Hegel, Haiti i historia uniwersalna by Krytyka Polityczna

Hegel, Haiti i historia uniwersalna

Seria Idee 42

Seria wprowadza w polski obieg idei najważniejsze prace z zakresu filozofii i socjologii politycznej, teorii kultury i sztuki. W serii publikowane są przekłady, a także prace polskich autorów oraz wznowienia. Jej głównym celem jest systematyczna budowa intelektualnej bazy dla ruchów lewicowych oraz aktywne włączanie w polskie debaty publiczne nowych dyskursów krytycznych. Chodzi o radykalną zmianę języka publicznego, a co za tym idzie – sposobów myślenia o najistotniejszych kwestiach współczesności.

Susan Buck-Morss

Hegel, Haiti i historia uniwersalna przełożyła Katarzyna Bojarska

Wydawnictwo Krytyki Politycznej warszawa 2014

Susan Buck-Morss, Hegel, Haiti i historia uniwersalna Tytuł oryginału: Hegel, Haiti, and Universal History Warszawa 2014 Copyright © by Susan Buck-Morss, 2009 First published by University of Pittsburgh Press, 2009. All rights reserved Copyright © for this edition by Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2014 Wydanie pierwsze isbn 978-83-63855-92-5 Supported by a grant from the Open Society Foundations. Książka ukazuje się przy wsparciu Open Society Foundations.

Wydawnictwo Krytyki Politycznej Seria Idee 42

WSTĘP DO CZĘŚCI PIERWSZEJ

Uwagi wstępne Esej Hegel i Haiti powstał jako opowieść sensacyjna. Zachęcam Czytelnika, by zaczął go czytać od razu, bez lektury tego wprowadzenia. Dla tych, którzy znają już intrygę i jej pointę, wstęp ten (można go również czytać jako posłowie) będzie relacją z kolejnych etapów odkryć stojących za moim esejem oraz opisem siły jego oddziaływania, kiedy ukazał się po raz pierwszy. Idzie śladem lat badań, które doprowadziły mnie do Hegla i Haiti, uzupełniając materiał zebrany w przypisach, aby łatwiej było go ocenić pod względem naukowym i usytuować w kontekście debat intelektualnych, mających realny wpływ na przemiany polityczne na świecie.

Przypadkowy projekt Nie planowałam pisać ani o Heglu, ani o Haiti. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku pracowałam nad całkiem innym projektem. Wraz z zakończeniem zimnej wojny ideologiczna dominacja neoliberalizmu osiągnęła skalę globalną. Powoływanie się na prawa gospodarcze i racjonalność rynku stało się mantrą wykorzystywaną do uzasadnienia polityki prowadzonej w każdej ze sfer. Czym był ów bezcielesny fantazmat zwany „ekonomią”, który stał się przedmiotem fetyszystycznej czci? Kiedy i dlaczego go odkryto? A do tego – co dodatkowo zbija z tropu – jak tego dokonano, zważywszy na jego niewidzialną rękę? Logicznie rzecz biorąc, wydawało się, że miejscem, gdzie należy szukać nie tylko

12 część pierwsza

argumentów filozoficznych, ale także kontekstu, z którego się wyłoniły, jest filozofia Adama Smitha i szkockie oświecenie. Najbardziej zaskakujący wydawał się rozmiar intelektualnego podniecenia, które teorie ekonomii politycznej wywoływały w całej Europie u progu XIX wieku. Kiedy dwa pokolenia później Marks studiował ekonomię, nazywano ją przecież „nauką posępną”; dzisiejszych filozofów rzadko ona zajmuje. Nawet jeśli kilka podstawowych pojęć weszło do potocznego myślenia (podaż i popyt, nastawienie na zysk, konkurencja), dla ogółu społeczeństwa funkcjonowanie ekonomii pozostaje nieprzeniknione; to wiedza zarezerwowana dla kasty ekspertów, których władza nad naszym życiem wydaje się nadmierna. Nikt nie czyta czasopism ekonomicznych dla rozrywki. Jak zatem wyjaśnić wielkie poruszenie towarzyszące wydaniu w 1776 roku Bogactwa narodów Adama Smitha? Wczesne pisma Hegla okazały się przydatne w poszukiwaniu odpowiedzi na to pytanie1. Jego jenajskie teksty stanowią poruszający zapis wpływu, jaki wywarła nań lektura Bogactwa narodów w 1803 roku2. Uwagę filozofa zwrócił przede wszystkim zawarty u Smitha opis radykalnych przekształceń będących skutkiem zwodniczo prostej innowacji produkcji, jaką był podział pracy. Posługując się prozaicznym przykładem wyrobu gwoździ, autor Bogactwa narodów twierdził, że podział produkcji na małe, wyspecjalizowane zadania ma ogromny wpływ zarówno na produktywność robotnika, jak i na potrzeby konsumenta, prowadząc do gwałtownego wzrostu zasięgu i skali współzależności ludzi od siebie nawzajem3. Hegla fascynowała (a może także przerażała) wizja nieskoń1

