Egzekwujcie swoje prawa by Krytyka Polityczna

EGZEKWUJCIE SWOJE PRAWA

European Alternatives (EA) is a transnational civil society organisation and citizen movement promoting democracy, equality and culture beyond the nation state. This publication has been produced with the Þnancial support of the Fundamental Rights and Citizenship Programme of the European Union. The contents of this publication are the sole responsibility of European Alternatives and can in no way be taken to reßect the views of the European Commission. European Alternatives is implementing the project in partnership with eleven organisations across Europe: > Academia Cidada > Centro di eccellenza Altiero Spinelli > CIDEM > Consiglio Nazionale delle Ricerche > European Civic Forum > Human Rights League / Liga za ľudské práva > Hungarian Europe Society > Insitutul European din Rom‰na > Krytyka Polityczna > Move BG > Tele Radio City

Pobierz wersję elektroniczną scenariusza lekcji, na podstawie którego zorganizujesz warsztaty dla młodzieży z zakresu praw obywatela i obywatelki Unii Europejskiej: www.krytykapolityczna.pl www.citizenrights.euroalter.com/?lang=pl.

ZADOWOLONY SPIS TREŚCI 04

Wprowadzenie

05 06

1: Prywatność w sieci > Dowiedz się > Zrozum > Kiedy moje dane osobowe mogą być gromadzone? > Jakie przysługują mi prawa wynikające z Dyrektywy o ochronie danych osobowych? > Studium przypadku 1: Il diritto all’oblio > Kontekst > Sprawa > Proces > Orzeczenie > Ocena

07 08 09

10 11 12 14

15 16 17 18 19 20

21 22 23 24 25 26

2: Prawa osób LGBTQI > Dowiedz się > Zrozum > Studium przypadku 2: Prawo do niedyskryminacji ze względu na orientację seksualną > Kontekst > Sprawa > Proces > Orzeczenie > Ocena 3: Prawa pracy i społeczne > Dowiedz się > Zrozum >Należyte i sprawiedliwe warunki pracy > Ochrona zdrowia > Edukacja > Emerytury > Studium przypadku 3:Lekcje religii w szkołach > Kontekst > Sprawa > Proces > Orzeczenie > Cena

29 30 31 32

5: Prawa Romów > Dowiedz się > Zrozum > Studium przypadku 5: Sterylizacja a romskie kobiety > Kontekst > Sprawa > Proces > Orzeczenie > Ocena

34 35

6: Obywatelstwo > Dowiedz się > Zrozum > Prawo do swobodnego przemieszczania się i pobytu > Prawo do głosowania i kandydowania (prawa wyborcze) > Prawo do korzystania z opieki dyplomatycznej i konsularnej > Prawo do składania petycji do instytucji europejskich oraz prawo odwoływania się do Rzecznika Praw Obywatelskich > Prawo do zwracania się do instytucji UE i otrzymania od nich odpowiedzi > Prawo dostępu do rejestru dokumentów Parlamentu, Komisji i Rady > Europejska inicjatywa obywatelska > Studium przypadku 6: Utrata Obywatelstwa > Kontekst > Sprawa > Proces > Orzeczenie > Ocena

38 39

4: Migracje > Dowiedz się > Zrozum > Swoboda przemieszczania się > Wspólny europejski system azylowy (CEAS) > Dyrektywa kwalifikacyjna > Warunki przyjęcia > Ośrodki odosobnienia > Nielegalni migranci oraz osoby, którym odmówiono prawa azylu > Studium przypadku 4: Orientacja seksualna jako podstawa do ochrony migrantów > Kontekst > Sprawa > Orzeczenie > Ocena

WPROWADZENIE Niniejszy ebook przedstawia fragment badań, przeprowadzonych w ramach projektu analizującego rolę Unii Europejskiej w obronie praw obywatelskich – wskazuje na obszary, gdzie odpowiednie ustawodawstwo chroniące obywateli istnieje oraz luki w tego typu ochronie. Przytacza również orzeczenia sądowe, które miały wpływ na prawa osób zamieszkujących na terytorium Unii. Wykorzystując odpowiednio dobrane tematy oraz omówione w tej książce przypadki, wskazujemy wyraźnie, że chociaż Unia Europejska wprowadziła ustawodawstwo, które w pewnym stopniu chroni prawa obywatelskie oraz prawa podstawowe, ograniczenia w sytuacjach, w których UE nie zawsze ma kompetencje do działania na obszarze ochrony praw, ogranicza jej zdolność do realizowania założycielskich wartości unijnego projektu: „szacunku dla ludzkiej godności, wolności, demokracji, równości, praworządności i przestrzegania praw mniejszości”. Przedstawiany Państwu ebook powstał z myślą o tych, którzy jeszcze nie zapoznali się z prawami obywatela w Europie i chcieliby się dowiedzieć więcej na ten temat. Ma służyć celom edukacyjnym i można z niego korzystać równolegle z zestawem narzędzi edukacyjnych, również opracowanych przez European Alternatives w ramach niniejszego projektu. W omówieniu poszczególnych tematów znajdziecie fragment streszczający potrzebne informacje i zatytułowany „Dowiedz się”, po którym następuje bardziej szczegółowe wyjaśnienie („Zrozum”), a także studium przypadków ilustrujących dany temat.

AUTORZY AUTORI Materiał powstał na podstawie badań przeprowadzonych przez Centro di Eccellenza Altiero Spinelli, Consiglio Nazionale delle Ricerche i Insitutul European din Româna, a opracował go zespół pracowników European Alternatives. Opis przypadków dostępny jest na stronie internetowej citizenrights.euroalter.com a wkrótce również poprzez akademickie opracowanie w formie ebooka.

1 PRYWATNOŚĆ W SIECI "5

TEMAT 1: PRYWATNOŚĆ W SIECI Dowiedz się

Gwałtowana ekspansja internetu w ciągu ostatniego dwudziestolecia postawiła przed nami nowe wyzwania w zakresie praw człowieka, szczególnie w kwestii równowagi między prawem do wolności mediów oraz wolności słowa z jednej strony a prawem do prywatności i ochrony danych osobowych z drugiej. Kiedy wpiszemy do przeglądarki swoje nazwisko – choć wydaje nam się, że jesteśmy osobami zupełnie nieznanymi – okaże się, że otrzymamy cały wachlarz wyników wyszukiwania na temat nas samych, począwszy od stron mediów społecznościowych po wiadomości oraz inne formy informacji. Większość z nas dysponuje cyfrową tożsamością, składającą się z fragmentów przeszłości i teraźniejszości, trwającą niezmiennie w czasie. Tę naszą tożsamość w sieci mogą wykorzystać za naszą wiedzą lub bez niej inni użytkownicy, którzy się w niej poruszają, i to do celów, jakich sami sobie nawet nie uświadamiamy. Rewelacje, jakie w 2013 r. ujawnił Edward Snowden na temat programów inwigilacji, prowadzonych przez amerykańską Agencję Bezpieczeństwa Narodowego (NSA) oraz brytyjską Centralę Łączności Rządowej (GCHQ) 1 , wzmogły zaniepoko jenie ochroną naszego prawa do prywatności i ochrony danych osobowych w Europie. Zarówno prawo do prywatnego życia, jak i prawo do ochrony danych osobowych mają swoje umocowanie w europejskim ustawodawstwie oraz w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Żadne z tych praw nie jest absolutne, zatem może w pewnych okolicznościach podlegać ograniczeniu. Rządowe systemy inwigilacji wykorzystały właśnie jeden z tych wyjątków, jakim jest bezpieczeństwo narodowe, by uzasadnić swoją ingerencję w prywatność. Tego typu ograniczenia tym trudniej jest kwestionować, że informację o nich utrzymuje się w tajemnicy. Opracowanie prawa do bycia zapomnianym także rodzi wiele poważnych pytań dotyczących roli prywatnych Þrm przy określaniu, kiedy prawo zostało naruszone.

Zrozum Prawo do prywatności oraz prawo do ochrony danych osobowych są zagwarantowane w Europejskiej Karcie Praw Podstawowych, odpowiednio w Artykułach 7 i 8. Na terenie UE i wszystkich państw członkowskich zagwarantowane jest także prawo do poszanowania życia prywatnego, które sformułowane zostało w Artykule 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Ochronę danych osobowych reguluje Dyrektywa UE przyjęta w 1995 r., która nakłada na państwa członkowskie obowiązek wprowadzenia ustawodawstwa o ochronie danych osobowych. Dyrektywa o ochronie danych osobowych z 1995 r. gwarantuje wszystkim osobom silnie umocowane prawo do przetwarzania i kontroli ich danych osobowych, w tym prawo do odmówienia zgody na przetwarzanie danych oraz prawo dostępu do danych. „Administrator” danych musi dopilnować, aby konkretną informację gromadzić do „określonych, jednoznacznych i legalnych celów”2 i by zgromadzone dane były rzetelne. W przeciwnym razie musi je uaktualnić lub usunąć3. Dyrektywa o ochronie danych osobowych zobowiązuje jednak państwa członkowskie, żeby w przypadku interesu publicznego przewidzieć szereg wyjątków. Oznacza to, że te same normy ochrony danych osobowych nie mają zastosowania w odniesieniu do dziennikarstwa czy potrzeb literackich bądź artystycznych. Europejski Trybunał Sprawiedliwości orzekł niedawno, że „prawo do ochrony danych osobowych nie stanowi (…) prerogatywy o charakterze absolutnym i powinno być oceniane w świetle jego funkcji społecznej”4; należy je ponadto rozważać z zastrzeżeniem zasady proporcjonalności5 . Prawo wolności słowa często pozostaje w sprzeczności z prawem do ochrony danych osobowych. To oznacza, że jest to kolejne podstawowe prawo, które w przeciwieństwie do zakazu tortur i niewolnictwa nie stanowi prerogatywy o charakterze absolutnym i powinno być „oceniane w świetle funkcji społecznej”6 .

http://www.theguardian.com/world/interactive/2013/nov/01/snowden-nsa-Þles-surveillance-revelations-decoded#section/1

Artykuł 6 (1) (b) Dyrektywa 95/46/WE.

Artykuł 6 (1) (d) Dyrektywa 95/46/WE.

Wyrok w sprawach połączonych C-92/09 and C-93/09 Volker und Markus Schecke GbR i Hartmut Eifert / Land Hessen, 9/XI/2010, par. 48.

Obszerniejsza dyskusja na temat prawa do przetwarzania danych osobowych i jej braku prerogatywy absolutności, patrz: Jeanne Mifsud Bonnici “Exploring the non-absolute nature of the right to data protection”, International Review of Law, Computers & Technology 28:2 (2014), 131 – 143. 5

Case C-112/00 Schmidberger, 12 June 2003, par. 80.

Unijne zasady ochrony danych osobowych również są w tej chwili rewidowane. W 2012 r. Komisja Europejska zaproponowała nowe regulacje, które miałyby harmonizować sposób podchodzenia do ochrony danych osobowych przez wszystkie państwa członkowskie, a konkretnie prawo do bycia zapomnianym, zobowiązując wszystkie pozaeuropejskie Þrmy oferujące usługi Europejczykom do przestrzegania unijnego prawa do prywatności7 .

Kiedy moje dane osobowe mogą być gromadzone? 8

> Twoje dane osobowe mogą zostać przetworzone tylko pod warunkiem spełnienia jednego z następujących kryteriów: jeśli udzielisz na to zgody, jeśli są potrzebne do umowy, w twoim żywotnym interesie, w uzasadnionym interesie osób trzecich (o ile tylko twoje podstawowe prawa nie są nadrzędne w stosunku do tego ostatniego) lub w interesie publicznym. > Przy danych wrażliwych obowiązują bardziej rygorystyczne wymogi zgody. Nie wolno ich gromadzić tylko i wyłącznie dla potrzeb umowy. Dane wrażliwe obejmują informację o naszej rasie i pochodzeniu etnicznym, poglądach politycznych, przekonaniach religijnych i ÞlozoÞcznych, członkostwie w związkach zawodowych, zdrowiu czy życiu seksualnym. > Muszą być one gromadzone w sposób zgodny z prawem. Oznacza to, że nie tylko istnieje konkretne prawo, które pozwala organowi rządowemu lub Þrmie gromadzić Twoje dane, ale także że prawo dotyczy jednego z powodów wymienionych w Dyrektywie lub że dane gromadzone są z powodu praw lub wolności osób trzecich. Musi się to też odbywać w społeczeństwie demokratycznym, co oznacza, że gromadzenie danych ma wynikać z palącej potrzeby społecznej, z zastrzeżeniem zasady proporcjonalności. > Cel gromadzenia danych osobowych musi być jasno i wyraźnie sformułowany, zanim rozpocznie się ich gromadzenie. Gromadzenie danych bez określonego celu jest niezgodne z prawem. Przekazanie danych osobie trzeciej wymaga podstawy prawnej. > Gromadzić można tylko dane adekwatne, właściwe i nie wykraczające poza cele, dla których są gromadzone – dane muszą być gromadzone na podstawie zdeÞniowanego celu. Osoba gromadząca dane musi sprawdzić także, czy są one rzetelne i aktualne. Co więcej, dane nie mogą być przechowywane w taki spos—b, kt—ry pozwoli na zidentyÞkowanie os—b przez okres dłuższy niż realizacja celu uzasadniającego gromadzenie danych. Jeśli jednak miałyby zostać przechowywane dłużej, to tylko w sposób, który zapewni im charakter anonimowy. > Administrator Twoich danych musi Cię informować, jak są one wykorzystywane i starać się realizować życzenia, jakie masz wobec swoich danych. > Administratorzy Twoich danych mają obowiązek chronić bezpieczeństwo i poufność Twoich danych. Dostawca usług telekomunikacyjnych ma obowiązek poinformować Cię, jeśli naruszone zostało bezpieczeństwo Twoich danych.

http://ec.europa.eu/justice/data-protection/

http://www.echr.coe.int/Documents/Handbook_data_protection_ENG.pdf

Jakie przysługują mi prawa wynikające z Dyrektywy o ochronie danych osobowych? Z Dyrektywy wynikają dla Ciebie następujące prawa9: > do bycia poinformowanym, jeśli jakaś osoba lub Þrma przechowuje Twoje dane w swoich zbiorach (strony internetowe, bazy danych, dostawca danych) > do poprawienia lub usunięcia danych, jeśli są niekompletne lub nieścisłe > do uzyskania pełnej informacji i wyrażenia zgody, jeśli strona internetowa chce zachować lub odzyskać informację z Twego komputera, bądź śledzić Cię, kiedy jesteś w sieci > do prowadzenia poufnej komunikacji w sieci (np. e-mail) > do uzyskania informacji, że Twoje dane osobowe przechowywane przez dostawcę usług zostały zagubione, skradzione lub ujawnione w jakiś inny sposób, co może mieć negatywny wpływ na Twoją prywatność > do odmowy przyjmowania niezam—wionej informacji handlowej (spamu).

http://europa.eu/youreurope/citizens/shopping/buy-sell-online/accessibility-data/index_en.htm

Studium przypadku1: Prawo do bycia zapomnianym Kontekst

Niewiele jest osób, które nie zostawiły żadnego śladu cyfrowego. Często jest to po prostu mieszanka informacji z mediów społecznościowych oraz informacje o nas z wydarzeń, w których uczestniczyliśmy, informacje o naszych osiągnięciach, a także informacje na nasz temat z wiadomości. Bardzo łatwo je wyszukać za pomocą wyszukiwarki internetowej. To właśnie na skutek niezadowolenia Costeja Gonzaleza z jego cyfrowej tożsamości Europejski Trybunał Sprawiedliwości orzekł, że ma on prawo być zapomnianym10 .

