσι τις κινήσεις και τη σχέση των χώρων. Φαίνεται λοιπόν, πως το μονοπάτι δεν χρησιμοποιείται ως αυτοσκοπός, όπως στο έργο του Tati. Δεν αποτελεί μοναδικό κριτήριο, η προβολή του κτήριο ως ένας ‘Δημόσιος χώρος’, που συνδυάζεται με μία παράκτια διαδρομή, αλλά η πορεία εντός και εκτός του κτηρίου, φαίνεται να ακολουθεί τη λογική της αρχετυπικής δομής ενός μονοπατιού. Το κτήριο και το περιβάλλον γύρω του, αποκαλύπτονται ως μία νέα μνημονική εμπειρία και οι σχέσεις των ανθρώπων που το περπατούν αναπτύσσονται και καλλιεργούνται στωικά, μέσα στο χώρο.

325_‘Articles - ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΜΑΤΙΕΣ - Οδοιπορικό στο παρ’ ολίγον πνευματικό κέντρο του Πειραιά, κληροδότημα Ζαχαρίου, Μικρολίμανο’, ημερομηνία πρόσβασης 15 Ιούνιος 2018, http://www.greekarchitects.gr

Εικ. 121_Θέα στον Πειραιά

164

Εικ. 122_Είσοδος του κτηρίου

η σημασία του μονοπατιού στην αρχιτεκτονική

Εικ. 123_Πρόσβαση μέσω του πεζόδρομου

Εικ. 124_Le Corbusier, Visual Art Centre, δημόσιο πέρασμα

Εικ. 125_Είσοδος κτηρίου

Ανασύροντας και πάλι τον ορισμό του μονοπατιού, που ‘‘υποδεικνύει ταυτόχρονα την πράξη του περάσματος (το μονοπάτι ως η πράξη του περπατήματος), τη γραμμή που διασχίζει το χώρο (το μονοπάτι ως αρχιτεκτονικό αντικείμενο) και την ιστορία του χώρου που διασχίζεται από κάτι (το μονοπάτι ως αφηγηματική δομή)”,326 θα σταθούμε στη δεύτερη παρατήρηση που καθιστά το μονοπάτι ως αρχιτεκτονικό αντικείμενο. Σκοπό αποτελεί, η αναφορά στην εμμονική σχέση του Le Corbusier με τον άξονα.327 Αυτή είναι που καθοδήγησε τον αρχιτέκτονα σε πολλά του έργα, όπου ο άξονας γίνεται το μονοπάτι, που οδηγεί τους επισκέπτες μέσα στα κτήρια του. Στο Visual Art Center (1961/64), στο Cambridge, εντύπωση προκαλεί η μεγάλη ράμπα, που εισέρχεται μέσα στο κτήριο, περνά πάνω από τον τρίτο όροφο και έπειτα εξέρχεται στον περιβάλλοντα χώρο. Η χάραξη λοιπόν, αποτελεί συνθετική αρχή στο έργο του και μετατρέπεται σε μονοπάτι που περνάει -όπως τα νησιώτικα μονοπάτια- κάτω από τους υπόλοιπους ορόφους, του κτηρίου, καθώς διέρχεται μέσα από την πιλοτή. Δεν λειτουργεί αποκλειστικά σαν είσοδος-έξοδος από το συγκεκριμένο κτήριο, που διασχίζει, αλλά έχει αποδοθεί σαν ένα δημόσιο πέρασμα, που συνδέει τους δύο παράλληλους δρόμους, από τους οποίους ορίζεται το οικόπεδο.328 Ο Le Corbusier, θεωρείται ένας από τους αρχιτέκτονες, που τον έχει απασχολήσει ιδιαίτερα η προσέγγιση και η αντίληψη του κτηρίου, μέσα από το περπάτημα. Αυτό όμως είναι κάτι που θα διερευνηθεί περισσότερο στην επόμενη κατηγορία. Εικ. 126_’Πέμπτη’ όψη 326_Carreri, Walkscapes: walking as an aesthetic practice, σελ. 24-25. 327_“Ο άξονας είναι ίσως η πρώτη ανθρώπινη εκδήλωση. Είναι το μέσω κάθε ανθρώπινης πράξης. Το παιδί που παραπατάει τείνει στον άξονα (…)”. Διαβάστηκε από: Le Corbusier, Για Μια Αρχιτεκτονική, εκδ. Εκκρεμές, 2η έκδ., μετάφρ. Παναγιώτης Τουρνικιώτης, Αθήνα, 2005, σελ. 151. 328_ Boersiger W., Girsberger H., Le Colbusier 1910-65, εκδ. Artemis Verlag, Zurich, 1993, σελ. 164.

κατηγορίες

165

5.2.4_Αυτόνομη πορεία εντός του κτηρίου Η γραμμή, η χάραξη μιας πορείας, μπορεί να αναφέρεται σε κάτι πολύ γενικό και ταυτόχρονα, σε κάτι πολύ ειδικό και συγκεκριμένο. Διότι, όλα έχουν να κάνουν με μία πορεία (ή έναν άξονα) που ξεκινάει από κάποιο σημείο στον χώρο, συνδέει τοποθεσίες-τόπους, (αναμνήσεις, σκέψεις, εικόνες, ήχους) και στοχεύει σε ένα τέλος-συμπέρασμα. Επομένως, μπορούμε να θεωρήσουμε, πως το μονοπάτι, αποτελεί εργαλείο σχεδιασμού και εντός του κτηρίου. Υπάρχουν κτήρια, στα οποία η κίνηση αποτελεί σημαντικό στοιχείο της κεντρικής ιδέας του αρχιτέκτονα. Σε αυτή την περίπτωση λοιπόν, το μονοπάτι -διατηρώντας όλα τα χαρακτηριστικά, που έχουν αναφερθεί μέχρι τώρα- μπορεί να διαχειριστεί, έτσι ώστε να οργανώνει τις κινήσεις και τους χώρους μονάχα εντός του κτηρίου. Το μουσείο Guggenheim (1959), στη Νέα Υόρκη, αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα δείγματα κτηρίων, στα οποία η βασική πορεία της κίνησης, εντός αυτών, χαρακτηρίζει όλη τη σύνθεση. Ο Wright, σχεδιάζοντας το μουσείο, θέλησε να αναθεωρήσει τον τρόπο, με τον οποίο, οργανωνόταν και διατάσσονταν οι εκθεσιακοί χώροι, μέχρι τότε. Σχεδίασε λοιπόν, ένα κτήριο στο οποίο ο επισκέπτης μπορεί να εισαχθεί στους εκθεσιακούς χώρους σταδιακά, μέσω μίας ράμπας, με ήπια ανηφορική κλήση. Η ράμπα, ξεκινάει από την είσοδο του μουσείου και καταλήγει στον θολωτό φεγγίτη, στον οποίο υπάρχει μία εντυπωσιακή αίθουσα, για την παρουσίαση εκθεμάτων σύγχρονης τέχνης.329 329_‘The Frank Lloyd Wright Building’, Guggenheim (blog), 10 Νοέμβριος 2015, https://www.guggenheim.org/the-frank-lloydwright-building.

