Czesław Miłosz, Człowiek wśród skorpionów

Czesław Miłosz

Człowiek wśród skorpionów s—t—u—d—i—u—m o stanisławie brzozowskim

→

wydawnictwo krytyki politycznej

→

wstęp cezary michalski, sławomir sierakowski warszawa 2011

→

Czesław Miłosz Człowiek wśród skorpionów. Studium o Stanisławie Brzozowskim Warszawa 2011 → Copyright © 1962 by The Czeslaw Milosz Estate. All rights reserved. → Copyright © 2011 for the Preface by Cezary Michalski, Sławomir Sierakowski → Copyright © 2011 for this edition by Wydawnictwo Krytyki Politycznej

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Wydanie pierwsze → ISBN 978-83-62467‑42-6 → Wydawnictwo Krytyki Politycznej

Warszawa 2011

Co robić z Brzozowskim?

Życie nasze, ja nasze to jest posterunek, gdy my go opuścim — utraci go już cała ludzkość na zawsze.

Brzozowski

Stanisław Brzozowski umarł 30 kwietnia 1911 roku we Florencji na gruźlicę czy, słuszniej byłoby powiedzieć, na nędzę, w trzydziestym trzecim roku życia. W ciągu półwiecza, jakie upłynęło od tamtej chwili, nie było prawie dyskusji literackiej w Polsce, żeby nie padało jego nazwisko. A jednak nie ma po nim w jego rodzinnym kraju nawet takiej pamiątki jak zbiorowe wydanie dzieł. Większość jego książek to dzisiaj już białe kruki i ktokolwiek chce się z nimi zapoznać, musi wyławiać je po jednej w katalogach wielkich bibliotek11.

11 Od momentu pierwszej publikacji Człowieka wśród skorpionów w Polsce wydano m.in.: Listy (1970), Współczesna powieść i krytyka literacka (1971), Kultura i życie; Za‑ gadnienia sztuki i twórczości; W walce o światopogląd (1973), Sam wśród ludzi (1979), Aforyzmy (1979), Legenda Młodej Polski (1983), Pamiętnik (1985), Opętane zegary: wy‑ bór publicystyki społeczno‑politycznej z lat 1905 — 1907 (1987), Wczesne prace krytycz‑ ne (1988), Eseje i studia o literaturze (1990), Idee: wstęp do filozofii dojrzałości dziejo‑ wej (1990), Widma moich współczesnych (2003), Głosy wśród nocy (2007), a także Pło‑ mienie (1983, 1997, 2007, 2011) i pomniejsze pisma.

Co robić z Brzozowskim? 35

Najwierniejszym przyjacielem Brzozowskiego była jego żona, Antonina z Kolbergów. Jej staraniem stanął w roku 1928 pomnik na cmentarzu Trespiano we Florencji, zaprojektowany przez rzeźbiarza Roberto Passaglię, z napisem: „Stanisław Brzozowski, poeta e filosofo”. Drugim wiernym jego przyjacielem był lwowski krytyk Ostap Ortwin12. W ostatnim okresie życia, kiedy Brzozowski śpieszył się, żeby zdążyć wykończyć jak najwięcej prac, prasa polska i wydawnictwa stosowały wobec niego bojkot. Gdyby nie Ostap Ortwin, najdojrzalsze książki Brzozowskiego pozostałyby w rękopisie, a rękopisy może by zaginęły, tym bardziej że bojkot ustał nieprędko po śmierci ich autora. Ortwin był doradcą literackim lwowskiej firmy wydawniczej B. Połonieckiego i tam ukazały się Legenda Mło‑ dej Polski (1909), Idee (1910), a potem, pośmiertnie, powieść Sam wśród ludzi (1911), Głosy wśród nocy. Studia nad przesileniem romantycznym kultury europejskiej (1912), tom zawierający Widma moich współczesnych i niewykończoną powieść Książka o starej kobiecie (1914), wybór pism kardynała Newmana w przekładzie i z przedmową Brzozowskiego (1915), a także — nakładem Antoniny Brzozowskiej — Pamiętnik (data wydania zapewne 1913).