Sprawa

‑

Costeja Gonzalez zaprotestował przeciwko temu, że wykorzystując wyszukiwarkę Google, do której wpisał swoje nazwisko, odnalazł dwa ogłoszenia o aukcji swego domu, sprzedawanego, by pokryć długi, jakie miał wobec opieki społecznej. Informacje te zostały umieszczone w hiszpańskiej gazecie ponad 10 lat przed złożeniem przez niego skargi. Dług został już spłacony. Jednak, ze względu na wysokie pozycjonowanie w wyszukiwarce, informacje te powodowały kłopoty w życiu zawodowym Gonzaleza11 . ‑

Proces Costeja Gonzalez złożył dwie prośby do Hiszpańskiej Agencji Ochrony Danych w 2010 r. Po pierwsze, żeby ze strony internetowej zniknęło ogłoszenie, po drugie, by zażądać od Google Spain i Gooble Inc. usunięcia linku ze swojej wyszukiwarki. Agencja odmówiła polecenia usunięcia ogłoszenia, ponieważ zostało zamieszczone tam zgodnie z prawem. Zgodziła się jednak, że należałoby usunąć linki do niego z wyszukiwarki Google’a. Google Spain i Google Inc. odwołały się do Sądu Najwyższego Hiszpanii, który zwrócił się do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości o orzeczenie w tej sprawie12 . ‑

Orzeczenie W dniu 13 maja 2014 r. Europejski Trybunał Sprawiedliwości orzekł, że mamy prawo do bycia zapomnianym i zgodził się z Hiszpańską Agencją Ochrony Danych, że Google Inc. oraz Google Spain powinny usunąć z wyświetlanej listy link do ogłoszenia Gonzaleza. Sędziowie nie wymagali, aby po upływie określonego czasu dane usuwane były automatycznie, podkreślili za to, że wszyscy powinniśmy mieć dostęp do linku pozwalającego na usunięcie informacji, jeśli jest ona „nieadekwatna, niewłaściwa lub przestała być właściwa bądź wykracza poza cele”13. ‑

W praktyce sprawa spowodowała, że Google oraz kilka podobnych Þrm, takich jak Big, wprowadziła nowy system umożliwiający prośbę o usunięcie danego linku z listy wyników wyszukiwania. W 28 państwach członkowskich UE dostępne są dla osób indywidualnych formularze, na których użytkownicy Internetu mogą występować o usunięcie linku do pewnej informacji, którą uznają za „nieadekwatną, niewłaściwą lub taką, która przestała być właściwa”. Google zatrudnił zespół ekspertów prawnych, by oceniali zasadność każdej indywidualnej prośby w zależności od takich kryteriów jak to, kiedy materiał powstał i jakie jest zainteresowanie dostępem do jego treści. Po zaakceptowaniu takiej prośby Google wysyła zawiadomienie do administratora strony z informacją, że usunie link łączący dany artykuł z nazwiskiem osoby. Informacja nadal pozostanie w sieci, w dalszym ciągu będzie ją można wyszukać, tyle że przez podanie innego słowa kluczowego. Posłużmy się takim oto przykładem: dokument zatytułowany „Przesłuchanie Alexandra Dalkirka w sprawie włamania przy Old Road 94” może zostać usunięty z połączenia do „Alexander Dalkirk”, lecz nadal pojawi się, jeśli jako wyrażenie kluczowe wpiszemy „włamanie przy Old Road 94”. Zatem „zapomniany” nie jest do końca właściwym określeniem, gdyż artykuł będzie po prostu trochę trudniej znaleźć. Do tej pory Google otrzymał ponad 230 tys. próśb o usunięcie informacji, z

-10 Patrz: “Reference for a preliminary ruling from the Audiencia Nacional (Spain) lodged on 9 March 2012” dostępny na: http://eur-lex.europa.eu/legalcontent/EN/TXT/?qid=1427291304831&uri=CELEX:62012CN0131 11

Ibid.

czego ok. 60%14 odrzucił. ‑

Ocena Orzeczenie to, przyjęte jako kontrowersyjne 15, spotkało się z krytyką nie tylko dostawców wyszukiwarek internetowych, ale również orędowników wolności słowa i praw człowieka jako takich16 . ‑

‑

Krytyczne uwagi prawne skupiły się na braku klarowności orzeczenia Trybunału w kwestii „prawa do bycia zapomnianym”. Stanowi to źródło wielu niejasności przy wprowadzaniu w życie orzeczenia. Niepokój budzi przede wszystkim nadmiernie szeroka deÞnicja ãadministrator—w danychÓ przedstawiona przez Trybunał oraz tekst mający zrównoważyć orzeczenie. Wyznacza on raczej priorytety niż „równowagę”, przypisując priorytet prawu do prywatności nad innymi fundamentalnymi prawami17. ‑

Orzeczenie nie jest także czytelne w kwestii obowiązków wyszukiwarek lub innych niż Google pośredników. Co tak naprawdę jest „wyszukiwarką”? W tej chwili Google w zasadzie kontroluje 90% rynku wśr—d Þrm zajmujących się takimi usługami. Niemniej orzeczenie jest na tyle szerokie, że może mieć wpływ również na Þrmy mniejsze. Niekt—re z nich oferują bardziej wyspecjalizowane mechanizmy wyszukiwania, ale dysponują mniejszymi środkami, by poradzić sobie z „prawem do bycia zapomnianym”. Jednocześnie orzeczenie utrzymuje, że „prawo do bycia zapomnianym” może „być ograniczane” w zależności od „roli, jaką podmiot danych odgrywa w życiu publicznym”18 , a i granica między życiem publicznym i prywatnym jest trudna do określenia. ‑

Oprócz krytyki natury prawnej, inne uwagi krytyczne skupiały się na potencjalnym negatywnym wpływie orzeczenia Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Krytycy obawiają się, że orzeczenie to doprowadzi do „cichego podmywania”19 i zamiatania pod dywan. Umożliwienie indywidualnym osobom zgłaszania prośby, by zostali usunięci z listy, rodzi niepokoje, ponieważ może doprowadzić do ukrywania informacji interesującej dla opinii publicznej, dotyczącej np. niewygodnych faktów związanych z przedstawicielami życia publicznego. Ponieważ prawo do prośby o odłączenie linku do informacji przysługuje każdemu, zaistniały obawy przed autocenzurą czy próbami pisania na nowo historii. ‑

Podkreślano również trudności z realizacją „prawa do bycia zapomnianym”, począwszy od wysiłków poradzenia sobie z lawiną potencjalnych próśb o określenie spójnego stanowiska w kwestii „prawa do bycia zapomnianym” a resztą świata20. Wraz z orzeczeniem Trybunału istotnemu przedeÞniowaniu uległa rola wyszukiwarek. Mają się teraz stać sędzią podstawowych praw. Google przestał już być zwykłym „pośrednikiem” nie podlegającym obowiązkowi ochrony danych. Wręcz przeciwnie – musi aktywnie uczestniczyć w zapewnieniu obywatelom jakiejś formy kontroli nad ich cyfrową tożsamością. ‑

Orzeczenie z satysfakcją przyjęły natomiast osoby niezadowolone, że Internet poprzez swoje wyszukiwarki potraÞ wyeksponować pewne elementy z naszego życia kosztem innych. Stanowisko Trybunału podoba się również organizacjom pozarządowym, które uznały, że może ono odegrać istotną rolę w takich obszarach jak rehabilitacja byłych więźniów lub w przypadku osób, które jako dzieci lub nastolatki formułują w Internecie różne sądy, a później ich żałują21 . ‑

Wróć do strony głównej na temat prawa do prywatności i poczytaj, co w tej sprawie robi społeczeństwo obywatelskie. Tutaj możesz przeczytać więcej o tym przypadku.

-14 Zobacz: “European privacy requests for search removals,” Google (updated March 23, 2015), dostępny na: http://www.google.com/ transparencyreport/removals/europeprivacy/?hl=en-US -15 Zobacz np. James Ball “EU’s “right to be forgotten”: Guardian articles have been hidden by Google,” The Guardian, 2 July 2015, dostępny na: http:// www.theguardian.com/commentisfree/2014/jul/02/eu-right-to-be-forgotten-guardian-google, Mathew Sparkes “Google removes more links under ‘“right to be forgotten”,’” The Telegraph, 15.08.2014, dostępny na: http://www.telegraph.co.uk/technology/google/11038155/Google-removes-more-links-under-right-to-beforgotten.html 16 Cytat za: Sophie Curtis i Alice Philipson “Założyciel Wikipedii: unijne ‘prawo do bycia zapomnianym’ jest głęboko niemorlane” The Telegraph, 6.08. 2014, http://www.telegraph.co.uk/technology/wikipedia/11015901/EU-ruling-on-link-removal-deeply-immoral-says-Wikipedia-founder.html, The ECJ ruling does not provide “the “right to be forgotten”, Big Brother Watch, 14.05. 2014, dostępny na: http://www.bigbrotherwatch.org.uk/2014/05/ecj-ruling-provide-rightforgotten/ -17 Zobacz: Eleni Frantziou “Further Developments in the “right to be forgotten”: The European Court of Justice’s Judgment in Case C-131/12, Google Spain, SL, Google Inc v Agencia Española de Protección de Datos,” Human Rights Law Review (2014), s. 8. 18

Par. 81.

-19 “On being forgotten”, The Economist, 17.05. 2014, http://www.economist.com/news/leaders/21602219-right-be-forgotten-sounds-attractive-itcreates-more-problems-it-solves-being -20 forget.html

Jonathan Zittrain, “Don’t Force Google to ‘Forget,’ New York Times, 14.05.2014, http://www.nytimes.com/2014/05/15/opinion/dont-force-google-to-

-21 “Informacja prasowa: The EU Data Protection Reform 2012: Making Europe the Standard Setter for Modern Data Protection Rules in the Digital Age”, European Commission, 22 January 2012, dostępne na: http://europa.eu/rapid/press-release_SPEECH-12-26_en.htm

"10

2 PRAWA OSÃ&#x201C;B LGBTQI "11

TEMAT 2: PRAWA OSÓB LGBTQI Dowiedz się Karta Praw Podstawowych oraz unijna Dyrektywa 2000/78 jednoznacznie zabrania w pewnych okolicznościach dyskryminacji ze względu na orientację seksualną. Artykuł 21 Karty stwierdza, że „zakazana jest wszelka dyskryminacja ze względu na […] orientację seksualną”. Osoby transseksualne są w ustawodawstwie unijnym chronione mniej jednoznacznie – dyskryminacja osób transseksualnych zgodnie z Kartą Praw Podstawowych22 jest zakazana ze względu na „płeć”, zaś Dyrektywa o równości płci z 2006 r. zakazuje dyskryminacji ze względu na korektę płci w miejscu pracy 23 . ‑

‑

Wszystkie państwa członkowskie prawnie zakazały dyskryminacji ze względu na orientację seksualną w miejscu pracy, jednocześnie wprowadzając wszelkie unijne prawa i akty prawne. W 2014 r. w 24 państwach członkowskich obowiązywał zakaz tego rodzaju dyskryminacji poza miejscem pracy 24. ‑

Ustawodawstwo unijne nie obejmuje jednak zakazu dyskryminacji przeciwko osobom transpłciowym ze względu na orientację seksualną poza sferą zatrudnienia. Wiele państw europejskich25 wymaga od osób transpłciowych sterylizacji w przypadku korekty płci., Niektóre państwa europejskie prawnie nie uznają identyÞkacji płciowej osób transpłciowych. Małżeństwa osób tej samej płci i adopcja nie są dopuszczalne we wszystkich państwach członkowskich. Ponadto państwa członkowskie nie są zobowiązane do uznania małżeństw jednopłciowych zawartych w innym państwie unijnym26. ‑

‑

We wszystkich państwach UE osoby utożsamiające się jako LGBTQI spotykają się z przemocą i dyskryminacją27. Szereg państw unijnych nie uznaje orientacji seksualnej i identyÞkacji płciowej za powód do mówienia o prześladowaniu. ‑

Zrozum Oprócz takich praw jak swoboda przemieszczania się Traktat o funkcjonowaniu UE w Artykule 19 (1) obejmuje prawo do bycia traktowanym bez dyskryminacji ze względu na orientację seksualną. Pozwala on państwom członkowskim na przyjmowanie w granicach swoich kompetencji ustawodawstwa, którego celem jest zwalczanie dyskryminacji ze względu na orientację seksualną. Dyrektywa 2000/78/WE (2000) ustanowiła ramy ogólne do równego traktowania w miejscu pracy i w zawodzie. Celem tej dyrektywy jest ochrona europejskich pracowników przed jakąkolwiek dyskryminacją ze względu na płeć, wiek, rasę, orientację seksualną itd. Podejście to znajduje silniejsze umocowanie w Traktacie z Lizbony, który nadał Karcie Praw Podstawowych rangę równą innym traktatom i który zakazuje „jakiejkolwiek dyskryminacji ze względu na (…) orientację seksualną”. Dyrektywa 2000/78/WE była ważnym krokiem w walce z dyskryminacją ze względu na orientację seksualną w miejscu pracy, gdyż wiele państw UE nie miało wówczas odpowiedniego ustawodawstwa w tym zakresie. Kwestię tę rozwija Dyrektywa 2006/54/WE, mówiąca jednoznacznie o dyskryminacji w miejscu pracy ze względu na płeć, w tym także o dyskryminacji ze względu na zmianę płci. Sprawozdanie Komisji z wdrożenia Dyrektywy 2000/78/WE28 oraz Dyrektywy 2006/54/WE29 stwierdza, że większość państw członkowskich w dużym stopniu obie dyrektywy wdrożyła. Jednak wprowadzenie Dyrektywy 2000/78/WE napotyka jeszcze na pewne trudności. Okazuje się również, że jedynie cztery państwa członkowskie jednoznacznie zakazały dyskryminacji ze względu na zmianę płci, zaś pozostałe ograniczają się do stosowania terminów o szerszym znaczeniu. Dyrektywy te dotyczą tylko dyskryminacji w miejscu pracy i nie wymagają od państw członkowskich zakazu dyskryminacji ze względu na orientację seksualną czy tożsamość płciową w innych obszarach.

