bell hooks, Teoria feministyczna. Od marginesu do centrum

Te o Od ria ma fe b rgi mi ell ne ni ho su st ok do yc s ce zn ntr a u m

37 Wydawnictwo Krytyki Politycznej

Teoria feministyczna Od marginesu do centrum

Seria Idee 37

Seria wprowadza w polski obieg idei najważniejsze prace z zakresu filozofii i socjologii politycznej, teorii kultury i sztuki. W serii publikowane są przekłady, a także prace polskich autorów oraz wznowienia. Jej głównym celem jest systematyczna budowa intelektualnej bazy dla ruchów lewicowych oraz aktywne włączanie w polskie debaty publiczne nowych dyskursów krytycznych.

Chodzi o radykalną zmianę języka publicznego, a co za tym idzie – sposobów myślenia o najistotniejszych kwestiach współczesności.

bell hooks

Teoria feministyczna Od marginesu do centrum

przełożyła Ewa Majewska przekład przejrzała Ewa Klekot

Wydawnictwo Krytyki Politycznej WARSZAWA 2013

bell hooks, Teoria feministyczna. Od marginesu do centrum Tytuł oryginału: Feminist Theory. From Margin to Center Warszawa 2013 Copyright © by Gloria Watkins, 1984 and 2000 Copyright © for this edition by Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2013 Copyright © for the foreword by Ewa Majewska, 2013 Wydanie pierwsze ISBN 978-83-63855-35-2 Wydawnictwo Krytyki Politycznej Seria Idee 37

Dla nas – sióstr – Angeli, Gwendy, Valerii, Theresy, Sarah Za to, co dla nas wspólne Za to, przez co razem przeszłyśmy oraz dla naszej dalszej przyjaźni.

OD TŁUMACZKI

Ewa Majewska Marginesem w centrum. bell hooks i rewolucyjny ruch feministyczny

bell hooks urodziła się 25 września 1962 roku w Hopkinsville w stanie Kentucky, USA, jako Gloria Watkins. Jest jedną z najwybitniejszych przedstawicielek tak zwanego czarnego feminizmu, marksistką i krytyczką kultury popularnej. Jej dzieciństwo upłynęło w czasach segregacji rasowej, w jej bezpośrednim otoczeniu tory kolejowe oddzielały centrum miasteczka, z brukowanymi ulicami, sklepami i domami z czarną służbą, od dzielnicy walących się ruder, gdzie mieszkała ona i jej rodzina. Istniały specjalne przepisy regulujące zasady pobytu czarnych w „białej” części miasta, rasowy podział dotyczył też szkół, autobusów, kawiarń i kościołów, istniały nawet osobne krany z wodą pitną dla białych oraz dla „colored”. Taki stan rzeczy utrzymywał się do połowy lat sześćdziesiątych, gdy ruch na rzecz praw obywatelskich dla czarnych doprowadził wreszcie do wyrównania szans ludzi wszystkich ras w USA. Oczywiście, nie przekonało to przedstawicieli Ku-Klux-Klanu i innych rasistowskich organizacji do zaprzestania zamachów, linczów, polowań i szykan wobec czarnych, które zdarzają się niestety jeszcze i dzisiaj. bell hooks wydała ponad trzydzieści książek oraz szereg artykułów i komentarzy. Jak sama wspomina, była pierwszą czarną kobietą w college’u, ukończyła Uniwersytet Stanforda (BA), Uniwersytet w Wisconsin (MA) oraz w 1983 roku obroniła doktorat poświęcony twórczości Toni Morrison na Uniwersytecie Kalifornijskim w San Diego. Wykładała między innymi na Uniwersytecie Yale oraz Uniwersytecie Stanowym w San Francisco. Aktualnie pracuje w Berea College w Kentucky.

8

ewa majewska

Jej pierwsza książka, Ain’t I a Woman? jest próbą rekonstrukcji historii czarnych kobiet w USA, stanowi też jedną z pierwszych systemowych propozycji feministycznej antyrasistowskiej krytyki kultury. W wielu publikacjach broni ona postmodernizmu jako strategii umożliwiającej włączanie do debaty o kulturze doświadczeń wykluczanych i opresjonowanych mniejszości, w tym – kobiet i czarnych. Jest też niebywale płodną krytyczką kultury popularnej, jej analizy hip-hopu, filmów takich reżyserów, jak Spike Lee czy Quentin Tarantino oraz piosenkarek, w tym Madonny, zebrane w tomach Black Looks. Race and Representation, Outlaw Culture. Resisting Representations i wielu innych stanowią świetne przykłady połączenia marksizmu, postmodernizmu i feminizmu.

