Elżbieta Janicka, Festung Warschau

FESTUNG WARSCHAU Elżbieta Janicka

Wydawnictwo Kr y tyki Politycznej

56

Festung Warschau. Raport z oblężonego miasta

Chłodna Lu. kiedyś zabawiał się w wyobrażenie końca świata.

Ocalały tylko Nefretete i kobieta z brodą.

Spotkały się na ruinach Chłodnej w Warszawie.

Miron Białoszewski95

Skwer Sybiraków (d. Plac Pod Lwem) Tyły świątyni. Miejsce, w którym zaczynała się ulica Biała, łącząca Chłodną z Ogrodową96. Jedno z bardziej sensownych rozwiązań urbanistycznych. Perspektywę ulicy Białej zamykała masywna tylna fasada sądów na Lesznie. Sądy ocalały. Ulicę Białą zlikwidowano. A ściślej przeniesiono dwieście metrów dalej. Nadal łączy Chłodną z Ogrodową, ale już bez planistycznego uzasadnienia – ot, tak sobie. Dawną Białą zamurowano, pozostawiając ukradkowe przejście dla psów, kotów i mieszkańców, w centralnym punkcie ozdobione majestatycznym śmietnikiem z białej cegły. Poza tym żadnej Chłodnej tam nie ma. To znaczy jest, ale nazywa się – nie wiedzieć czemu – Elektoralna. A na temat kombinacji z numeracją napisać by można osobną rozprawę97.

95

Miron Białoszewski, Rozkurz, PIW, Warszawa 1980, s. 108. Lu. To Ludwik Hering..

96 Zaraz obok, na wysokości kościoła, po parzystej stronie Chłodnej pod numerem ósmym mieściła się redakcja „Hajntu”, najważniejszego dziennika syjonistycznego, którego ostatni numer ukazał się 22 września 1939 roku, sześć dni przed kapitulacją Warszawy. „Wśród redaktorów i współpracowników pisma należy wymienić takie nazwiska, jak Icchak Grünbaum, Samuel Jakub Jackan, bracia Noe i Chaim Finkelsztajn, Aaron Eichorn, Jehoszua Gottlieb, Dawid Ben Gurion, Włodzimierz Żabotyński, Bernard Singer, Nahum Sokołów czy w końcu Izaak Bashevis Singer, który debiutował w dodatku literackim «Hajntu»” (Eryk Krasucki, Międzynarodowy komunista. Jerzy Borejsza – biografia polityczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 32).

Redaktor naczelny, Abraham Goldberg, przydreptywał codziennie na Chłodną 8 najpierw z pobliskiej Ciepłej 8, potem z Chłodnej 17, gdzie zamieszkał po przeprowadzce. Na zachowanym zdjęciu widać tłum żałobników (mężczyzn) zgromadzony na Chłodnej, przed siedzibą redakcji, wokół trumny redaktora. Trumnę okrywa sztandar z gwiazdą Dawida. Jest październik 1933 roku (por. tamże, il. 13).

97 „Widocznym śladem planu sześcioletniego jest osiedle Mirów, a raczej dwa bloki tego osiedla postawione na Chłodnej. Pierwszy z nich ma adres Chłodna 2/18 i jest długim budynkiem piaskowego koloru stojącym na terenie frontów dawnych posesji 12–18. Na obszarze

Spacerkiem po Warszawie

57

Do gmachu sądu wchodziło się ze strony aryjskiej, tj. od ulicy Ogrodowej, przez okna zaś wychodzące na Leszno można było oglądać życie dzielnicy żydowskiej. W getcie po pierwszej wywózce pozostało jeszcze około siedemdziesięciu tysięcy ludzi.

Właśnie w tym dniu, po dłuższej przerwie, Niemcy wznowili transporty do Treblinki. Do sali sądowej na trzecim piętrze dochodził z ulicy potworny krzyk, pomieszane głosy kobiece, męskie i dziecinne zlewające się w jeden przejmujący lament. Nad wszystkim górowały ochrypłe wrzaski SS-manów: los, los, aber schnell!!

