Agonistyka
Polityczne myślenie o świecie
Seria Idee 57
Seria wprowadza w polski obieg idei najważniejsze prace z zakresu filozofii i socjologii politycznej, teorii kultury i sztuki. W serii publikowane są przekłady, a także prace polskich autorów oraz wznowienia. Jej głównym celem jest systematyczna budowa intelektualnej bazy dla ruchów lewicowych oraz aktywne włączanie w polskie debaty publiczne nowych dyskursów krytycznych. Chodzi o radykalną zmianę języka publicznego, a co za tym idzie – sposobów myślenia o najistotniejszych kwestiach współczesności.
Chantal Mouffe
Agonistyka
Polityczne myślenie o świecie przełożyła Barbara Szelewa
Wydawnictwo Krytyki Politycznej warszawa 2015
Chantal Mouffe, Agonistyka. Polityczne myślenie o świecie Tytuł oryginału: Agonistics: Thinking the World Politically Warszawa 2015 Copyright © by Chantal Mouffe, 2013. All rights reserved Copyright © for this edition by Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2015 Wydanie pierwsze ISBN 978-83-64682-38-4 Wydawnictwo Krytyki Politycznej Seria Idee 57
Bycie przeciwnikiem to prawdziwa przyjaźń. William Blake, Zaślubiny nieba z piekłem przeł. Michał Fostowicz
Der Feind ist unsre eigne Frage als Gestalt. Theodor Daübler, Hymne an Italien
PRZEDMOWA
O ideach omawianych w tej książce dyskutowałam w ostatnich latach w różnych miejscach i niektóre z nich zostały już opublikowane, chociaż w innej formie. Ponieważ celem moich wystąpień w tych dyskusjach było zaprezentowanie agonistycznego podejścia w różnych kontekstach i zadanie pytania o jego znaczenie w nowych obszarach, zawsze musiałam zaczynać od przedstawienia podstawowych założeń agonistyki, co skutkowało częstymi powtórzeniami. Gdy przygotowywałam teksty do publikacji, próbowałam w jak największym stopniu te powtórzenia usunąć, z wyjątkiem tych, które wydały mi się konieczne dla klarowności argumentacji. W konsekwencji, choć większość rozdziałów w ten czy inny sposób nawiązuje do publicznych odczytów lub konferencyjnych wystąpień, to jednak żaden nie odzwierciedla ich w wyjściowej postaci. Ostatni rozdział został napisany specjalnie na potrzeby tej publikacji. Dla czytelników niezaznajomionych z moją teorią dołączyłam wywiad. Zaprezentowano w nim w skrócie tematy zajmujące mnie na przestrzeni lat ‒ mam nadzieję, że pozwoli on lepiej zrozumieć moje dzisiejsze stanowisko i umiejscowić kwestie poruszane w książce w szerszym kontekście moich prac. Rozmowa została przeprowadzona do Und Jetzt?, antologii opublikowanej w 2007 roku przez wydawnictwo Suhrkamp, dzięki którego uprzejmości mogę ją tutaj zamieścić. Chciałabym podziękować Het beschrijf i Passa Porta, dzięki którym mogłam spędzić miesiąc w Brukseli jako pisarz rezydent w maju 2012,
8
przedmowa co pozwoliło mi pracować nad ostateczną wersją maszynopisu w niezmiernie przyjemnym otoczeniu. Dodatkowo miałam możliwość odwiedzenia Kustenfestivaldesarts, co silnie zainspirowało moją refleksję nad praktykami artystycznymi.
