rozdział 4
*
Dobrobyt narodu Społeczeństwo informacyjne i państwo dobrobytu
Jakkolwiek gospodarka informacyjna, wraz ze stojącymi za nią technologiczno-ekonomicznymi innowacjami, odgrywa kluczową rolę, tworzy ona tylko jeden z wymiarów społeczeństwa sieciowego. Najważniejsze dla obywateli pytanie brzmi natomiast: z jakiego rodzaju wymiarem społecznym łączy się ów technologiczno-ekonomiczny rozwój? Związek między tożsamością i społeczeństwem sieciowym omówimy w rozdziale szóstym. Jeśli chodzi o sprawiedliwość społeczną, dominujący trend jest taki, że społeczeństwo sieciowe przyłącza tych ludzi, którzy są dla niego wartościowi (i przysparza im więcej wartości), a wyklucza tych bezwartościowych (obniżając jeszcze bardziej ich zdolność nabycia wartości). Konsekwencją tego jest rosnąca niesprawiedliwość społeczna73. Nierówność dochodów na przykład rośnie w najbardziej rozwiniętych krajach, znajdując się dziś na bardzo wysokim poziomie. Rycina 1.3 w rozdziale pierwszym pokazywała, że w Dolinie Krzemowej i Singapurze dochód najbogatszych 20% populacji jest około dziesięciu razy większy niż 20% najbiedniejszych. W Finlandii wskaźnik ów osiąga mniej więcej 1/3 tego poziomu. Tę samą różnicę między modelem fińskim a trendem światowym pokazuje zestawienie wskaźników Giniego na ryc. 4.1. Omawiany trend jest konsekwencją schyłku państwa dobrobytu, którego zadaniem było zapewnienie sprawiedliwości społecznej poprzez edukację, ochronę zdrowia i transfer dochodów. Społeczna niesprawiedliwość w swej skrajnej formie prowadzi do społecznego wykluczenia: osoba żyjąca w nędzy nie może zmienić swego losu inaczej, niż na przykład wybierając przestępstwo jako sposób na przetrwanie. Społeczne wykluczenie jest trudno mierzalne, aczkolwiek powszechnie stosowany wskaźnik – odsetek
96
*
rozdział 4 0,450
0,446
0,446
USA
Singapur
0,400 0,350 0,300
0,295
0,250 0,200 0,150 0,100 0,050 0,000 Finlandia
Ryc. 4.1. Niesprawiedliwość społeczna mierzona wskaźnikiem Giniego, 1998
Uwagi: Dane dotyczą wskaźnika Giniego mierzonego według dochodu narodowego brutto (wyjaśnienia na temat wskaźnika Giniego – por. uwagi do ryc. 1.5 w rozdziale pierwszym). Źródła: dane dotyczące Finlandii pochodzą z: Marja Riihelä, Risto Sullström, Tuloerot ja eriarvoisuus suuralueilla pitkällä aikavälillä 1971–1998 ja erityisesti 1990-luvulla (Różnice dochodów i nierówności wg regionów w dłuższej perspektywie lat 1971–1998, a zwłaszcza w latach 90.), Government Institute for Economic Research, Helsinki 2001; dane dotyczące USA: United States Census Bureau, Money Income in the United States 1998, United States Census Bureau, Washington, DC 1999, dane dotyczące Singapuru: Singapore Department of Statistics, Singapore Census of Population, 2000, http://www. singstat.gov.sg/C2000/adr-hhinc.pdf, 2001.