http://fra.europa.eu/sites/default/Þles/fra-2014-being-trans-eu-comparative_en.pdf

http://fra.europa.eu/en/speech/2014/tackling-sexual-orientation-and-gender-identity-discrimination-next-steps-eu-and-member

http://tgeu.org/trans-rights-europe-map-2015/

http://europa.eu/youreurope/citizens/family/couple/marriage/index_en.htm

https://www.amnesty.org/en/countries/europe-and-central-asia/

http://ec.europa.eu/justice/discrimination/Þles/com_2014_2_en.pdf

http://ec.europa.eu/justice/gender-equality/Þles/gender_pay_gap/com-2013-861-Þnal_en.pdf

"12

Przeprowadzona w 2012 r. 30 przez Europejską Agencję Praw Podstawowych ankieta LGBT pokazała, że wiele osób LGBTQI spotyka się z dyskryminacją i przemocą. > 20% – 60% osób transseksualnych stwierdziło, że spotkało się z dyskryminacją lub molestowaniem ze względu na to, że są postrzegane jako transpłciowe. > W niektórych krajach 40% ankietowanych stwierdziło, że unika publicznego manifestowania swojej tożsamości LGBT z obawy przed molestowaniem lub przemocą. > Na terenie UE 36% – 79% ankietowanych unika trzymania się za ręce z partnerem tej samej płci na forum publicznym z obawy przed atakiem, groźbami czy molestowaniem. Proponowana dyrektywa mówiąca o równym traktowaniu31 osób bez względu na religię czy przekonania, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną poza miejscem pracy jest przedmiotem dyskusji od 2008 r. Nie została jednak dotychczas przyjęta. Bez tej dyrektywy lub innych regulacji nie wszyscy obywatele Europy mogą w pełni korzystać ze swoich praw. Powstaje więc istotny rozdźwięk między prawami zagwarantowanymi w traktatach a faktycznie występującymi. Na przykład para tej samej płci, która zarejestrowała swój związek w dopuszczającym takie związki państwie członkowskim, może zniechęcić się do przeprowadzki do innego kraju i szukania tam pracy czy rozpoczęcia nowej działalności gospodarczej, jeśli ten kraj takich związków nie uznaje. W przypadku przeniesienia się do innego kraju para nie miałaby w zasadzie dostępu do wszystkich praw wynikających z zarejestrowanego związku, które przysługiwałyby jej w kraju pochodzenia. Byłoby to naruszenie swobody przemieszczania się oraz pogwałcenie prawa do życia rodzinnego (sformułowanych w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i wcielonych do ustawodawstwa UE przez Traktat z Lizbony). W dyrektywach zakazujących dyskryminacji brakuje jednak obecnie jednoznacznych podstaw, by tego zabronić.

http://fra.europa.eu/DVS/DVT/lgbt.php

http://www.socialplatform.org/news/state-of-play-of-the-blocked-equal-treatment-directive/

"13

Studium przypadku 2: Prawo do niedyskryminacji ze względu na orientację seksualną Kontekst

Ustawodawstwo UE wymaga od parlamentów narodowych przyjęcia ustaw, które zakazują dyskryminacji w miejscu pracy ze względu na orientację seksualną. Sądy państw muszą wówczas egzekwować i interpretować prawa uchwalane przez parlamenty narodowe. Ustawodawstwo w tych kwestiach wywodzi się z regulacji unijnych i UE ma obowiązek dopilnować, aby zasady stosowano konsekwentnie. Dlatego do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości można przekazywać sprawy, w których pierwotne zasady uznaje się za niejasne. To właśnie ze względu na brak jasności w kwestii zasad zakazujących dyskryminacji ze względu na orientację seksualną do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości trafiła sprawa powołania do rumuńskiej drużyny piłki nożnej.

Sprawa Sprawa została wniesiona przez Accept, rumuńską organizację pozarządową, działającą na rzecz ochrony i promowania praw osób LGBT, która złożyła skargę przeciw Krajowej Radzie ds. Zwalczania Dyskryminacji (CNCD). Sprawa zaczęła się od uwag G. Becaliego, udziałowca oraz menadżera FC Steaua. Oświadczył on w czasie wywiadu, nawiązując do możliwości przyjęcia zawodowego piłkarza o rzekomo homoseksualnych skłonnościach do drużyny, że nigdy nie zezwoliłby swojej drużynie na zatrudnienie homoseksualisty. Uzasadnił swoje stanowisko twierdzeniem, że nie chodzi o dyskryminację i że nikt nie może go zmusić, by zatrudnił konkretnego gracza. Drużyna nie zdystansowała się do tych uwag, a gracz, o którym mowa, nie podpisał kontraktu.

Proces Uwagi G. Becaliego zostały przekazane CNCD przez organizację Accept, która twierdziła, że proces zatrudniania musi być oparty na równości i dostrzegła tutaj przypadek bezpośredniej dyskryminacji ze względu na orientację seksualną. CNCD zbadało sprawę i uznało, że omawiany przypadek nie podlega pod relację zatrudnienia, ponieważ G. Becali nie zatrudniał graczy do klubu ani też nie był odpowiedzialny za decyzje w tej kwestii. Zdaniem Krajowej Rady G. Becali wygłosił oświadczenie, które mogło mieć charakter molestowania. Ponieważ zdarzenia te miały miejsce pół roku wcześniej, Rada ograniczyła się do upomnienia. Accept zaskarżyła tę decyzję do Sądu Apelacyjnego w Bukareszcie, który zwrócił się do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości z następującymi pytaniami: > Czy dyrektywę równego traktowania można zastosować w przypadku, kiedy oświadczenia pochodzą z ust udziałowca w drużynie piłki nożnej, który, mimo że jest postrzegany jako „główny lider”, nie ma umocowania prawnego, by decydować o tym, którego piłkarza zatrudnić, a którego nie? > Do jakiego stopnia oświadczenia G. Becaliego można uznawać za formę bezpośredniej lub pośredniej dyskryminacji? > Do jakiego stopnia FC Steaua musi udowodnić, że nie doszło do dyskryminacji? > W jakim stopniu upływ czasu ma wpływ na orzeczenie?

Orzeczenie 25 kwietnia 2013 r. Europejski Trybunał Sprawiedliwości orzekł, co następuje: > Gracz nie musiał osobiście zakładać sprawy. Accept miała prawne umocowanie, by wnieść sprawę do sądu, gdyż przypadku dyskryminacji nie trzeba koniecznie odnosić do konkretnej osoby. > Fakty sprawy pokazują, że miejsce miała bezpośrednia dyskryminacja, czyli sytuacja, w której jedną osobę traktuje się mniej korzystnie, niż inną można by w podobnej sytuacji potraktować lub potraktowano ze względów zakazanych w dyrektywie unijnej.

"14

> Status G. Becaliego jako „patrona” klubu (mimo że sam nie był odpowiedzialny za rekrutację) oznacza, że zasady antydyskryminacji mają tutaj odniesienie, zwłaszcza że klub nie zdystansował się do jego wypowiedzi. > Jeśli przeciwko pracodawcy wzniesiona zostaje skarga, że dyskryminuje ze względu na orientację seksualną, to na nim spoczywa obowiązek udowodnienia, iż tak nie jest.

Ocena Orzeczenie jasno pokazuje, że zasady unijne zabraniające dyskryminacji przy zatrudnieniu ze względu na orientację seksualną mają zastosowanie, nawet jeśli oświadczenie wygłoszone zostaje na poziomie abstrakcyjnym, jednocześnie uniemożliwiając lub utrudniając dostęp do zatrudnienia. Przykładem efektu tego procesu jest sprawa, jaką 6 sierpnia 2014 r. wniosło do włoskiego Sądu Pracy w Bergamo Stowarzyszenie na rzecz Praw LGBT Rete Lenford.32 W tym przypadku pewien prawnik mówił w programie radiowym, że nigdy nie zatrudniłby pracowników, którzy są homoseksualistami. W trakcie postępowania twierdził, że wypowiedź ta była „czysto abstrakcyjna” – dodatkowo opinię tę wypowiedział jako prywatny obywatel, a nie jako pracodawca. Sędzia wykorzystał sprawę Asociaţia Accept, by pomóc wyjaśnić prawo unijne i uznał, że wypowiedź prawnika była wyrazem dyskryminacji bezpośredniej w dostępie do zatrudnienia oraz narusza unijne ustawodawstwo w sprawie dyskryminacji. Sędzia uznał, że na przypadek dyskryminacji nie ma wpływu brak osoby, a uzasadnienia adwokata nie wystarczyły, by udowodnić jego niewinno

www.altalex.com/download.php?idnot=68849&idstr=0&n=0&t=pdf

"15

3 PRAWA PRACY I SPOŁECZNE  "16

TEMAT 3: PRAWA PRACY I SPOŁECZNE Dowiedz się Traktat o funkcjonowaniu UE oraz Traktat o Unii Europejskiej to dwa Þlary unijnego ustawodawstwa. Wymieniają kilka wymog—w z zakresu praw socjalnych, m.in. og—lny cel, jakim jest ochrona praw socjalnych oraz obowiązek poprawy warunk—w pracy, zdrowia publicznego i zwalczania wykluczenia społecznego. Europejska Karta Praw Podstawowych33 obejmuje prawa do świadczeń zabezpieczenia socjalnego, świadczeń z powodu utraty zatrudnienia, emerytury, pomocy społecznej i mieszkaniowej. Europejska Konwencja Praw Człowieka nie obejmuje praw społecznych. Jednak Europejski Trybunał Praw Człowieka wydał kilka orzeczeń w zakresie praw społecznych34 w obszarach, w kt—rych odnoszą się one do innych praw, takich jak prawo do życia rodzinnego czy zakaz tortur. ‑

W większości przypadk—w ustawodawstwo unijne pozwala ustawodawstwu narodowemu określać warunki, na kt—rych można się ubiegać o zabezpieczenie socjalne oraz przywileje socjalne. Jednak celem ustawodawstwa unijnego jest zharmonizowanie i zapewnienie r—wnego traktowania obywateli Unii35 starających się o skorzystanie z tych praw poza swoim krajem pochodzenia. ‑

Kryzys Þnansowy oraz środki oszczędnościowe, jakie podjęto w wielu krajach europejskich od 2009 r., wpłynęły negatywnie na prawa społeczne oraz zabezpieczenia socjalne. Z przeprowadzonego w 2015 r. na polecenie Parlamentu Europejskiego raportu36 wynika, że środki oszczędnościowe podjęte w UE mają istotny negatywny wpływ na ochronę praw gospodarczych, społecznych i w zakresie kultury, jak też praw obywatelskich i politycznych. Raport podaje, że na Cyprze, w Grecji, Irlandii, Włoszech, Hiszpanii i Portugalii wzrosło bezrobocie, zatrudnienie w niepełnym wymiarze godzin czy tymczasowe oraz liczba godzin pracy. Zmniejszyły się ponadto zabezpieczenia z tytułu utraty pracy, a płace zmalały. Wszystkie te zjawiska miały wpływ na prawo do zatrudnienia i utrzymania pracy w sprawiedliwych warunkach, zwłaszcza dla kobiet, młodych pracownik—w, os—b z niepełnosprawnościami, migrant—w, nomad—w, słabo opłacanych pracownik—w, emeryt—w oraz os—b samotnych. Autorzy raportu dodają, że środki takie jak zmniejszenie liczby nauczycieli i szk—ł, a także ograniczenie pewnych usług dla najsłabszych grup, np. dzieci z niepełnosprawnościami, dzieci romskich czy dzieci migrant—w, miało negatywny wpływ na prawo do nauki. Wprowadzenie w tych samych krajach środk—w oszczędnościowych miało r—wnież negatywny wpływ na system ochrony zdrowia, szczeg—lnie w Grecji i na Cyprze. Raport pokazuje, że zmniejszyło ono dostęp od ochrony zdrowia, a także do medycyny prewencyjnej, zwiększyło koszty i czas oczekiwania, spowodowało trudności z zaopatrzeniem w leki. Autorzy wskazują ponadto, że zastosowanie środk—w oszczędnościowych odczuły na sobie boleśnie r—żne grupy społeczne, w tym osoby ubogie i bezdomne, osoby starsze, niepłenosprawni, ich rodziny, kobiety oraz migranci bez dokument—w tożsamości. Zmniejszenie środk—w przeznaczanych przez państwo na emerytury i renty oraz pogarszanie się warunk—w życia emeryt—w wpłynęło negatywnie na system emerytalny.

Zrozum Artykuł 3 Traktatu o Unii Europejskiej stwierdza, że UE zwalcza wykluczenie społeczne i dyskryminację oraz wspiera sprawiedliwość społeczną, ochronę socjalną, r—wność kobiet i mężczyzn oraz solidarność między pokoleniami. Artykuł 151 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej stwierdza, że Unia i jej członkowie mają na celu promowanie zatrudnienia, poprawę warunk—w życia i pracy tak, aby umożliwić ich wyr—wnanie z jednoczesnym zachowaniem postępu, odpowiednią ochronę socjalną, dialog między partnerami społecznymi, rozw—j zasob—w ludzkich pozwalający podnosić i utrzymać poziom zatrudnienia oraz przeciwdziałanie wykluczeniu.

eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:12010P&from=EN

- www.echr.coe.int/Documents/FS_Health_ENG.pdf 34 - ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=850&langId=en 35 36

www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2015/510021/IPOL_STU(2015)510021_EN.pdf

"17

Europejska Kart Praw Podstawowych 37 stwierdza, że Unia uznaje i szanuje uprawnienie do świadczeń zabezpieczenia społecznego oraz do usług społecznych zgodnie z zasadami ustanowionymi w prawie wspólnotowym oraz ustawodawstwach i praktykach krajowych. Chodzi o usługi zapewniające ochronę w takich przypadkach, jak macierzyństwo, utrata zatrudnienia czy świadczenia emerytalnego. Karta obejmuje też prawo do pomocy społecznej i mieszkaniowej osobom pozbawionym wystarczających środków, dostęp do proÞlaktycznej opieki zdrowotnej i prawo do korzystania z leczenia. Mimo wszystkich powyższych artykułów z traktatów i Karty unijne regulacje i dyrektywy (ustawy) nie zostały przełożone na szczegółowe zasady obowiązujące państwa członkowskie. Instytucje unijne nie podjęły też żadnych wysiłków wprowadzenia tych praw w życie. Kwestie te pozostawia się raczej rządom krajowym. UE skupia się na tym, by nie dochodziło do przypadków dyskryminacji ze względu na narodowość przy zatrudnieniu i w zapewnieniu zabezpieczeń społecznych. Unia sprawdza też, czy państwa prowadzą politykę i działania promujące ochronę tych praw.

