Krytyka Polityczna nr 35–36 Kino–Fabryka

REDAKCJA Yael Bartana (redaktorka artystyczna), Magdalena Błędowska, Kinga Dunin, Maciej Gdula, Maciej Kropiwnicki, Julian Kutyła (wicenaczelny), Jakub Majmurek, Sławomir Sierakowski (redaktor naczelny), Artur Żmijewski (redaktor artystyczny) ZESPÓŁ Agata Araszkiewicz, Michał Bilewicz, Katarzyna Błahuta, Zygmunt Borawski, Michał Borucki, Jakub Bożek, Marcin Chałupka, Vendula Czabak, Anna Delick (Sztokholm), Paweł Demirski, Karol Domański, Joanna Erbel, Katarzyna Fidos, Bartosz Frąckowiak, Maciej Gdula, Sylwia Goławska, Katarzyna Górna, Agnieszka Graff, Agnieszka Grzybek, Izabela Jasińska, Adam Jelonek, Marcin Kaliński, Jaś Kapela, Tomasz Kitliński, Maria Klaman, Karolina Krasuska, Małgorzata Kowalska, Pat Kulka, Łukasz Kuźma, Adam Leszczyński, Jarosław Lipszyc, Sebastian Liszka, Magda Majewska, Adam Mazur, Dorota Mieszek, Kuba Mikurda, Bartłomiej Modzelewski, Paweł Mościcki, Witold Mrozek, Maciej Nowak, Dorota Olko, Adam Ostolski, Joanna Ostrowska, Janusz Ostrowski, Tomasz Piątek, Paweł Pieniążek, Konrad Pustoła, Magda Raczyńska, Joanna Rajkowska, Przemysław Sadura, Michał Schmidt, Jan Smoleński, Andreas Stadler, Tomasz Stawiszyński, Beata Stępień, Kinga Stańczuk, Agnieszka Sterne, Igor Stokfiszewski, Monika Strzępka, Jakub Szafrański, Agata Szczęśniak, Kazimiera Szczuka, Barbara Szelewa, Jakub Szestowicki, Eliza Szybowicz, Magdalena Środa, Olga Tokarczuk, Krzysztof Tomasik, Justyna Turkowska, Karolina Walęcik, Patryk Walaszkowski, Błażej Warkocki, Agnieszka Wiśniewska, Katarzyna Wojciechowska, Joanna Wowrzeczka, Dominika Wróblewska, Wawrzyniec Zakrzewski, Wojtek Zrałek-Kossakowski KOORDYNATORKI KLUBÓW KRYTYKI POLITYCZNEJ Joanna Tokarz-Haertig, Małgorzata Łukomska, Agnieszka Wiśniewska LOKALNI KOORDYNATORZY KLUBÓW KP: Białystok: Łukasz Kuźma, Berlin: Marta Madej, Taina Mansani, Bytom: Stanisław Ruksza, Cieszyn: Joanna Wowrzeczka, Częstochowa: Marta Frej, Tomasz Kosiński, Gniezno: Paweł Bartkowiak, Kamila Kasprzak, Jelenia Góra: Wojciech Wojciechowski, Kalisz: Mikołaj Pancewicz, Kijów: Oleksij Radynski, Vasyl Czerepanyn, Koszalin: Magda Młynarczyk, Kraków: Justyna Drath, Lublin: Rafał Czekaj, Agnieszka Ziętek, Łódź: Martyna Dominiak, Opole: Szymon Pytlik, Ostrowiec Świętokrzyski: Monika Pastuszko, Szydłowiec: Inga Pytka-Sobutka, Toruń: Monika Szlosek, Trójmiasto: Maria Klaman, Wrocław: Dawid Krawczyk KOREKTA Urszula Roman OKŁADKA Katarzyna Błahuta LAYOUT na podstawie projektu Mario Lombardo – Katarzyna Błahuta SKŁAD I ŁAMANIE Le Że WYDAWCA Wydawnictwo Krytyki Politycznej / Stowarzyszenie im. Stanisława Brzozowskiego ZARZĄD STOWARZYSZENIA Sławomir Sierakowski (prezes), Michał Borucki, Dorota Głażewska (dyrektor finansowy), Maciej Kropiwnicki ADRES Krytyka Polityczna, ul. Foksal 16, p. II, 00–372 Warszawa, tel. (+ 48 22) 505 66 90, E-MAIL redakcja@krytykapolityczna.pl DRUK I OPRAWA Drukarnia ReadMe, ul. Olechowska 83, Łódź Wydawanie pisma „Krytyka Polityczna” dofinansowane jest ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Drodzy Czytelnicy!