Εικ. 127_Άποψη από το εσωτερικό του μουσείου

166

η σημασία του μονοπατιού στην αρχιτεκτονική

Εικ. 128_Άποψη από το εσωτερικό

Η σπειροειδής μορφή της ράμπας, δημιουργεί -εντός του μουσείου- ένα μεγάλο κενόαίθριο, επιτρέποντας έτσι την οπτική επαφή μεταξύ των επισκεπτών από τους διαφορετικούς ορόφους. Η κίνηση αυτή, θυμίζει την επαφή που έχουν οι περιπατητές στα μονοπάτια, όπου το φυσικό ανάγλυφο δημιουργεί ένα αμφιθεατρικό τοπίο και έτσι δίνεται η δυνατότητα της οπτικής επαφής με τα εκθέματα και ο χαιρετισμός μεταξύ τους. Στόχος του αρχιτέκτονα, αποτέλεσε η εξασφάλιση της συνέχειας και της επικοινωνίας, μεταξύ των επιπέδων του κτηρίου, τα οποία αποκλίνουν από τη συμβατική προσέγγιση των εκθεσιακών χώρων, που βασίζεται σε μια σειρά από διασυνδεδεμένα δωμάτια. Ο ‘ανοιχτός’ αυτός σχεδιασμός, του Wright, προσφέρει στους επισκέπτες τη δυνατότητα της εποπτικής θέας όλου του κτηρίου και των πολλαπλών επιπέδων της έκθεσης, ταυτόχρονα.330 Υπάρχει δυνατότητα, ο επισκέπτης να ξεκινήσει από το ισόγειο του κτηρίου και να ανηφορίσει προς τα πάνω, ή να ανέβει γρήγορα στον τελευταίο όροφο (με τη χρήση του ανελκυστήρα) και έπειτα να κατηφορίσει στα επιμέρους επίπεδα της έκθεσης. Το γεγονός αυτό, της διαφορετικής προσέγγισης του χώρου, μας προβλημάτισε, καθώς φτάσαμε στην παραλία της Καρθαίας. Επιλέξαμε τη διαδρομή 6, με σκοπό να φτάσουμε στη νότια πλευρά, κάτω από την ακρόπολη της αρχαίας Καρθαίας. Όταν όμως ανεβήκαμε στο βράχο, διαπιστώσαμε πως το μονοπάτι 3, που ξεκινούσε από τη χώρα του νησιού, προσέγγιζε εντελώς διαφορετικά την ακρόπολη, από την βόρεια πλευρά της.

330_‘The Frank Lloyd Wright Building’, Guggenheim (blog)

Εικ. 129_Τομή του μουσείου

κατηγορίες

167

Η ιδέα της κίνησης, ως κατ’ εξοχήν στοιχείο οργάνωσης του χώρου, εκφράστηκε ιδιαίτερα μέσα από τη μοντέρνα αρχιτεκτονική του Le Corbusier. Ο αρχιτέκτονας, ίσως επηρεασμένος και από τα ταξίδια του στην Ελλάδα,331 ανέπτυξε την ιδέα, σχετικά με την επιθυμία της αρχιτεκτονικής να συγκινεί.332 Ίσως κι εκείνος να εντυπωσιάστηκε από τις γραμμές, εκείνες που υπάρχουν σαν ‘χαραγματιές’ πάνω στο νησιωτικό ανάγλυφο. Στο βιβλίο του, Κείμενα για την Ελλάδα, μας ‘προκαλεί’ μάλιστα, να αναλογιστούμε “πως η ρόδα –ούτε καν εκείνη του αμαξιού- δεν είχε ακόμα φτάσει”333στο νησί, αναφερόμενος σε αυτή την αυθόρμητη και ενστικτώδη χάραξη των μονοπατιών από τα ίχνη ανθρώπων και ζώων. Συνεχίζοντας τον συλλογισμό του, γράφει: “Έτσι, ήμασταν ελεύθεροι να αναπολήσουμε τις αιώνιες κινήσεις, και να ζωντανέψουμε αυτές τις χωριάτικες σκηνές με την πραγματικότητα των θρύλων και της ιστορίας. Αντίθετα προς τις χειρονομίες μας που είχαν γίνει χοντροκομμένες, χειρονομίες ενός μηχανοκρατούμενου πολιτισμού (…)”.334 Με αυτές του τις σκέψεις, αντιπαραθέτει αυτή την αρχέγονη, ενστικτώδη αρχιτεκτονική των νησιών του Αιγαίου, με την τότε σύγχρονη, μηχανοκρατούμενη αρχιτεκτονική, που επικρατούσε εκείνη την περίοδο στην Ευρώπη. Επιστρέφουμε λοιπόν και πάλι, στις απόψεις του Tati, σχετικά με αυτή την αντιπαράθεση -της παραδοσιακής κοινωνίας σε σχέση με τη σύγχρονη, μηχανοκρατούμενη- σκεπτόμενοι αυτή τη φορά, την αδυναμία του ανθρώπου να νιώσει πραγματικά ελεύθερος περπατώντας σε ένα περιβάλλον, χωρίς να υπάρχει κάτι, που να του αποσπά την προσοχή, από το να ‘ακούσει’ την ιστορία ενός τόπου.

331_Το δεύτερο ταξίδι του αρχιτέκτονα, στην Ελλάδα, έγινε με αφορμή το 4ο Διεθνές Συνέδριο της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής (C.I.A.M.), το καλοκαίρι του 1933. Τουρνικιώτης, Το Αιγαίο είναι Μοντέρνο, σελ. 70. 332_Le Corbusier, Για Μια Αρχιτεκτονική, σελ. V. 333_Le Corbusier, Κέιμενα για την Ελλάδα, σελ. 161. 334_Le Corbusier, σελ. 161.

Εικ. 130_Άποψη της οικίας από το δώμα

168

η σημασία του μονοπατιού στην αρχιτεκτονική

Εικ. 131_Ράμπα και σκάλα

Ο Le Corbusier, με σκοπό λοιπόν, να συγκινήσει και να καλλιεργήσει συναισθήματα, στον άνθρωπο που θα κατοικήσει ή θα επισκεφθεί τα κτήρια του, σχεδιάζει με στόχο την σταδιακή αποκάλυψη του κτηρίου, μέσω μιας πορείας. Με τον όρο promenade architecturale, αναφερόμαστε σε αυτή την αρχιτεκτονική, που έχει πρόθεση τη βιωματική αντίληψη του κτηρίου, μέσω του περιπάτου, μίας πορείας δηλαδή, που μπορεί να πάρει ακόμη και τη μορφή ράμπας ή σκάλας μέσα στο κτήριο. Έτσι, ο επισκέπτης αντιλαμβάνεται πολύ πιο αργά και με ένταση το χώρο,335 σε αντιδιαστολή με την συνολική εικόνα που μπορεί να αντλήσει, με την είσοδό του σε ένα οποιοδήποτε άλλο κτίριο.336 Η αρχετυπική δομή του μονοπατιού της Κέας, συνειρμικά αποκωδικοποιείται και μεταφράζεται, στην περίπτωση του Le Corbusier, σε μία πορεία-ράμπα-διάδρομο-σκάλα, που εισάγει το επισκέπτη μέσα στο κτίριο και τον οδηγεί διαδοχικά στους επιμέρους χώρους, με στόχο της πορείας τον υπαίθριο-ημιυπαίθριο χώρο του δώματος. Η Villa Savoye (1928), ξεδιπλώνει όλη η ‘σκηνογραφική’ πρόθεση του αρχιτέκτονα, να συγκινήσει. Ο επισκέπτης, μέσω της ράμπας που χρησιμοποιείται ως μονοπάτι μέσα στο κτίριο, βιώνει την περιπατητική εμπειρία που νιώθει και ο ταξιδιώτης σε ένα νησί, την εναλλαγή εικόνων, ορίων, φωτός-σκιάς και συναισθημάτων.337 Υπάρχει η δυνατότητα να μεταβεί από τον έναν όροφο στον άλλο είτε χρησιμοποιώντας τη ράμπα (αργή κίνηση), απολαμβάνοντας την διαδρομή, είτε με τη χρήση της σκάλας (γρήγορη κίνηση), επισπεύδοντας τη διαδικασία. Η ανάβαση, ολοκληρώνεται στον υψηλότερο χώρο της κατοικίας, το δώμα, όπου ο επισκέπτης πλέον, έχει την εποπτική θέα της φύσης γύρω του, η οποία ‘καδράρεται’ από το πλαίσιο ενός ανοίγματος.338 “Το μάτι βλέπει μακριά και ο ατάραχος φακός του διακρίνει τα πάντα, ακόμη και πέρα από τις προθέσεις και τη βούληση.”339 335_“Το μάτι όπως το χρησιμοποιούν ο Πικιώνης και ο Le Corbusier αποτελεί, θα μπορούσαμε να πούμε, τη συμβολική έκφραση της καθαρής οπτικής αντίληψης, τη συνείδηση της παρουσίας του βλέμματος στον χώρο.(…) Η έμφαση αυτής της παρουσίας σημαίνει ότι το περιβάλλον βιώνεται κυρίως οπτικά, γίνεται κατανοητό πρώτα απ’ όλα μέσω του βλέμματος.” Διαβάστηκε από: Τσιαμπάος, Τουρνικιώτης, Κατασκευές της όρασης, σελ. 84. 336_Andrew Ayers, The Architecture of Paris: An Architectural Guide, εκδ. Edition Axel Menges, 2004, σελ. 247. 337_Βλέπε ταινία L’ Architecture d’aujourd’ hui (1929). 338_Beatriz Colomina, Sexuality and space, εκδ. Princeton Papers on Architecture, 1992, σελ. 98-125. 339_Le Corbusier, Για Μια Αρχιτεκτονική, σελ. 151. Εικ. 132_Καδράρισμα της θέας από το άνοιγμα