Z kolei książka Where we stand: Class Matters to wykład problematyki klasowej we współczesnym społeczeństwie amerykańskim. hooks pisze również sporo o miłości w książkach, które momentami przypominają poradniki, jak na przykład Salvation: Black People and Love, gdzie kluczowymi kwestiami stają się strategie przełamywania własnego wstydu, miłość macierzyńska, czarna męskość oraz kobiece lęki przed brzydotą w kulturze promującej białe piękności z jasnymi, prostymi włosami. hooks, jako jedna z niewielu autorek feministycznych, często podkreśla konieczność uwzględnienia mężczyzn w feministycznej walce oraz wspierania ich dążenia do „od-uczania” się przemocy.

Niniejsza książka jest pierwszą wydaną w Polsce publikacją z nurtu czarnego feminizmu. Została po raz pierwszy opublikowana w 1984 roku. Jak dotąd w języku polskim ukazały się dwa teksty bell hooks w „Literaturze na Świecie” (Margines jako miejsce radykalnego otwarcia, przeł. Ewa Domańska, nr 01-02/2008, s. 108–117) oraz w tomie Kultura, tekst, ideologia (Postmodernistyczna czerń, przeł. Ewa Łuczak, w: Agata Preis-Smith (red.), Kraków 2004, s. 429–439). Książka Teoria feministyczna. Od marginesu do centrum to bodaj najobszerniejsza publikacja bell hooks, konsekwentnie zbudowana wokół kwestii ruchu feministycznego rozumianego po marksistowsku, jako ruch rewolucyjny działający na rzecz zniesienia opresji. Doświadczenie rasizmu jest jego kluczowym elementem – pozwala bowiem hooks sformułować nową wizję

marginesem w centrum. bell hooks i rewolucyjny ruch feministyczny 9

siostrzeństwa, opartego na politycznej solidarności, a nie wyłącznie na psychologicznym wsparciu. hooks rozumie ruch feministyczny jako ruch kobiet i mężczyzn, którzy powinni wspólnie przekształcać społeczeństwo poprzez edukację, współpracę i wzajemną empatię. Wezwania do feministycznej walki dotyczą przede wszystkim organizowania się tak, by feminizm nie był po prostu elitarnym stylem życia najbardziej uprzywilejowanych kobiet, ale stawał się postawą i ruchem znajdującym oparcie w społecznych masach.

Książkę Teoria feministyczna. Od marginesu do centrum otwiera dyskusja z inną ważną publikacją feministyczną, wydaną niedawno po polsku (w USA po raz pierwszy w 1963 roku) książką Betty Friedan Mistyka kobiecości. Jest to debata, która dziś może się nam wydać nieco odległa, niemniej na początku lat osiemdziesiątych stanowiła ważny element feministycznej teorii. hooks wyraża w swojej książce szereg zastrzeżeń odnośnie prezentowania problemów białych kobiet z amerykańskiej wyższej klasy średniej jako problemów kobiet w ogóle. Jest to krytyka nadużycia, które w Polsce znane jest głównie z debat wokół teorii queer oraz rozmaitych form wykluczenia, jakim w ruchu i teorii feministycznej podlegają osoby nieheteroseksualne. hooks pisze tymczasem o wykluczeniu doświadczeń kobiet kolorowych i biednych; warto podkreślić, że w jej rozumowaniu klasa i opresja ekonomiczna to główne elementy rasizmu. Wykluczenie doświadczeń i potrzeb kobiet z niższych klas oraz kobiet kolorowych przez główny nurt amerykańskiego feminizmu nie jest oczywiście w całości wynikiem publikacji Betty Friedan i hooks starannie oddziela swoją krytykę propozycji rozumienia kobiecości zaproponowanych przez tę autorkę od lekceważenia problemów podniesionych w tej książce. Z szacunkiem przyjmując do wiadomości problemy z awansem zawodowym, uzyskiwaniem wyższego wykształcenia czy wysokich stanowisk, jakie zgłasza Friedan, hooks wprowadza do feministycznej debaty problemy takie, jak bezrobocie, wyzysk robotnic, niepiśmienność biednych i kolorowych kobiet czy przemoc domową, wyrażając w ten sposób kwestie marginalizowane w wielu tekstach feministycznych.