Zachęcamy do wsparcia naszych działań, z góry dziękujemy za pomoc! Darowizny można przekazać, dokonując dobrowolnych wpłat na konto: Stowarzyszenie im. Stanisława Brzozowskiego, Bank DnB NORD Polska S.A. IIIO/Warszawa 92 1370 1037 0000 1701 4446 9300. Tytuł przelewu powinien brzmieć: „Darowizna na rzecz Stowarzyszenia im. Stanisława Brzozowskiego”. Informujemy, że nie prowadzimy prenumeraty redakcyjnej. www.krytykapolityczna.pl www.dziennikopinii.pl

KINO-FABRYKA

KINO–FABRYKA

8

KINO, CZYLI PRZEMYSŁ REDAKCJA

WYJŚCIE ROBOTNIKÓW Z FABRYKI

11

WYJŚCIE ROBOTNIKÓW Z FABRYKI HARUN FAROCKI Pierwsza kamera w historii filmu była skierowana na fabrykę. Co było potem?

Charlie Chaplin przyjął pracę przy taśmie, a podczas strajku został z fabryki wyrzucony przez policję… Marilyn Monroe siedziała u Fritza Langa przy taśmie w zakładzie przetwórstwa rybnego… Ingrid Bergman spędziła jeden dzień w fabryce, a gdy tam weszła, na jej twarzy pojawił się wyraz świętego przerażenia, jak gdyby zstąpiła do piekieł…

64

PRACA W JEDNYM UJĘCIU z HARUNEM FAROCKIM rozmawia OLEKSIJ RADYNSKI Kiedy jesteśmy ograniczeni jednym, jedynym ujęciem, trzeba znaleźć rozwiązanie takiego oto problemu: jak znaleźć ten moment, który odsyła do czegoś więcej niż to, co widać w kadrze?

70

LUD STATYSTÓW GEORGES DIDI-HUBERMAN Statyści są nocą kina, gdy kino chce być sztuką pozwalającą błyszczeć gwiazdozbiorom. Są w społeczeństwie spektaklu tym, czym „nędznicy” byli w społeczeństwie przemysłowym epoki Wiktora Hugo.

80

KINO -HISTORIA PROLETARIATU JAKUB MAJMUREK To proletariat od pierwszych projekcji w budach jarmarcznych w omijanych przez szacowne mieszczaństwo dzielnicach ludowych zaludniał kinowe sale.

Jednak choć to proletariat patrzył na kino, kino rzadko chciało spojrzeć na proletariat.

88

OD WALKI KLAS DO „SCHINDLERYZMU” EWA MAZIERSKA Co filmy o nazistowskich obozach mogą nam opowiedzieć o przemianach pracy? Od Pasażerki przez Kornblumenblau do Listy Schindlera.

98

CZY MUZEUM TO FABRYKA? HITO STEYERL Dziś politycznych filmów nie pokazuje się już w fabrykach. Pokazuje się je w muzeach albo w galeriach – w przestrzeniach artystycznych.

4

KINO-FABRYKA

KP #35-36 / KINO-FABRYKA

FABRYKI KULTURY

108 FABRYKI KULTURY tekst SALVATORE LACAGNINA zdjęcia RAFAŁ ŻWIREK

SZTUKA PROTESTU

132 KOMU POTRZEBNA JEST SZTUKA PROTESTU? ALEK D. EPSTEIN Im bardziej sytuacja w sferze społeczno-politycznej zmienia się na gorsze, tym lepiej ma się sztuka protestu.

148 SZTUKA POLITYCZNA z PIOTREM PAWLIENSKIM rozmawia ARTUR ŻMIJEWSKI W Rosji artysta musi żyć jak kryminalista – nie może zakładać rodziny, posiadać majątku – żeby państwo niczego nie mogło mu zabrać. Żeby nie mogło go szantażować lękiem przed utratą czegoś.

POSZERZENIE POLA WALKI

182 O KINO TRZEBA SIĘ KŁÓCIĆ z KUBĄ MIKURDĄ i JUSTYNĄ TAFFEL rozmawiają JAKUB MAJMUREK i AGNIESZKA WIŚNIEWSKA Brak mechanizmów ułatwiających pracę z aktorem, operatorem, nad ideami.

To jest nasza podstawowa diagnoza problemów polskiego kina.