WPROWADZENIE
W esejach zebranych w tym tomie badam znaczenie podejścia agonistycznego, które rozwinęłam w poprzednich tekstach, dla istotnych kwestii projektu lewicowego. Każdy rozdział dotyczy odrębnego problemu, ale w każdym przypadku moim celem jest, by do sprawy podejść w sposób polityczny. Jak stwierdziliśmy z Ernesto Laclauem w Hegemonii i socjalistycznej strategii, myślenie polityczne wymaga uznania ontologicznego wymiaru radykalnej negatywności1. To właśnie z powodu istnienia formy negatywności, która nie może zostać dialektycznie zniesiona, nie sposób osiągnąć pełnej obiektywności, a antagonizm nigdy nie przestaje być możliwy. Społeczeństwo przenika przygodność, a każdy porządek ma naturę hegemoniczną, to znaczy zawsze odzwierciedla relacje władzy. Na polu polityki znaczy to, że należy porzucić poszukiwanie konsensusu, który obywałby się bez żadnego wykluczenia, i nadzieję na pogodzone w doskonały sposób, harmonijne społeczeństwo. W efekcie emancypacyjnego ideału nie można wyrazić w kategoriach urzeczywistnienia jakiejkolwiek formy „komunizmu”. Refleksje tutaj proponowane wywodzą się z krytyki racjonalizmu i uniwersalizmu rozwiniętej przeze mnie od czasu publikacji książki The Return of the Political. W książce tej zaczęłam pracować nad modelem 1
Ernesto Laclau, Chantal Mouffe, Hegemonia i strategia socjalistyczna. Przyczynek do projektu radykalnej polityki demokratycznej, przeł. Sławomir Królak, Wydawnictwo Naukowe DWSE, Wrocław 2007.
10
wprowadzenie demokracji nazwanym przeze mnie „agonistycznym pluralizmem”2. Wpisując w dziedzinę polityczności wymiar radykalnej negatywności, zaproponowałam rozróżnienie na „polityczność” i „politykę”. Mówiąc „polityczność”, odnoszę się do ontologicznego wymiaru antagonizmu, z kolei „polityka” to nazwa zbioru praktyk i instytucji organizujących ludzką koegzystencję. Praktyki te zawsze jednak działają w obrębie konfliktowych sił, za którymi stoi „polityczność”. Zasadniczą tezę agonistycznego pluralizmu rozwinęłam następnie w Paradoksie demokracji. Twierdziłam tam, że głównym zadaniem polityki demokratycznej jest stworzenie instytucji pozwalających konfliktowi przyjmować agonistyczną formę, w której oponenci nie są wrogami, lecz przeciwnikami, wśród których istnieje konfliktowy konsensus3. Za pomocą tego agonistycznego modelu chciałam pokazać, że nawet jeśli zakłada się, iż antagonizm jest nieunikniony, można sobie wyobrażać demokratyczny porządek. Tym niemniej prawdą jest, że teorie polityczne przyjmujące taką tezę zazwyczaj na końcu bronią porządku autorytarnego jako jedynego sposobu na zapobieżenie wojnie domowej. Właśnie dlatego większość teoretyków polityki oddanych demokracji wierzy, że muszą założyć możliwość racjonalnego rozwiązania konfliktów politycznych. Z kolei ja twierdzę, że rozwiązanie autorytarne bynajmniej nie jest logiczną konsekwencją takiego postulatu ontologicznego, a rozróżniając antagonizm i agonizm, można wyobrazić sobie formę demokracji niewykluczającą radykalnej negatywności. W ostatnich latach refleksje nad rozwojem wydarzeń politycznych skłoniły mnie do postawienia pytania o możliwe implikacje mojego sposobu myślenia dla stosunków międzynarodowych. Jakie są konsekwencje tezy, że każdy porządek jest porządkiem hegemonicznym, na arenie międzynarodowej? Czy znaczy to, że nie ma alternatywy dla dzi2