W literaturze polskiej XX wieku nie znajdzie się pisarza o takiej skali i powadze zainteresowań. Górował on umysłowo nad wszystkimi sławami swojego czasu i to przesądza o jego wyjątkowej pozycji dzisiaj. Tacy pisarze jak Żeromski czy Reymont zostali „załatwieni”, umieszcze

12 Ostap Ortwin (1876 — 1942) — pisarz, dziennikarz, krytyk literacki, adwokat. Członek szkoły lwowsko‑warszawskiej, po procesie Brzozowskiego jedna z najważniejszych postaci życia literackiego Lwowa.

36 Co robić z Brzozowskim?

ni w swojej epoce, sklasyfikowani i nikomu nie przyszłoby do głowy zajmować się cenzurowaniem ich dzieł. Brzozowski nadal u wydawców czy u tych, co próbują o nim pisać, wywołuje trwogę i drżenie — a przyczyny tego drżenia zmieniają się zależnie od wahań politycznej koniunktury. Znaczy to, że jest ciągle nam współczesny i że nie zmienił się jeszcze w przedmiot historycznoliterackich badań. Ciągle jeszcze każdy, kto o nim pisze, już przez to, że bierze pióro, wypowiada się za albo przeciw. Ta stronniczość, wynikająca z samej natury problemów, jakie Brzozowskiego, wtedy w tym samotnego, zaprzątały, jeżeli już jest, nie powinna być ukrywana.

Najogólniej biorąc, tematem jego pism był przewrót w historii gatunku ludzkiego, zaczynający się przy końcu XVIII wieku i zaznaczony przez próg nowoczesnej ery, Rewolucję Francuską. Poszczególne jego książki można nazwać wyprawami w różne okolice stulecia szybszych niż kiedykolwiek dotąd przemian. Dotyczy to również jego powieści. Treścią Płomieni jest działalność rewolucjonistów rosyjskich z grupy Nieczajewa13, następnie Komuna Paryska i Narodnaja Wola w Rosji14. Sam wśród ludzi to obraz lat 1830 — 1848 w Polsce i w Prusach, przy czym przedsta

13 Siergiej Nieczajew (1847 — 1882) — rosyjski anarchista i rewolucjonista, autor Ka‑ techizmu rewolucjonisty. Założyciel tajnej organizacji Zemsta Ludu. Po zamordowaniu jednego z jej członków, Iwana Iwanowa, osadzony na dożywocie w Twierdzy Pietropawłowskiej. Pierwowzór Piotra Wierchowieńskiego z Biesów Fiodora Dostojewskiego.

14 Narodnaja Wola — Wola Ludu bądź Wolność Ludu, rewolucyjna organizacja terrorystyczna dążąca do obalenia caratu pod przywództwem m.in. Andrieja Żelabowa, powstała w roku 1879 w efekcie rozłamu organizacji Ziemla i Wola (obok NW powstało skrzydło niechętne wobec terroru indywidualnego, tzw. Czornyj Pieredieł); Narodnaja Wola przeprowadziła m.in. skuteczny zamach na cara Aleksandra II w roku 1881.

Co robić z Brzozowskim? 37

wione jest środowisko lewicy heglowskiej w Berlinie. Nie skończona Książka o starej kobiecie jest zapowiedzią wstrząsającej powieści o „procesie rehabilitacyjnym” rewolucjonisty (1905 roku) zabitego przez własną partię. Nadając swoim szkicom o francuskich, angielskich i rosyjskich autorach podtytuł Studia o przesileniu romantycznym kultu‑ ry europejskiej, Brzozowski pojmował to przesilenie szeroko — trwało ono według niego bez przerwy, przybierając ciągle nowe formy.