190 GDYNIA? BYŁA MARTWA, JEST ŻYWA z MICHAŁEM CHACIŃSKIM rozmawia JAKUB MAJMUREK Oczywiście walczą we mnie czasami krytyk, dziennikarz i dyrektor artystyczny. Ale na festiwalu musi wygrać ten ostatni. Gdynia nie jest moją prywatną imprezą.

198 NIE LUBIĘ BEZCZYNNOŚCI z MAŁGORZATĄ SZUMOWSKĄ rozmawia AGNIESZKA WIŚNIEWSKA Ludzie nie mogą się nadziwić, że przed premierą filmu mam już gotowy następny scenariusz. Chcę po prostu jak najszybciej stanąć na planie.

206 NIE ZARABIAM NA FILMACH z ANNĄ WYDRĄ rozmawia JAKUB MAJMUREK Zanim zajęłam się filmem, pracowałam w banku. Pewnego dnia zadzwonił do mnie kolega i zapytał, czy nie wzięłabym kilka dni wolnego i nie pomogłabym mu na planie.

SPIS RZECZY 5

212 SE−MA−FOR: JESTEŚMY W CZOŁÓWCE z ADAMEM PTAKIEM I ZBIGNIEWEM ŻMUDZKIM rozmawia JAKUB MAJMUREK Wydawało się, że animacja lalkowa umrze śmiercią naturalną. Ale stało się tak jak z radiem – nie zabiło go kino, nie zabiła telewizja.

218 NIE INTERESUJE MNIE POZÓR PARTNERSTWA z MARCINEM KOWALCZYKIEM rozmawia MATEUSZ KOŚCIUKIEWICZ Zarzut ze strony reżysera, że będąc na scenie, czegoś tam nie widzę, do mnie nie przemawia. Oczekuję wyjaśnienia. Reżyser jest mi bardzo potrzebny, wręcz niezbędny, ale jako kolega, przyjaciel, pomocnik.

226 PRZEGAPIAMY HISTORIĘ z MARIĄ ZMARZ-KOCZANOWICZ rozmawia JAKUB MAJMUREK Myślę, że mało jest filmów stricte politycznych. Bezpieczniej jest robić filmy o „samotnym pięknie”, o dziwnych ludziach, o opuszczonych terenach.

232 W POLSCE NIE MA RYNKU NA AUTORSKIE SCENARIUSZE z MACIEJEM PISUKIEM rozmawia JAKUB MAJMUREK W latach 90. imałem się różnych zajęć, często prac fizycznych, chciałem się utrzymywać z pisania. Gdziekolwiek.

238 NIE OPŁACA SIĘ ROZMIENIAĆ NA DROBNE z JOANNĄ KOS-KRAUZE rozmawia AGNIESZKA WIŚNIEWSKA Reżyseria to bardzo komfortowy zawód, bo można go wykonywać, dopóki działają szare komórki. Trzeba więc dobrze rozłożyć siły. I dbać o te szare komórki.

248 PRODUKCJA FILMÓW TO JEST PRZEMYSŁ z ŁUKASZEM RONDUDĄ rozmawia JAKUB MAJMUREK Produkcja filmów to jest przemysł, rozbudowana struktura produkcyjna, technologiczna i dystrybucyjna. W polu sztuki to wszystko jest oparte na innych relacjach.

252 POPIÓŁ I DIAMENT W BIAFRZE z JANKIEM SIMONEM rozmawia JAKUB MAJMUREK Film Wajdy opisuje kluczowy problem dla dynamiki politycznego sporu w Polsce: chodzi o ocenę, czym był komunizm. Zaciekawiło mnie, co z tego zostanie, gdy się przeniesie to gdzieś daleko.

268 OSIEM LAT PISF-U z AGNIESZKĄ ODOROWICZ rozmawia JAKUB MAJMUREK

6

KINO-FABRYKA

276 KOMIKS FILMOWY scenariusz MAURYCY TRYUK-MOCZULSKI I JAŚ KAPELA rysunki RYSZARD DĄBROWSKI Komiks o przemyśle filmowym, który stał się komiksem o komiksie o przemyśle filmowym.

IDEE

286 CZY MOŻNA WIEŚĆ DOBRE ŻYCIE W ZŁYM ŻYCIU? JUDITH BUTLER Jak kierować swoim życiem, kiedy nasza egzystencja składa się z procesów, z których tylko nieliczne dają się racjonalnie, celowo kształtować? Wykład wygłoszony z okazji przyznania Judith Butler Nagrody im. Adorna.