Chantal Mouffe, The Return of the Political, Verso, London‒New York 1993. Taż, Paradoks demokracji, przeł. Wojciech Jach i in., Wydawnictwo Naukowe DSWE, Wrocław 2005. 3
wprowadzenie
siejszego jednobiegunowego świata ze wszystkimi negatywnymi konsekwencjami, jakie ten porządek ze sobą niesie? Bez wątpienia trzeba porzucić iluzję kosmopolityzmu ponad hegemonią i suwerennością. Ale to niejedyne możliwe rozwiązanie, bo możemy również wyobrazić sobie pluralizację hegemonii. Uważam, że podejście wielobiegunowe ustanawiające bardziej zrównoważone relacje między regionalnymi biegunami może być krokiem w kierunku agonistycznego porządku, w którym konflikty, choć nie znikną, rzadziej będą przyjmowały formę antagonistyczną. Inny aspekt moich refleksji dotyczy konsekwencji podejścia hegemonicznego względem radykalnych projektów dążących do wprowadzenia odmiennego porządku społecznego i politycznego. Jak można doprowadzić do nastania takiego nowego porządku? Jaką strategię zastosować? Tradycyjne podejście rewolucyjne w większości przypadków zostało porzucone. Coraz częściej jest zastępowane przez inne, pod nazwą exodusu powielające mnóstwo jego wad. W książce tej spieram się z ideą całkowitego odrzucenia demokracji przedstawicielskiej wyznawaną przez tych, którzy zamiast mieć na celu przekształcenie państwa przez agonistyczną walkę hegemoniczną, opowiadają się za strategią porzucenia instytucji politycznych. Ich wiara, że istnieje coś takiego jak „absolutna demokracja” z wielością [multitude] będącą w stanie samoorganizować się bez żadnej potrzeby państwa lub instytucji politycznych, wskazuje na brak zrozumienia tego, co nazywam „politycznością”. Kwestionują oni rzecz jasna tezę o progresywnej homogenizacji „ludu” jako „proletariatu”, zarazem afirmując wielorakość „wielości”. Ale uznanie radykalnej negatywności pociąga za sobą przyjęcie nie tylko tego, że lud to wielość, lecz również tego, że jest on podzielony. Takiego podziału nie sposób przezwyciężyć. Można go jedynie zinstytucjonalizować na różne sposoby, niektóre mniej, niektóre bardziej egalitarne. Zgodnie z tym podejściem radykalna polityka polega na tym, by wykonywać rozmaite ruchy w ramach wielu obszarów instytucjonalnych, tak żeby skonstruować odmienną hegemonię. To „wojna pozycyjna”, a jej
11
12 wprowadzenie
celem nie jest stworzenie społeczeństwa ponad hegemonią, lecz radykalizacja demokracji – konstruowania bardziej demokratycznych, bardziej egalitarnych instytucji. W ostatnich latach poświęciłam szczególną uwagę jeszcze innemu tematowi, głównie dzięki częstym zaproszeniom do wygłoszenia odczytów w akademiach sztuk pięknych, muzeach i podczas biennale. Czy koncepcja agonistyczna może pomóc artystom w teoretycznym ujęciu ich interwencji w przestrzeni publicznej? Jaka może być rola artystycznych i kulturowych praktyk w walce hegemonicznej? W dzisiejszym stadium postfordowskiego kapitalizmu teren kultury ma strategiczne znaczenie, ponieważ coraz istotniejszą rolę odgrywa produkcja afektów. Jako zasadniczy dla procesu kapitalistycznego wartościowania, obszar ten powinien być kluczowym miejscem interwencji dla praktyk kontrahegemonicznych. Zbiór ten uporządkowałam w