Wyniki badań nad początkami ekonomii, jej tajemniczą niewidzialnością i entuzjastycznym przyjęciem Smitha przez Hegla opublikowałam w artykule Envisioning Capital: Political Economy on Display, w: „Critical Inquiry” 1995, t. 21, nr 2 (zima), s. 434–467 (przedrukowanym w książce Visual Display, red. Peter Wollen, DIA, New York 1996). Idea, że ekonomia była ahistoryczną stałą od czasów Arystotelesa, jest równie fałszywa, jak przekonanie, że to właśnie pisma Arystotelesa stanowią źródło Heglowskiego rozumienia niewolnictwa. 2 Christian Garve jest autorem kongenialnego niemieckiego przekładu (1784–1796), ale zdaje się, że Hegel korzystał z oryginalnego angielskiego wydania. Obie wersje – oryginał Smitha i przekład Grave’a – znajdowały się w księgozbiorze Hegla. 3 Hegel wielokrotnie powoływał się na Smithowski przykład produkcji gwoździ – niemal za każdym razem popełniając inny błąd w liczbach! Intrygowały go nie tyle

wstęp 13

czonej masy gwoździ piętrzących się w stosach na całym świecie, jak również otępiający wpływ, jaki miały na robotników powtarzalne czynności, podzielone na fazy. Dostrzegł, że ta nowa ekonomia, stanowiąc „system potrzeb”, ma moc przekształcenia formy życia zbiorowego4. Jego opis był dramatyczny: „potrzeba i praca” tworzą „monstrualny system wzajemnych zależności”, który „działa na oślep, jak żywioły, i jak dzika bestia wymaga stale surowego ujarzmiania i kontroli”5. W roku 1805 czy 1806 Hegel używał już nowej ekonomii zamiast tradycyjnej koncepcji społeczeństwa „mieszczańskiego” czy „obywatelskiego” (die bürgerliche szczegóły nowej nauki, ile nowatorska konceptualizacja, jakiej dokonał Smith (zob. Buck-Morss, Envisioning Capital, s. 458, przyp. 57). Zob. także Norbert Waszek, The Scottish Enlightenment and Hegel’s Account of Civil Society, Kluwer Academic Publishing, Boston 1988, gdzie mowa o szczegółach Heglowskiej lektury Adama Smitha, w tym o błędach w obliczeniach i wskazówkach świadczących o tym, że Hegel czytał oryginalny tekst angielski: „Niedawno odkryte notatki z lat 1817–1818 zrobione przez P. Wannenmanna wydają się szczególnie interesujące z tego względu, że stanowią dokumentację jedynego przypadku, kiedy Hegel odtwarza poprawnie obliczenia Smitha” (s. 131; jeśli nie podano inaczej, numery stron w nawiasach dotyczą ostatniego cytowanego w przypisie tekstu, przyp. red.). 4 Termin „system potrzeb”, odwołujący się do zaspokojenia potrzeb w ogóle, pojawia się u Hegla po raz pierwszy w System der Sittlichkeit (1803), s. 80–84 i pochodzi z wydania z 1967 roku pod redakcją Georga Lassona. „Zaspokajanie potrzeb to generalna zależność wszystkich od siebie nawzajem” – brzmi opis we Fragmencie 22 z rękopisu z lat 1803–1804, do którego odnosi się klasyczne wydanie dzieł Hegla pod redakcją Hoffmeistera, zatytułowane Jenenser realphilosophie I; przytaczam je tu z nieco nowszego wydania: G.W.F. Hegel, Jenaer Systementwürfe I: Das System der spekulativen Philosophie, red. Klaus Düsing i Heinz Kimmerle, Felix Meiner Verlag, Hamburg 1986, s. 229 (323). Jest to robocza wersja tomu 6 historyczno-krytycznej edycji Gesammelten Werken Hegla. Dodałam paginację tomu 6 w nawiasie jako wskazówkę dla badaczy. Dokonałam własnych przekładów z niemieckiego. Jednak oba te jenajskie teksty zostały przełożone [na angielski, przyp. tłum.] jako Hegel, System of Ethical Life (1802/3) i First Philosophy of Spirit (Part III of the System of Speculative Philosophy 1803/4), red. i przeł. H.S. Harris i T.M. Knox, State University of New York Press, Albany 1979. W przypadku drugiego tekstu stosuję paginację z tomu 6 wydania krytyczno-historycznego, pozwalając czytelnikowi na porównanie mojego przekładu z tamtym. W przypadku tekstu z lat 1802/3 moje cytaty z niemieckiego opatrzone zostały ujętą w nawias paginacją z wydania z 1923 roku pod redakcją Georga Lassona (1913), które zostało odnotowane w przekładzie Knoxa i Harrisa. [Przekład polski za S. Buck-Morss, przyp. tłum.]. 5 Hegel, Jenaer Systementwürfe I, s. 230 (324).