pozbawionych wolności – daje pewną orientację co do skali wykluczenia (por. ryc. 4.2). Ponieważ wskaźniki rozmaitych typów wykluczenia rosną, ów globalny trend podał w wątpliwość samą ideę inkluzywnego rozwoju, który stanowić miał przecież zadanie państwa dobrobytu. Obok sprawiedliwości społecznej szeroko rozumiane państwo dobrobytu zakładało również zbiorową ochronę siły roboczej. Gospodarka informacyjna osłabiła także i ten aspekt, ponieważ wprowadziła pojęcie informacyjnej siły roboczej, które zawiera w sobie nie tylko kwalifikacje w zakresie IT i kluczowe znaczenie przetwarzania informacji (symboli),
dobrobyt narodu * 97 600 554 500 400 300 255 200 100 62 0 Finlandia
USA
Singapur
Ryc. 4.2. Społeczne wykluczenie mierzone liczbą więźniów w przeliczeniu na 100 000 obywateli, 2000
Źródło: UNDP, Human Development Report 2000, Oxford University Press, Oxford 2000.
ale również sieciową formułę organizacji pracy. Oznacza to, że praca organizowana jest niejako wokół firm, na zasadzie zatrudnienia czasowego, częściowego bądź samozatrudnienia, zgodnie z modelem sieci, do których określeni ludzie są podłączani bądź od których są odłączani w zależności od zapotrzebowania ze strony zmieniających się projektów74. Konsekwencją tych zasad jest indywidualizacja umów o pracę i ogólnie bardzo niski poziom uzwiązkowienia (por. ryc. 4.3). Tym samym kluczowa dla państwa dobrobytu idea, by prawa pracownicze gwarantować za pomocą umów pomiędzy państwem, pracodawcami a pracownikami, coraz częściej jest wyjątkiem, nie regułą. Zanik państwa dobrobytu wyraża się nie tylko w widocznych tendencjach, ale także w tym, czego nie można bezpośrednio zaobserwować. Istnieje szeroko rozpowszechnione przekonanie, że informacjonizm i państwo dobrobytu to antagoniści, mimo że dotychczas nie przeprowadzono poważnej debaty na temat tego, czy te dwa czynniki można jakoś połączyć. Informacyjne państwo dobrobytu jest jednak możliwe. Jego jądrem jest ów
98
*
rozdział 4 90 80
80
70 60 50 40 30 20 14
Brak danych
10 0 Finlandia
USA
Singapur
Ryc. 4.3. Zbiorowa ochrona świata pracy mierzona współczynnikiem uzwiązkowienia (procentowo), 1996
Źródło: Christian Bratt, Labor Relations in IS Countries, Swedish Employers Confederation, Stockholm 1996.
szlachetny krąg, w którym gospodarka informacyjna i państwo dobrobytu niejako „żywią się sobą nawzajem”, włączając tradycyjne elementy sprawiedliwości społecznej i zbiorowej ochrony pracy. Całkowicie „informacyjne” państwo dobrobytu byłoby jednak czymś zupełnie nowym. Nadanie państwu dobrobytu wymiaru informacyjnego oznacza zastosowanie technologii informacyjnych dla jego celów, a także odnowienie jego struktur dzięki dynamiczniejszej organizacji sieciowej. Tego typu innowacje jednocześnie zwiększają produktywność usług publicznych i zmniejszają finansową presję na państwo. Wyzwania te nabierają coraz większego znaczenia we współczesnym kontekście, na który składają się społeczne sprzeczności związane z rosnącymi nierównościami i wykluczeniem. Na takim właśnie globalnym tle fiński model wydaje się szczególnie interesujący, ponieważ pokazuje, czym informacyjne państwo dobrobytu mogłoby być w praktyce.