Należyte i sprawiedliwe warunki pracy Artykuł 153 Traktatu o funkcjonowaniu UE nakłada na Unię szczególne zobowiązanie wprowadzenia w życie Artykułu 151. Dotyczy on poprawy warunków pracy i ochrony socjalnej, także dla obywateli nie legitymujących się dokumentem UE. Jego celem jest zwalczenie wykluczenia społecznego. Artykuły 27 – 31 oraz Artykuł 34 Karty Praw Podstawowych zawierają szereg praw pracowniczych, w tym prawo pracowników do informacji i konsultacji, rokowań zbiorowych, ochrony w przypadku nieuzasadnionego zwolnienia, do sprawiedliwych warunków pracy, obejmujących maksymalny wymiar godzin pracy, okresy dziennego i tygodniowego odpoczynku oraz do corocznego płatnego urlopu. Szanuje ponadto uprawnienia do świadczeń zabezpieczenia społecznego w przypadku utraty zatrudnienia. Zgodnie z unijnymi zasadami, przenosząc się z jednego państwa członkowskiego do drugiego, jesteśmy uprawnieni do takich samych świadczeń z powodu utraty zatrudnienia 38 jak obywatele tego kraju. Wprawdzie w różnych krajach istnieją różne przepisy co do tego, po jakim okresie pracy nabiera się praw do tych świadczeń. Państwo, do którego się przeprowadzimy, musi doliczyć do naszego stażu pracy okres, jaki przepracowaliśmy w innym kraju unijnym. Prawo unijne pozwala obywatelom na kontynuację w innym państwie UE świadczenia z powodu utraty pracy od 3 do 6 miesięcy przeznaczonych na szukanie pracy. ‑

Regulacje unijne nie prowadzą jednak do podjęcia kroków w celu rozwiązania problemu bezrobocia, prekariatu czy słabo opłacanej pracy na terenie całej Unii. A przecież wszystkie te czynniki stanowią zagrożenie dla sprawiedliwych warunków pracy. Według szacunków Eurostatu39 w maju 2015 r. stopa bezrobocia wśród młodych w 28 państwach UE miała wartość 9,6% , w krajach strefy euro – 10,3%. Tymczasem w Grecji ten sam wskaźnik wynosił 49,7%, w Hiszpanii – 49,3%, w Chorwacji – 43,6%, a we Włoszech – 41,5%. ‑

W raporcie z 2012 r.40 przygotowanym dla Komisji Europejskiej dotyczącym 12 państw członkowskich (zarówno starszych, jak i nowszych członków UE) odnotowano wzrost niestabilnych form zatrudnienia – zwłaszcza niedobrowolne zatrudnienie w niepełnym wymiarze godzin oraz mieszane umowy o pracę. Autorzy raportu zwrócili również uwagę na wzrost liczby nieoÞcjalnych form zatrudnienia w Grecji, Hiszpanii, Włoszech, Bułgarii i na Łotwie. Rośnie także rola agencji tymczasowego zatrudnienia, pełniących rolę pośredników między pracodawcą i pracownikiem. Najczęściej niestabilne formy zatrudnienia oferuje sektor hotelarski, budownictwa, rolnictwa, handlu detalicznego i usług porządkowych. Tu najczęściej zatrudnia się migrantów nie legitymujących się dokumentami UE, kobiety i młodych pracowników, grupy najbardziej zagrożone niestabilnymi formami zatrudnienia.  ‑

eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:12010P&from=EN

- ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=862&langId=en 38 -39 ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Unemployment_statistics -40 https://www.google.de/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=2&cad=rja&uact=8&ved=0CC0QFjABahUKEwitr5Of-v3GAhVBGywKHdZiD6w&url=http:// ec.europa.eu/social/BlobServlet?docId=7925&langId=en&ei=wIa3Va3PFsG2sAHWxb3gCg&usg=AFQjCNH6_NtbzmiMqrH5xbFLyevMBSIFJQ&sig2=lL9wU3JvcOTzMvRU0Y-rEw&bvm=bv.98717601,d.bGg

"18

Ochrona zdrowia Artykuł 168 Traktatu o funkcjonowaniu UE wymaga od Unii podjęcia działania na rzecz poprawy zdrowia publicznego. Natomiast Artykuł 35 Podstawowej Karty Praw dotyczy prawa dostępu do proÞlaktycznej opieki zdrowotnej i prawa do korzystania z leczenia na warunkach regulowanych przepisami krajowymi. Unia Europejska nie ingeruje w wypracowywanie narodowej polityki ochrony zdrowia, pełniąc raczej rolę koordynującą41 i zapewniając obywatelom UE po przeniesieniu się do innego państwa członkowskiego dostęp do takiego samego poziomu ochrony zdrowia, co obywatele tego kraju. W 2014 r. Rada Europejska42 z niepokojem odnotowała, że kryzys Þnansowy odbija się na zdolności państw unijnych do zapewnienia dostępu do ochrony zdrowia i ochrony socjalnej, zwłaszcza w świetle Artykułu 168 Traktatu o funkcjonowaniu Unii. Oprócz problemów zarysowanych w raporcie dla Parlamentu Europejskiego (powyżej), raport przygotowany przez EuroFound w 2014 r. podkreśla, że środki oszczędnościowe powodują powstanie nowych grup narażonych na niskiej jakości ochronę zdrowia z powodu rosnącego bezrobocia, zmian w systemie oraz wzmożonej dyskryminacji i ksenofobii. Autorzy przekonali się również, że cięcia w jednej części systemu prowadziły do przeciążenia innych. Odnotowano choćby wzrost przypadków hospitalizacji, ponieważ rodzinom coraz trudniej otoczyć opieką członka rodziny w domu, oraz częstsze korzystanie z usług pogotowia ratunkowego, gdyż jest to rozwiązanie tańsze lub bardziej dostępne niż wizyta u lekarza pierwszego kontaktu.

Edukacja Artykuł 165 (1) Traktatu o Unii Europejskiej stwierdza, że Unia przyczynia się do rozwoju edukacji o wysokiej jakości. Dzieje się tak dzięki zachęcaniu państw członkowskich do współpracy oraz, jeśli jest to niezbędne, poprzez wspieranie i uzupełnianie ich działalności. Jednocześnie Unia w pełni szanuje odpowiedzialność państw członkowskich za treść nauczania i organizację systemów edukacyjnych, jak również ich różnorodność kulturową i językową. Artykuł 14 Karty Praw Podstawowych stwierdza, że każdy ma prawo do nauki i dostępu do kształcenia zawodowego i ustawicznego. Podobnie jak w innych omawianych tutaj obszarach, UE nie wprowadza żadnych zasad dotyczących edukacji, które miałyby wpływ na politykę narodową. Unia skupia się raczej na koordynacji edukacyjnej mobilności i wypracowywaniu polityki edukacyjnej43 na wspólnym terytorium państw członkowskich. Te cele UE realizuje poprzez program ERASMUS, pil nowanie, żeby państwa członkowskie nie dopuszczały się w edukacji dyskryminacji ze względu na narodowość obywateli innych państw UE i uznawały ich dyplomy. Raport Parlamentu Europejskiego (powyżej), oprócz wspomnianych trudności w realizacji prawa do nauki, podaje także, że od 2008 r. w wielu państwach członkowskich zmalał poziom Þnansowania uniwersytet—w 44, podczas gdy wzrosła wysokość czesnego.

Emerytury Unia uznaje i szanuje uprawnienie do świadczeń zabezpieczenia społecznego i do usług społecznych, zapewniających ochronę w podeszłym wieku. UE wprowadziła zasady45 określające, w jaki sposób osoby, które pracowały w kilku państwach członkowskich, mogą występować o swoje świadczenie emerytalne oraz w jaki sposób wystąpić o należne świadczenia, jeśli przechodzi się na emeryturę w innym państwie członkowskim. Unia nie ingeruje jednak bezpośrednio w system świadczeń emerytalnych w danym kraju.

ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=859&langId=pl

www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/en/lsa/143283.pdf

ec.europa.eu/education/policy/index_en.htm

https://www.timeshighereducation.co.uk/news/how-is-austerity-impacting-on-europes-universities/2016464.article

ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=860&langId=pl

"19

Studium przypadku 3: Lekcje religii w szkołach Kontekst

Nie istnieje unijny wymóg zagwarantowania nauczania religii w szkołach, niemniej jednak wszystkie państwa członkowskie, z wyjątkiem jednego, zapewniają edukację szkolną w tym zakresie. Karta Praw Podstawowych UE, gwarantująca wszystkim prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania, mogłaby mieć odniesienie do edukacji, gdyby Unia Europejska miała kompetencje w tym zakresie w chwili obecnej nie może jednak wpływać na krajowe podstawy programowe w szkolnictwie. Wszystkie państwa członkowskie Unii mają jednak obowiązek być członkami Rady Europy i podpisać Europejską Konwencję Praw Człowieka, odnoszącą się do krajowej polityki edukacyjnej. Dlatego skarżący, którzy w sprawie Grzelak przeciw Polsce46 uznali, że naruszona została ich wolność wyznania, zwrócili się do Europejskiego Sądu Praw Człowieka.

Sprawa Rodzina państwa Grzelaków, składająca się z małżonków, Urszuli i Czesława, oraz ich syna, Mateusza, w momencie złożenia skargi do Europejskiego Sądu Praw Człowieka, mieszkała w Sobótce. W 1998 r. ich syn, Mateusz Grzelak, w wieku siedmiu lat rozpoczął naukę w szkole podstawowej i zgodnie z życzeniem wyrażonym przez rodziców, którzy byli agnostykami, nie uczęszczał na „lekcje religii”. Państwo Grzelakowie wielokrotnie zwracali się z prośbą, by ich syn zamiast tego uczestniczył w lekcjach etyki, ponieważ mieli taką alternatywę, niemniej systematycznie im odmawiano, gdyż dyrekcja szkoły twierdziła, że Mateusz jest jedynym dzieckiem, które wyraża takie zapotrzebowanie. Ponieważ Mateuszowi nie zapewniono alternatywnych zajęć, a lekcje religii odbywały się w środku zajęć szkolnych, między innymi lekcjami obowiązkowymi, chłopiec musiał przez ten czas czekać na korytarzu szkolnym bez żadnej opieki, lub w szkolnej bibliotece czy świetlicy. Państwo Grzelakowie twierdzili, że ich syn pada ofiarą dyskryminacji, gdyż na jego świadectwie w miejscu oceny z religii widnieje kreska; jest ponadto ofiarą fizycznego i psychologicznego prześladowania ze strony innych uczniów za nieuczęszczanie na lekcje religii. Z tego powodu przenoszono go kilkakrotnie do innych szkół w tym samym mieście. Po kilku nieudanych prośbach kierowanych do dyrektorów szkół, państwo Grzelakowie wystosowali list do Ministerstwa Edukacji. Minister w swej odpowiedzi zaznaczył, że lekcje etyki organizuje się na prośbę rodziców, a jeśli się nie odbywały to tylko z powodów organizacyjnych, ze względu na niewielką liczbę uczniów pragnących na nie uczęszczać.

Proces Ministerstwo skierowało jednak pytanie do Trybunału Konstytucyjnego, czy kreska na świadectwie zamiast oceny jest zgodna z konstytucją; ten uznał, że nie stanowi to naruszenia konstytucyjnej wolności wyznania. Nieusatysfakcjonowani takim orzeczeniem Urszula i Czesław Grzelakowie wnieśli w 2002 r. skargę do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, twierdząc, że państwo polskie narusza ich prawo do wolności wyznania i zakazu dyskryminacji.

Orzeczenie 15 czerwca 2010 r. Europejski Trybunał Praw Człowieka orzekł naruszenie prawa Mateusza Grzelaka do niedyskryminacji oraz wolności wyznania. Uznał, że wolność wyznania oznacza również wolność nieuczestniczenia w lekcjach religii oraz brak konieczności do ujawniania, czy dana osoba wyznaje jakąś religię, czy nie. Trybunał orzekł, iż brak stopnia w rubryce: religia/etyka oraz fakt, że etyka została wykreślona ze świadectwa szkolnego Mateusza może pozwolić innym uznać, że skarżący nie ma wyznania, tym samym ograniczając jego wolność wyznania, co jest niezgodne z Europejską Konwencją Praw Człowieka.

http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-99384

"20

Ocena 25 marca 2014 r. Polska znowelizowała przepisy o szkolnictwie. Wprowadzono nową zasadę zobowiązują dyrekcję szkoły do organizowania zajęć z religii/etyki, nawet jeśli zapotrzebowanie na nie zgłosiłaby tylko jedna osoba. Uczniowie sami po osiągnięciu wieku dojrzałości - oraz rodzice uczniów niepełnoletnich zostali zobowiązani do pisemnego wyrażenia chęci uczestniczenia w odpowiednich zajęciach, co tym samym pozwoli uniknąć wymogu wycofania się z zajęć religii lub etyki. Jakie znaczenie wyrok ten ma dla innych państw poza Polską? Orzeczenie potwierdziło, że państwa europejskie mają obowiązek nie tylko biernie przyzwalać na wolność wyznania oraz wolność do nieposiadania wyznania, ale są także zobowiązane podejmować kroki, które zapewnią, by nikt nie był zmuszony wyjawiać swoich przekonań religijnych; w ich gestii leży ponadto podejmowanie pozytywnych działań mających zapewnić jednakowe traktowanie zarówno osobom jakiegoś wyznania, jak i deklarującym bezwyznaniowość.