następujący sposób: w pierwszym rozdziale po raz kolejny podejmuję główne kwestie podejścia agonistycznego, które rozwijałam w ostatnich latach w kilku książkach. Odróżniam tutaj również moją perspektywę od innych współczesnych teorii agonistycznych. Podkreślając antagonistyczny wymiar charakteryzujący dziedzinę polityki, kładę nacisk na różnicę między perspektywą etyczną i polityczną oraz konieczność uznania przez teoretyków agonistycznych związku między agonizmem i antagonizmem, zamiast postulowania istnienia jakiegoś „agonizmu bez antagonizmu”. Po wyjaśnieniu zagadnień teoretycznych w kolejnych rozdziałach przechodzę do serii problemów: agonistycznego podejścia do stosunków międzynarodowych, dróg integracji Unii Europejskiej, różnych wizji radykalnej polityki, a w końcu praktyk kulturowych i artystycznych w ich odniesieniu do polityki. W drugim rozdziale poruszam niektóre kwestie wiążące się z ideą świata wielobiegunowego. Rozwijając temat przedstawiony już w Polityczności, gdzie krytykując rozmaite projekty kosmopolityczne, argumentowałam na rzecz świata wielobiegunowego, pytam teraz o implikacje, jakie niesie widzenie świata jako wielostronnego [pluriversum]. Spieram się z poglądem, że ustanowienie demo-
wprowadzenie
kracji wymaga westernizacji, i bronię tezy, że ideał demokratyczny może w różnych kontekstach przyjmować różne formy. Niektórzy z moich czytelników prawdopodobnie będą zaskoczeni, że krytykuję sposób, w jaki teoretycy społeczeństwa i polityki używają terminu „nowoczesny”, by określić zachodnie instytucje. Bo czy ja sama niejednokrotnie nie mówiłam o „nowoczesnej demokracji”, by nazwać model zachodni? Prawda jest taka, że przestałam to robić w ostatnich tekstach. Uświadomiłam sobie, że czyniąc to, przeczę własnemu założeniu o kontekstowej naturze liberalnej demokracji, jak również twierdzeniu, że nie stanowi ona bardziej zaawansowanego stadium w rozwoju racjonalności czy moralności. Głęboko wierzę w to, że nadszedł już najwyższy czas, by lewicowi intelektualiści przyjęli podejście pluralistyczne i odrzucili typ uniwersalizmu postulujący racjonalną i moralną wyższość zachodniej nowoczesności. Arabskie powstania wpisały do agendy pytanie o to, jak budować demokrację w różnych krajach Bliskiego Wschodu, i tę kwestię uważam za najistotniejszą. Byłby to błąd naprawdę fatalny w skutkach, gdybyśmy zmusili te kraje do przyjęcia zachodniego modelu, odmawiając islamowi centralnego miejsca w ich kulturze. Unii Europejskiej poświęcam trzeci rozdział. Badam tam znaczenie podejścia agonistycznego dla wyobrażania sobie możliwych form integracji europejskiej. Opowiadam się za pojmowaniem Unii jako demoï-kracji złożonej z rozmaitości demoï, zapewniających różne przestrzenie dla praktykowania „władzy ludu”. Analizując przyczyny rosnącego niezadowolenia z projektu europejskiego, podkreślam pilną potrzebę wypracowania nowej wizji oferującej alternatywę dla polityk neoliberalnych stojących u źródeł obecnego kryzysu. Czwarty rozdział to zestawienie dwóch modeli radykalnej polityki. Przede wszystkim opowiadam się przeciwko strategii „wycofania się z” inspirowanej przez włoski ruch autonomistów, któremu teoretyczne podstawy dali postoperaistyczni myśliciele, tacy jak Michael Hardt, Antonio Negri i Paolo Virno, nawołujący do exodusu z państwa i tradycyjnych instytucji politycznych oraz do odrzucenia demokracji przed-