10

ewa majewska

Głównym postulatem, jaki formułuje hooks jest, jak już wspominałam, kwestia ruchu feministycznego, który powinien mieć poparcie mas kobiet i działać na rzecz zniesienia opresji. Nie może on w związku z tym przekształcić się w „styl życia”, jakąś elitarną czy awangardową modę. Ruch feministyczny powinien też uwzględnić różnice, jakie istnieją między kobietami w związku ze zróżnicowaniem dotykających ich form opresji. Powinien zdawać sprawę z konfliktu klasowego, jaki nadal dzieli współczesne społeczeństwa i świadomie mierzyć się z dziedzictwem rasizmu i kolonializmu, nadal sprzyjających uprzedzeniom i nierównościom. Ruch feministyczny nie powinien też wykluczać mężczyzn, tylko wspierać ich w przemianach paradygmatu męskości, przeciwdziałać przemocy i budować nowe formy miłości i relacji seksualnych, w których ideologia poświęcenia kobiety mężczyźnie i rodzinie powinna być zastąpiona równością i wsparciem. Ogromną rolę w projekcie hooks odgrywa rewolucyjna pedagogika Paolo Freire, z którym hooks miała okazję dyskutować problematykę płci w projektach społecznej zmiany. Ważnym punktem odniesienia jest jednak przede wszystkim marksizm, z którego hooks zapożycza koncepcję tożsamości jako tego, co jest kształtowane w opresji oraz wizję rewolucji, w której doświadczenie opresji zostaje wykorzystane do zbudowania społecznej zmiany. hooks nie waha się też zabrać głosu w sprawach, które mogłyby na pierwszy rzut oka wydać się banalne, jak na przykład prostowanie włosów przez czarne kobiety. Jest to zwyczaj, w którym hooks uczestniczyła w młodości, i wspomina go jako sytuację budowania kobiecych więzi i wspólnoty, choć dziś wydaje jej się on przede wszystkim wyrazem białej hegemonii, w której czarni zobowiązani są do rezygnowania z naturalnego wyglądu w imię narzuconego im kanonu piękna. W bardzo osobistym i poruszającym artykule opublikowanym w „Z Magazine” odsłania własne wątpliwości związane z tą banalną, wydawałoby się, czynnością, dowodząc nie tylko zainteresowania marginalizowanymi zazwyczaj kwestiami związanymi z polityką cielesności, ale również umiejętności łączenia w tekście publicystycznym własnych wątpliwości,

marginesem w centrum. bell hooks i rewolucyjny ruch feministyczny 11

doświadczeń i przeżyć z mocnymi argumentami z obszaru krytyki kultury, co jest przez wiele autorek i autorów uważane za największy atut jej pisarstwa (tekst dostępny on-line: „Z Magazine”, September 1988).

W tym przekraczaniu podziału na prywatne i publiczne, programowym elemencie feminizmu radykalnego, hooks zbliża się do Angeli Davis, która również splata własne doświadczenia z teorią polityki.

W artykule Afro Images: Politics, Fashion, and Nostalgia, opublikowanym w czasopiśmie „Critical Inquiry” w 1994 roku Davis również podejmuje kwestię fryzury afro, tym razem jako symptomu wypłukiwania politycznych znaczeń w utowarowionej reprodukcji wizerunków aktywistek politycznych w mediach głównego nurtu. Bazując na własnym doświadczeniu osoby rozpoznanej przypadkowo jako „the Afro” (wzorzec milionów kopii afrykańskiej fryzury), Davis podejmuje dyskusję wokół roli i funkcji współczesnej prasy i fotografii prasowej w kształtowaniu wyobrażeń o współczesnych podmiotach politycznych skutecznie spłaszczanych do roli nosicielek określonego wyglądu. Książka Women, Race and Class Davis (pierwsze wydanie: Random House Inc, New York, 1981) stanowi zbliżoną do Ain’t I a Woman? hooks zrewidowaną historię czarnych kobiet z odniesieniami do niewolnictwa, ruchu sufrażystek czy apartheidu w powojennych Stanach Zjednoczonych.