"21

4 MIGRACJEâ&#x20AC;© "22

TEMAT 4: MIGRACJE Dowiedz się Migracja to kwestia, w której UE wprowadza rygorystyczny podział na osoby posiadające dokument tożsamości UE (paszport lub dowód osobisty jednego z państw członkowskich UE) oraz te, które go nie posiadają. Zgodnie z traktatami UE osoby posiadające dowód tożsamości lub paszport UE47 mają prawo swobodnie przemieszczać się i zamieszkać w dowolnym innym kraju Unii na pewnych określonych warunkach, głosować i kandydować do Parlamentu Europejskiego oraz w wyborach lokalnych, nawet jeśli mieszkają poza swoim krajem pochodzenia. Mają też prawo do ochrony dyplomatycznej innych państw członkowskich UE poza terytorium Unii, do zgłaszania petycji do Parlamentu Europejskiego oraz skarg do Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich. Prawa zawarte w Karcie Praw Podstawowych mają zastosowanie tylko w przypadku działań UE lub jeśli państwo członkowskie stosuje unijne ustawodawstwo. Kiedy jednak prawa mają zastosowanie, stosują się one do każdej osoby mieszkającej na terenie UE.48 Oznacza to, że niezależnie od tego, czy dana osoba legitymuje się dokumentem tożsamości UE czy nie, Karty Praw Podstawowych muszą przestrzegać unijne instytucje, w tym trzy podstawowe: Komisja, Parlament i Rada, ale także inne, jak Frontex49, (agencja odpowiedzialna za bezpieczeństwo zewnętrznych granic Unii) czy Europejski Urząd Wsparcia w dziedzinie Azylu (EASO)50 (odpowiedzialny za koordynację wspólnych europejskich polityk azylowych) oraz Europol (odpowiedzialny za koordynację działań policji).51 Najbardziej chyba znanym prawem w UE jest swoboda przemieszczania się.52 Pozwala ona wszystkim, którzy posiadają dowód tożsamości lub paszport UE, przemieszczać się z kraju pochodzenia do innego kraju UE na okres do trzech miesięcy oraz do pozostania tam na czas nieokreślony na takich samych warunkach jak obywatele danego państwa, jeśli są pracownikami najemnymi lub pracują na własny rachunek, a także jeśli studiują i są w stanie zapewnić sobie utrzymanie. Obejmuje to także prawo sprowadzenia do nowego państwa członków rodziny, również takich, którzy nie posiadają dowodu tożsamości lub paszportu UE (prawo to jest ograniczone w przypadku studentów). Oznacza to również, że w przypadku utraty zatrudnienia osoba może wystąpić o przyznanie zabezpieczenia socjalnego w danym państwie na takich samych warunkach jak jego obywatele. To prawo do pomocy socjalnej ogranicza wymóg, by osoba nie stała się nieuzasadnionym obciążeniem dla systemu pomocy społecznej. Strefa Schengen 53 dodatkowo rozszerzyła swobodę przemieszczania się o możliwość podróżowania między niektórymi państwami członkowskimi UE bez potrzeby okazywania dokumentów podróży. Poza powyższym największy obszar współpracy UE w kwestii migracji obejmuje współpracę w zakresie azylu. Wspólny europejski system azylowy (CEAS) powstawał począwszy od 1999 r. przede wszystkim w oparciu o następujące elementy: > regulacje dublińskie54, ustalające, że osoby szukające azylu winny wystąpić o niego w pierwszym państwie UE, do którego przybędą, obejmujące ponadto wspólną europejską bazę danych o odciskach palców osób występujących o azyl > Dyrektywę kwaliÞkacyjną55 , ustalającą minimalne normy dla państw członkowskich UE w zakresie przyznawania ochrony uchodźcom > Dyrektywę recepcyjną56, obejmującą zasady określające możliwość zatrzymania osób ubiegających się o azyl, prawo do pomocy prawnej w sytuacji niebezpieczeństwa, zatrzymania oraz zasady dostępu do żywności, opieki zdrowotnej, mieszkania i zatrudnienia oraz opieki medycznej i psychologicznej dla osób szukających azylu

ec.europa.eu/justice/citizen/index_pl.htm

fra.europa.eu/en/about-fundamental-rights/frequently-asked-questions

frontex.europa.eu/

https://easo.europa.eu/

europol.europa.eu

ec.europa.eu/justice/citizen/document/Þles/guide-free-mo-2013_en.pdf

ec.europa.eu/dgs/home-affairs/what-we-do/policies/borders-and-visas/schengen/index_en.htm

ec.europa.eu/dgs/home-affairs/what-we-do/policies/asylum/examination-of-applicants/index_en.htm

ec.europa.eu/dgs/home-affairs/what-we-do/policies/asylum/refugee-status/index_en.htm

ec.europa.eu/dgs/home-affairs/what-we-do/policies/asylum/reception-conditions/index_en.htm

"23

> Dyrektywę o warunkach przyznawania tymczasowej ochrony57 , która ma za zadanie określić sposób przyznawania natychmiastowej i tymczasowej ochrony w sytuacji humanitarnego zagrożenia. UE jeszcze nigdy nie wykorzystała tego mechanizmu. System ten był niejednokrotnie krytykowany. Regulacje dublińskie 58 obwinia się o powodowanie opóźnień w rozpatrywaniu wniosków o azyl, nadmiernego wykorzystywania mechanizmu zatrzymania oraz odsyłania osób szukających azylu oraz o zwiększanie presji w krajach mieszczących się na granicy UE. Między państwami członkowskimi występuje także duża różnica w liczbie przyjmowanych wysiedleńców. Mimo 59 . Dyrektywy kwaliÞkacyjnej w wielu państwach azylantom nie zapewnia się dopuszczalnego poziomu życia i odpowiednich warunków mieszkalnych.60 System spotkał się z krytyką za skupianie się na niedopuszczeniu do nielegalnego wjazdu do UE, 61 a nie na ułatwianiu formalności azylowych. Tymczasem w 2014 r. podczas próby przepłynięcia Morza Śródziemnego utonęło co najmniej 3,5 tysiąca osób.62 ‑

Nielegalni imigranci również podlegają szerokiej współpracy europejskiej. Zgodnie z Dyrektywą ws. powrotu imigrantów 63 osoby, które nielegalnie wkroczyły na teren UE i nie kwaliÞkują się do uzyskania azylu, otrzymują zakaz wjazdu na teren UE przez następne pięć lat, nawet jeśli nastąpi zmiana w ich sytuacji. Dyrektywa pozwala ponadto na zatrzymanie nielegalnych imigrantów na czas do 18 miesięcy, bez konieczności udowodnienia im winy. UE ma również szereg umów z państwami graniczącymi z Unią w sprawie odsyłania, by ułatwić i przyśpieszyć powrót nielegalnych imigrantów oraz tych, którym odmówiono azylu, kiedy jako kraj tranzytowy wykorzystały państwo niebędące członkiem Unii.

Zrozum Swoboda przemieszczania się osób to fundamentalna zasada UE ustanowiona w Artykule 45 64Traktatu o funkcjonowaniu UE. Artykuł 15 i 4565 Karty Praw Podstawowych obejmują również prawo obywateli UE do pracy w innym państwie członkowskim na warunkach takich jak obywatele tego państwa. Artykuł 1866 Karty obejmuje prawo do azylu zgodnie z Konwencją o uchodźcach.67

Swoboda przemieszczania się Jak już wspomniano, swoboda przemieszczania się 68 to prawo przysługujące obywatelom UE spełniającym konkretne warunki, czyli wyjeżdżającym m.in. w poszukiwaniu zatrudnienia, by podjąć pracę lub studiować, pod warunkiem, że osoba jest w stanie zapewnić sobie utrzymanie z własnych środków. Kiedy dana osoba przenosi się, by zamieszkać na mocy jednego z tych warunków w innym kraju, zaczyna jej przysługiwać szereg innych praw, które nie wygasają po jej powrocie do kraju pochodzenia. Na przykład członek rodziny, 69 który nie ma dowodu tożsamości lub paszportu UE, może przenieść się wraz z tą osobą i żyć i pracować na takich samych warunkach jak posiadacze dowodu tożsamości lub paszportu UE. Prawo pozwala takim osobom uzyskać prawo stałego pobytu w kraju po pięciu latach od przeprowadzki i nawet pod pewnymi warunkami pozostać w nim, jeśli ulegnie zmianie ich sytuacja rodzinna, choćby na skutek rozwodu. Państwa członkowskie zachowały jednak prawo ustalania swojej własnej polityki migracyjnej w stosunku do obywateli spoza Unii, czyli w tych obszarach, gdzie nie ma zastosowania swoboda przemieszczania się. Oznacza to, że każdy kraj może wyznaczyć swoje własne kryteria dla osób nie posiadających dowodu osobistego lub paszportu UE w kwestii udzielania im wizy z pozwoleniem na pracę w ich państwie i ustanowić swoje własne zasady pozwalające własnym obywatelom na sprowadzenie do swojego kraju członka rodziny, który nie ma dokumentu UE. Na przykład obywatel Danii70 , ma prawo sprowadzić swojego współmałżonka, nie posiadającego dokumentu tożsamości z UE, by zamieszkał w Danii, 57

ec.europa.eu/dgs/home-affairs/what-we-do/policies/asylum/temporary-protection/index_en.htm

www.ecre.org/topics/areas-of-work/protection-in-europe/10-dublin-regulation.html

ec.europa.eu/dgs/home-affairs/what-we-do/policies/asylum/temporary-protection/index_en.htm

www.ecre.org/topics/areas-of-work/protection-in-europe/36-reception-conditions.html

- www.ecre.org/topics/areas-of-work/introduction/35-access-to-europe.html 61 62

www.bbc.com/news/world-europe-32376082

www.ecre.org/topics/areas-of-work/introduction/40-returns.html

ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=457

eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX:12012P/TXT

www.unhcr.org/4ec262df9.html

ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=457

europa.eu/youreurope/citizens/residence/worker-pensioner/non-eu-family-members/index_en.htm

https://www.nyidanmark.dk/en-us/coming_to_dk/familyreuniÞcation/spouses/spouses.htm

"24

jeśli ma środki Þnansowe pozwalające na jego utrzymanie, zaś Dania jest krajem, z kt—rym oboje małżonk—w wsp—lnie mają najsilniejsze więzy. Takie ograniczenia poskutkowały tym, że wielu obywateli Danii mających wsp—łmałżonk—w nie będących obywatelami Unii przeniosło się do Szwecji71 , by skorzystać z mniej restrykcyjnych zasad migracyjnych UE i Szwecji.

Wspólny europejski system azylowy (CEAS) Najbardziej widocznym elementem wsp—lnego europejskiego systemu azylowego są rozporządzenia dublińskie, określające, gdzie osoba ubiegająca się o azyl winna wystąpić o przyznanie statusu uchodźcy na terenie UE i jakie działania mają podjąć państwa członkowskie, by chronić granice zewnętrzne UE. Podstawowa zasada sformułowana w rozporządzeniach dublińskich brzmi, że to kraj, w kt—rym osoba ubiegająca się o azyl wkracza na teren UE, powinien być odpowiedzialny za przeprowadzenie procedury przyznania jej azylu. System taki spotkał się z krytyką72 , gdyż może prowadzić do nadmiernej liczby zatrzymań i deportacji do kraju, w kt—rym migranci wjechali na terytorium UE, rozdzielenia rodzin oraz presji na państwa członkowskie na południu Europy. Zdarzyły się r—wnież przypadki, kiedy osoby ubiegające się o azyl paliły swoje opuszki palc—w, by m—c ubiegać się o azyl w innym kraju, niż ten, w kt—rym przekroczyli granice Unii, gdyż odciski palc—w pobrano już od nich w celu identyÞkacji w pierwszym kraju, do kt—rego przybyli. Frontex73 to agencja UE odpowiedzialna za koordynowanie ochrony granic UE. Od 2013 r. bardzo wzrosła liczba os—b ubiegających się o azyl i pr—bujących dotrzeć do UE przez Morze Śr—dziemne. Spośr—d tych, kt—rzy pr—bowali dotrzeć do Europy tą właśnie drogą w 2014 r., zginęło 3419 os—b.74 Unia Europejska podjęła wiele skoordynowanych działań w celu ich ratowania, a także Ð w coraz większym stopniu Ð by udaremnić takie pr—by dotarcia do UE. Koordynacja przyjęła formę operacji poszukiwań i ratowania na Morzu Śr—dziemnym. Zrodził się także plan, by w 2015 r. użyć siły w stosunku do os—b organizujących transport przez morze ludziom szukającym azylu oraz migrantom. Kilka państw członkowskich zaczęło ostatnio wznosić i umacniać mury i ogrodzenia, rzekomo, by położyć kres nielegalnej migracji. Jednak uniemożliwia to dostęp na teren UE osobom szukającym azylu. Takie rozwiązanie wprowadziła Bułgaria75, Węgry76 oraz Wielka Brytania.77

Dyrektywa kwaliÞkacyjna Dyrektywa kwaliÞkacyjna78 wymaga od państw członkowskich, by nadawały status uchodźc—w osobom, kt—re doświadczają konkretnych warunk—w odpowiadających poważnym naruszeniom praw człowieka na podstawie konkretnej czy postrzeganej ich charakterystyki lub opinii na ich temat. Dyrektywa wymaga r—wnież od państw członkowskich, by przyznały im formę ochrony oraz nie odsyłały os—b szukających azylu w sytuacji, kiedy istnieje prawdziwe ryzyko, że może ich spotkać poważna krzywda, np. tortury, kara śmierci czy zagrożenie życia. Przyznaje r—wnież osobom szukającym azylu pewne prawa. Liczba przyjętych wniosk—w o azyl kształtuje się na terenie UE bardzo r—żnie.79 W 2014 r. liczba przyznanych azyli wahała się od Bułgarii, kt—ra przyjęła 94% wniosk—w o azyl, Szwecji (77%), przez Wielką Brytanię (39%), po Chorwację (11%) i Węgry, kt—re przyjęły zaledwie 9% wszystkich wniosk—w. Wpływ na zr—żnicowany poziom pozytywnego rozpatrzenia wniosk—w o azyl miało także w 2014 r. pochodzenie os—b. Cypr, Niemcy, Szwecja, Polska, Bułgaria i Czechy przyjęły 100% Syryjczyk—w szukających azylu, podczas gdy Węgry Ð 65%, Włochy Ð 64%, a Grecja Ð 60%. Jednocześnie Włochy przyznały azyl 94% Afgańczyk—w występujących o azyl, podczas gdy Bułgaria i Rumunia Ð zaledwie 19%. Mamy też do czynienia z innymi skrajnościami. Większość państw członkowskich przyjmuje np. przeważającą większość wniosk—w Erytrejczyk—w, podczas gdy Francja Ð zaledwie 15%.

www.thelocal.se/20110914/36128

www.ecre.org/topics/areas-of-work/protection-in-europe/10-dublin-regulation.html

frontex.europa.eu

www.independent.co.uk/news/world/europe/the-most-lethal-route-in-the-world-3419-migrants-died-crossing-mediterranean-this-year-9916436.html

www.nytimes.com/2015/04/06/world/europe/bulgaria-puts-up-a-new-wall-but-this-one-keeps-people-out.html

www.theguardian.com/world/2015/jun/22/migrants-hungary-border-fence-wall-serbia

www.bbc.co.uk/news/uk-33729024

ec.europa.eu/dgs/home-affairs/what-we-do/policies/asylum/refugee-status/index_en.htm

newirin.irinnews.org/dataviz/2015/7/21/playing-the-eu-asylum-lottery

"25

Warunki przyjęcia Dyrektywa recepcyjna80 wymaga, aby osoby ubiegające się o azyl otrzymały w okresie występowania o azyl wsparcie materialne, w tym warunki mieszkaniowe, pożywienie, opiekę medyczną i dostęp do edukacji. W niektórych krajach warunki, w jakich przebywają osoby ubiegające się o azyl, mogą być niezwykle słabe, np. we Włoszech81 ośrodki są często przepełnione i położone na odludziu, podczas gdy w Niemczech w latach 2014 i 2015 centra dla osób szukających azylu82 padały oÞarą różnych ataków.