Dopchnąłem się do okna. Środkiem jezdni płynęła fala Żydów pędzonych prawdopodobnie na bocznicę kolejową na Stawkach. Szli w pośpiechu, a raczej wpół biegli, popychając się wzajemnie, poganiani z obu stron przez SS-manów długimi bykowcami. […] Środkiem ulicy dwóch starych Żydów z największym wysiłkiem pchało ręczny, dwukołowy wózek wypełniony chorymi. Zwisały z niego, jak kukły, bezwładne ludzkie postacie. Ci już nie krzyczeli. W pewnej chwili od ludzkiej fali gnanej jak stado bydła [„Biedny chrześcijanin patrzy na getto” – E.J.], oderwała się zamożnie ubrana kobieta z małym dzieckiem na ręku. Próbowała dopchać się do stojącego na chodniku gestapowca, dając mu z daleka znaki wyciągniętą ręką, w której trzymała zwitek banknotów. Ostatnia, rozpaczliwa próba ratowania się. Rozległ się świst bykowca. Uderzona kobieta zachwiała się, wypuszczając z rąk niemowlę, które potoczyło się po bruku. W tym samym momencie jakaś stara Żydówka jak oszalała podniosła ręce i oczy w górę: Hitlerze – wykrzyknęła na cały głos przekleństwo – oby ściany twego domu trawą porosły! Odwróciłem głowę i cofnąłem się od okna. Nie chciałem patrzeć na to, co nastąpi.

posesji 2–10 stoi za to inny budynek tego osiedla, mający jednak adres Elektoralna, z niewiadomych bowiem przyczyn ulica Biała, a wraz z nią początek Chłodnej, zostały przesunięte o kilkadziesiąt metrów na zachód. […] Pierwszy dom nie jest jednak pozbawiony pewnego upiększającego elementu – przy końcu jego elewacji, od strony ulicy, a więc w pobliżu ściany zachowanej kamienicy Chłodna 20, natykamy się na metalową bramkę, która jest jedyną fizyczną pozostałością po neogotyckiej kamienicy Chłodna 18. Tylko tyle z dobrze zachowanej fasady, co potwierdzają zdjęcia, udało się wkomponować w blok socrealistycznego osiedla” (Igor Piotrowski, Chłodna. Wielkość i zapomnienie warszawskiej ulicy w świetle literatury pięknej, wspomnień i fotografii…, Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki & Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2007, s. 60).

58

Festung Warschau. Raport z oblężonego miasta

Na środku sali sądowej stał stół przykryty zielonym suknem, na nim krucyfiks.

Za stołem siedział sędzia zagłębiony w stosie papierów, stary człowiek o nobliwych rysach i suchej twarzy. Sala zatłoczona była publicznością czekającą na różne następne rozprawy. […]

Nagle z ulicy dobiega salwa z erkaemu. Jedna, później druga – brzęk tłuczonego szkła i znowu krzyki98.

U dawnego wylotu ulicy Białej umieszczono głaz-obelisk. „Borowicze – Swierdłowsk. Żołnierzom Armii Krajowej wywiezionym z Polski w 1944 roku do łagrów sowieckich – Borowiczanie i rodziny”. Krzyż święty. Polska Walcząca. 1996 rok. To samo od frontu w podcieniach kościoła. „Żołnierzom Armii Krajowej zamordowanym i zamęczonym w obozach NKWD Borowicz i Swierdłowska w 50. rocznicę wywiezienia z Polski – koledzy i rodziny”. Krzyż święty z drutem kolczastym. 1994 rok. Powyżej jeszcze raz to samo w imieniu Związku Sybiraków. Rok 1998. Kolejne upamiętnienie Borowicz – Swierdłowska znajdziemy w innym punkcie Warszawy.

Ulica Biała to był aryjski klin – korytarz obwiedziony murem i gettem. I to był ten komunikacyjny szlak – życiodajny albo śmiercionośny. U wylotu ulicy Białej stacjonowali szmalcownicy. Panowie życia i śmierci. Aniołowie.