κατηγορίες

169

Η ράμπα αυτή, καθορίζει την κίνηση των κατοίκων και των επισκεπτών, μέσα στο κτίριο. Σε σημεία της, ενισχύει την επικοινωνία των χώρων, ενώ σε άλλα, αποτρέπει την πρόσβαση των επισκεπτών στους πιο ιδιωτικούς χώρους. Γενικότερα, ενοποιεί και διαχωρίζει χώρους, ενώ ταυτόχρονα καταφέρνει να εστιάσει το βλέμμα σε συγκεκριμένα σημεία, ευνοώντας έτσι, την επαφή με το εξωτερικό περιβάλλον. Συνεπώς, “η αρχιτεκτονική του Le Corbusier, δημιουργείται πάνω σε άξονες”,340 οι οποίοι καθώς ιεραρχούνται, ταξινομούν τις προθέσεις του αρχιτέκτονα, κατά τον σχεδιασμό.341 Μπορούμε λοιπόν, να διακρίνουμε ομοιότητες της promenade αρχιτεκτονικής, και του τρόπου που δομούνται τα νησιώτικά μονοπάτια μέσα στο τοπίο. Η ομοιότητα έγκειται κατά βάση, στην επιλογή του αρχιτέκτονα να ενισχύσει την περιπατητική διάθεση εντός του κτιρίου, στοιχείο σχεδιασμού, που έχουμε επιλέξει συνειδητά και σε δικές μας συνθετικές εργασίες, ανά τα έτη των σπουδών μας.

340_Le Corbusier, σελ. 151. 341_Le Corbusier, σελ. 151.

Εικ. 133_Σύρος, Άνω Μεριά, Γραμμές και ξερολιθιές

170

η σημασία του μονοπατιού στην αρχιτεκτονική

Οι προθέσεις όμως αυτές, δεν αρκούν για να ακολουθεί ένα μονοπάτι την αρχετυπική του δομή. Στην αρχιτεκτονική, σχεδιάζουμε γραμμές, που γίνονται μονοπάτια-κινήσεις μέσα στον χώρο και εν τέλη παράγουν χώρους-σημεία, που θα αποτελέσουν μνημονικά κρεμαστάρια, για τους ανθρώπους, που θα τα περιδιαβαίνουν. Παρατηρήσαμε ότι, το μονοπάτι, συνδέει τόπους και τοποθεσίες, ‘παράγει’ ένα δίκτυο κινήσεων και χώρων, καθώς αποτελεί συνθετικό στοιχείο του τοπίου. ‘Ευθύνεται’ για την κατανομή κινήσεων και καθορίζει τις θεάσεις όσων το περπατούν. Ζωντανεύει ένα ‘σκηνογραφικό παιχνίδι’ μπροστά στα μάτια του περιπατητή, ανατρέπει εικόνες και όρια, προκαλεί εναλλαγές συναισθημάτων και ενισχύει την συλλογική μνήμη των κατοίκων ενός τόπου. Τα στοιχεία αυτά, μπορεί να αποτελέσουν εφόδια για έναν αρχιτέκτονα -ο οποίος σχεδιάζοντας, ακόμη και διαφορετικής κλίμακας έργα- μπορεί να τα χρησιμοποιήσει ως ‘εργαλείο’. Ο Πικιώνης, εξυμνώντας την παραδοσιακή αρχιτεκτονική, τονίζει πως ο κάτοικος ενός νησιού -ο ‘ανώνυμος’ αρχιτέκτονας, “δεν χρειάζεται κανένα γραφείο, ούτε μολύβι, για να αραδιάσει μάταιες γραμμές της φαντασίας του (…) τα πραγματώνει ασυνείδητα, ακολουθώντας τη φύση (…) δημιουργεί το σπίτι, αθροίζει τις γειτονιές, χαράζει τους δρόμους, στραβούς εδώ, ίσους, πλάγιους ή κάθετους εκεί, τοποθετεί την πλατεία, την αγορά, την εκκλησία”.342 Ο Tati, έχει σχολιάσει πολλές φορές, με τον τρόπο του, προβληματικές πτυχές της μοντέρνας εποχής και των υπερβολών στις οποίες συχνά διολίσθησε η αρχιτεκτονική αυτής της περιόδου, δημιουργώντας ερωτήματα και σκέψεις σχετικά με το πόσο ‘ελεύθερος’ και ‘αληθινός’ νιώθει ο άνθρωπος μέσα σε αυτή την αρχιτεκτονική. Ολοκληρώνοντας, την προσπάθειά, να ερευνήσουμε πως το μονοπάτι αξιοποιείται και χρησιμοποιείται από τους αρχιτέκτονες, οδηγούμαστε στο συμπέρασμα, ότι η ουσία της έννοιας του μονοπατιού και του περπατήματος στο χώρο, πολύ δύσκολα μπορεί να περιγραφεί μέσα από αυτές τις κατηγορίες. Ο πλούτος και η αρχετυπική δομή του μονοπατιού, δεν περιορίζεται, ξεπερνάει την ‘ανάγκη μας’, να μπει η αρχιτεκτονική σε ‘κουτάκια’. Για εμάς η αρχιτεκτονική, αποτελεί μία σύμπραξη, του σχεδιαστηρίου και της φύσης. Ο ‘αρχιτέκτονας του σχεδιαστηρίου’, συνεργάζεται τη φύση και το περιβάλλον γύρω του. Πρώτα παρατηρεί καλά και αφουγκράζεται το μέρος, στο οποίο πρόκειται να σχεδιάσει και έπειτα προβαίνει σε λύσεις, γραμμές και υποθέσεις,343 έχοντας στο μυαλό του, τον άνθρωπο να περπατάει, σαν ελεύθερο ον μέσα στο χώρο που δημιουργεί. Να έχει την ελευθερία της βούλησης να βιώνει τον χώρο όπως εκείνος επιθυμεί.

342_Ο Πικιώνης αναφερόμενος στους απλούς ανθρώπους που παράγουν τη ‘Λαϊκή Τέχνη’ και αρχιτεκτονική γράφει: “Δεν του χρειάζεται κανένα γραφείο, ούτε μολύβι, για να αραδιάσει μάταιες γραμμές της φαντασίας του. Κανένα βιβλίο αρχιτεκτονικής δε διάβασε. Από ρυθμούς και χαρακτήρα δε νιώθει. Μα τα πραγματώνει ασυνείδητα, ακολουθώντας τη φύση.”. Διαβάστηκε από Πικιώνης, Κείμενα, σελ. 56, 58. 343_“Κι εκεί, καθισμένος στο χώμα, ή απάνω σε μιά πέτρα (-κι όπως σε κάποια στιγμή θα σηκωθώ για να πάω να δω το οικόπεδο και από μακριά, ...μα θα ξαναγυρίσω στην πέτρα) θα προσπαθήσω, τώρα, να οραματιστώ, πώς θα έστεκε σωστά η καινούργια κατασκευή … στον δοσμένο τοπιακό χώρο. …Και όταν θα γίνουνε όλα αυτά (-πού θα γίνουνε), τότε θα πάω να βρω το σχεδιαστήριο και το χαρτί του, για να ‘γράψω’ (-νά σχεδιάσω) ό,τι είχα χτίσει νοερά στο οικόπεδο.” Και αφού φτάσει λοιπόν εκεί στο σχεδιαστήριο επιμένει ξανά για την προτεραιότητα της κάτοψης σαν το πρώτο σχέδιο: “από τη στιγμή πού έχει βρεθεί ή κάτοψη (-όσο και οι τομές), έχει βρεθεί, σαν από μόνη της, και η όψη ή οι όψεις.” και επιμένει εμφατικά: “Πρώτα στο οικόπεδο (-το ξαναλέω σχολαστικά) και μετά στο σχεδιαστήριο.” Διαβάστηκε από: Κωνσταντινίδης, Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής, ημερολογιακά σημειώματα, εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2011, σελ. 265.