Ośrodki odosobnienia Coraz częściej dla potrzeb osób występujących o azyl wykorzystuje się ośrodki odosobnienia83, co ogranicza prawa tych osób nakreślone w Dyrektywie recepcyjnej 84. Warunki panujące w tych ośrodkach wielokrotnie ostro krytykowano. W Wielkiej Brytanii przykładem może być ośrodek Yarl’s Wood85, mocno krytykowany z powodu trudnych warunków oraz odosobnienia osób tam przebywających. W wielu krajach UE dostęp do ośrodków86 jest ograniczony, co rodzi niepokoje o brak nadzoru nad nimi ze strony mediów czy społeczeństwa obywatelskiego.

Nielegalni migranci oraz osoby, którym odmówiono prawa azylu Osoby, które wkroczą na teren Unii bez ważnej wizy lub pozostaną po jej wygaśnięciu, a które nie wystąpiły o azyl lub nie spełniają warunków do ubiegania się o niego, mają prawo do obrony swoich podstawowych praw.87 Zaś postępowanie UE w stosunku do nielegalnych migrantów musi pozostawać w zgodzie z Kartą Praw Podstawowych. Raport za 2013 r.88 Agencji Praw Podstawowych ustalił, że Dyrektywa w sprawie powrotu imigrantów nie ma szczegółowych wytycznych co do zagwarantowania praw osób, które nie powróciły. Prowadzi to do różnych form pobytu, które w bardzo różnym stopniu gwarantują dostęp do praw podstawowych. Autorzy raportu dostrzegli niedociągnięcia w ochronie praw podstawowych nielegalnych imigrantów na terenie UE. Kiedy państwa stosują środki przymusu, odbija się to ujemnie na prawach nielegalnych imigrantów i ma wpływ na nadużycia praw pracowniczych oraz niestabilną i niepewną sytuację mieszkaniową. Zakres dostępu do opieki zdrowotnej i edukacji w poszczególnych państwach członkowskich jest bardzo zróżnicowany. Niektóre państwa członkowskie ograniczają opiekę zdrowotną jedynie do nagłych przypadków, inne zaś zapewniają cały pakiet usług zdrowotnych. W przypadku dostępu dzieci do szkolnictwa również występuje duża rozbieżność między literą prawa i praktyką. Skoordynowane działania UE dotyczące nielegalnej migracji i powrotów89 skupia się przede wszystkim na działaniach przeciwko osobom pomagającym nielegalnym migrantom przekroczyć granice, na karaniu tych, którzy zatrudniają osoby bez ważnej wizy oraz osób, które nie poddane zostały kontroli granicznej.

ec.europa.eu/dgs/home-affairs/what-we-do/policies/asylum/reception-conditions/index_en.htm

www.asylumineurope.org/reports/country/italy/reception-conditions/access-forms-reception-conditions/forms-and-levels

https://www.washingtonpost.com/world/europe/germany-unnerved-by-scores-of-xenophobic-attacks-against-refugees/2015/08/16/eada9284-3fb1-11e5-b2c4af4c6183b8b4_story.html 82

www.ecre.org/topics/areas-of-work/protection-in-europe/82-detention.html

ec.europa.eu/dgs/home-affairs/what-we-do/policies/asylum/reception-conditions/index_en.htm

www.bbc.com/news/uk-33871283

www.euroalter.com/projects/open-access-now

bookshop.europa.eu/en/fundamental-rights-of-migrants-in-an-irregular-situation-in-the-european-union-pbTK3012815/?CatalogCategoryID=_kaep2OwrVMAAAE8WAtiz3EK

ec.europa.eu/dgs/home-affairs/what-we-do/policies/irregular-migration-return-policy/index_en.htm

"26

Studium przypadku 4: Orientacja seksualna jako podstawa do ochrony migrantów Kontekst

Jedną z form ustawodawstwa UE są dyrektywy. Dyrektywa UE musi zostać przeniesiona na grunt państwowy przez każde państwo członkowskie w określonym czasie. Po zakończeniu tego etapu dyrektywę UE można uznać za przyjętą. Jeśli sąd danego państwa ma wątpliwości dotyczące znaczenia dyrektywy lub zakresu jej zastosowania, może skierować sprawę do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości z prośbą o opinię. W tym przypadku w grę wchodziła tak zwana Dyrektywa kwaliÞkacyjna.90 Jest o dokument z kwietnia 2004 r. w sprawie ãminimalnych standard—w dla kwaliÞkacji i statusu obywateli państw trzecich lub bezpaństwowców jako uchodźców lub osób, które z innych powodów potrzebują ochrony międzynarodowej oraz zakresu przyznanej ochrony” (2004/83/WE). Wyznacza on minimalne kryteria, jakimi państwa UE powinny się kierować, przyjmując osoby jako uchodźców. Dyrektywa kwaliÞkacyjna wyznacza powody, kt—re pozwalają danej osobie uznać się za uchodźcę. Są to np. prześladowania z powodu faktycznej lub postrzeganej rasy, religii lub narodowości. Dokument uwzględnia także prześladowanie na skutek „przynależności do szczególnej grupy społecznejÓ, kt—ra nie ma jednoznacznej deÞnicji.

Sprawa Przypadek dotyczy 91 przyznania statusu uchodźcy trzem homoseksualistom. Wszyscy mieszkali w Holandii, zaś pochodzili z Sierra Leone, Ugandy i Senegalu. W tych trzech krajach Afryki homoseksualność jest karana dożywociem (Sierra Leone), śmiercią (Uganda) lub wyrokiem 5 lat więzienia (Senegal). ‑

Wszyscy trzej uchodźcy wystąpili do władz holenderskich o azyl, którego im odmówiono. Jednocześnie toczyli z władzami spór o to, czy kryminalizacja homoseksualności to wystarczający powód do ubiegania się o azyl uchodźcy w świetle holenderskiego prawa. Holandia stosuje się przecież do wskazań Dyrektywy kwaliÞkacyjnej. Uchodźcy odwołali się do holenderskiego Wydziału Rady Stanu, najwyższego organu orzekającego w kwestiach administracyjnych w Holandii. Ten przekazał sprawę do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, aby rozwiać kilka wątpliwości: > Czy przedstawiciele państw trzecich, którzy są homoseksualistami, mogą być uznani za „tworzących szczególną grupę społeczną”? > Jeśli tak, to w jakim stopniu osoby te mają ukrywać swoją orientację seksualną oraz powściągliwie wyrażać swoją seksualność publicznie, by uniknąć prześladowań? > Czy kryminalizacja aktu stanowi w świetle Dyrektywy prześladowanie?

Orzeczenie Podejmując decyzję w kwestii Dyrektywy, Europejski Trybunał Sprawiedliwości przeanalizował zarówno ustawodawstwo międzynarodowe, państwowe, jak i unijne. Skupił się zwłaszcza na Konwencji o uchodźcach z 1951 r., Karcie Praw Podstawowych UE oraz państwowym ustawodawstwie Holandii i innych państw członkowskich. W listopadzie 2013 r. Sąd orzekł, że zgodnie z Dyrektywą kwaliÞkacyjną orientacja seksualna może stanowić podstawę do ubiegania się o status uchodźcy w UE. Sąd uznał, że „szczególna grupa społeczna” musi spełnić dwa warunki: > mieć wspólne cechy charakterystyczne oraz kontekst > mieć wyraźnie widoczną tożsamość w kraju pochodzenia. Sąd stwierdził, że orientacja seksualna osoby stanowi ważny element jej tożsamości. W krajach, w których prawo potępia i karze homoseksualność, osoby uznające się lub uznane za homoseksualistów należą do „szczególnej grupy społecznej”.

eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=URISERV:l33176

-91 eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=URISERV:l33176

"27

Sędziowie orzekli także, iż orientacja seksualna stanowi na tyle podstawowy element tożsamości osoby, że nie można wymagać, aby dana osoba ukrywała swoją orientację seksualną, by uniknąć prześladowań.

Ocena Orzeczenie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości zażądało od państw członkowskich wprowadzenia poprawki do zasad określających, kto zgodnie z Dyrektywą kwaliÞkuje się do uzyskania azylu. Tym samym stało się możliwe uzyskanie azylu ze względu na orientację seksualną oraz w przypadkach, kiedy występuje kryminalizacja, ograniczająca wyrażanie swojej seksualności.

Wcześniej w kilku państwach członkowskich UE 92 odmawiano azylu osobom homoseksualnym, argumentując, że mogą one ukrywać swoją seksualność, by uniknąć prześladowań. Teraz taka możliwość została wyeliminowana.

https://www.boell.de/en/2014/03/11/ecj-recognises-homosexuality-grounds-asylum

"28

5 PRAWA ROMÃ&#x201C;W "29

TEMAT 5: PRAWA ROMÓW Dowiedz się W Europie żyje ponad 10 mln Romów93, tworząc tym samym najliczniejszą mniejszość. Przybyli z północnych Indii do Europy jeszcze w średniowieczu. W krajach, które zamieszkiwali, musieli przez całe stulecia przeciwstawiać się próbom tłumienia swojej kultury, a za czasów hitlerowskich Niemiec 94 oraz komunizmu w Europie Wschodniej95 wielu Romów doświadczyło Þzycznych prześladowań i zostało zabitych. Romowie są obywatelami Europy. Mimo formalnej ochrony ich praw poprzez ochronę mniejszości oraz sprzeciwu wobec dyskryminacji we współczesnej Europie Romowie nadal bardzo często padają oÞarą przemocy Þzycznej, społecznego wykluczenia, dyskryminacji oraz ubóstwa.96 Romów rzadko postrzega się jako część większości populacji i często pełnią rolę kozła oÞarnego w okresie kryzysu politycznego lub gospodarczego, bądź obwinia się ich o zabieranie innym miejsc pracy lub o przestępstwa popełniane w lokalnej społeczności. Mimo planów UE oraz środków przeznaczonych na wzmocnienie integracji Romów rządy państw członkowskich swoimi działaniami często przyczyniają się do nastrojów antyromskich. W niektórych krajach dzieci romskie muszą chodzić do szkół specjalnych dla dzieci z niepełnosprawnościami umysłowymi i Þzycznymi. Kiedy indziej dzieci romskie mają ograniczony dostęp do edukacji, gdyż mieszkają w odizolowanych obozowiskach, z dala od najbliższej szkoły. Częściową konsekwencją tej sytuacji jest fakt, że procent romskich uczniów, którzy kończą edukację poniżej 16. roku życia, jest bardzo wysoki (patrz Rys. 1). Niski poziom wykształcenia lub jego brak to jeden z powodów bardzo wysokiego bezrobocia wśród Romów. Romowie muszą też pokonywać wiele poważnych trudności97 w realizacji swoich podstawowych praw. Życie utrudnia im geograÞczna izolacja, brak dostępu do ochrony zdrowia, bariery językowe lub komunikacyjne. Oprócz nierówności w dostępie do podstawowych usług, nierzadko zdarza się, że rządy państw członkowskich podejmują działania przeciw ludności romskiej, mające wpływ na jej prawa. Np. od 2012 r. rząd francuski 98 deportował do kraju pochodzenia ponad 11 tys. osób. Romów często odsyła się z powrotem do Rumunii i Bułgarii – państw członkowskich, których obywatele mają prawo do swobodnego przemieszczania się na terenie Unii. Przyczyny pozbawienia ludności romskiej ochrony praw podstawowych są bardzo różne – od przeszkód uniemożliwiających korzystanie z praw po ich wyraźne gwałcenie. W niektórych przypadkach prawo narodowe nie jest zgodne99 z ustawodawstwem unijnym. O tych sytuacjach dowiadujemy się jedynie wtedy, kiedy przedstawiciel ludności romskiej wszczyna postępowanie sądowe na poziomie europejskim. By jednak zdecydować się na taki krok, potrzeba znajomości przysługujących osobie praw, a także dysponować takimi środkami jak czas i pieniądze. W innych przypadkach sędziom trudno zrozumieć, gdzie dane naruszenie ma związek z etniczną przynależnością Roma ze względu na brak wystarczających dowodów.100

Używamy w tekście określenia « Romowie » z konieczności uproszczenia, lecz zdajemy sobie sprawę, iż obejmuje on wiele różnych grup (w tym także Sinti, Kale), kt—re nie uznają swojej przynależności do Romów. http://fra.europa.eu/en/theme/roma 93

www.errc.org/cms/upload/Þle/roma-holocaust-factsheet (3).pdf

https://romediafoundation.wordpress.com/2013/02/07/forced-sterilization-of-romani-women-a-persisting-human-rights-violation/

http://www.amnesty.org/en/documents/EUR01/007/2014/en/

www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3282005/

www.euractiv.com/sections/social-europe-jobs/france-evicts-300-roma-week-311839

www.errc.org/article/ostrava-case-dh-and-others-v-the-czech-republic/2945

100

www.era-comm.eu/oldoku/Adiskri/10_Race_Roma/2011_04_Willers_EN.pdf

"30

Zrozum Na poziomie Unii Europejskiej istnieje kilka instrumentów prawnych mogących służyć zagwarantowaniu praw ludności romskiej. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej101 zakazuje wszelkiej formy dyskryminacji w oparciu o rasę, kolor skóry, przynależność etniczną, orientację seksualną czy pochodzenie społeczne (Artykuł 21). Artykuł o wolności i solidarności obejmuje prawo do nauki (Artykuł 14), a także dostęp do proÞlaktycznej opieki zdrowotnej i leczenia (Artykuł 35). Karta domaga się także „godnej egzystencji dla wszystkich osób pozbawionych wystarczających środków” (Artykuł 34). Istnieje ponadto jedna dyrektywa, która mówi konkretnie o dyskryminacji w związku z przynależnością etniczną. Dyrektywa jest wiążąca dla wszystkich państw członkowskich UE i wymaga od nich odpowiedniego narodowego ustawodawstwa, by wprowadzić w życie jej zapisy. Dyrektywa 2000/43/WE102 chroni Romów przed dyskryminacją ze względu na przynależność etniczną na polu zatrudnienia, opieki społecznej i bezpieczeństwa socjalnego, ułatwień socjalnych, nauki oraz dostępu do towarów i usług. Dyrektywa zobowiązuje państwa członkowskie do ustanowienia organu wspierającego równe traktowanie, pozwalającego na przyjmowanie skarg w zakresie dyskryminacji ze względu na przyczyny opisane w dyrektywie. Żadne z praw nie istnieje w izolacji, a wręcz nie można ich postrzegać w oderwaniu od innych praw i regulacji. Obywatele romscy, tak jak inni obywatele UE, mają prawo do swobodnego przemieszczania się 103 (Dyrektywa 2004/38) oraz bezwarunkowe prawo przebywania w dowolnym państwie członkowskim UE do trzech miesięcy. Po tym okresie muszą udowodnić, że mają zatrudnienie lub wystarczające środki do życia (Artykuły 6 i 7). Jeśli nie uda im się tego zrobić, mogą zostać zaklasyÞkowani jako ãstanowiący obciążenie dla systemu pomocy społecznej kraju przyjmującego” (Artykuł 14). To może poskutkować utratą prawa do pobytu w danym kraju, a co za tym idzie – prawa do jakichkolwiek świadczeń socjalnych. Skutki tego najczęściej odczuwają osoby najuboższe. Konwencja ramowa Rady Europy o ochronie mniejszości narodowych zobowiązuje państwa do przyjęcia specjalnej polityki chroniącej mniejszości oraz do stworzenia warunków umożliwiających rozwój ich kultury. Jest to pierwszy obowiązujący dokument prawny poświęcony prawom mniejszości. W odróżnieniu od innego ustawodawstwa, mówiącego o prawach indywidulanych, te prawa mają jednoznacznie uznawać i chronić konkretne społeczności. Społeczności te mają mniejszą liczbę członków niż reszta narodu czy państwa, składają się z obywateli tego państwa, którzy także różnią się od tej ludności etnicznie, językowo czy innymi cechami kultury (defnicja ONZ)104 . Jednak, chociaż w przypadku takich krajów jak Rumunia czy Bułgaria ochrona praw mniejszości stała się kryterium członkowstwa w UE, niektóre państwa europejskie105, np. Francja, Grecja czy Luksemburg, nie podpisały ani nie ratyÞkowały zaleceń Rady Europy. W innych krajach nastąpiło jedynie wdrożenie z obowiązku, choć de facto praw tych nie chronią dostatecznie egzekwujące je instytucje.