Rozmawiam kiedyś ze Zbigniewem Dłubakiem. Dłubak jest stary. Niedosłyszy.

— Tam Skwer Sybiraków zrobili, wiesz?

— Skwer szmalcowników? Co ty powiesz!

98 Jan Nowak-Jeziorański, Kurier z Warszawy, Znak, Kraków 2005, s. 94–95. Por. także: Stanisław Krajewski, Jan Nowak-Jeziorański a Żydzi, „Midrasz” 2005, nr 2, s. 34–35.

Skwer Sybiraków – tyły kościoła rzymskokatolickiego pod wezwaniem św. Karola Boromeusza (parafia św.

Andrzeja Apostoła) u d. wylotu Białej, tablica pamiątkowa z oznaczeniem jednej z bram getta (detal); sierpień 2011

Skwer Sybiraków; grudzień 2008

134

Festung Warschau. Raport z oblężonego miasta

Skwer Sybiraków; grudzień 2008

Skwer Sybiraków – wystawa plenerowa (fragment); maj 2009

Spacerkiem po Warszawie

135

Skwer Sybiraków – wystawa plenerowa (fragment); maj 2009

136

Festung Warschau. Raport z oblężonego miasta

Skwer Sybiraków – wystawa plenerowa (detal); maj 2009

Spacerkiem po Warszawie

137

Biała, widok w kierunku północnym z Chłodnej na tyłach kościoła rzymskokatolickiego pod wezwaniem św. Karola Boromeusza (parafia św. Andrzeja Apostoła) – w głębi tylna elewacja Sądów na Lesznie (dziś w alei Solidarności) z wejściem dla Aryjczyków od Ogrodowej, za murem po obu stronach getto; fotografia wykonana po 29 lipca 1942, zakupiona w postaci odbitki stykowej przez Łukasza Biedkę (zbiory GWŻW)

Ogrodowa 6, widok w kierunku północnym – tylna elewacja Sądów w alei Solidarności (d. na Lesznie); sierpień 2011

138

Festung Warschau. Raport z oblężonego miasta

Elektoralna 26, widok ze Skweru Sybiraków w kierunku północnym – d. początek ulicy Białej; sierpień 2011

Elektoralna 26, jw. (fragment)

Spacerkiem po Warszawie

139

Chłodna, odcinek wschodni, widok z Chłodnej 15 – Skwer Księdza Jerzego w przebudowie, kościół rzymskokatolicki pod wezwaniem św. Karola Boromeusza (parafia św.

Andrzeja Apostoła), figura Matki Boskiej Łaskawej przed kościołem, na horyzoncie od lewej: wieża kościoła ewangelicko-reformowanego w alei Solidarności (d. Leszno), wieżowiec przy Placu Bankowym w miejscu Wielkiej Synagogi na Tłomackiem, katedra rzymskokatolicka pod wezwaniem św. Jana na Starym Mieście; kwiecień 2011 (Elżbieta Janicka / Wojciech Wilczyk, Nowe miasto)

rejon kościoła rzymskokatolickiego na Chłodnej i Sądów w alei Solidarności, d. Leszno (fragment mapy „Getto warszawskie. Współczesny układ ulic i ostańce zabudowy według stanu na marzec 2001…”, dz. cyt.)

140

Festung Warschau. Raport z oblężonego miasta

PODZIĘKOWANIA

Dziękuję Rodzicom. Mamie – warszawiance 1943. I Tacie, który też nie może na to wszystko patrzeć. Bez ich miłości nic bym nie zrobiła.

Pomoc i wsparcie w trakcie pracy nad projektem okazali mi: Teresa Alter Aránzazu Calderón Puerta Maria Cyranowicz Henryk Hollender Jan Jagielski Anna Janicka Gertruda Janicka Piotr Janicki Jerzy Jedlicki Bożena Keff Zofia Lipecka Anna Mach Simone Masson Jarosław Mikos Wojciech Wilczyk Tomasz Żukowski Zgody na nieodpłatną reprodukcję materiałów wizualnych udzielili: Aleksander Edelman Barbara Engelking Jan Jagielski Jacek Leociak Mateusz Szczepaniak Alina Świdowska Gabriela Świtek Wojciech Wilczyk Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma Publikacja nie doszłaby do skutku, gdyby nie zespół „Krytyki Politycznej”. Adam Ostolski był pierwszym, który uwierzył w projekt. Julian Kutyła, uosobienie siły spokoju, troskliwie i fachowo kierował pracami nad książką.