13
14
wprowadzenie stawicielskiej. Opowiadam się natomiast za strategią „pracy wewnątrz”. Zawiera ona w sobie wielość kontrhegemonicznych ruchów dążących do głębokiej transformacji, a nie nawołuje do porzucenia istniejących instytucji. Analizując przeciwstawne ramy teoretyczne tych dwóch strategii, sugeruję, że problem z radykalną polityką, za którą opowiadają się teoretycy exodusu, polega na ich błędnym rozumieniu polityczności. Widać to w ich braku akceptacji dla nieusuwalnego wymiaru antagonizmu. W ostatnim rozdziale zwracam się ku polu kultury i praktyk artystycznych. Dołączam do dyskusji nad tym, jakie skutki dla dziedziny kultury i działalności artystycznej niesie postfordowski kapitalizm. Zdaniem niektórych badaczy utowarowienie kultury zaszło tak daleko, że nie ma już żadnej przestrzeni, w której artyści mogliby odgrywać rolę krytyczną. Inni, nie zgadzając się z tą pesymistyczną diagnozą, twierdzą, że taka możliwość nadal istnieje, jednak poza światem sztuki. Ja z kolei sądzę, że praktyki kulturowe i artystyczne mogą odgrywać krytyczną rolę, sprzyjając agonistycznym przestrzeniom publicznym, w których można by rozpoczynać kontrhegemoniczne walki przeciwko neoliberalnej hegemonii. Za Antonio Gramscim przyjmuję, że kultura stanowi główny element procesu tworzenia „zdrowego rozsądku”, podkreślając, że artystyczne interwencje są konieczne, by stawić czoło postpolitycznemu przekonaniu o braku alternatywy dla obecnego porządku. Tutaj po raz kolejny zestawiam moje poglądy z myślą postoperaistycznych teoretyków przedstawioną w rozdziale trzecim. Tym razem jednak skupiam się na ich interpretacji przejścia od fordyzmu do postfordyzmu i roli, jaką w tym procesie odgrywają praktyki kulturowe. W zakończeniu analizuję niedawne ruchy protestu w świetle dwóch wcześniej wspomnianych odmian radykalnej polityki: postoperaistycznej i agonistycznej. Twierdzę, że ruchy te należy traktować jako reakcję na brak agonistycznej polityki w demokracjach liberalnych i że są one wezwaniem do radykalizacji, a nie do odrzucenia, liberalnych instytucji demokratycznych. Zdecydowałam się zatytułować książkę Agonistyka, by podkreślić, że składa się ona z rozmaitych teoretyczno-politycznych interwencji
wprowadzenie
w obszarach, gdzie jak sądzę, konieczne jest zakwestionowanie pewnych ustalonych lewicowych stanowisk. Cel książki to wsparcie agonistycznej debaty wśród tych, którzy dążą do zakwestionowania obecnego porządku neoliberalnego.
15
SPIS RZECZY
przedmowa 7 wprowadzenie 9 rozdział 1 Czym jest polityka agonistyczna? 17 rozdział 2 Demokracja w wielobiegunowym agonistycznym świecie 33 rozdział 3 Agonistyczne podejście do przyszłości Europy 55 rozdział 4 Radykalna polityka dziś 75 rozdział 5 Polityka agonistyczna i praktyki artystyczne 93 zakończenie 113 Wywiad z Chantal Mouffe
133
indeks
149
SERIA IDEE