300 ETYKA BEZ NORMATYWNOŚCI I POLITYKA BEZ HISTORYCZNOŚCI SEYLA BENHABIB Co Judith Butler wyczytała u Levinasa i Arendt, i co z tego wynika dla dialogu palestyńsko-izraelskiego? O książce Butler Parting Ways. Jewishness and the Critique of Zionism.

STARE MIASTO

320 STARE MIASTO tekst JOANNA ERBEL zdjęcia MARCIN KALIŃSKI

DZIENNIK CZŁOWIEKA POLITYCZNEGO

344 DZIENNIK LOTNISKOWY CEZARY MICHALSKI 350 NASI AUTORZY

KINO, CZYLI PRZEMYSŁ REDAKCJA

KP #35-36 / KINO-FABRYKA

Kino rodzi się w roku 1895, gdy 28 grudnia lyońscy przemysłowcy, bracia Lumière, urządzają pierwszy pokaz swojego kinematografu w paryskiej Grand Café położonej w okolicy opery.

Pierwszym z dziesięciu krótkich filmów pokazanych wówczas było Wyjście robotników z fabryki – nakręcony w jednym ujęciu film przedstawiający robotników z fabryki Lumière’ów opuszczających swoje miejsce pracy po skończonej zmianie.

Kino rodzi się zatem w bardzo ścisłym związku z cywilizacją przemysłową – to wynalazek przemysłowców, a pierwszy publiczny pokaz kinematografu otwiera kadr z budynkiem fabrycznym i opuszczającymi go robotnikami. Te związki kina i przemysłu będą towarzyszyć filmowi w dalszej jego historii. Filmowcy z upodobaniem kierować będą obiektywy swoich kamer na wytwory cywilizacji przemysłowo-technicznej.

Kino ze wszystkich dziedzin sztuki samo też w największym stopniu zorganizowane było jak przemysł. Produkcja obrazów filmowych wymagała sporych nakładów kapitałowych, obsługujące ją studia z czasem zorganizowały się w formy właściwe rozwiniętemu kapitalizmowi przemysłowemu, z charakterystycznymi dla niego zjawiskami wertykalnej integracji pracy, koncentracji kapitału, dążenia rynku do oligopolu, różnych form racjonalizacji i zarządzania ryzykiem. Sam film ma formę towarową – powielany jest w setkach identycznych kopii i dystrybuowany w tej formie na wszystkich dostępnych mu rynkach. W historii przemysłu filmowego odbija się historia kapitalizmu – o wiele silniej i dynamiczniej niż w historii rynku sztuki czy rynku księgarskiego.

Harun Farocki w przypomnianym tu przez nas eseju stawia tezę, że wyjście robotników z fabryki Lumière’ów rozpoczyna proces wypierania rzeczywistości pracy fabrycznej w kinie. Ale jednocześnie to właśnie kino pozostaje najsilniejszą formą wizualnej świadomości epoki

przemysłowej – miejscem, gdzie przedstawia się ona sama sobie. W zasadzie wyłącznie przez te filmowe przedstawienia my, jej późni wnukowie, mamy dziś do niej dostęp.

W najnowszym numerze „Krytyki Politycznej” przyglądamy się wszystkim tym związkom kina i przemysłu: kinu jako przemysłowi, kinu jako wizualnej świadomości świata przemysłowego, kinu jako medium ukazującym kulturową logikę fordyzmu i nowego reżimu produkcji, który fordyzm zastąpił. Przemianom modelów produkcji samego kina i temu, jak kino odbijało zmieniające się sposoby produkcji w ciągu ostatnich ponad stu lat historii.

Teksty teoretyków i artystów zestawiamy tu z wypowiedziami samych filmowców, przedstawicieli polskiego przemysłu filmowego. Rozmawiając z jego różnymi przedstawicielami, reprezentującymi odmienne pozycje w polu produkcji filmowej – od dyrektor PISF Agnieszki Odorowicz po przedstawicieli skupiających młodych filmowców Stowarzyszenia Film 1,2 – staramy się naszkicować mapę panujących w nim stosunków władzy i mechanizmów instytucjonalnych.

Chcemy w ten sposób zwrócić uwagę na materialno-instytucjonalną, przemysłową podstawę filmowych przedstawień.

Wykonać wobec kina ten sam gest, który kino polityczne, wykonywało wobec przemysłowego kapitalizmu, gdy pokazywało konstytuującą go sferę produkcji i tworzących ją swoją pracą anonimowych robotników w klasycznym kinie zazwyczaj redukowanych do roli statystów.