κατηγορίες

171

A figure walking down his road, making his mark. It is an affirmation of my human scale and senses. Richard Long

επίλογος βιβλιογραφία πηγές εικόνων

Εικ. 134_Ο Robert Walzer βρέθηκε νεκρός σε έναν από τους περιπάτους του

174

επίλογος

6_Επίλογος Σε όλη την έκταση της παρούσας μελέτης, ‘κυκλώσαμε’ το θέμα με τη αναζήτηση επιχειρημάτων και θέσεων, ώστε τελικά να εστιάσουμε τον πυρήνα της. Ο συνδυασμός όλων όσων αναφέρθηκαν μέχρι τώρα, συνδεόμενων μεταξύ τους, οδηγεί στην τεκμηρίωση της θέσης πως το μονοπάτι αποτελεί μια αρχετυπική δομή που μπορεί να μας βοηθήσει να ξαναδούμε το χώρο και την αρχιτεκτονική στο σύνολό της, καθώς μπορεί να παραλάβει πλήθος νοημάτων που το καθιστούν μία από τις σημαντικότερες δομές του βιωμένου χώρου. Σε πρώτο στάδιο, η μελέτη των γεωμετρικών χαρακτηριστικών των εννοιών όπως είναι το ίχνος, το σημείο, η γραμμή και η επιφάνεια, αποδείχθηκε ιδιαιτέρα γόνιμη, καθώς έκανε φανερή την άμεση σχέση τους με στοιχεία που εμφανίζονται στο τοπίο, όπως είναι το βήμα, το τοπόσημο, το μονοπάτι και ο οικισμός. Επιπλέον τα γεωμετρικά αυτά στοιχεία, λόγω της αφηρημένης καταβολής τους, μπορούν να αποτελέσουν αφετηρίες και να συμβάλλουν στη δημιουργία μιας δομής, καθιστώντας την τελικά αρχετυπική. Το σημείο τοποθετείται μόνιμα σε μία επιφάνεια και οργανώνει το ‘χώρο’ γύρω του, όπως το τοπόσημο αποτελεί για ένα χώρο σημείο αναφοράς. Η γραμμή χαράσσει μία επιφάνεια, ενώ το μονοπάτι μπορεί να χαρακτηριστεί ως ‘χαραγματιά στο τοπίο’. Ταυτόχρονα, η γραμμή, φανερώνει την ύπαρξη μιας κίνησης που τη δημιούργησε, όπως είναι για παράδειγμα η δύναμη του χεριού, ενώ το μονοπάτι για τη δημιουργία του απαιτεί την κίνηση του ανθρώπινου σώματος. Η επιφάνεια εμπεριέχει όλα τα παραπάνω στοιχεία. Περικλείεται από γραμμές που καθορίζουν το περίγραμμά της, διαπερνάται από γραμμές που εγγράφονται στο εσωτερικό της και περιέχει πλήθος σημείων. Αντίστοιχα, ο οικισμός διαθέτει όρια, διαπερνάται από δρόμους και πορείες, και περιλαμβάνει πλήθος τοποσήμων και άλλων σημείων στο εσωτερικό του (ως σημεία μπορούν να χαρακτηριστούν, για παράδειγμα, τα σπίτια). Ο συνδυασμός και η συνύπαρξη των παραπάνω στοιχείων, είτε δημιουργεί μια λογική σειρά, όπου η ύπαρξη του ενός οδηγεί στην ύπαρξη του άλλου, είτε τα στοιχεία αυτά διαθέτουν μία σχέση εξάρτησης, όπου χωρίς την ύπαρξη του ενός δεν θα υπήρχε το άλλο. Τελικά, η έρευνα εστίασε στη μελέτη της αρχετυπικής δομής της γραμμήςπορείας και του μονοπατιού, ωστόσο αντίστοιχη έρευνα θα μπορούσε να υπάρξει και για το ίχνοςβήμα, το σημείο-τοπόσημο και την επιφάνεια-οικισμό. Η μελέτη και η ανάλυση των χαρακτηριστικών της γραμμής-πορείας, οδήγησε αναπόφευκτα στον προσδιορισμό του χωρικού πλαισίου στο οποίο αυτή εντάσσεται. Το τοπίο είναι το πλαίσιο εγγραφής του ίχνους, του βήματος, της γραμμής, του μονοπατιού και των οικισμών. Αυτά με τη σειρά τους, είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με το τοπίο. ‘’Ακόμα και οι μικρότερες περιβαλλοντικές λεπτομέρειες, έχουν νόημα και συγκροτούν χωρικές δομές,’’344 οργανώνουν τις χωρικές δομές. Άρα, εκεί όπου το τοπίο ‘δηλώνει’ ότι μπορεί να ‘παραλάβει’ μια πορεία, αυτή δημιουργείται. Εκεί όπου το τοπίο ‘το έχει ανάγκη’, εκεί τοποθετείται το τοπόσημο. Εκεί που ο χώρος είναι κενός ‘περιμένοντας’ υπομονετικά να παραλάβει νόημα, γεννιέται ένας οικισμός. Όλα αυτά, δημιουργούνται από την ανθρώπινη παρουσία και δράση μέσα στο τοπίο. Τη φύση και το τοπίο είναι που πήρε σαν δάσκαλο ο άνθρωπος στη ζωή του. Μόνο σε στενή συνεργασία με εκείνη ένιωσε πως μπορεί να προχωρήσει. Αυτή έβαλε τις βάσεις και ρύθμισε τη ζωή του.345 344_Norberg-Schulz, Genius Loci: Το πνεύμα του τόπου, σελ. 23 345_Πικιώνης, Κείμενα, σελ. 55-56