część pierwsza Gesellschaft) jako podstawy filozofii organizmów politycznych domagającej się, by państwo stało się siłą (Gewalt), która ujarzmi to dzikie i żarłoczne zwierzę. Heglowskie przetworzenie koncepcji społeczeństwa obywatelskiego w kategoriach ekonomii uznano za „epokowe”.6

Społeczeństwo mieszczańskie Hegel był bacznym obserwatorem tego zerwania w życiu społecznym, które dziś nazywamy nowoczesnością. Dowodzą tego notatki do wykładu z Jeny. Zadanie, które realizował przez całe życie, polegało na uchwyceniu filozoficznego znaczenia tej transformacji. Być może system filozoficzny Hegla wspina się na wyżyny abstrakcji (student, który słuchał jego wczesnych jenajskich wykładów, twierdził, że „absolutnie nic z nich nie zrozumiał i nie miał pojęcia, o czym była mowa, o kaczkach czy o gęsiach”7), ale jego teksty pełne są konkretnych szczegółów historycznych, które teoretycy o materialistycznym zacięciu (cechującym także mnie) wysoko sobie cenią: produkcja gwoździ, picie kawy, przytułki, fraki, 6

Manfred Riedel, Between Tradition and Revolution: The Hegelian Transformation of Political Philosophy, przeł. Walter Wright, Cambridge University Press, New York 1984, s. 44. To Christian Garve (tłumacz Adama Smitha) zauważył nowoczesne różnicowanie się pojęcia die bürgerliche Gesellschaft na obywatel (citoyen) – pojęcie polityczne w ramach tradycyjnego znaczenia „społeczeństwa obywatelskiego” – i „mieszczanin” (bourgeois). Ten drugi termin oznaczał apolityczną osobę prywatną, członka zamieszkującej miasta klasy średniej (Stand), kupców i rzemieślników, których relacje społeczne osadzone są w wymianie gospodarczej. Narastająca różnica znaczeń, nieuchwycona w angielskim przekładzie terminu „społeczeństwo obywatelskie”, prowadziła do nieporozumień. Hegel uznał dwoistą i w jego interpretacji dialektyczną jedność nowoczesnego człowieka jako osoby publicznej i prywatnej w Jenaer Systementwürfe III, s. 238 (261). Doskonały esej, w którym prześledzono te problemy, zob. Manfred Riedel, Bürger, w: Geschichtliche Grundbegriffe: Historisches Lexikon zur politisch-sozialen Sprache in Deutschland, tom 1, red. Otto Brunner, Werner Conze i Reinhard Koselleck, Ernst Klett Verlag, Stuttgart 1972, s. 672–725. 7 Cyt. za M.J. Petry, Hegel’s Philosophy of Subjective Spirit, D. Reidel Publishing Company, Dordrecht 1977, tom I, s. XVI. Sytuacja nie poprawiła się bynajmniej w miarę rozwoju kariery Hegla. Petry cytuje estońskiego szlachcica, który przybywszy na uniwersytet w Heidelbergu w 1817 roku, udał się, jak powiada, do „pierwszej dobrej księgarni, [gdzie] kupił wszystkie dostępne prace Hegla, i tego samego dnia wieczo-

wstęp 15

Ilustracja 1. Lichtputze (obcinarka do knotów).