Warto może przypomnieć, że Davis stała się w Polsce, podobnie jak na całym świecie, symbolem walki Afroamerykanek i Afroamerykanów o sprawiedliwość i równe prawa, gdy na początku lat siedemdziesiątych została zatrzymana w związku ze sprawą zamachu na kalifornijskiego sędziego Harolda Haleya z 7 sierpnia 1970. 18 sierpnia tego roku John Edgar Hoover umieścił Angelę Davis na liście „dziesięciu najbardziej poszukiwanych” przez FBI, w październiku 1970 została aresztowana, a prezydent Nixon pogratulował FBI „złapania najgroźniejszej terrorystki”. Na podstawie przesłanek, które ostatecznie okazały się niewystarczające dla uznania ją za winną, na przykład faktu, że była w związku z jednym z trzech oskarżonych, była przetrzymywana w więzieniu o zaostrzonym rygorze. 5 stycznia 1971 roku zapadł wyrok uniewinniający.

Davis nigdy nie odzyskała posady wykładowcy na Uniwersytecie Kali-

12 ewa majewska

fornijskim w Los Angeles, skąd została zwolniona w 1969 roku za to, że wstąpiła do Partii Komunistycznej i Czarnych Panter. Dawniej studentka Herberta Marcusego, Davis wykładała na uniwersytetach Stanforda i stanowym w San Francisco, by ostatecznie przenieść się do Uniwersytetu Kalifornijskiego w Santa Cruz, gdzie w Katedrze Historii Świadomości nauczała do 2011 roku. Jest działaczką szeregu organizacji lewicowych (wystąpiła z Partii Komunistycznej na znak protestu wobec prób dokonania zamachu stanu w 1991 roku w ZSRR), feministycznych i antywięziennych. W latach dziewięćdziesiątych ujawniła, że jest lesbijką.

Jej późniejsze publikacje dotyczą problematyki rasy, klasy i płci; bardzo interesująca jest książka Blues Legacies and Black Feminism. Gertrude „Ma” Rainey, Bessie Smith and Billie Holiday, w której Davis analizuje wyjątkową pozycję, jaką zajęły na początku XX wieku czarne piosenkarki bluesowe, stając się niezależnym głosem uciskanej czarnej amerykańskiej ludności (Vintage Books, NY, 1999). Warto może zaznaczyć, że podobną interpretację początków muzyki bluesowej zaproponował w 1957 roku Leopold Tyrmand, który we wznowionej niedawno książce U brzegów jazzu również podkreśla autonomię i niezależność pierwszych pieśniarek tego gatunku (wydanie pierwsze: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków, 1957; wznowienie: Wydawnictwo MG, Kraków, 2008).

Czarne kobiety i ich doświadczenia mogą sprawiać w Polsce wrażenie zjawiska odległego i pozbawionego związków z naszym lokalnym kontekstem. Choć władze PRL oficjalnie krytykowały USA za rasizm i imperializm, dzieła głównych przedstawicielek i przedstawicieli ruchu na rzecz czarnych były u nas dostępne jedynie sporadycznie, wydawano między innymi książki Jamesa Baldwina. Po 1989 roku było w zasadzie podobnie, pierwsze teksty czarnych autorek zaczęły się tu pojawiać sporadycznie w czasopismach naukowych i antologiach około 2000 roku, pewną popularnością cieszy się też noblistka Toni Morrison. Problem rasy coraz częściej pojawia się też w teorii społecznej i debacie publicznej jako metafora losu chłopstwa lub robotników, na przykład w debacie wokół strategii teatralnej duetu Pawła Demirskiego i Moniki Strzępki czy w analizie wykluczenia robotników w Polsce

marginesem w centrum. bell hooks i rewolucyjny ruch feministyczny 13

po okresie transformacji, jak w tekście Moniki Bobako Konstruowanie odmienności klasowej jako urasawianie. Przypadek polski po 1989 roku (publikacja dostępna on-line na stronie Think Tanku Feministycznego).

Jak każda metafora, również i ta budowana wokół kwestii rasy wymaga zachowania należytej staranności oraz unikania łatwego utożsamiania „nas” i „innych”. Problem ten w przekonujący sposób omawia Gayatri Spivak, gdy pisze w tekście Polityka przekładu o tym, że przekład nie powinien opierać się na utożsamieniu, ale raczej na podporządkowaniu tłumaczki językowi oryginału (jej tekst dostępny jest w zredagowanej przez Piotra Bukowskiego i Magdalenę Heydel książce Współczesne teorie przekładu. Antologia. Wydawnictwo Znak, Kraków, 2009).

Również i w sytuacji analizy porównawczej sytuacji kobiet czarnych w USA oraz kobiet polskich bądź innych wykluczanych i dyskryminowanych grup z Europy Środkowej i Wschodniej winniśmy w związku z tym zachować szczególną ostrożność. Z drugiej strony jednak same czarne feministki, w tym na przykład Patricia Hill Collins, zachęcają do tego, by czerpać wiedzę i inspirację z doświadczeń czarnych kobiet, by uczyć się z nich, zarazem zachowując świadomość tak ceny poniesionej przez te kobiety, jak i złożoności każdego porównania międzykulturowego.