επίλογος

175

Συμπερασματικά, η γραμμή-πορεία είναι ανέφικτο να υπάρξει από μόνη της, διότι με το χρόνο θα χαθεί. Κάθε φορά εντάσσεται στο τοπίο, υπάρχει σε σχέση με τους οικισμούς και σε σχέση με τους ανθρώπους που την περπατούν και της προσδίδουν ‘ζωή’. Ένας δρόμος δημιουργείται γιατί κάπου έχει χτιστεί ένα σπίτι, ενώ εκεί που εμφανίστηκε ένα σπίτι σταδιακά προκύπτει ένας οικισμός. Όλα αυτά τα στοιχεία, λοιπόν, αλληλοεξαρτώνται. Δεν θα μπορούσε, όμως, να μην μελετηθεί, ο τρόπος με τον οποίο ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται το τοπίο, που δεν είναι κανένας άλλος από τη διάσχιση του χώρου με το σώμα του και τη φυσική του παρουσία σε αυτόν. Το περπάτημα γίνεται το μέσο με το οποίο το υποκείμενο αντιλαμβάνεται και ‘διαβάζει’ το χώρο που το περιβάλλει, αποτελεί δηλαδή το μέσο αντίληψης, αλλά και τη γενεσιουργό δύναμη του χώρου. Το περπάτημα είναι ένας υποκειμενικός τρόπος αντίληψης του τόπου, αποτελεί την προσωπική υπογραφή που τοποθετεί το σώμα σε αυτόν. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει και ο de Certeau, είναι η πολύτροπη τέχνη του πράττειν μέσα στο κόσμο, δεν προϋποθέτει τον τόπο, αλλά αντίθετα τον χωρικοποιεί.346 Η χωρικοποίηση αυτή οδηγεί στην εμφάνιση του μονοπατιού. Αυτό υπάρχει τη στιγμή που εκτελείται η πράξη του περπατήματος, και η πορεία του σώματος και του μονοπατιού είναι κοινή. Γι’ αυτό το λόγο, σημαντικό μεθοδολογικό εργαλείο της εργασίας μας σε σχέση με το σχηματισμό, τη λειτουργία και το ρόλο των μονοπατιών ως αρχετυπικές δομές του τοπίου, αποτέλεσε η επιτόπια έρευνα ενός παραδείγματος στο νησί της Κέας. Το προσωπικό βίωμα και ο περίπατος στο τοπίο και τα μονοπάτια του νησιού, βοήθησαν σημαντικά, καθώς μία αποκλειστικά θεωρητική προσέγγιση του θέματος θα περιοριζόταν, κατά πολύ, στην παράθεση απόψεων διαφόρων θεωρητικών που έχουν ασχοληθεί με παρόμοια θέματα. Τα παραδείγματα των μονοπατιών που περπατήθηκαν, τροφοδότησαν την έρευνα με υλικό για σκέψη καθώς και νέα ερωτήματα, κυρίως σε σχέση με τον τρόπο που παράγεται η ανώνυμη αρχιτεκτονική, τα στοιχεία που την καθιστούν ένα πρότυπο που μπορεί και επιδέχεται μεταβολές, χωρίς να αλλοιώνεται η ουσία της, αλλά και τις επιρροές που δέχεται από αυτήν ο σύγχρονος αρχιτέκτονας όταν έρχεται σε επαφή μαζί της. Τι μπορεί να σημαίνει το μονοπάτι για τον επισκέπτη που το περπατά; Τι σήμαινε για αυτόν που το δημιούργησε πριν καιρό; Ποια είναι η χρήση του σήμερα και πως επωφελείται από αυτό ο κάτοικος μιας περιοχής; Ποια είναι τα συμπεράσματα που αντλεί κανείς, αρχικά για την εξέλιξη του ανθρώπου και έπειτα για την αρχιτεκτονική, από τις επάλληλες στρώσεις με ίχνη της ιστορίας, της κοινωνίας και του πολιτισμού που έχουν σημαδέψει για πάντα το τοπίο; Υπάρχουν αρχές που ακολουθεί ο σύγχρονος αρχιτέκτονας, που στηρίζονται στην αρχετυπική δομή του μονοπατιού που μελετήθηκε, ώστε να συνθέσει στη σημερινή εποχή; Έναυσμα για τα παραπάνω ερωτήματα, αποτέλεσε η προβληματική χρήση μεταξύ της αρχιτεκτονικής και του μονοπατιού όπως αυτή παρουσιάζεται στην ταινία του Tati (Mon Oncle). Προκαθορισμένες και πλήρως σκηνοθετημένες κινήσεις, ανούσιες αρχιτεκτονικές μορφές, η εκβιομηχάνιση των πάντων, η έλλειψη της επαφής με τη φύση και τις ενστικτώδεις ανάγκες του ανθρώπου και χρήστη του κτηρίου, δημιουργούν ένα περιβάλλον αποστειρωμένο που τελικά στερείται νοήματος. Ο σύγχρονος αρχιτέκτονας, φαίνεται να χάνει ορισμένες φορές την ουσία κατά τη διαδικασία της σύνθεσης και να προσκολλάται σε μορφές και επιλογές, που στόχο έχουν να επιβάλλουν την παρουσία τους στο χώρο και τη φύση, και όχι να συμβαδίσουν μαζί της και με τον πλούτο που αυτή παρουσιάζει. 346_de Certeau, Επινοώντας την καθημερινή πρακτική. Η πολύτροπη τέχνη του πράττειν., σελ. 253

176

επίλογος

Προκύπτουν τελικά τα εξής ερωτήματα: Εάν ο αρχιτέκτονας δεν αφεθεί ελεύθερος στη φύση και το τοπίο, ώστε να βιώσει τον απεριόριστο πλούτο της και συνεπακόλουθα και τον πλούτο του μονοπατιού, εάν δεν το περπατήσει και εάν δεν το αφήσει να τον εκπλήξει, εάν δεν γίνει σύμπραξη των αισθήσεων και του νου του, πώς είναι δυνατόν να το σχεδιάσει και να το αναπαραστήσει στην ολότητά του; Όταν πλέον δεν αισθάνεται την ψυχή, τις γραμμές, την υφή και το πνεύμα του τόπου, πώς μπορεί να τα δηλώσει με τη σειρά του στο χτίσμα, στο λόγο και στη δράση του; Όταν έχει πάψει να έρχεται σε επαφή με τη φύση και ζει μονάχα στη σύγχρονη τεχνική πραγματικότητα, πώς είναι δυνατόν να επαναπροσδιορίσει τη σχέση του με το τοπίο;347 Στο δεύτερο κεφάλαιο, που έγινε αναφορά στο tao φανερώθηκε μια διαφορετική αντίληψη του μονοπατιού, όπου ο άνθρωπος και μονοπάτι αποτελούν πλευρές του ίδιου ‘νομίσματος’. Το μονοπάτι υπάρχει γιατί υπάρχει ο άνθρωπος να το περπατήσει, ο άνθρωπος υπάρχει γιατί υπάρχει το μονοπάτι. Αντικείμενο και υποκείμενο είναι ένα και καλλιεργούν μία σχέση αλληλεξάρτησης. Μέσα στο tao, ο άνθρωπος νιώθει ελεύθερος, κοντά στη φύση και τους συνανθρώπους του. Χωρίς την παρουσία της φύσης στη ζωή του, αυτή μοιάζει να μην έχει νόημα. Αντίστοιχες τέτοιες θέσεις διαπιστώθηκαν και σε άλλες περιπτώσεις που βρίσκονται εκτός του κυρίαρχου δυτικού παραδείγματος. Ας γυρίσουμε λοιπόν, ξανά το βλέμμα στους αγρούς, τους λόφους, τις θάλασσες, τα βουνά, ας γίνει ο παλμός μας ξανά ζωντανός, ώστε να δώσει ώθηση στο σώμα και να κινήσει το πνεύμα μέσα σε μία ώριμη και γνήσια γλώσσα. Ας μιλήσουμε τη γλώσσα της φύσης και μέσα από το έργο μας ας παρουσιάσουμε ξανά καινούργιες τις καμπυλότητες των βουνών και τις τομές του τοπίου.348 Γιατί τοπίο είναι και ο άνθρωπος, αρκεί να βγει και πάλι να το περπατήσει και να το ανακαλύψει από την αρχή.

347_Κωσταντινίδης, Δύο ‘Χωριά’ απ΄τη Μύκονο, σελ. 15 348_Κωσταντινίδης, σελ. 15

επίλογος

177

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Joseph Amato, On Foot: A History of Walking, εκδ. NYU Press, New York, 2004

Andrew Ayers, The Architecture of Paris: An Architectural Guide, εκδ. Edition Axel Menges, 2004 Λαμπρινή Βαγενά-Παπαϊωάννου, Το Αιγαίο: επίκεντρο ελληνικού πολιτισμού, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα, 1992 Trevor Barnes, James Duncan, Writing worlds: discourse, text, and metaphor in the representation of landscape, εκδ. Routledge, London, 1992 Boersiger W., Girsberger H., Le Colbusier 1910-65, εκδ. Artemis Verlag, Zurich, 1993 Stephen W. Boyd, Dallen J. Timothy, Tourism and Trails: Cultural, Ecological and Management Issues, εκδ. Channel View Publications, 2014 Francesco Carreri, Walkscapes: walking as an aesthetic practice, εκδ. Gustavvo Gilly Editions, Βαρκελώνη, 2003 Michel de Certeau, Επινοώντας την καθημερινή πρακτική. Η πολύτροπη τέχνη του πράττειν, εκδ. Σμίλη, 1η έκδ., μετάφρ. Κική Καψαμπέλη, 2010 Beatriz Colomina, Sexuality and Space, εκδ. Princeton Papers on Architecture, Princeton, 1992 Denis Cosgrove, Geography is Everywhere: Culture and Symbolism in Human Landscapes, εκδ. Macmillan, 1989 Οδυσσέας Ελύτης, Ποίηση, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα, 2011 Οδυσσέας Ελύτης, Προσανατολισμοί, εκδ. Ίκαρος, 2007 Max Derruau, Ανθρωπογεωγραφία, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 2007 Aaron Fisher, Way of Tea: Reflections on a Life with Tea, εκδ. Tuttle Publishing, 2011 David Harvey, Justice, Nature and the Geography of Difference, εκδ. Blackwell, Oxford, 1996 Martin Heidegger, Διαμονές Το Ταξίδι στην Ελλάδα, εκδ. Κριτική, 2η εκδ, Αθήνα, 2014 Martin Heidegger, Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι, εκδ. Πλέθρον, Αθήνα, 2008 Tim Ingold, Being Alive: Essays on Movement, Knowledge and Description, εκδ. Routledge, 2011 βιβλιογραφία