101

www.europarl.europa.eu/charter/pdf/text_en.pdf

102

eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:32000L0043:en:HTML

103

eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2004:158:0077:0123:EN:PDF

104

http://www.ohchr.org/EN/Issues/Minorities/Pages/internationallaw.aspx

105

http://conventions.coe.int/Treaty/Commun/ChercheSig.asp?NT=157&CM=&DF=&CL=ENG

"31

Studium przypadku 5: Sterylizacja a romskie kobiety Kontekst

Niektóre kobiety cierpią na dolegliwości ginekologiczne, które mogą powodować poważne zagrożenie dla zdrowia, a nawet śmierć. W takich przypadkach sterylizacja jest z lekarskiego punktu widzenia niezbędna. Jednak historia zna przypadki, gdy w niektórych grupach religijnych i etnicznych stosowano przymusową sterylizację, by uniemożliwić prokreację. Ponieważ sterylizacja to ingerencja w integralność cielesną osoby, mająca także konsekwencje dla jej życia rodzinnego, przymusowa sterylizacja narusza kilka praw zagwarantowanych w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Młoda Słowaczka, Romka z pochodzenia, która została wysterylizowana podczas zabiegu cesarskiego cięcia, uznała, że w jej przypadku pogwałcony został zakaz tortur oraz poszanowanie życia prywatnego i rodzinnego. Twierdziła ponadto, że sterylizacji dokonano dlatego, że jest Romką.

Sprawa Kiedy młoda Słowaczka romskiego pochodzenia rodziła dziecko, lekarze uznali, iż jej organy rozrodcze są w tak złym stanie, że jakakolwiek przyszła ciąża może stanowić poważne zagrożenie dla jej zdrowia. Ustnie poinformowali ją o tym i zasugerowali sterylizację, na co kobieta się zgodziła. Po zakończeniu zabiegu doznała szoku, kiedy dowiedziała się, że już nigdy nie będzie w stanie ponownie zajść w ciążę. Twierdziła, że nie zrozumiała dokładnie słowa „sterylizacja”, ponieważ informacja została jej przekazana, kiedy cierpiała ból i nie w jej ojczystym języku. Ponadto doznała nie tylko poważnych psychologicznych i medycznych skutków zabiegu, ale także, jej zdaniem, padła oÞarą dyskryminacji rasowej ze względu na swoje romskie pochodzenie. Żywiła takie przekonanie, ponieważ Romowie byli w Słowacji w przeszłości dyskryminowani, a jej dokumentacja medyczna jednoznacznie wspominała o jej pochodzeniu.

Proces Kobieta wniosła sprawę do słowackiego sądu. Na kolejnych szczeblach słowackiego systemu sądowego jej sprawę odrzucano na podstawie narodowych regulacji w kwestii sterylizacji. Zgodnie z nimi tego typu zabieg można przeprowadzić w przypadku zagrożenia życia, nawet jeśli dana osoba odmawia nań zgody. Innymi słowy, sądy krajowe stwierdzały, że sterylizacja była zgodna z prawem krajowym. Kobieta, niezadowolona z postępowania, złożyła skargę do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

Orzeczenie Europejski Trybunał Praw Człowieka uznał, że słowackie ustawodawstwo naruszyło kilka ważnych międzynarodowych dokumentów, takich jak Konwencja o prawach człowieka i biomedycynie, która twierdzi, że pacjent musi uzyskać szczegółową informację dotyczącą konsekwencji zabiegu oraz rozwiązań alternatywnych. Tym samym sąd uznał, że naruszony został Artykuł 3 (zakaz tortur) oraz Artykuł 8 (prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego) Europejskiej Konwencji Prawa Człowieka. Chcąc ocenić, czy kobieta doznała dyskryminacji z powodu swego romskiego pochodzenia, Trybunał zwrócił się o pomoc do Komisarza Praw Człowieka Rady Europy. Ten uznał, że powszechny jest negatywny stosunek do kwestii dużej rozrodczości Romów, zatem nie można wykluczyć, że takie nastawienie doprowadziło do sterylizacji. Jednak ze względu na brak porównawczych danych na temat liczby kobiet romskich oraz etnicznych Słowaczek, które zostały poddane zabiegowi sterylizacji, Trybunał orzekł, iż brak jest wystarczających dowodów na to, że decyzją o zabiegu sterylizacji kierowały motywacje rasowe.

Ocena Powyższy przypadek pokazuje, jak trudno jest wskazać dowody dyskryminacji. Powstało wiele raportów, jak np. Human Rights Watch z 1992 r., a także bardziej współczesne (2003 –2013)106 , w których mowa jest o dużej liczbie romskich kobiet poddanych zabiegowi sterylizacji bez swojej pełnej lub przemyślanej zgody. Raporty podkreślają, że personel medyczny często przekazywał wprowadzające w błąd informacje lub mówił w niezrozumiały sposób.

106

https://www.hrw.org/news/2003/07/21/joint-ngo-statement-issue-illegal-sterilization-romani-women-slovakia

"32

Ze względu na brak danych niemożliwe było porównanie ze Słowaczkami, które zostały poddane sterylizacji. Dlatego w tym przypadku dowody dla sądu były zbyt ogólne, żeby uznać je za podstawę do swego orzeczenia. Widać tu wyraźnie, jak trudno jest rozpoznać przypadki dyskryminacji w stosunku do Romów.

"33

6 OBYWATELSTWO "34

TEMAT 6: OBYWATELSTWO Dowiedz się Koncepcja Unii Europejskiej zrodziła się w latach 50. XX w., a wprowadzenie formy europejskiego obywatelstwa o precyzyjnie określonych prawach i obowiązkach rozważano już w latach 60. Jednak obywatelstwo europejskie stało się faktem dopiero wraz w Traktatem z Maastricht z 1992 r. Począwszy od 1993 r. każdy obywatel państwa członkowskiego jest również uważany za obywatela Unii, czyli obywatela Unii Europejskiej. Obywatelstwo to gwarantuje bezpośrednio Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej i jest czymś dodatkowym – obywatelstwo Unii Europejskiej nie zastępuje obywatelstwa narodowego. Z tytułu bycia obywatelem Unii Europejskiej każdemu przysługują prawa zagwarantowane w unijnych traktatach. Oto prawa, które omówimy szerzej w dalszym ciągu tekstu: > prawo do swobodnego przemieszczania się i przebywania w obrębie Unii > prawo głosowania i kandydowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego oraz w wyborach lokalnych w państwie członkowskim, w którym się zamieszkuj > prawo do ochrony konsularnej ambasady każdego z pozostałych państw członkowskich, kiedy przebywa się poza terytorium Unii > prawo do kierowania petycji do Parlamentu Europejskiego, odwoływania się do Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich (mechanizm skargi Unii) oraz zwracania się do instytucji i organów doradczych Unii w jednym z języków traktatów oraz otrzymywania odpowiedzi w tym samym języku A oto niektóre z innych praw przysługujących obywatelom UE: >prawo dostępu do rejestru dokumentów Parlamentu Europejskiego, Komisji Europejskiej i Rady >prawo do równego dostępu do służby publicznej UE Od czasu wejścia w życie Traktatu z Lizbony (2009 r.) zaczął funkcjonować nowy mechanizm, europejska inicjatywa obywatelska107, który zezwala obywatelom Unii zwracać się do Komisji Europejskiej z postulatem opracowania ustawodawstwa w jednym z obszarów jej kompetencji, pod warunkiem uzyskania odpowiedniej liczby podpisów z określonej liczby państw członkowskich i spełnienia pozostałych warunków.

Zrozum Prawa przysługujące każdemu obywatelowi UE zostały przedstawione w Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej108 (Artykuły 20 – 24 Traktatu). Od momentu wejścia w życie Traktatu z Lizbony109 w 2009 r. nabrały one mocy konstytucyjnej z Artykułu 9 Traktatu. Badanie Eurobarometru opublikowane w lutym 2013 r. pokazało, że obywatele UE są w coraz większym stopniu świadomi pojęcia obywatelstwa UE oraz praw z niego wynikających: 81% odpowiedziało, że pojęcie to jest im znane, choć niecałe 50% wiedziało, co ono oznacza. W obu przypadkach nastąpił wzrost w stosunku do badania z 2007 r. Jednak kolejna publikacja Eurobarometru110 pod koniec tego samego roku wykazała, że odczucie obywatelstwa europejskiego nieznacznie osłabło w stosunku do poprzednich badań – zaledwie 59% respondentów postrzegało siebie jako obywateli UE, a jedynie 20% „zdecydowanie” czuło się obywatelami UE. We wrześniu 2015 r. Komisja Europejska rozpoczęła publiczne konsultacje na temat obywatelstwa Unii Europejskiej111. Był to sondaż on-line przeprowadzany na terenie całej Unii Europejskiej, który dawał obywatelom Unii możliwość wypowiedzenia się, w jaki sposób postrzegają ochronę swoich praw w UE, a także podzielenia się swoimi doświadczeniami w zakresie wad i ograniczeń. Udział w sondażu mógł wziąć każdy, a dostępny był on w sieci we wszystkich oÞcjalnych

107

ec.europa.eu/citizens-initiative/public/welcome

108

eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=celex:12012E/TXT

109

eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX:12007L/TXT

110

ec.europa.eu/public_opinion/archives/eb/eb80/eb80_citizen_en.pdf

111

https://ec.europa.eu/eusurvey/runner/EUCitizenship

"35

językach unijnych. Konsultacje trwały do 7 grudnia 2015 r., a ich wyniki spodziewane są na wiosnę 2016 r.

Prawo do swobodnego przemieszczania się i pobytu Zgodnie z zapisami Artykułu 21 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej każdy obywatel ma prawo swobodnie przemieszczać się i przebywać w każdym dowolnym państwie członkowskim pod pewnym warunkami. Dyrektywa Komisji Europejskiej z 2004112 r. określa bardziej szczegółowo zasady obejmujące prawo do przemieszczania się w poszukiwaniu pracy, na studia oraz zasady uzyskania prawa pobytu po pięciu latach nieprzerwanego pobytu w innym państwie członkowskim. Według najnowszych danych Komisji Europejskiej113 ponad 14 mln obywateli Unii przebywa w innym państwie członkowskim na stałe. Od momentu ustanowienia obywatelstwa europejskiego istnieją czasowe ograniczenia takiego pobytu dla obywateli niektórych nowych państw członkowskich, np. od 2015 r. dotyczą obywateli UE z Chorwacji.114

Prawo do głosowania i kandydowania (prawa wyborcze) Obywatelowi UE przebywającemu w innym państwie unijnym przysługuje prawo kandydowania i głosowania w wyborach lokalnych oraz do Parlamentu Europejskiego odbywających się w danym kraju na tych samych warunkach, co jego obywatelom. Może jednak spotkać się z pewnymi ograniczeniami, jeśli zechce zagłosować w wyborach do parlamentu narodowego i w referendum, a także w wyborach do Parlamentu Europejskiego. Głosować wolno bowiem tylko w jednym państwie członkowskim, co znajduje swoją regulację w Dyrektywie UE z 1993 r.115 Przy okazji ostatnich wyborów do Parlamentu Europejskiego w 2014 r. usilnie starano się zwiększyć udział publiczny w debacie politycznej. Jednak całkowita frekwencja okazała się niska. Wynosiła zaledwie 42,6%.116

Prawo do korzystania z opieki dyplomatycznej i konsularnej Obywatel jednego państwa członkowskiego ma prawo do korzystania z opieki dyplomatycznej i konsularnej innego państwa członkowskiego. Dotyczy to sytuacji, gdy jego państwo nie ma ambasady lub innego przedstawicielstwa w danym kraju i jeśli niedostępna jest pomoc ze strony konsula honorowego. Warunkiem skorzystania z opieki jest dokument tożsamości. Więcej informacji na stronie : Consular protection for European Union citizens abroad117 i na oÞcjalnej polskiej stronie118

112

Dyrektywa Komisji Europejskiej z 2004

113

europa.eu/rapid/press-release_MEMO-14-9_en.htm

114

ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=1067&langId=en

115

eur-lex.europa.eu/legal-content/en/ALL/?uri=CELEX:31993L0109

116

www.europarl.europa.eu/elections2014-results/en/turnout.html

117

ec.europa.eu/consularprotection/content/home_en

118

https://www.msz.gov.pl/pl/informacje_konsularne/polak_za_granica/w_razie_klopotow/prawo_obywatela_ue_do_opieki_konsularnej

"36

Prawo do składania petycji do instytucji europejskich oraz prawo odwoływania się do Rzecznika Praw Obywatelskich Artykuł 24 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej zezwala obywatelom na bezpośrednie składanie petycji do Parlamentu Europejskiego oraz odwoływanie się do Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich. Zgodnie z Artykułem 227 Traktatu oraz z Artykułem 44 Karty Praw Podstawowych składanie petycji jest możliwe, jeśli problem dotyczy jednej ze sfer działalności UE i bezpośrednio dotyczy osoby składającej petycję. Ten ostatni wymóg rozumiany jest bardzo szeroko. Parlament Europejski otrzymuje średnio trzy petycje dziennie. W ciągu ostatniego roku znacząco wzrosła całkowita liczba składanych petycji oraz liczba petycji uważanych za zasadne. W latach 2009 – 2012 119większość zgłaszanych petycji dotyczyła praw podstawowych. Przykładem petycji aktualnie rozpatrywanej w 2015 r. jest poparta przez lokalne władze petycja mieszkańców Doliny Susa120 , którzy wyrazili swoje zaniepokojenie stanem środowiska i zdrowia publicznego w wyniku budowy trasy szybkiej kolei relacji Lyon–Turyn. Każdy obywatel UE może złożyć do Europejskiego Rzecznika Praw Obywatela121 skargę, która dotyczy przypadków niewłaściwego administrowania w działaniach instytucji, organów lub jednostek organizacyjnych, niesprawiedliwości i dyskryminacji, nadużycia władzy, braku lub odmowy dostępu do informacji bądź nieuzasadnionych opóźnień. Petycję można wysłać drogą elektroniczną bądź pocztą; można ją zaadresować bezpośrednio do Rzecznika lub przekazać ją za pośrednictwem eurodeputowanego. W gestii Rzecznika122 leży ocena, czy dany przypadek niewłaściwego administrowania wymaga dalszego zbadania i wyjaśnienia. Rzecznik może przekazać sprawę wchodzącej w grę instytucji, postarać się znaleźć rozwiązanie lub, w razie potrzeby, wystosować do danej instytucji zalecenia.

