REDAKCJA Sławek Blichiewicz, Magdalena Błędowska, Jakub Dymek, Dawid Krawczyk, Julian Kutyła (redaktor naczelny), Magda Majewska, Michał Sutowski, Agnieszka Wiśniewska (redaktor naczelna krytykapolityczna.pl), Artur Żmijewski (redaktor artystyczny) ZESPÓŁ Łukasz Andrzejewski, Agata Araszkiewicz, Yael Bartana, Paweł Bartkowiak, Michał Bilewicz, Sławek Blichiewicz, Katarzyna Błahuta, Magdalena Błędowska, Zygmunt Borawski, Michał Borucki, Jakub Bożek, Marcin Chałupka, Borys Cymbrowski, Vendula Czabak, Rafał Czekaj, Anna Delick, Paweł Demirski, Iza Desperak, Agata Diduszko-Zyglewska, Karol Domański, Karol Domański, Martyna Dominiak, Justyna Drath, Kinga Dunin, Jakub Dymek, Cveta Dymitrova, Joanna Erbel, Katarzyna Fidos, Joanna Filipczak Zaród, Christian Filipowicz, Bartosz Frąckowiak, Marta Frej, Michał Gauza, Maciej Gdula, Hanna Gill-Piątek, Dorota Głażewska, Sylwia Goławska, Katarzyna Górna, Agnieszka Graff, Agnieszka Grzybek, Izabela Jasińska, Marek Jedliński, Adam Jelonek, Natalia Juchniewicz, Krzysztof Juruś, Marcin Kaliński, Natalia Kałuża, Jaś Kapela, Kamila Kasprzak, Tomasz Kitliński, Marta Kluszczyńska, Tomasz Kosiński, Maria Klaman, Małgorzata Kowalska, Karolina Krasuska, Dawid Krawczyk, Maciej Kropiwnicki, Dominik Krzymiński, Pat Kulka, Julian Kutyła, Łukasz Kuźma, Jan Kühling, Adam Leszczyński, Ewa Linek, Jarosław Lipszyc, Sebastian Liszka, Ula Lukierska, Magdalena Łuczyn, Małgorzata Łukomska, Marta Madej, Jędrzej Malko, Magda Majewska, Jakub Majmurek, Mislav Marjanovic, Katarzyna Mazan, Wojciech Mazan, Adam Mazur, Waldemar Marzec, Cezary Michalski, Dorota Mieszek, Kuba Mikurda, Magda Młynarczyk, Bartłomiej Modzelewski, Paweł Mościcki, Witold Mrozek, Agnieszka Muras, Maciej Nowak, Dorota Olko, Adam Ostolski, Joanna Ostrowska, Janusz Ostrowski, Magdalena Ozimek, Mikołaj Pancewicz, Monika Pastuszko, Veronika Pehe, Paweł Pieniążek, Anna Pluta, KONRAD PUSTOŁA , Inga Pytka-Sobutka, Michał Pytlik, Szymon Pytlik, Magda Raczyńska, Joanna Rajkowska, Stanisław Ruksza, Elżbieta Rutkowska, Przemysław Sadura, Natalia Sawka, Michał Schmidt, Sławomir Sierakowski, Jan Smoleński, Andreas Stadler, Tomasz Stawiszyński, Agnieszka Sterne, Beata Stępień, Igor Stokfiszewski, Monika Strzępka, Anna Studnicka-Cieplak, Michał Sutowski, Michał Syska, Mikołaj Syska, Jakub Szafrański, Agata Szczęśniak, Kazimiera Szczuka, Barbara Szelewa, Monika Szlosek, Jakub Szestowicki, Eliza Szybowicz, Bartosz Ślosarski, Weronika Śmigielska, Magdalena Środa, Joanna Tokarz-Haertig, Olga Tokarczuk, Krzysztof Tomasik, Camil Trepka, Justyna Turkowska, Bartłomiej Urbański, Patryk Walaszkowski, Karolina Walęcik, Błażej Warkocki, Zofia Waślicka, Agnieszka Wiśniewska, Przemysław Witkowski, Sylwia Wodzińska, Katarzyna Wojciechowska, Joanna Wowrzeczka, Dominika Wróblewska, Wawrzyniec Zakrzewski, Marta Zdanowska, Agnieszka Ziętek, Agnieszka Ziółkowska, Wojtek Zrałek-Kossakowski, Artur Żmijewski KOREKTA Urszula Roman OKŁADKA I MAKIETA Katarzyna Błahuta SKŁAD I ŁAMANIE Umre Kate WYDAWCA Wydawnictwo Krytyki Politycznej / Stowarzyszenie im. Stanisława Brzozowskiego ZARZĄD STOWARZYSZENIA Sławomir Sierakowski (prezes), Michał Borucki, Dorota Głażewska (dyrektor finansowa), Maciej Kropiwnicki
ADRES Krytyka Polityczna, ul. Foksal 16, p. II, 00–372 Warszawa, tel (+48 22) 505 66 90 E-MAIL redakcja@krytykapolityczna.pl
DRUK I OPRAWA Toruńskie Zakłady Graficzne Zapolex Sp. z o.o.