Patricia Hill Collins to autorka koncepcji „matrycy dominacji”, o której możemy przeczytać w krótkim tekście Czarna myśl feministyczna w macierzy dominacji w 2. tomie Współczesnych teorii socjologicznych (A. Jasińska-Kania (red.), Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, 2006). W swojej wydanej w 1990 roku książce Black Feminist Thought.

Knowledge, Consciousness and the Politics of Empowerment Hill Collins zwraca uwagę na problemy, jakie wiążą się z rozłącznym traktowaniem form opresji (rasa, klasa, płeć, orientacja seksualna) oraz proponuje, by zamiast wyliczanki, w której sztucznie rozdziela się to, co w doświadczeniu kobiet kolorowych działa łącznie, mówić raczej o patriarchalno-kapitalistycznej machinie opresji. U Davis i hooks funkcjonuje pojęcie „kapitalistycznego patriarchatu”, niemniej – formy opresji faktycznie analizowane są rozłącznie.

14

ewa majewska

Kontynuatorką propozycji Hill Collins była w kontekście czarnego feminizmu Kimberle Crenshaw, która w tekście z 1994 roku, Demarginalizing the Intersection of Race and Sex: A Black Feminist Critique of Antidiscrimination Doctrine, Feminist Theory and Antiracist Politics proponuje z kolei, by sytuację kobiet kolorowych analizować przy pomocy metafory skrzyżowania, na którym dochodzi do wypadku (w: A. Jaggar (red.) Living with Contradictions. Controversies in Feminist Social Ethics, Westview Press, 1994). Gdy zdarza się taka sytuacja, pisze Crenshaw, nie analizujemy przecież rozłącznie każdej części skrzyżowania, tylko badamy wszystkie jego elementy. Podobnie z rasą, klasą i płcią – są one elementami jednej matrycy – doświadczenia konkretnej osoby, czasem znacznie komplikując jej sytuację, na przykład wtedy, gdy w jednym miejscu działają dwie wzajemnie wykluczające się strategie wyrównywania szans. Omawiając absurdy polityki antydyskryminacyjnej na amerykańskim rynku pracy, Crenshaw przekonuje, że potrzebne są instrumenty prawne uwzględniające zwielokrotnione formy opresji. Jej rozważania przypominają dyskusję, jaką bell hooks podejmuje w Teorii feministycznej. Od marginesu do centrum z białymi kobietami, które deklarują, że „wszystkie cierpimy tak samo”. Zwracając uwagę na problematyczność sytuacji „porównywania cierpienia”, hooks wypunktowuje jednak zadziwiającą łatwość, z jaką wiele białych działaczek ruchu kobiecego utożsamia i zrównuje własną sytuację z sytuacją kobiet kolorowych, podlegających też opresji rasistowskiej, nieznanej osobom białym.

Apelując o wzajemny szacunek, hooks podkreśla konieczność rewizji klasowych i rasowych uprzedzeń w ruchu feministycznym. bell hooks jest często traktowana jak przedstawicielka „trzeciej fali” feminizmu. To oczywiście interesująca propozycja, niemniej – warto jej się przyjrzeć uważnie i zbadać jej ograniczenia. Feminizm trzeciej fali to, jak piszą jego główne przedstawicielki, w tym Rebecca Walker czy Karen Green, przede wszystkim odpowiedź na feminizm drugiej fali, formułujący problemy kobiet w kontekście polityki, rynku pracy czy ekonomii, krytycznie nastawiony do kultury popularnej, a momentami wręcz utożsamiający ją z patriarchatem, jak stało się w kampaniach

marginesem w centrum. bell hooks i rewolucyjny ruch feministyczny 15

antypornograficznych czy wielu feministycznych analizach mediów.

Młode Amerykanki dochodzące do głosu w latach dziewięćdziesiątych nie odrzucają feminizmu, ale kontestują niechęć swoich poprzedniczek do kultury popularnej. Próbując w ten sposób budować podstawy masowego ruchu kobiecego, przynajmniej na pierwszy rzut oka zbliżają się do ideałów wyrażanych przez bell hooks choćby w Teorii feministycznej.