W Serii Idee ukazały się Slavoj Žižek, Rewolucja u bram. Pisma Lenina z roku 1917 Artur Żmijewski, Drżące ciała. Rozmowy z artystami Alain Badiou, Święty Paweł. Ustanowienie uniwersalizmu Slavoj Žižek, Lacrimae rerum. Kieślowski, Hitchcock, Tarkowski, Lynch Jacques Rancière, Estetyka jako polityka Paweł Mościcki (red.), Maurice Blanchot – literatura ekstremalna Stanisław Brzozowski, Głosy wśród nocy Thomas Frank, Co z tym Kansas? Elizabeth Dunn, Prywatyzując Polskę Todd McGowan, Realne spojrzenie. Teoria filmu po Lacanie Piotr Oczko (red.), CAMPania. Zjawisko campu we współczesnej kulturze Paweł Mościcki, Polityka teatru. Eseje o sztuce angażującej Judith Butler, Uwikłani w płeć Bruno Latour, Polityka natury Slavoj Žižek, Kruchy absolut Louis Althusser, W imię Marksa Manuel Castells, Pekka Himanen, Społeczeństwo informacyjne i państwo dobrobytu Igor Stokfiszewski, Zwrot polityczny Andrzej Mencwel, Etos lewicy Gilles Kepel, Zemsta Boga Max Horkheimer, Theodor W. Adorno, Dialektyka oświecenia Nicholas Stern, Globalny ład Harald Welzer, Wojny klimatyczne Judith Butler, Walczące słowa. Mowa nienawiści i polityka performatywu Zygmunt Bauman, Socjalizm. Utopia w działaniu Peter Sloterdijk, Kryształowy pałac
seria idee Chantal Mouffe (red.), Carl Schmitt. Wyzwanie polityczności Gayatri Chakravorty Spivak, Strategie postkolonialne Gianni Vattimo, Nie być Bogiem. Autobiografia na cztery ręce Boris Buden, Strefa przejścia. O końcu postkomunizmu Terry Eagleton, Koniec teorii Claus Leggewie, Harald Welzer, Koniec świata, jaki znaliśmy Marshall Berman, Przygody z marksizmem Michael Walzer, Moralne maksimum, moralne minimum Krzysztof Nawratek, Dziury w całym Carol Gilligan, Chodźcie z nami! Psychologia i opór bell hooks, Teoria feministyczna. Od marginesu do centrum Slavoj Žižek, Metastazy rozkoszy. Sześć esejów o kobietach i przyczynowości Agata Bielik-Robson, Maciej A. Sosnowski (red.), Deus otiosus Błażej Warkocki, Różowy język. Literatura i polityka kultury na początku wieku Iwan Krastew, Demokracja nieufnych. Eseje polityczne Susan Buck-Morss, Hegel, Haiti i historia uniwersalna Krystyna Duniec, Joanna Krakowska, Soc, sex i historia Terry Eagleton, Dlaczego Marks miał rację Judith Butler, Ernesto Laclau, Slavoj Žižek, Przygodność, hegemonia, uniwersalność Georges Sorel, Rozważania o przemocy Nancy Fraser, Drogi feminizmu Carol Gilligan, Innym głosem Carl Schmitt, Teoria partyzanta Julien Benda, Zdrada klerków Maciej Gdula, Lech Nijakowski (red.), Oprogramowanie rzeczywistości społecznej Judith Butler, Na rozdrożu Elisabeth Roudinesco, Po co psychoanaliza? Andriej Siniawski, Rosyjska inteligencja Joseph Vogl, Widmo kapitału Chantal Mouffe, Agonistyka Zapowiedzi Maciej Gdula, Uspołecznienie i kompozycja Gayatri Chakravorty Spivak, Krytyka rozumu postkolonialnego Gilles Deleuze, Félix Guattari, Anty-Edyp
159
Przekład: Barbara Szelewa Redakcja: Katarzyna Szaniawskia Korekta: Justyna Filipczyk Projekt okładki: xdr Układ typograficzny, skład:
| manufaktu-ar.com
Druk i oprawa: Drukarnia Wydawnicza im. W.L. Anczyca, Kraków Wydawnictwo Krytyki Politycznej 00-372 Warszawa, ul. Foksal 16, II p. redakcja@krytykapolityczna.pl www.krytykapolityczna.pl Książki Wydawnictwa Krytyki Politycznej dostępne są w redakcji Krytyki Politycznej (ul. Foksal 16, Warszawa), Świetlicy KP w Łodzi (ul. Piotrkowska 101), Świetlicy KP w Trójmieście (Nowe Ogrody 35, Gdańsk), Świetlicy KP w Cieszynie (ul. Zamkowa 1) oraz księgarni internetowej KP (krytykapolityczna.pl/wydawnictwo), a także w dobrych księgarniach na terenie całej Polski.