Burzliwa epoka, która fascynowała Brzozowskiego, ujmowana przez niego jako ciąg, jako całość otwarta w przyszłość, wkrótce po jego śmierci stała się jeszcze bardziej burzliwa. Dzieli nas od niego pierwsza wojna światowa, rewolucja rosyjska, hitleryzm, druga wojna światowa i trudne jeszcze do ogarnięcia, bo dopiero w swoich początkach, zjawisko „upowszechniania się ludzkości” w skali planetarnej. Doświadczenia kształtują język, wiele dążeń, postaw, sposobów myślenia otrzymało choćby przejściowe i niedoskonałe nazwy, na mapie dziejów w ruchu wytyczono punkty orientacyjne. Brzozowski zapuszczał się na tereny przez nikogo niemal wtedy, i to nie tylko w Polsce, nie eksplorowane, musiał więc sam tworzyć swój instrument, swoją terminologię. Dzisiaj powiedzielibyśmy, że przeprowadzał „egzystencjalną analizę historycznych struktur”, że wszystko u niego krąży dokoła „problemu alienacji” — ale on tak tego nie określał. Przy tym jego rozpaczliwe miotania się robią wrażenie wysiłków człowieka, który usiłuje przemówić do głuchych. Głuchota jego odbiorców polegała na zupełnym nieoswojeniu się z dialektyczną myślą, na żądaniu, żeby było „albo tak, albo nie”, a przynajmniej,

38 Co robić z Brzozowskim?

żeby rozpatrując jakiś prąd umysłowy czy jakieś dzieło, znajdować „złe strony” i „dobre strony”.

Stąd osłupienie, kiedy Brzozowski jednym tchem wymawiał „tak i nie” (cały jego stosunek do romantyzmu), stąd krzyki, że bez ustanku sobie przeczy. Niewątpliwie dziś odczytujemy Brzozowskiego inaczej niż jego współcześni, co nie jest naszą zasługą, ale wynikiem zbiorowych doświadczeń, od których niejeden wosk w uszach topnieje. Mniej skłonni jesteśmy łapać go za słowa i jego trudna, proteuszowa myśl ukazuje się w rozwoju, w ciągłym przekraczaniu samej siebie, w ciągłym korygowaniu własnych pomyłek, z jasno jednak wytyczonym kierunkiem.

Jak zostaje się pisarzem nie przyjętym przez tych, dla których zużywało się wszystkie siły w przekonaniu, że dokonuje się przebudowy świadomości — ich albo ich synów? Dlaczego tak wielu czerpało i czerpie pełnymi garściami z dorobku Brzozowskiego, ale jakby ukradkiem, nie przyznając się do tego publicznie? Dlaczego taką zapłatę otrzymuje się za miłość? Jak zostaje się un écrivain mau‑ dit15? Być może pora spróbować udzielić odpowiedzi na te pytania, korzystając z możliwości, jakie daje perspektywa zgęszczonego przez wypadki historyczne czasu. Niech to posłuży zamiast wieńca na cmentarzu Trespiano, którego żadna pielgrzymka polskich literatów w to pięćdziesięciolecie nie złoży.

15 Un écrivain maudit (franc.) — pisarz przeklęty; nawiązanie do określenia poète mau‑ dit, poeta przeklęty, którym to mianem nazywano m.in. Arthura Rimbauda, Charles’a Baudelaire’a czy Paula Verlaine’a.

Co robić z Brzozowskim? 39

Od redakcji Krytyki Politycznej

W latach 60. XX wieku Stanisław Brzozowski powrócił na intelektualne salony polskiej inteligencji — paryska publikacja eseju Czesława Miłosza o autorze Legendy Młodej Polski była pierwszym tego zwiastunem. Pisali o nim wówczas najwięksi — od Leszka Kołakowskiego, przez Bronisława Baczkę i Martę Wykę, po Andrzeja Mencwela — a już po upływie półtorej dekady Andrzej Walicki mógł w swej monografii napisać o „najczęściej przywoływanym klasyku filozofii polskiej”. Ówczesna recepcja dzieła Brzozowskiego budzi zasłużony respekt — można jednak wątpić, czy spełniło ono swoje najważniejsze zadanie: trwałego przetworzenia i ukształtowania na nowo nie tyle nawet polskiej tożsamości narodowej, co choćby duszy polskiego inteligenta. Słowa Miłosza o jego kolejnych „ojcach duchowych” i ich degrengoladzie (Brzozowski, Irzykowski, Boy…), wypowiedziane przed półwieczem, wciąż brzmią aktualnie.