W jaki sposób kino może być polityczne dziś, wobec dominacji sposobu produkcji innego niż fordowski i przemysłowy? Jak może pokazywać logiki współczesnych systemów produkcji, do tego tak, by upodmiotowić wobec nich swoich widzów? Niestety, trudno znaleźć dobrą odpowiedź na te pytania. Bo łatwej odpowiedzi na te problemy nie ma – są one najwyższą stawką politycznego kina i jego teorii dziś.

9

Wyjście robotników z fabryki © Harun Farocki, 1995

NASI AUTORZY

SEYLA BENHABIB KP #35-36 / KINO-FABRYKA

profesorka politologii i filozofii na Yale University

JUDITH BUTLER

amerykańska filozofka, profesorka literatury porównawczej i retoryki na University of California w Berkeley, autorka m.in.

Uwikłanych w płeć. Feminizm i polityka tożsamości oraz Walczących słów

MICHAŁ CHACIŃSKI

CEZARY MICHALSKI publicysta i pisarz

KUBA MIKURDA

krytyk filmowy i tłumacz, zwycięzca polskiej edycji konkursu International Young Screen Entrepreneur, prezes Stowarzyszenia Film 1,2

AGNIESZKA ODOROWICZ

ekonomistka, była wiceminister kultury, dyrektor Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej

dziennikarz i krytyk filmowy, dyrektor artystyczny Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni

PIOTR PAWLIENSKI

RYSZARD DĄBROWSKI

MACIEJ PISUK

GEORGE DIDI-HUBERMAN

ADAM PTAK

grafik, autor komiksów, twórca m.in. postaci Likwidatora i redaktora Szwędaka filozof i historyk sztuki, wykładowca École des hautes études en sciences sociales w Paryżu, badacz teorii obrazów

ALEK D. EPSTEIN

socjolog, politolog, wykładowca Open University of Israel i Uniwersytetu im. Łomonosowa w Moskwie

JOANNA ERBEL

aktywistka miejska, feministka, ekolożka, fotografka, socjolożka, członkini zespołu Krytyki Politycznej.

HARUN FAROCKI

artysta wideo, twórca esejów dokumentalnych i instalacji

MARCIN KALIŃSKI

fotograf, członek zespołu Krytyki Politycznej

JOANNA KOS-KRAUZE

reżyserka filmowa i scenarzystka

MARCIN KOWALCZYK

absolwent krakowskiej Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej, w 2012 roku laureat Nagrody im. Zbyszka Cybulskiego

performer, redaktor artystyczny rosyjskiego wydania „Krytyki Politycznej” członek Europejskiej Akademii Filmowej, scenarzysta, fotograf wiceprezes łódzkiego studia Se-ma-for

ŁUKASZ RONDUDA

kurator Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie, inicjator projektu Filmoteka Muzeum, wykładowca w warszawskiej SWPS

JANEK SIMON

artysta sztuk wizualnych, w 2006 nominowany do Paszportów „Polityki”, w 2007 roku otrzymał nagrodę Spojrzenia dla najlepszego artysty poniżej 35 roku życia

HITO STEYERL

artystka wideo, wykłada sztukę nowych mediów na Universität der Künste w Berlinie

MAŁGORZATA SZUMOWSKA

reżyserka filmowa, autorka m.in. 33 scen z życia, Sponsoringu, W imię. Jej etiuda Cisza została wpisana na listę 14 najlepszych filmów w historii łódzkiej szkoły filmowej

JUSTYNA TAFEL

reżyserka filmowa, scenarzystka i montażystka, wiceprezes Stowarzyszenia Film 1,2

ANNA WYDRA

dyrektor artystyczny Instytutu Szwajcarskiego w Rzymie

producentka i kierownik produkcji wielu filmów dokumentalnych i fabularnych, nominowana do Oscara za film Królik po berlińsku

JAKUB MAJMUREK

MARIA ZMARZ-KOCZANOWICZ

EWA MAZIERSKA

ZBIGNIEW ŻMUDZKI

SALVATORE LACAGNINA

publicysta „Dziennika Opinii”, członek zespołu Krytyki Politycznej filmoznawczyni, profesorka na wydziale dziennikarstwa i mediów University of Central Lancashire w Preston w Wielkiej Brytanii.

Opublikowała po polsku m.in. Słoneczne kino Pedra Almodóvara oraz Pasja. Filmy Jean-Luc Godarda

reżyserka filmowa, prodziekan wydziału reżyserii łódzkiej szkoły filmowej prezes łódzkiego studia Se-ma-for

RAFAŁ ŻWIREK

filmowiec, socjolog, współpracuje z wieloma polskimi artystami wizualnymi

351