dobrobyt narodu * 99
Społeczeństwo informacyjne i państwo dobrobytu Podstawowymi składnikami fińskiego państwa dobrobytu były bezpłatna edukacja (brak opłat od przedszkola po uniwersytet, darmowe podręczniki i wyżywienie aż do szkoły średniej, do tego granty studenckie finansujące dalszą edukację), bardzo tania służba zdrowia (w większości darmowe ośrodki zdrowia, niedrogie szpitale, refundowane częściowo leki, opieka domowa) oraz zabezpieczenia społeczne poprzez transfery dochodów (ubezpieczenia emerytalne, chorobowe, inwalidzkie, od bezrobocia, pomoc w opiece nad dziećmi, dopłaty do zarobków). Najważniejszą cechą systemu, obok bezpłatności, zawsze była powszechność – podstawą prawa do zabezpieczenia socjalnego jest obywatelstwo (bądź od pewnego czasu – mieszkanie na fińskim terytorium), dzięki czemu poziom świadczeń socjalnych, do których dana osoba jest uprawniona, zasadniczo nie wynika z wysokości jej dochodów (choć zarobki i zapotrzebowanie są oczywiście brane pod uwagę). Trzecią cechą tego systemu jest jego w dużej mierze publiczny charakter: większość usług zapewnia państwo (na przykład utrzymuje wszystkie właściwie szkoły, a także pokrywa 76% nakładów na ochronę zdrowia). Stosując znany żargon badaczy państwa dobrobytu, model fiński ma charakter instytucjonalny75 i socjaldemokratyczny76. To właśnie ten system odpowiada za niski poziom niesprawiedliwości i społecznego wykluczenia w Finlandii. Zanim jednak stwierdzimy ostatecznie, że specyficzny fiński model społeczeństwa informacyjnego faktycznie istnieje, musimy zadać sobie zasadnicze pytanie. Można przecież argumentować, że fińskie połączenie państwa dobrobytu i społeczeństwa informacyjnego to zaledwie złudzenie skrywające fakt jednoczesnego rozkwitu społeczeństwa informacyjnego i zmierzchu państwa dobrobytu. Zgodnie z taką interpretacją bylibyśmy świadkami ostatniego momentu, kiedy te dwa modele jeszcze na siebie nachodzą. Kwestią zasadniczą jest zatem rozpoznanie, z czym naprawdę mamy do czynienia. Przybliżanie się do odpowiedzi możemy zacząć od analizy innej wersji diagramu przedstawionego w rozdziale pierwszym (ryc. 4.4, 1.5). Spojrzenie na społeczeństwo informacyjne z perspektywy czasowej sięgającej lat 70. jest konieczne, by w pełni zrozumieć kierunki rozwoju fińskiego państwa dobrobytu. Rycina 4.4 daje nam mocne dowody na to, że ogólna tendencja w przypadku niesprawiedliwości i społecznego
100
*
rozdział 4 150
0,400 Wskaźnik prizonizacji (na 100 tys. mieszkańców)
137
Wskaźnik Giniego
125
0,350
113 106 100
0,300
75
69
50
0,250
0,200 1966
1970
1980
1990
Ryc. 4.4. Niesprawiedliwość społeczna i wykluczenie społeczne w procesie transformacji od społeczeństwa przemysłowego do sieciowego w Finlandii, 1966–1990
Źródła: dane dotyczące wskaźnika Giniego na podstawie: Klaus Deininger, Lyn Squire, A New Data Set Measuring Income Inequality, World Bank, Washington, DC 1996, http://www.worldbank.org/research/growth/dddeisqu.htm, Marja Riihelä, Risto Sullström, Tuloerot ja eriarvoisuus suuralueilla pitkällä aikavälillä 1971–1998 ja erityisesti 1990-luvulla (Różnice dochodów i nierówności wg regionów w dłuższej perspektywie lat 1971–1998, a zwłaszcza w latach 90.), Government Institute for Economic Research, Helsinki 2001. Dane dotyczące liczby więźniów za: Hans von Hofer, Nordic Criminal Statistics 1950–1995, Stockholm University, Stockholm 1997.