Myśliciel traktujący myśl śmiertelnie poważnie, pisarz polityczny, który „rozumiał, że idee uniwersalne inteligencji tak długo tylko po­zostają w mocy, jak długo szyba kawiarni zapewnia paryską czy wiedeńską temperaturę” — niełatwo znajduje odzew w kraju, gdzie publiczną

252 Od redakcji Krytyki Politycznej

debatę zastępuje rytualny chaos, polityczną myśl moralizująca retoryka, a spory ideowe — animozje towarzyskie. Wydanie Człowieka wśród skorpionów sprzed dekady niemal kompletnie przemilczano, podobnie jak kolejne reedycje Pamiętnika. „Co nie jest biografią, nie jest w ogóle” — pisał Brzozowski. Poprzez własną biografię i własne wybory Czesław Miłosz przyswaja autora Idei sobie i jednocześnie przybliża nam. Czyta go przez współczesne sobie konteksty, szuka inspiracji i wyraża nadzieję — na szczęście spełnioną — że to nie ostatnie studium, jakie o Brzozowskim zostanie napisane. Teza Miłosza, że „rytm Brzozowskiego niesie go dalej”, poza kontekst i warunki wyłącznie jego czasu, to wyraźna wskazówka na dziś. W czasach nowych determinizmów i starych alienacji, nowych zupiorzeń i starych ześwinień, a ponad tym wszystkim — wciąż tego samego zdziecinnienia — warto Brzozowskiego przeżyć. Ale najpierw przeczytać. *** Książka Czesława Miłosza Człowiek wśród skorpionów. Stu‑ dium o Stanisławie Brzozowskim wydana została dotychczas czterokrotnie: przez Instytut Literacki jako tom LXXVII Biblioteki „Kultury” (Paryż 1962), podziemną oficynę „Głos” (Warszawa 1981), Państwowy Instytut Wydawniczy (Warszawa 1982) oraz przez Wydawnictwo Znak (Kraków 2000).

Za podstawę niniejszego wydania posłużyła edycja Wydawnictwa Znak, którą przygotował — na podstawie wydania paryskiego, porównanego z wydaniem PIW oraz

Od redakcji Krytyki Politycznej 253

rękopisem i maszynopisem książki, a także po konsultacjach z autorem — Andrzej Franaszek. Opracowanie redakcyjne autorstwa Jakuba Majmurka oraz Michała Sutowskiego zawiera sporządzone od nowa przypisy; w edycji uwzględniono również (wyróżnione) przypisy autorstwa Czesława Miłosza. Wydawnictwo Krytyki Politycznej prag­ nie podziękować Wydawnictwu Znak oraz panu Andrzejowi Franaszkowi za możliwość wykorzystania opracowanej przez niego wersji tekstu.

Spis rzeczy

Cezary Michalski, Sławomir Sierakowski (rozmowa)

Nie ma sprawy

5

czesław miłosz Człowiek wśród skorpionów

Przypis po latach Co robić z Brzozowskim?

Linia losu Młoda Polska Między wojnami Filozofia Brzozowskiego „Sprawa Brzozowskiego” Podsumowanie Postscriptum

27 35 40 67 87 112 173 215 238

Indeks nazwisk

246

Od redakcji Krytyki Politycznej

252

Spis rzeczy 255

Opracowanie, przypisy: Jakub Majmurek, Michał Sutowski Korekta: Danuta Sabała Projekt graficzny i typograficzny, skład i łamanie: Marcin Hernas | tessera.org.pl Książkę złożono pismami Dederon Serif autorstwa Tomáša Brousila

Druk i oprawa: Drukarnia Wydawnicza im. W. L. Anczyca www.drukarnia‑anczyca.com.pl Wydawnictwo Krytyki Politycznej ul. Nowy Świat 63 00‑042 Warszawa redakcja@krytykapolityczna.pl www.krytykapolityczna.pl Książki Wydawnictwa Krytyki Politycznej dostępne są w promocyjnej cenie w CK Nowy Wspaniały Świat (ul. Nowy Świat 63, Warszawa), Świetlicy KP w Łodzi (ul. Piotrkowska 101), Świetlicy KP w Trójmieście (ul. Nowe Ogrody 35, Gdańsk) oraz księgarni internetowej KP (www.sklep.krytykapolityczna.pl), a także w sieci Empik i dobrych księgarniach na terenie całej Polski.