Od marginesu do centrum. Podzielają z nią również zainteresowanie kulturą popularną. hooks jednak, i warto to wyraźnie podkreślić, nigdy nie rezygnuje z marksistowskiej krytyki ideologii i wyzysku, plasując się w związku z tym w centrum problematyki feminizmu drugiej fali. Choć uznaje ona pewne możliwości postmodernizmu jako stanowiska teoretycznego i kultury popularnej jako przestrzeni renegocjacji kulturowych znaczeń, nie jest zwolenniczką odrzucenia klasycznych narzędzi analizy społecznej. W tym sensie można ją uznać za teoretyczkę łączącą elementy drugiej i trzeciej fali, ale wpisywanie jej wyłącznie w tę ostatnią jest chyba nadużyciem (przystępne omówienie głównych problemów podejmowanych przez feministki trzeciej fali znajdujemy między innymi w książce W poszukiwaniu małej dziewczynki, red. Iza Kowalczyk i Edyta Zierkiewicz, Konsola, Poznań, 2003).

Wydanie książki hooks po polsku należy uznać za moment przełomowy, przede wszystkim dlatego, że tak chętnie dziś wyszydzana optyka klasowa i rewolucyjna znajduje w niej wyraz w kontekście feminizmu.

Teoria feministyczna. Od marginesu do centrum jest książką popularną, napisaną dla mas kobiecych i rewidującą uprzedzenia wobec wykluczonych. Jako taka, stanowić może dla wielu z nas zachętę i inspirację do budowania rewolucyjnego ruchu kobiecego, takiego, w którym zamiast myślenia poprzez utożsamienie, szanujemy swoją różnorodność i nawzajem uczymy się ze swoich doświadczeń. Trzydzieści lat po założeniu niezależnych związków zawodowych o wdzięcznej nazwie „Solidarność”, słowo to może zostać przypomniane znowu, tym razem małą literą, ale za to może bardziej autentycznie.

Niniejsza książka nie ukazałaby się bez wytrwałości i życzliwości Wydawnictwa Krytyki Politycznej, a zwłaszcza Maćka Kropiwnickiego,

16

ewa majewska

któremu serdecznie tu dziękuję. Przekład został przejrzany i poprawiony przez dr Ewę Klekot, której również wyrażam tu wdzięczność. Dziękuję Agnieszce Grzybek za możliwość konsultacji przekładu książki Betty Friedan oraz studentkom i studentom zajęć dotyczących czarnego feminizmu za dyskusje i sugestie oraz wspieranie pomysłu wydania tej książki.

SPIS RZECZY

od tłumaczki Ewa Majewska Marginesem w centrum. bell hooks i rewolucyjny ruch feministyczny podziękowania przedmowa do wydania drugiego (2000) Zobaczyć światło. Feminizm z wizją przedmowa do wydania pierwszego (1984) 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

Czarne kobiety. Tworzenie teorii feministycznej Feminizm. Ruch na rzecz zniesienia seksistowskiej opresji Znaczenie ruchu feministycznego Siostrzeństwo. Polityczna solidarność między kobietami Mężczyźni. Towarzysze walki Zmiana postrzegania władzy Przemyśleć naturę pracy Edukacja kobiet. Program feministyczny Ruch feministyczny na rzecz zakończenia przemocy Rewolucyjne rodzicielstwo Koniec seksualnej opresji kobiet Rewolucja feministyczna. Rozwój poprzez walkę

bibliografia indeks

7 17 19 27 29 49 69 81 111 131 145 159 171 189 209 223 232 237

Przekład: Ewa Majewska Redakcja: Ewa Klekot Korekta: Urszula Roman Projekt okładki: Hanna Gill-Piątek, na podstawie koncepcji graficznej grupy Twożywo Układ typograficzny, skład: Druk i oprawa:

www.opolgraf.com.pl

Wydawnictwo Krytyki Politycznej 00-372 Warszawa, ul. Foksal 16, II p. redakcja@krytykapolityczna.pl www.krytykapolityczna.pl Książki Wydawnictwa Krytyki Politycznej są dostępne w promocyjnej cenie w siedzibie Krytyki Politycznej (ul. Foksal 16, II p., Warszawa), Świetlicy KP w Łodzi (ul. Piotrkowska 101), Świetlicy KP w Trójmieście (ul. Nowe Ogrody 35, Gdańsk), Świetlicy KP w Cieszynie (ul. Zamkowa 1) oraz księgarni internetowej KP (krytykapolityczna.pl/wydawnictwo), a także w sieci Empik i dobrych księgarniach na terenie całej Polski.