179

Tim Ingold, Lines: A Brief History, εκδ. Routledge, New York, 2015 Tim Ingold, The Life of Lines, εκδ. Routledge, New York, 2016 Tim Ingold, Jo Lee Vergunst, Ways of Walking, Ethnography and Practise, εκδ. Routledge, New York, 2016 Carl Jung, Ο άνθρωπος και τα σύμβολά του, ekd. Αρσενίδης, Αθήνα, 1964 Wassily Kandinsky, Σημείο-Γραμμή-Επίπεδο, Συμβολή Στην Ανάλυση Των Ζωγραφικών Στοιχείων, εκδ. Δωδώνη, 2η εκδ., μετάφρ. Έφη Μαλάκη-Σταθάκη, 2016 Κατερίνα Κορρέ-Ζωγράφου, Άνθρωποι και Παραδοσιακά Επαγγέλματα στο Αιγαίο ΙΙ, εκδ Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, Αθήνα, 2004 Άρης Κωσταντινίδης, Δύο ‘Χωριά’ απ΄τη Μύκονο, εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2011 Άρης Κωνσταντινίδης, Η αρχιτεκτονική της αρχιτεκτονικής, Ημερολογιακά σημειώματα, εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2011 Le Corbusier, Για μια Αρχιτεκτονική, εκδ. Εκκρεμές, 2η έκδ., μετάφρ. Παναγιώτης Τουρνικώτης, Αθήνα, 2005 Le Corbusier, Κείμενα για την Ελλάδα, Φωτογραφίες και Σκίτσα, εκδ. Άγρα, 2η έκδ., Αθήνα, 2009 Leza Lowitz, Shogo Oketani, Designing with Kanji: Japanese Character Motifs for Surface, Skin & Spirit, εκδ. Stone Bridge Press, 2003 Maurice Merleau-Ponty, Φαινομενολογία της αντίληψης, εκδ. Νήσος, Αθήνα, 2016 Μαρία Μουζάκη-Χιονάτου, Ο Ξωτάρης της Τζιάς, Κέα, 2009 Richard Muir, Approaches to Landscape, εκδ. Rowman & Littlefield, 2001 Κωνσταντίνος Μωραΐτης, Το τοπίο, πολιτιστικός προσδιορισμός του τόπου, εκδ. Εκδόσεις ΕΜΠ, Αθήνα, 2005 Christian Norberg-Schulz, Genius Loci: Το πνεύμα του τόπου, εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ, μετάφρ. Μίλτος Φραγκόπουλος, Αθήνα, 2009 Ελένη Παγκρατίου, Μονοπάτια και οι μέθοδοι επισκευής τους, Common Roots Ελλάδα-Αλβανία Προγράμματα Ευρωπαικής Εδαφικής Συνεργασίας, Ιωάννινα, 2013

180

επίλογος

Γιάννης Πεπονής, Χωρογραφίες, Αρχιτεκτονικός σχηματισμός του νοήματος, εκδ. Αλεξάνδρεια, 2η έκδ., Αθήνα, 2003 Δημήτρης Πικιώνης, Αγνή Πικιώνη, Δημήτρης Πικιώνης. 1887-1968, εκδ. Μπάστας-Πλέσσας, Αθήνα, 1994 Δημήτρης Πικιώνης, Κείμενα, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 1987 Jane Rendell, Art and Architecture: A Place Between, εκδ. I. B. Tauris, 2006 R. Schechner, Between Theater and Anthropology, εκδ. University of Pennsylvania Press, Φιλαδέλφεια, 1985 Georg Simmel, Joachim Ritter, και Ernst H. Gombrich, Το Τοπίο, εκδ. Ποταμός, μετάφρ. Λευτέρης Αναγνώστου, Γιώργος Σαγκριώτης, Νίκος Δασκαλοθανάσης, Αθήνα, 2004 Σταύρος Σταυρίδης, Μνήμη και Εμπειρία του Χώρου, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2016 Συλλογικό Έργο, Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική: Κυκλάδες, Τζια, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα, 1988 Συλλογικό Έργο, Νησιά του Αιγαίου: αρχιτεκτονική, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα, 2003 Συλλογικό έργο, Το Αιγαίο Επίκεντρο Ελληνικού Πολιτισμού, εκδ. Μέλισσα, 2η έκδ, Αθήνα, 1995 Henry David Thoreau, Περιπλανήσεις Φιλοσοφικοί Στοχασμοί, εκδ. Κέδρος, Βασίλης Αθανασιάδης, μετάφρ. Αθήνα, 2013 Κώστας Τσιαμπάος, Παναγιώτης Τουρνικιώτης, Κατασκευές της όρασης: από τη θεωρία του Δοξιάδη στο έργο του Πικιώνη, εκδ. Ποταμός, Αθήνα Robert Walser, Ο περίπατος, εκδ. Γαβριηλίδης, μετάφρ. Τέο Βότσος, Αγορίτσα Μπακοδήμου, Αθήνα, 2011 Νικόλαος Χασάναγας, Κοινωνιολογία του Τοπίου, εκδ. Παπασωτηρίου, Αθήνα, 2010

βιβλιογραφία

181

Διδακτορικά, Διαλέξεις, Μεταπτυχιακές Εργασίες Μαριάμ Καψάλη, Ιωάννα Ποτηριάδη, Διαδρομές στο Τοπίο: με αναφορά στο έργο του Δημήτρη Πικιώνη, Ιανουάριος 2010 Λεωνίδας Κουτσουμπός, Inhabiting Ethics: Educational Praxis in the Design Studio, the Music Class and the Dojo, University of Edinburgh, 2009

Μαρία Κωσταγιάννη, Μονοπάτια: Τόπος και Μνήμη, Μεταπτυχιακή εργασία στα πλαίσια του μαθήματος “Ανθρωπολογικές προσεγγίσεις της πόλης”, Τομέας Πολεοδομίας-Χωροταξίας, 2011 Νάντια Σιώκου, Το Άρρητο της Εμπειρίας, Φεβρουάριος 2017 Κατερίνα Χατζοπούλου, Βλέποντας Μπλε, Γράφοντας Άσπρα, Η Φαντασιακή Κατασκευή του Αιγαίου από Σκοπιές του Μοντέρνου, Ιούνιος 2017

Δημοσιεύσεις και άρθρα Claudio Aporta, Routes, trails and tracks: Trail breaking among the Inuit of Igloolik, 2014 Leonidas Koutsoumpos, Yue Zhuang, Phronesis and Dao: Cultivating Ethics and Wisdom in the Process of Making Architecture, Fudan University, June 2016 Μανώλης Οικονόμου, Οδοιπορικό στο παρ’ ολίγον πνευματικό κέντρο του Πειραιά, κληροδότημα Ζαχαρίου, Μικρολίμανο, Αρχιτεκτονικές Ματιες, Ιανουάριος 2014 Xiaohong Wang, Mapping the Tea Horse Road, Institute of Collection and Research of Ancient Books, Sichuan University, March 2016

Ντοκιμαντέρ και Ταινίες Public Art Walk by Hamish Fulton, https://www.youtube.com/watch?v=AtdBQvPpQDM The Art Of Walking, John Francis, https://www.youtube.com/watch?v=ZkPnqyJZ55I https://www.youtube.com/watch?v=fBcBnovqJSc Πάρβας, Άγονη Γραμμή του Γεράσιμου Ρήγα (2008) Mon Oncle του Jacques Tati (1958)