Wszystkim im wyrażam wielką wdzięczność.

Odpowiedzialność za poglądy zawarte w książce spoczywa wyłącznie na mnie.

Autorka

SPIS TREŚCI

Bożena Keff, Trup Horror Obczyzna...................................................................................................5 Festung Warschau. Raport z oblężonego miasta ......................................................................15 „Dziwne miejsce nad Wisłą, zwane Warszawą”..............................................................................19 Warszawa / Erewan – Erewan / Warszawa.............................................................................21 Materia......................................................................................................................................22 Ruch..........................................................................................................................................24 Czas...........................................................................................................................................25 Przestrzeń.................................................................................................................................26 Energia......................................................................................................................................28 Spacerkiem po Warszawie............................................................................................................... 31 Mariańska 1..............................................................................................................................33 Złota 60 / Sienna 55..................................................................................................................35 Śliska 51 / Sienna 60................................................................................................................37 Twarda 22 / Ciepła 3.................................................................................................................45 Krochmalna...............................................................................................................................52 Chłodna.....................................................................................................................................56 Aleja Jana Pawła II (d. Juliana Marchlewskiego)....................................................................72 Stawki 6/10 – Stawki 5/7 (d. Stawki 21)..................................................................................73 Oś Muranowska?......................................................................................................................76 Skwer Matki Sybiraczki (d. Muranowska i Plac Muranowski)................................................76 Oś Muranowska........................................................................................................................81 Plac Krasińskich.......................................................................................................................84 Ilustracje............................................................................................................................................ 97 M oje Nalewki . ...............................................................................................................................211

Odcinek południe-północ: Długa – Świętojerska.......................................................................... 215 Długa 52.................................................................................................................................. 217 Kamienie na szaniec............................................................................................................... 222 Polska Walcząca jako Polska bez Żydów.............................................................................. 237 Imperatyw mityczny............................................................................................................... 244 Bohaterów Getta (d. Nalewki)................................................................................................ 250 Ogród Krasińskich.................................................................................................................. 272 Unter den Linden.................................................................................................................... 275 Odcinek północ-południe: Anielewicza (d. Gęsia) – Solidarności (d. generała Karola Świerczewskiego, d. Leszno)........................................................................ 283 Anielewicza – Nowolipki........................................................................................................ 285 Nowolipki................................................................................................................................ 290 Nowolipki – Solidarności........................................................................................................ 294

„Okolice Grubej Kaśki”.................................................................................................................... 301 Gruba Kaśka........................................................................................................................... 303 Było......................................................................................................................................... 304 Będzie...................................................................................................................................... 304 Jest.......................................................................................................................................... 305 Ilustracje.......................................................................................................................................... 309 Wykaz skrótów................................................................................................................................ 394 Podziękowania................................................................................................................................ 397

Elżbieta Janicka, Festung Warschau Warszawa 2011 © Copyright by Elżbieta Janicka, 2011 © Copyright for the Preface by Bożena Keff, 2011 © Copyright for this edition by Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2011 Wydanie I Printed in Poland ISBN 978–83–62467–22–8 Redakcja: Adam Ostolski Korekta: Anna Mach Zdjęcie na okładce: Elżbieta Janicka Projekt okładki, układ typograficzny i łamanie: Alicja Kobza – Poważne Studio Druk i oprawa: Zakład Poligraficzno-Wydawniczy POZKAL, ul. Cegielna 10/12, 88–100 Inowrocław Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Wydawnictwo Krytyki Politycznej ul. Nowy Świat 63 00–042 Warszawa www.krytykapolityczna.pl redakcja@krytykapolityczna.pl