Prawo do zwracania się do instytucji UE i otrzymania od nich odpowiedzi Każdy obywatel Unii Europejskiej może za pośrednictwem sieci informacyjnej Europe Direct zadawać pytania dotyczące instytucji europejskich – w różny sposób: telefonicznie, korzystając z jednego z języków Unii, za pomocą poczty elektronicznej, chatu lub za pośrednictwem sieci123 centrów informacji, dokumentów oraz rzeczników, dostępnych w każdym kraju Unii.

Prawo dostępu do rejestru dokumentów Parlamentu, Komisji i Rady Zgodnie z Artykułem 15 Traktatu o funkcjonowaniu UE obywatele państw członkowskich oraz osoby mające miejsce zamieszkania w UE mają prawo dostępu do rejestru dokumentów trzech głównych instytucji UE. Rejestr to baza danych dotycząca dokumentów oraz informacji nt. działania instytucji, obejmująca porządek dzienny czy protokoły spotkań, wersje robocze dokumentów itd. Prawo to pozwala obywatelom UE na dostęp do dokumentów Parlamentu Europejskiego124 , Komisji Europejskiej125 oraz

119

www.europarl.europa.eu/atyourservice/en/displayFtu.html?ftuId=FTU_2.1.4.html

120

https://www.opendemocracy.net/michele-monni/italian-politics-and-no-tav-movement-resiliency-or-failure-of-citizen-activism

121

Europejskiego Rzecznika Praw Obywatela

122

www.ombudsman.europa.eu/atyourservice/whocanhelpyou.faces#/page/4

123

europa.eu/contact/meet-us/index_en.htm

124

www.europarl.europa.eu/RegistreWeb/search/simpleSearchHome.htm?language=EN

125

ec.europa.eu/transparency/regdoc/?fuseaction=search&language=pl

"37

Rady126 poprzez odpowiednie rejestry. Istnieją jednak pewne ograniczenia, czego przykładem jest obowiązujący nadal brak dostępu do pierwszej wersji Transatlantyckiego partnerstwa w dziedzinie handlu i inwestycji (TTIP)127. Proces negocjacyjny przebiegał w dużym stopniu w sposób nieprzejrzysty i spotykał się z ostrą krytyką wielu europejskich organizacji, inicjatyw oraz grup interesów. W 2014 r. Komisja Europejska zobowiązała się128 do większej transparentności negocjacji, częściowo upubliczniając teksty negocjacji.129 To nieznacznie złagodziło krytykę.130 Obywatele mają jednak poczucie, iż traktat w sprawie transatlantyckiego partnerstwa negocjuje się za zamkniętymi drzwiami. Na skargi odpowiadał także Europejski Rzecznik Praw Człowieka.131

Europejska inicjatywa obywatelska Zgodnie z Artykułem 24 Traktatu o funkcjonowaniu UE każdy obywatel ma prawo zapoczątkować europejską inicjatywę obywatelską. Mechanizm ten pozwala osobom indywidualnym na kierowanie petycji do Komisji Europejskiej z prośbą (lub propozycją) wprowadzenia ustawodawstwa w jednym z obszarów działania Komisji. Inicjatywa będzie dopuszczalna, jeśli spełni szereg warunków: obywatele muszą stworzyć komitet składający się z siedmiu osób z siedmiu krajów członkowskich; w ciągu jednego roku musi on zebrać milion podpisów obywateli pochodzących z co najmniej siedmiu różnych państw członkowskich UE, przy zachowaniu minimalnej liczby wnioskodawców 132 w każdym z tych państw. W 2015 r. trzy europejskie inicjatywy obywatelskie133 spełniały kryteria i uzyskały oÞcjalną reakcję ze strony Komisji Europejskiej. Dotyczyły one: uznania wody i warunków sanitarnych za prawo człowieka; prawa do życia embrionów; zaprzestania wiwisekcji zwierząt oraz doświadczeń na nich. Wszystkie trzy zostały zarejestrowane między majem a czerwcem 2012 r. Niemniej Komisja Europejska nie wprowadziła ustawodawstwa w żadnym z tych tematów. Inne inicjatywy, które nie spełniły wymaganych kryteriów, to m.in. europejska inicjatywa na rzecz pluralizmu mediów134 oraz inicjatywa dotycząca prawa wyborczego „Pozwól mi głosować” (Let Me Vote). 135 Europejska inicjatywa obywatelska dotycząca uznania wody za dobro publiczne zebrała niemal 2 mln podpisów i cieszyła się dużym zainteresowaniem mediów, zarówno przed ostatnimi wyborami do Parlamentu Europejskiego, w ich trakcie, jak i potem. Inicjatywa zyskała poparcie Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego136 – organu doradczego UE, reprezentującego społeczne i ekonomiczne grupy interesów Unii. Ponadto czterech z pięciu kandydatów na przewodniczącego Komisji Europejskiej zobowiązało się w swoich oświadczeniach w czasie kampanii wyborczej w 2014 r. do wprowadzenia zasad inicjatywy. We wrześniu 2015 r. inicjatywa otrzymała oÞcjalne wsparcie Parlamentu Europejskiego, który poparł ją poprzez głosowanie na posiedzeniu plenarnym137 i zwrócił się do Komisji Europejskiej, by „poważnie potraktowała niepokoje i ostrzeżenia wyrażane przez obywateli w takich petycjach i podjęła w tym zakresie działania”.138 Europejska inicjatywa obywatelska spotyka się z krytyką o tyle, że Komisja Europejska może zdecydować, czy zaakceptować daną inicjatywę, czy ją odrzucić.139 Właściwie do 2015 r. żadna z nich nie doprowadziła do przyjęcia ustawodawstwa, aczkolwiek historia inicjatywy dotyczącej uznania wody za dobro publiczne pokazuje, że podobne działania mogą mieć coraz większy wpływ na prawo europejskie. 28 października 2015 r. Parlament Europejski dużą większością głosów przyjął raport140 europosła GyšrgyÕa Schšpßina na temat europejskiej inicjatywy obywatelskiej. Raport przyznaje, że „niezależnie od tego, jakie przyjmiemy kryteria powodzenia, [europejska inicjatywa obywatelska] nie zrealizowała dotąd” swego celu, zwłaszcza jeśli wziąć pod uwagę, „że ani jedna nie doprowadziła jeszcze do wprowadzenia legislacji”. Inicjatywa obywatelska pozostaje jednak pierwszym instrumentem ponadnarodowej demokracji partycypacyjnej, która pozwala obywatelom bezpośrednio zaangażować się w działalności instytucji UE.

126

www.consilium.europa.eu/pl/documents-publications/

127

www.euractiv.com/sections/trade-society/ttip-dummies-311161#group_extlinks

128

trade.ec.europa.eu/doclib/press/index.cfm?id=1205&title=Opening-the-windows-Commission-commits-to-enhanced-transparency-in-TTIP

129

trade.ec.europa.eu/doclib/press/index.cfm?id=1230

130

www.theguardian.com/business/2014/dec/08/transatlantic-trade-partnership-ttip-dividing-europe-cecilia-malmstroem-washington-debut

131

www.euractiv.com/sections/trade-society/ttip-papers-published-eu-ombudsman-demands-more-transparency-311088

132

ec.europa.eu/citizens-initiative/public/signatories

133

ec.europa.eu/citizens-initiative/public/initiatives/Þnalised/answered

134

www.euroalter.com/projects/european-initiative-for-media-pluralism

135

ec.europa.eu/citizens-initiative/public/initiatives/obsolete/details/2012/000006

136

www.eesc.europa.eu/?i=portal.en.about-the-committee

137

www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+P8-TA-2015-0294+0+DOC+XML+V0//EN&language=EN

138

www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+P8-TA-2015-0294+0+DOC+XML+V0//EN&language=EN

139

zaakceptować daną inicjatywę, czy ją odrzucić.

140

www.citizens-initiative.eu/wp-content/uploads/2015/10/AFCO_report_Þnal.pdf

"38

Studium przypadku 6: Utrata obywatelstwa Kontekst

Rządy krajowe mają prawo decydowania o przyznaniu i odebraniu obywatelstwa swego kraju. W Unii Europejskiej sprawa jest jednak o tyle skomplikowana, że każdy obywatel Unii ma również obywatelstwo unijne. Właśnie to rozróżnienie skłoniło Janko Rottmanna141 do złożenia skargi do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości w sytuacji, kiedy groziła mu utrata niemieckiego obywatelstwa.

Sprawa J. Rottmann urodził się w Austrii jako obywatel austriacki. W 1995 r. przeniósł się do Monachium w Niemczech, gdyż władze austriackie rozpoczęły przeciwko niemu dochodzenie w związku z podejrzeniem o oszustwo. Dwa lata później wydały nakaz jego aresztowania. Jeszcze w tym samym roku Janko Rottmann wystąpił o przyznanie mu niemieckiego obywatelstwa, które uzyskał w 1999 r. Niemniej jednak występując o obywatelstwo niemieckie zataił informację o wydanym nakazie aresztowania. W świetle ustawodawstwa Austrii, osoba, która uzyskała obywatelstwo innego kraju, automatycznie traci obywatelstwo austriackie. Co oznacza, że Janko Rottmann stał się obywatelem niemieckim, jednocześnie tracąc obywatelstwo austriackie. W dalszej kolejności, lokalne władze Bawarii – kraju związkowego, w którym mieszkał Rottmann, zostały poinformowane przez władze austriackie o prowadzonym w Austrii przeciwko niemu postępowaniu. Z powodu zatajenia tej informacji w trakcie występowania o niemieckie obywatelstwo, władze Niemiec cofnęły swoją decyzję o nadaniu mu swego obywatelstwa, wskutek czego Rottmann stał się bezpaństwowcem, czyli osobą nieposiadającą legalnego obywatelstwa żadnego kraju. W tym momencie, J. Rottmann odwołał się od decyzji Sądu Administracyjnego Bawarii, który podtrzymał decyzję rządu kraju związkowego. Złożył odwołanie do Federalnego Sądu Administracyjnego Niemiec, który przekazał sprawę do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości.

Proces Niemiecki sąd zadał Trybunałowi dwa zasadnicze pytania: > Czy państwa członkowskie mają jakiekolwiek ograniczenia w zakresie nadawania i odbierania obywatelstwa narodowego, nawet gdyby wynikający z tego status bezpaństwowca oznaczał również utratę obywatelstwa unijnego? A jeśli tak, to czy: > państwo członkowskie winno częściowo, czasowo, lub całkowicie powstrzymać się od pozbawienia osoby obywatelstwa w sytuacji, gdy miałoby to dla niej jednocześnie oznaczać utratę obywatelstwa unijnego?

Orzeczenie W marcu 2010 r. Trybunał Sprawiedliwość wydał następujące orzeczenie142: > Prawo unijne nie zabrania państwom członkowskim odebrania osobie obywatelstwa, jeśli uzyskane ono zostało przy użyciu podstępu czy przez zatajenie istotnych informacji, nawet gdyby miało to wpływ na obywatelstwo Unii Europejskiej. >Niemniej jednak odebranie obywatelstwa, które prowadzi do bezpaństwowości podlega prawu unijnemu, gdyż dana osoba traci swoje obywatelstwo unijne. >Z tego względu prawo unijne wymaga, by w sytuacji, gdy obywatel Unii Europejskiej w wyniku utraty obywatelstwa krajowego staje się bezpaństwowcem, rząd krajowy odbierał mu obywatelstwo jedynie wtedy, gdy zagrożony jest interes

141

http://ec.europa.eu/dgs/legal_service/arrets/08c135_en.pdf

142

http://eudo-citizenship.eu/docs/Rottmann_case.pdf

"39

publiczny i jeśli decyzja taka jest proporcjonalna. >Przy określaniu, czy decyzja o odebraniu danej osobie obywatelstwa jest proporcjonalna, władze krajowe muszą także uwzględnić potencjalne konsekwencje wynikające z utraty przez nią oraz jej rodzinę praw wynikających z obywatelstwa unijnego, wagę przestępstwa, okres czasu między naturalizacją i odebraniem obywatelstwa oraz czy możliwe jest, by dana osoba odzyskała swoje pierwotne obywatelstwo. > Sprawę przekazano następnie do Federalnego Sądu Administracyjnego Niemiec, by mógł ocenić, czy w tym konkretnie przypadku zrealizowano zasadę proporcjonalności i interesu publicznego. Pełen tekst orzeczenia dostępny tutaj.143

Ocena Orzeczenie pokazuje, że Trybunał Sprawiedliwości coraz chętniej interweniuje w obszarach, które wcześniej uznawano za zasadniczą domenę działania państw narodowych Ð w tym przypadku w procesie decyzji, kto kwaliÞkuje się, a kto nie, do uzyskania obywatelstwa. Jednocześnie pokazuje, jak wiele swobody Trybunał chce pozostawić władzom krajowym na cofnięcie obywatelstwa, o ile w danym przypadku spełnia się zasada strzeżenia interesu publicznego oraz proporcjonalności. Pokazuje również, że obywatelstwo unijne nie jest li tylko pustym słowem. Zgodnie z orzeczeniem Trybunału Sprawiedliwości, obywatelstwo to niesie ze sobą różne prawa i to właśnie te prawa należy uwzględnić, zanim podjęta zostanie decyzja o odebraniu obywatelstwa na poziomie narodowym.

143

http://curia.europa.eu/juris/document/document.jsf?text=&docid=75336&pageIndex=0&doclang=EN&mode=lst&dir=&occ=Þrst&part=1&cid=395939

"40

"41