wykluczenia w Finlandii była malejąca, a przynajmniej ich wskaźniki pozostawały na niskim poziomie przez wszystkie lata rozwoju społeczeństwa informacyjnego pomiędzy 1966 a 1990 rokiem. Jak pokazano w rozdziale pierwszym, wszystko to wyraźnie kontrastuje ze Stanami Zjednoczonymi, gdzie przeskok od społeczeństwa przemysłowego do informacyjnego odwrócił kierunek rozwoju i dał w efekcie bardzo wysoki poziom zarówno rozwarstwienia, jak i społecznego wykluczenia. Ta bardzo ważna obserwacja nie jest jednak wystarczająca. Jako że w latach 1966–1990 fińską gospodarkę charakteryzował niemal stały wzrost, za prawdziwy sprawdzian dla fińskiego państwa dobrobytu musimy uznać okres recesji w latach 1990–1993. Recesja ta także była związana z przejściem
Zmiana roczna (w procentach)
dobrobyt narodu * 101 20,0
15,0
10,0
5,0
0 20 0
9 19 9
8 19 9
19 97
6 19 9
19 95
4 19 9
19 93
2 19 9
19 91
19 9
0
0,0
—5,0 PKB po uwzględnieniu inflacji (zmiana roczna) —10,0
Stopa bezrobocia
Ryc. 4.5. PKB i stopa bezrobocia, 1990–2000
do globalnej gospodarki informacyjnej. Spowodowała ją kombinacja takich czynników, jak częściowe niepowodzenie liberalizacji rynków finansowych (moment krytyczny kształtowania się rynków finansowych na świecie), co pociągnęło za sobą zaciąganie kredytów hipotecznych pod zastaw za wysoko wycenionych nieruchomości, oraz jednoczesny spadek gospodarczy w państwach zachodnich (kolejny przezwyciężony kryzys kapitalizmu), połączony z rozpadem Związku Radzieckiego (spowodowanym klęską w przystosowaniu komunizmu do gospodarki informacyjnej), a zatem kryzys obu fińskich rynków zbytu. Recesja w Finlandii, mierzona zatrudnieniem i poziomem PKB, była głębsza niż w jakimkolwiek innym kraju przemysłowym: dochód narodowy brutto spadł o ponad 13%, a poziom bezrobocia wzrósł z 3,5 do 17% w 1994 roku (por. ryc. 4.5). Jakie konsekwencje miała tak głęboka recesja dla fińskiego państwa dobrobytu? Z racji ogromnej wagi tego zagadnienia Akademia Fińska rozpoczęła w 1998 roku wielki program badawczy o nazwie „Kryzys gospodarczy
102 * rozdział 4 12%
10%
8%
6%
4%
2%
0 20 0
9 19 9
8 19 9
19 97
6 19 9
19 95
4 19 9
19 93
2 19 9
19 91
19 9
0
0%
Ryc. 4.6. Pracownicy na niepełnym etacie (udział w całkowitej sile roboczej), 1990–2000
Źródło: Statistics Finland.
lat 90.”, w który zaangażowano ponad setkę ekspertów z różnych dziedzin, koncentrując się na kwestii wpływu recesji. Program zakończono jesienią 2001 roku. Opierając się na obszernej analizie danych empirycznych, można (na potrzeby tej książki) wysunąć wniosek, że pomimo znacznych cięć wydatków socjalnych i w ochronie zdrowia, a także wprowadzenia zaostrzonej kontroli zużycia środków – najważniejsze elementy fińskiego państwa dobrobytu w dziedzinie edukacji, ochrony zdrowia i usług socjalnych zasadniczo nie uległy zmianie77. Nadal opiera się ono na bezpłatnym systemie oświaty publicznej, powszechnych ubezpieczeniach zdrowotnych, niezależnym od wysokości dochodu ubezpieczeniu emerytalnym itd. Omawiany program badawczy podkreślał jednak kilka niepokojących tendencji. Opieka domowa nad starszymi, opieka psychiatryczna i pomoc uzależnionym – a zatem tradycyjne elementy państwa dobrobytu – zostały znacząco ograniczone. Co więcej, badania dostarczyły dowodów, że w końcówce lat 90. nastąpił pewien wzrost nierówności dochodów, który można przypisać kombinacji długoterminowego bezrobocia najbiedniej-