korkociągi i obcinarki do świec. Nawet najbardziej abstrakcyjne pojęcia z konceptualnego słownika Hegla pochodzą z powszedniego doświadczenia. Najważniejszy termin z pism jenajskich, „uprzedmiotowienie” (Entäusserung), ma za swój desygnat prozaiczną ludzką pracę; „negacja” to heglowskie pragnienie konsumpcji; a historycznie wytwarzane potrzeby, w przeciwieństwie do naturalnej konieczności, zostały przedstawione za pomocą społecznego mechanizmu naśladowania w modzie. System potrzeb to związek społeczny między obcymi sobie ludźmi, którzy ani się nie znają, ani się o siebie nie troszczą. „Nienasycone pragnienie” konsumentów połączone z „niemożliwą do wyczerpania i ograrem zasiadł wygodnie na sofie w nadziei, że je przeczyta... Jednak im więcej czytał, z tym większym trudem przychodziło mu skupienie się na tym, co czyta, i tym mniej rozumiał, a po tym, jak zmagał się na próżno przez kilka godzin z jednym zdaniem, zdenerwował się porządnie i odłożył książkę. Z ciekawości poszedł później na wykłady, ale wyznał, że nie był w stanie zrozumieć notatek, które zrobił” (s. XVI).

część pierwsza niczenia produkcją” tego, „co Anglicy nazywają w y g o d ą”, wywołuje „ruch rzeczy”, którego granic nie sposób dostrzec8. W istocie Hegel opisuje poddany deterytorializacji światowy rynek europejskiego systemu kolonialnego i jest pierwszym filozofem, który to czyni9. Ta przypadkowa, ślepa zależność nie odnosi się już, jak miało to miejsce w tradycji obywatelskiego humanizmu, do wynikających z umowy stosunków między właścicielami jako obywatelami, będących podstawą wspólnej zgody na prawa dyktowane przez państwo. To społeczeństwo stworzone przez ekonomię polityczną, jak rozumiał ją Adam Smith – społeczeństwo nadal miejskie czy też „mieszczańskie” (bürgerliche), ale przekształcone przez nowoczesną rzeczywistość kolonialnego handlu. Nowa klasa kupiecka (Handelsstand) składa się z ludzi prowadzących handel na wielkie odległości. Ich interes (w rozumieniu Hobbesa) leży nie tyle w zabezpieczeniu własności, ile w zabezpieczeniu warunków jej „wyobcowania” (Entfremdung), własnego prawa do kupna i sprzedaży. Hegel dostrzega, że choć wymieniane dobra mają równą wartość, paradoks polega na tym, że następstwem społecznym wymiany jest n i e równość, „antyteza wielkiego bogactwa i wielkiej nędzy”: „kto ma, temu będzie dodane”10. 8