Supported by grant from Open Society Foundations Drodzy Czytelnicy! Zachęcamy do wsparcia naszych działań, z góry dziękujemy za pomoc! Darowizny można przekazać, dokonując dobrowolnych wpłat na konto: Stowarzyszenie im. Stanisława Brzozowskiego, Bank DnB NORD Polska S.A. IIIO/Warszawa 92 1370 1037 0000 1701 4446 9300. Tytuł przelewu powinien brzmieć: „Darowizna na rzecz Stowarzyszenia im. Stanisława Brzozowskiego”. Informujemy, że nie prowadzimy prenumeraty redakcyjnej. www.krytykapolityczna.pl
KP #45 ZABAWA W WOJNĘ
8
zdjęcia i tekst MARCIN KALIŃSKI Ćwiczenia na poligonie. Nasze milusińskie wojsko stęka przy pompkach i zerka na dziewczyny. Średnia wieku – 16 lat.
ZNUDZENI—ZMĘCZENI— —WŚCIEKLI KONIEC BAJKI
32
KINGA DUNIN Bajki nie są prawdziwe, ale w nie wierzymy i wpływają one na nasze działania. Ta się właśnie skończyła.
SPOŁECZEŃSTWO ZMĘCZENIA
36
BYUNG-CHUL HAN Każda epoka ma swoje dominujące choroby. Nasza epoka to depresja, ADHD, zaburzenie osobowości typu borderline, a przede wszystkim syndrom wypalenia.
WITAMY W ŚWIECIE ŻYWYCH TRUPÓW
64
JAROSLAV FIALA Kto jest winny, gdy nie możesz już znieść stresu w pracy? Oczywiście ty! W końcu tylko leń i maruda zadaje takie pytania.
RADYKALNA PRZYSZŁOŚĆ MA BYĆ TERAŹNIEJSZOŚCIĄ 68
z NICKIEM SRNICKIEM rozmawia JAKUB DYMEK Nasza główna teza brzmi: w kwestii pomysłów na przyszłość lewica skapitulowała, a teraz musi odzyskać dawną pozycję. Na początek zrezygnujmy z tak mocnego dowartościowania etyki pracy.
RÓŻOWA FALA ODPŁYWA W PRZESZŁOŚĆ? 80 JAKUB MAJMUREK W latach dwutysięcznych to na Amerykę Łacińską kierowały się pełne nadziei spojrzenia lewicowych komentatorów, działaczek i intelektualistów z całego świata. Czy były to nadzieje płonne?
LIBERALIZM TO SZATAN. SIEG HEIL I DO PRZODU! 94
JAKUB DYMEK Euroazjatyzm kontra moralna zgnilizna zachodniego świata. Kolejne starcie.
STRATEGIA NA DZIŚ? HOŁUBIĆ WKURZONYCH 106
JAKUB BOŻEK „Joga czy strzelnica? Tak, poproszę”. Czyli polski konsument 2016 szuka swojego „me time”.
NIE MA PODRĘCZNIKA ZWALCZANIA POPULIZMU W WEEKEND 116
z JANEM-WERNEREM MÜLLEREM rozmawia MICHAŁ SUTOWSKI Każdy polityk uważa, że ma rację. Ale nie każdy kwestionuje obiektywny wynik procesu politycznego, w którym sam uczestniczy.
JAK DYSCYPLINOWANO DEMOKRACJĘ
126
JAN-WERNER MÜLLER „Wszelkie dostępne nam doświadczenie pokazuje, że tylko niewielka mniejszość pragnie udziału w polityce. Większość chce wieść szczęśliwe życie rodzinne i w spokoju uprawiać swój ogródek”.
DŻUNGLA
134
K P # 45 Z N U DZ E N I—Z M Ę C Z E N I—WŚ CI E K L I
tekst i zdjęcia ARTUR ŻMIJEWSKI
LUD POPULISTÓW NIE ISTNIEJE
140
z PIERRE’EM ROSANVALLONEM rozmawia MACIEJ GDULA Populiści starają się stworzyć wrażenie, że są bliscy ludowi i że mają lepsze rozeznanie w rzeczywistości społecznej. To jednak nieprawda.
GAME OVER
150
JANIS WARUFAKIS Był środek lata, gdy w Camp David, wiejskim ustroniu prezydenta USA, sekretarz skarbu Richarda Nixona i były gubernator Teksasu John Connally przekonał swego prezydenta, by niczego niepodejrzewającym liderom politycznym Europy zafundować niesławny „szok Nixona”.