dobrobyt narodu * 103
szych i wzrostu dochodów z kapitału u najbogatszych78. Podkreśla się, że nic nie wskazuje na kształtowanie się podklasy wykluczonych, aczkolwiek zaobserwowany wzrost nierówności dochodów jest już znaczący i staje się rzeczywistym wyzwaniem, szerzej omówionym w rozdziale ósmym. Oczywiste i zasadnicze pytanie brzmi: jaka jest skala wpływu recesji na welfare state w Finlandii? Licząc na podstawie danych z roku 1998 (a więc szczytowego, jeśli chodzi o zyski na przykład z tzw. opcji na akcje), indeks Giniego wynosi tu 0,245, a więc sytuuje się w tym samym przedziale co w roku 1990 (0,200–0,250). W dodatku, o ile w USA wskaźnik ten (0,419) był w 1998 roku znacząco wyższy niż w końcu lat 60., czyli przed nadejściem społeczeństwa informacyjnego, o tyle w Finlandii w tym samym 1998 był znacznie niższy niż w dobie „przedinformacyjnej” – w roku 1966 (0,318)79. Fińskie dane wskazują wciąż na jeden z najniższych na świecie indeksów Giniego, który pozostaje cechą wyróżniającą fiński model, co wykazał między innymi Kautto w swym studium porównawczym80. Jak dotąd wszystko więc prowadzi nas do wniosku, że pomimo presji ze strony globalnej gospodarki informacyjnej Finlandia nadal zachowuje swą odrębną formułę społeczeństwa informacyjnego połączonego ze szczodrym państwem dobrobytu.
Zbiorowa ochrona pracy Kolejnym tradycyjnym aspektem państwa dobrobytu była zbiorowa ochrona praw pracowniczych. To właśnie związki zawodowe stanowiły główne historyczne źródło państwa dobrobytu. Z tego powodu globalny zmierzch welfare state łączy się ze spadkiem poziomu zbiorowej ochrony praw pracowniczych, jak również szeroko rozpowszechnionym przekonaniem, że praca w gospodarce informacyjnej i uzwiązkowienie nieomal się wykluczają. Oznacza to zanik dawnej umowy społecznej między państwem, światem pracy i kapitałem, której nie zastępuje żaden nowy kontrakt. Niezwykle ważne jest, aby przypadek Finlandii rozumieć właśnie w tym kontekście. W fińskim państwie dobrobytu pracownicze związki zawodowe zawsze należały do szczególnie ważnych aktorów. Związki dbają nie tylko o interesy swoich pracujących członków, tworzą także ważną społeczną sieć zabezpieczeń dla bezrobotnych dzięki rozbudowanym ubezpieczeniom od bezrobocia. Różnica względem globalnych tendencji
104
*
rozdział 4
polega na tym, że w latach 90. około 80% fińskiej siły roboczej pozostawało członkami związków zawodowych (w porównaniu z 14% w USA)81. Fiński model stosunków w przemyśle, polegający na tym, że co roku odbywają się zbiorowe negocjacje między państwem, pracownikami i pracodawcami, cały czas funkcjonuje. Silna pozycja związków zawodowych nie stanowiła hamulca dla rozwoju „pracy informacyjnej”, jakiej potrzebuje gospodarka. Rządowa agencja Statistics Finland przeanalizowała na nasz użytek rozwój form tzw. pracy elastycznej (samozatrudnienia, pracy okresowej i na część etatu) w Finlandii w latach najbardziej widocznego rozwoju społeczeństwa informacyjnego, to jest 1990–2000. Pełne dane dotyczące tego obszaru zamieszczone są w załączniku. Wynika z nich, że udział elastycznych form zatrudnienia w Finlandii w roku 2000 był stosunkowo duży – wynosił 37,7% wszystkich miejsc pracy. W ciągu