Cyt. za Waszek, Scottish Enlightenment, s. 150, 152, i Hegel, Jenaer Systementwürfe III, s. 208 (227): to właśnie współzależność podziału pracy, która przyznaje pragnieniu „prawo do bycia” (Jenaer Systementwürfe III, s. 208 [227]). 9 Rozumienie roli kolonii w wytwarzaniu „systemu potrzeb” (System der Sittlichkeit, s. 77–80 [485–488]) oraz nierównowagi wywołanej zależnością konsumenta od produktów „z zagranicy” (s. 83 [491]), jak również odczłowieczającego wyzysku robotników, który wzmacnia oddolnie opierający się na konkurencji handel globalny, odróżnia analizę Hegla od bardziej rozpowszechnionych wśród filozofów oświecenia korzystnych przewidywań, według których rosnący w siłę handel doprowadzi do międzynarodowego pokoju i wzajemnego zrozumienia. Podczas gdy Kant i inni wyrażali ostrą krytykę „niesprawiedliwości” kolonializmu, nie przyczyniło się to do filozoficznego zrozumienia nowego społeczeństwa. Zob. Sankar Muthu, Enlightenment Against Empire, Princeton University Press, Princeton 2003. Znaleźć tu można kompetentne i pełne zrozumienia omówienia Kanta, Diderota i Herdera (który, jak się okazuje, nie znał prac Hegla, przez co go lekceważył w sposób całkiem nieusprawiedliwiony). 10 Hegel, Jenaer Systementwürfe III, s. 223 (244); zob. także Susan Buck-Morss Envisioning Capital, s. 458. Godne podziwu, w jakim stopniu myślenie Hegla o społeczeństwie mieszczańskim w tych wczesnych pismach współbrzmi z myśleniem Marksa. Pisze na ten temat Herbert Marcuse w tekście Rozum i rewolucja. Hegel a powstanie

wstęp 17

Wymiana handlowa stwarza nieustanie samoreprodukującą się sieć relacji między osobami – „«społeczeństwo» w nowoczesnym znaczeniu tego słowa”11. To nowe społeczeństwo nie jest grupą etniczną ani klanem opartym na relacjach pokrewieństwa (Stamm). Volk w tradycyjnym rozumieniu tego słowa ulega rozpuszczeniu12. W porównaniu ze społeczeństwem obywatelskim w jego dawnym znaczeniu społeczeństwo mieszczańskie jest niepatriotyczne, wychodząc w handlu poza ramy narodowe. Handel nie zna granic: jego przestrzenią jest morze. Ściśle rzecz ujmując, nie sposób porównywać gospodarki i narodu (Smith uważał, że kolonialna gospodarka wypacza ustrój państwa narodowego13). Gospodarka jest nieskończenie ekspansywna; naród stawia zapory i wyznacza granice. Hegel ostatecznie znosi opozycję między siłą społeczeństwa a siłą państwa, której wytworem była obdarzona janusowym obliczem jednostka bourgeois/citoyen. Czyni to przez wprowadzenie organizmu politycznego jako innej formy współzależności, dokonując tym samym etycznej teorii społecznej, przeł. Danuta Petsch, Książka i Wiedza, Warszawa 1966; wątek podejmuje także György Lukàcs w pracy Młody Hegel: o powiązaniach dialektyki z ekonomią, przeł. Marek Jan Siemek, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1980. 11 Riedel, Between Tradition and Revolution, s. 45. 12 „Absolutna więź ludzka, a mianowicie więź etniczna (das Sittliche) zniknęła, a lud (Volk) uległ rozpuszczeniu” (Hegel, System der Sittlichkeit, s. 84). Nowe społeczeństwo wytwarza inną formę etyki. Sittlichkeit przekłada się jako „etyczność” (życie etyczne), ale możemy także rozumieć je w kategoriach „kultury”, w antropologicznym znaczeniu tego słowa (podczas gdy Heglowskie słowo Bildung, tłumaczone jako „kultura”, znaczy „wykształcony” lub „kulturalny”). Nowe Sittlichkeit odnosi się nie tyle do kultury ludu w znaczeniu etnicznym, ale do kultury pewnej formacji społecznej. Hegel wierzy na przykład, że Bildung stała się nowym etosem w nowoczesnym społeczeństwie: edukacja jednostek na ludzi świadomych i rozumnych zastępuje życie etyczne w formie opartej na rodzinie, wspólnotowej, tradycyjnej i w znacznym stopniu bezrefleksyjnie przyjmowanej. Moim zdaniem to właśnie takie rozumienie Sittlichkeit pozwala Heglowi wyobrażać sobie, że urodzeni w Afryce niewolnicy przejmują samoświadomy etos nowoczesnego życia politycznego. 13 To wątek powracający w jego pismach. Na przykład kapitał kupiecki jest ze swej istoty niepatriotyczny: „Kupiec, jak bardzo słusznie ktoś powiedział, nie musi być koniecznie obywatelem jakiegoś określonego kraju” (Adam Smith, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, t. 1, przeł. Oskar Einfeld, Stefan Wolff i in., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 462).