L’ Architecture d’aujourd’ hui, Pierre Chenal, Le Corbusier, (1929)

182

επίλογος

Διαδικτυακές Πηγές http://www.pezoporia.gr/pez/routes.asp?toggle=2 http://www.ypeka.gr/LinkClick.aspx?fileticket=sAQ4jrOlk%2Bo%3D&tabid=432&language=el-GR http://destinationkea.com/politismos/monopatia/ https://ecoanemos.files.wordpress.com/2010/01/kea.pdf http://www2.egeonet.gr/Forms/fLemmaBody.aspx?lemmaid=6862 https://campuspress.yale.edu/tribune/chinas-silk-road-resurrection-of-an-ancient-concept/ http://www.hhf.ch/hhf/projects/projects/049-ruta_del_peregrino.html http://blog.thulebooks.gr/diafora/martin-heidegger/ http://www.oikoskopio.gr/map/ https://www.ancient.eu/Silk_Road/ http://walterbenjaminportbou.cat/en/content/lobra http://www.theartstory.org/artist-rodin-auguste.htm opou-despozoun-dio-nai-ke-ena-theat/

http://rmitallchange.weebly.com/pedra-tosca-park-les-preses-catalunya-spain.html http://walterbenjaminportbou.cat/en/content/lobra http://walterbenjaminportbou.cat/en/content/descripci%C3%B3?q=en/content/llocs-dela-memoria http://www.hhf.ch/hhf/projects/projects/049-ruta_del_peregrino.html https://www.guggenheim.org/the-frank-lloyd-wright-building https://geographyfieldwork.com/ParcdePedraTosca.pdf

βιβλιογραφία

183

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

Εικ. 1_Tim Ingold, Lines: A Brief History, εκδ. Routledge, New York, 2015, σελ. 82 Εικ. 2_ http://www.paulklee.net/highway-and-byways.jsp Εικ. 3_http://www.landezine.com/index.php/2009/07/buga-05-playground/ Εικ. 4_Tim Ingold, Lines: A Brief History, σελ. 101 Εικ. 5_Wassily Kandinsky, Σημείο-Γραμμή-Επίπεδο, Συμβολή Στην Ανάλυση Των Ζωγραφικών Στοιχείων, εκδ. Δωδώνη, 2η εκδ., μετάφρ. Έφη Μαλάκη-Σταθάκη, 2016, σελ. 35 Εικ. 6_Tim Ingold, Lines: A Brief History, σελ. 74 Εικ. 7_http://www.rachelwithers.com/the-aesthetics-of-disappearance-conversation-with-jananne-al-ani/ Εικ. 8_Francesco Carreri, Walkscapes: walking as an aesthetic practice, εκδ. Gustavvo Gilly Editions, Βαρκελώνη, 2003, σελ. 43 Εικ. 9_Wassily Kandinsky, Σημείο-Γραμμή-Επίπεδο, Συμβολή Στην Ανάλυση Των Ζωγραφικών Στοιχείων, σελ. 85 Εικ. 10_Jay Appleton, The Experience of Landscape, εκδ. Wiley, 1996, σελ. 18 Εικ. 11_http://www.rachelwithers.com/the-aesthetics-of-disappearance-conversation-with-jananne-al-ani/ Εικ. 12_https://www.archdaily.com/806228/piedra-tosca-park-rcr-arquitectes/51ecb61ee8e44ee48a0000c8-piedra-tosca-park-rcr-arquitectes-sketches Εικ. 13_Wassily Kandinsky, Σημείο-Γραμμή-Επίπεδο, Συμβολή Στην Ανάλυση Των Ζωγραφικών Στοιχείων, σελ. 84, 85,88 Εικ. 14_Jay Appleton, The Experience of Landscape, σελ. 57 Εικ. 15_ https://www.blogalouest.fr/culture/livres/art-du-voyage-au-japon/ Εικ. 16_http://www.artic.edu/aic/collections/artwork/150266?search_no=1&index=5197 Εικ. 17_ http://nomadikiarxitektoniki.net/perpatontas/il-camino-commune-toΕικ. 18_http://www.richardlong.org/Sculptures/2011sculptures/linewalking.html

πηγές εικόνων

185

Εικ. 19_http://hesed.info/blog/car-tire-tracks-in-dirt.abp Εικ. 20_https://eastofborneo.org/archives/walter-de-maria-s-mile-long-drawing/ Εικ. 21_Προσωπικό αρχείο Εικ. 22_Francesco Carreri, Walkscapes: walking as an aesthetic practice, εκδ. Gustavvo Gilly Editions, Βαρκελώνη, 2003, σελ. 125 Εικ. 23_Προσωπικό αρχείο Εικ. 24_http://sfakiotes.gr/istoria/sergiani-sto-lefkada-tou-chthes-tou-thodori-georgaki/ Εικ. 25_Στιγμιότυπο από το ντοκιμαντέρ Πάρβας, Άγονη Γραμμή του Γεράσιμου Ρήγα (2008) Εικ. 26_http://www.thepinsta.com/slave-ship-routes-from-africa_%7CoMy6VNhbLNAG5Qr48fTPczZQzd2wBg1GACY9CimFAI/ Εικ. 27_https://asegundabola.com/2016/03/21/refugiados-fc-parte-2/ Εικ. 28_Κατερίνα Κορρέ-Ζωγράφου, Άνθρωποι και Παραδοσιακά Επαγγέλματα στο Αιγαίο ΙΙ, εκδ Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, Αθήνα, 2004, σελ. 308 Εικ. 29_Νίκος Δεσύλλας, Θέα στο Αιγαίο, Πρόσωπα και Ψυχή της Γενέθλιας Θάλασσας, εκδ. Σύνολο, Αθήνα, 2003, σελ. 153 Εικ. 30_https://culturacolectiva.com/historia/genocidio-de-tasmania-que-extermino-a-los-aborigenes/ Εικ. 31_https://medium.com/@CapitalistExploits/natural-resources-sleeper-cells-chinas-plan-forthe-next-5-000-years-9e911f36674c Εικ. 32_https://www.chineseteaconnoisseur.com/2016/03/05/asian-corridor-in-heaven-tea-andhorse-caravan-road/ Εικ. 33_https://et.wikipedia.org/wiki/Taoism Εικ. 34_https://culturacolectiva.com/historia/genocidio-de-tasmania-que-extermino-a-los-aborigenes/ Εικ. 35_http://www.virtualmuseum.ca/sgc-cms/expositions-exhibitions/gendarmes-mounties/ includes/imgWindow.php?id=49&lang=en

186

επίλογος

Εικ. 36_ https://video.nationalgeographic.com/video/magazine/140908-ngm-diet-greenland-ngfood Εικ. 37_Προσωπικό αρχείο Εικ. 39_Κλουτσινιώτη Ρ., Φαράκλας Ν., και Αλεξάνδρου Ν., Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική: Κυκλάδες, Τζια, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα, 1988, σελ. 264, 251 Εικ. 40, 42, 43, 44, 45_Προσωπικό αρχείο Εικ. 46_Συλλογικό Έργο, Νησιά του Αιγαίου: αρχιτεκτονική, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα, 2003, σελ. 70-71 Εικ. 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57_Προσωπικό αρχείο Εικ. 58, 59_Πινακίδα από τον Αρχαιολογικό Χώρο της Καρθαίας Εικ. 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66_Προσωπικό αρχείο Εικ. 67_ https://perierga.gr/φωτογραφίες-νησιών-από-τα-παλιά Εικ. 68_Νίκος Δεσύλλας, Θέα στο Αιγαίο, Πρόσωπα και Ψυχή της Γενέθλιας Θάλασσας, εκδ. Σύνολο, Αθήνα, 2003, σελ. 152 Εικ. 69_ https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Domenico_Campagnola_-_Mountainous_Landscape_with_Antique_Ruins_-_WGA3806.jpg Εικ. 70_ https://dnq5fc8vfw3ev.cloudfront.net/thumbs/aspect-large-normal/288000/288348/ Campagnola/An-Extensive-Landscape-With-A-Fortified-Town,-A-Mother-And-Child-In-The-Foreground.jpg?ts=1505655060 Εικ. 71_https://miettsimiski11.blogspot.com/2011/09/37-2582011-30.html Εικ. 72_https://www.wikiart.org/en/albrecht-durer/valley-kalchreuth-1495 Εικ. 73_https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Durer-Trente.jpg Εικ. 74_Προσωπικό αρχείο Εικ. 75_https://paletaart.wordpress.com/2012/06/06/ Εικ. 76_ Κατερίνα Χατζοπούλου, Βλέποντας Μπλε, Γράφοντας Άσπρα, Η Φαντασιακή Κατασκευή του Αιγαίου από Σκοπιές του Μοντέρνου, Ιούνιος 2017, σελ. 36-37