poprzedniej dekady znacznie zatem wzrósł. Z powodu zmiany kryteriów klasyfikacji najlepszym wskaźnikiem owego wzrostu niech będzie udział pracowników na niepełnym etacie: pomiędzy rokiem 1990 i 2000 udział ten zwiększył się o 41%, co pokazuje ryc. 4.6. Wszystko to sprawia, że model fiński funkcjonuje na przekór globalnej tendencji: łączy „pracę w warunkach gospodarki informacyjnej” (w tym nowe formy elastyczności) ze zbiorową ochroną praw pracowniczych. Wydaje się, że stało się to możliwe w konsekwencji dwukierunkowego procesu: dopuszczając nowe formy elastyczności niezbędne gospodarce, związki zawodowe (a zatem państwo dobrobytu) zachowały współcześnie pozycję partnera w negocjacjach z kapitałem, podczas gdy samo państwo, utrzymując wszechstronne finansowanie świadczeń socjalnych, niezależnie od faktu zatrudnienia, ułatwiło pracownikom akceptację zasad elastyczności w gospodarce informacyjnej. Na podstawie danych Statistics Finland można także sformułować zaskakujące wnioski na temat pracy elastycznej. Chociaż udział elastycznych form zatrudnienia rósł szybciej w sektorze IT niż w pozostałych branżach (67%, zmierzone za pomocą dostępnych wskaźników tymczasowego zatrudnienia), w 2000 roku pozostawał na poziomie 18,8%. Pozostaje to w zgodzie z ogólnym wzrostem poziomu elastycznego zatrudnienia w gospodarce informacyjnej, nieoczekiwany jest jednak fakt, że poziom elastyczności jest niższy w sektorze IT, będącym przecież
Zmiana roczna (w procentach)
dobrobyt narodu * 105 7,0 Wydatki na ochronę socjalną
6,5
PKB po uwzględnieniu inflacji
6,0 5,5 5,0 4,5 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5
0* 20 0
9* 19 9
8 19 9
19 97
19 9
6
0,0
Ryc. 4.7. Wzrost PKB oraz wzrost wydatków na cele społeczne, 1996–2000
Uwagi: „*” oznacza dane szacunkowe.
lokomotywą rozwoju. W rozdziale ósmym omówione zostanie ważne wyzwanie, jakie rodzi ta sytuacja.
Informacyjne państwo dobrobytu Empiryczne obserwacje potwierdzają tezę, że model fiński łączy dynamiczną gospodarkę informacyjną z dużo większą sprawiedliwością społeczną i silniejszą zbiorową ochroną praw pracowniczych (a więc zadaniami tradycyjnie przypisanymi welfare state), niż wskazywałby trend globalny. Nie jest to już jednak dawny typ państwa dobrobytu, które traktowano jak rodzaj balsamu uśmierzającego najgorsze skutki działań gospodarczych i które przyjmowało zdecydowanie defensywną postawę wobec gospodarki.
spis treści
wstęp Edwin Bendyk * Fałszywa alternatywa
5
podziękowania
16
1 Fińskie społeczeństwo informacyjne w kontekście globalnym
20
2 Dolina Komórkowa
39
3 Innowacja w dziedzinie innowacji
64
4 Dobrobyt narodu
95
Nokia, Finlandia a transformacja fińskiej gospodarki
Niespodziewany system innowacji: państwo, świat biznesu, uniwersytety i hakerzy
Społeczeństwo informacyjne i państwo dobrobytu
5 Społeczeństwo informacyjne na szczeblu lokalnym
Dynamika przestrzenna, technologie informacyjne a polityka państwa
6 Siła tożsamości
Tożsamość jako siła napędowa społeczeństwa
120 144
informacyjnego – społeczeństwo informacyjne budujące tożsamość
7 Fiński model społeczeństwa informacyjnego
156
*
228
*
spis treści
8 Wnioski I
167
9 Wnioski II
181
załącznik
187
przypisy
192
bibliografia
206
spis rycin
220
spis map i tabel
222
indeks
223
Wyzwania dla Finlandii
Uczenie się od Finlandii