część pierwsza korekty nierówności społecznych przez prawo w taki sposób, że pozostające w relacji opozycji społeczeństwo obywatelskie i państwo wzajemnie się warunkują14. W pismach Adama Smitha Hegel znalazł opis społeczeństwa uderzający w najbardziej uświęconą podstawę brytyjskiej i francuskiej tradycji oświecenia: stan natury. To świadoma swego kontekstu historycznego antropologia wzajemnej zależności, daleka do historycznej niezmienności i stojąca w jawnej sprzeczności z teorią prawa naturalnego. Podczas gdy koncepcja umowy społecznej od Hobbesa, przez Locke’a i Rousseau za punkt wyjścia spekulacji filozoficznej przyjmowała niezależność i wolność jednostki posiadającej wolności naturalne, określając w ten sposób warunki przystąpienia do wynikających z umowy układów społecznych, Heglowski podmiot nowoczesny znajduje się j u ż w sieci zależności społecznych ze względu na wymianę towarów. Jak jednak Hegel przechodzi od gospodarki do państwa? Riedel zauważa jedynie, że państwo pojawia się u niego jako deus ex machina, aby ocalić nowe społeczeństwo przed bezkresnością i zapewnić kontrolę15. I tu właśnie zaczyna robić się ciekawie.

„Robinson Crusoe i Piętaszek”16 Opisując nowe społeczeństwo w wykładach jenajskich, Hegel analizuje wątek „wzajemnego uznania” jako „uznania poprzez wymianę” (Anerkanntsein im Tausch) i po raz pierwszy wspomina o relacji między „panem” a „niewolnikiem”17. Chyba każdego czytelnika uderza, że we wszystkich tekstach wątek ten pojawia się tuż obok opisu systemu potrzeb. 14 Wątek ten zapowiedziany w ostatniej części Heglowskich Jenaer Systementwürfe III, zatytułowanej Konstytucja, s. 238 (261) (zob. także powyżej, przypis 7), zostaje rozwinięty w Filozofii prawa (1821). Wiele wątków z wykładów jenajskich powraca w wykładach o filozofii prawa, które Hegel wygłaszał niemal co roku w okresie 1817/18–1825/26 (zachowały się notatki studentów). 15 Riedel, Between Tradition and Revolution, s. 125. 16 Zob. Hegel i Haiti, s. 74-75, przyp. 113. 17 Szczegóły dotyczące tych kwestii pojawiają się w tekście i przypisach Hegel i Haiti, część 8, początek strony 65.

wstęp 19

Ilustracja 2. Frontyspis do pochodzącego z 1785 roku wydania powieści Daniela Defoe Robinson Crusoe (napisanej w 1719 roku) ilustrowanej przez Mathera Browna, ryciny: Robert Pollard. Z: David Blewett, The Illustration of Robinson Crusoe, 1719–1920, Colin Smythe, Gerrards Cross 1995.

SPIS RZECZY

Przedmowa

część pierwsza Hegel i Haiti Wstęp do części pierwszej Hegel i Haiti

11 31

część druga Historia uniwersalna Wstęp do części drugiej Historia uniwersalna

93 101

Bibliografia Indeks nazwisk Spis ilustracji

171 183 187

Przekład: Katarzyna Bojarska Redakcja: Ewa Klekot Korekta: Janusz Krasoń, Studio nota bene Projekt okładki: Hanna Gill-Piątek, na podstawie koncepcji graficznej grupy Twożywo Układ typograficzny, skład: | manufaktu-ar.com Druk i oprawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej 00-372 Warszawa, ul. Foksal 16, II p. redakcja@krytykapolityczna.pl www.krytykapolityczna.pl Książki Wydawnictwa Krytyki Politycznej są dostępne w promocyjnej cenie w siedzibie Krytyki Politycznej (ul. Foksal 16, II p., Warszawa), Świetlicy KP w Łodzi (ul. Piotrkowska 101), Świetlicy KP w Trójmieście (ul. Nowe Ogrody 35, Gdańsk), Świetlicy KP w Cieszynie (ul. Zamkowa 1) oraz księgarni internetowej KP (krytykapolityczna.pl/wydawnictwo), a także w sieci Empik i dobrych księgarniach na terenie całej Polski.