πηγές εικόνων

187

Εικ. 77_Κλουτσινιώτη Ρ., Φαράκλας Ν., και Αλεξάνδρου Ν., Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική: Κυκλάδες, Τζια, σελ. 49 Εικ. 78_ Κατερίνα Κορρέ-Ζωγράφου, Άνθρωποι και Παραδοσιακά Επαγγέλματα στο Αιγαίο ΙΙ, σελ. 128 Εικ. 79_https://androsfilm.blogspot.com/2015/02/10-2015.html Εικ. 80_Προσωπικό αρχείο Εικ. 81_Κλουτσινιώτη Ρ., Φαράκλας Ν., και Αλεξάνδρου Ν., Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική: Κυκλάδες, Τζια, σελ. 262 Εικ. 82_http://www.mixanitouxronou.gr/to-monopati-tou-giganta-i-periochi-me-tis-40-000-simmetrikes-exagones-stiles-pou-miazoun-me-paximadia-apo-vides-i-iperochi-simmetria-tis-fisispou-vriskonte-ke-pos-dimiourgithikan/ Εικ. 83_https://mysifnos.gr/ Εικ. 84_Συλλογικό έργο, Το Αιγαίο Επίκεντρο Ελληνικού Πολιτισμού, εκδ. Μέλισσα, 2η έκδ, Αθήνα, 1995, σελ. 231 Εικ. 85, 86, 87_Προσωπικό αρχείο Εικ. 88_Στιγμιότυπο από την ταινία Mon Oncle του Jacques Tati (1958) Εικ. 89, 90_Κλουτσινιώτη Ρ., Φαράκλας Ν., και Αλεξάνδρου Ν., Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική: Κυκλάδες, Τζια, σελ. 149 Εικ. 91_http://www.doppiozero.com/rubriche/3/201512/robert-walser-perso-e-ritrovato-nei-suoi-microgrammi Εικ. 92_http://www.katriendeblauwer.com/work Εικ. 93_https://www.lumas.com/pictures/eva_navarro/midday_in_cordoba/ Εικ. 94_http://evanavarro.com/page/2/?portfolio_category=aerial-paintings Εικ. 95_http://sites.fhi.duke.edu/ecologyofnetworks/2013/04/23/living-network-ecologies-a-triptych-on-the-universe-of-fernand-deligny/cuisine07/ Εικ. 96_https://lareviewofbooks.org/article/mapping-the-wander-lines-the-quiet-revelations-of-fernand-deligny/

188

επίλογος

Εικ. 97_https://www.turnercontemporary.org/news/hamish-fulton-slowalk-in-support-of-ai-weiwei Εικ. 98, 99_Jay Appleton, The Experience of Landscape, σελ. 63, 68 Εικ. 100, 101_Προσωπικό αρχείο Εικ. 102_https://www.zinzin.com/observations/2012/hamish-fulton-fiercely-in-the-here-and-nowsomewhere-else/ Εικ. 103_Προσωπικό αρχείο Εικ. 104_https://www.lifo.gr/mag/features/2438 Εικ. 105_https://www.benaki.gr/index.php?option=com_collectionitems&view=collectionitem&id=158417&Itemid=&lang=el Εικ. 106_https://www.arquitecturayempresa.es/noticia/la-memoria-de-las-piedras-el-paseo-arquitectonico-de-dimitris-pikionis Εικ. 107_https://jeannebucherjaeger.com/fr/20th-anniversary-of-the-passages-memorial-to-walter-benjamin-by-dani-karavan/ Εικ. 108_http://arch1101-2012sw.blogspot.com/2012/04/exp2-passages-portbou-1994.html Εικ. 109_https://www.archdaily.com/806228/piedra-tosca-park-rcr-arquitectes?ad_medium=gallery Εικ. 110_https://www.archdaily.com/806228/piedra-tosca-park-rcr-arquitectes/51ecb754e8e44ee48a0000cd-piedra-tosca-park-rcr-arquitectes-floor-plan Εικ. 111_http://www.landezine.com/index.php/2010/12/pedra-tosca-park-by-rcr/ Εικ. 112_ Κλουτσινιώτη Ρ., Φαράκλας Ν., και Αλεξάνδρου Ν., Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική: Κυκλάδες, Τζια, σελ. 73 Εικ. 113_Συλλογικό έργο, Το Αιγαίο Επίκεντρο Ελληνικού Πολιτισμού, σελ. 212 Εικ. 114, 115_Στιγμιότυπο από την ταινία Mon Oncle του Jacques Tati (1958) Εικ. 116_ https://www.designboom.com/architecture/ai-weiwei-fake-design-estanzuela-sanctuary-ruta-del-peregrino/ Εικ. 117_Κλουτσινιώτη Ρ., Φαράκλας Ν., και Αλεξάνδρου Ν., Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική: Κυκλάδες, Τζια, σελ. 288 πηγές εικόνων

189

Εικ. 118_Κλουτσινιώτη Ρ., Φαράκλας Ν., και Αλεξάνδρου Ν., Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική: Κυκλάδες, Τζια, σελ. 269 Εικ. 119_Κλουτσινιώτη Ρ., Φαράκλας Ν., και Αλεξάνδρου Ν., Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική: Κυκλάδες, Τζια, σελ. 130 Εικ. 120_Κλουτσινιώτη Ρ., Φαράκλας Ν., και Αλεξάνδρου Ν., Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική: Κυκλάδες, Τζια, σελ. 286 Εικ. 121, 122, 123_Μανώλης Οικονόμου, Οδοιπορικό στο παρ’ ολίγον πνευματικό κέντρο του Πειραιά, κληροδότημα Ζαχαρίου, Μικρολίμανο, Αρχιτεκτονικές Ματιες, Ιανουάριος 2014 (διαδικτυακή πηγή) Εικ. 124, 125_Boersiger W., Girsberger H., Le Colbusier 1910-65, εκδ. Artemis Verlag, Zurich, 1993, σελ. 168 Εικ. 126_Boersiger W., Girsberger H., Le Colbusier 1910-65, εκδ. Artemis Verlag, Zurich, 1993, σελ. 165 Εικ. 127, 128_https://www.guggenheim.org/the-frank-lloyd-wright-building Εικ. 129_ https://www.archdaily.com/60392/ad-classics-solomon-r-guggenheim-museum-franklloyd-wright/5037de4928ba0d599b0000ba-ad-classics-solomon-r-guggenheim-museum-franklloyd-wright-section Εικ. 130_http://instainterior.us/villa-savoye-interior Εικ. 131_https://www.architectural-review.com/essays/viewpoints/1987-january-a-paradoxical-avant-garde-by-richard-etlin/8605929.article Εικ. 132_https://readcereal.com/villa-savoye/ Εικ. 133_Κλουτσινιώτη Ρ., Φαράκλας Ν., και Αλεξάνδρου Ν., Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική: Κυκλάδες, Τζια, σελ. 225 Εικ. 134_http://jencampbellphoto.com/blog/?p=278

190

επίλογος

191

ΓΡΑΜΜΕΣ_ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ ΕΡΜΗΝΕΥΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΑΡΧΕΤΥΠΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΟΥΣ ΣΤΟ ΤΟΠΙΟ ΙΟΥΝΙΟΣ 2018