WSPANIAŁY JĘZYK MOJEGO STULECIA
172
MCKENZIE WARK Jedyną rzeczą, co do której zdają się dziś zgadzać lewica z prawicą, jest to, że społeczeństwo, w którym żyjemy, to kapitalizm.
CZARNY PROTEST PRAWO DO ABORCJI. KONIEC ZABAWY
186
zdjęcia JAKUB SZAFRAŃSKI, tekst AGATA DIDUSZKO-ZYGLEWSKA
OPINIE PRZEŚNIEWANA REWOLUCJA
216
BARTEK LISOWSKI, MICHAŁ ŻABICKI Wytyczmy front. Na lewo od jego linii żyć będą ludzie zepsuci i niemoralni. Po drugiej stronie po horyzont posępne, dzikie ziemie Ciemnogrodu.
RELACJA FOLWARCZNA
230
ANDRZEJ LEDER Relacja folwarczna to relacja władzy. Jeden człowiek ma władzę nad innym, może mu coś nakazać, może go oceniać, upokarzać i czerpać z tego satysfakcję, może odrzucać i wykluczyć…
CAŁY NARÓD RATUJE SWOICH ŻYDÓW
244
JACEK LEOCIAK Mało jest dyskursów publicznych tak zrytualizowanych i spetryfikowanych, tak zakrzepłych w kanonicznych formułach i niezmiennej retoryce, przybierających formy narodowo-patriotycznej liturgii – jak dyskurs o pomocy Żydom.
MUSZKIES SZMUL MUSZKIES. FOTOGRAF PROFESJONALNY 252
T Szmul Muszkies był rzemieślnikiem – prowadził zakład usługowy, rodzinną firmę, dzięki której mógł utrzymać żonę i dzieci. Myślał nowocześnie, nie bał się zmian.
SZMUL MUSZKIES – FOTOGRAF NOWOCZESNY 266
z WOJTKIEM MAZANEM rozmawia MONIKA PASTUSZKO Im więcej dowiadywałem się o Muszkiesie, tym bardziej mi się podobał: nowoczesny, przedsiębiorczy, z artystycznymi aspiracjami.
WIĘCEJ DUCHY WSPÓLNOTY 278 ART LABOR, ZHOU TAO
PIĄTA WOJNA ŚWIATOWA
296
ADELAJDA TRUŚCIŃSKA Gdy wszyscy mężczyźni pojechali na piątą wojnę światową, kobiety spotkały się z wieloma trudnościami.
ÜBERGANG
304
zdjęcia JOSEPH SCHULZ
NASI AUTORZY
318
K P # 45 Z N U DZ E N I—Z M Ę C Z E N I—WŚ CI E K L I
Zaciekawiła mnie mnie ta ta fantazja fantazja Zaciekawiła odgrywają. II skąd skąd się się wzięła wzięła w w odgrywają. przybyła?Ciekawiło Ciekawiłomnie, mnie,jak jak w przybyła? polski krajobraz krajobraz zz oddziałem oddziałem m polski drogąlub lubprzechodzącym przechodzącymprzez przezw drogą RE AFW OAR LW CA ZNA 230D AN RZ ELJEERRE DELA RRE AFW OAR LW CA ZTN ATO RE CJAWŁAD ZY D NC OEWI EK MAWŁAD ĘN AD INM NY , EO M CO ŚNAKAZA ĆM , EG OŻ EGCO ON CIA EN U ,KARZA POKARZA Ć C IRP ZA ERP ZTO ESG OSA SFCAK JĘM , EOŻ ODU RZ UĆ C WYKL I UC8Z UYC 8ZYĆ RELA CLA JAFC OJL CAR ZN 230AN RZDEL JED CLA JAFC OJL CAR ZN ORE LA CLA JAWŁAD ZY JE.D EJE.N CEZŁ OZŁ WI KMA WŁAD ZĘNZ AD IN NY M ,M OM Ż MŻUE C OU ŚN AKAZA ĆM ,O Ż OO E ĆU ,IA PĆ O Ć C IZE ĆZTAEĆ G ATY STY FAK JĘM ,CO Ż DERZ CA WYKL I AĆ Ć
K P # 45 Z N U DZ E N I—Z M Ę C Z E N I—WŚ CI E K L I
K P # 45 Z N U DZ E N I—Z M Ę C Z E N I—WŚ CI E K L I
awojny. wojny.To, To,jak jakoni onijąją ww ich ich głowach. głowach. Skąd Skąd kwyglądałby wyglądałbywspółczesny współczesny mmaszerującym maszerującym polną polną zwieś. wieś.Teraz Terazjuż jużwiem. wiem. 9 9
RELACJAFOLWARCZNA 230ANDRZELJEDERRELACJAFOLWARCZNATORELACJAWŁADZY JE.DENCZŁOWIEKMAWŁADZĘNADINNYMM , OŻEMUCOŚNAKAZAĆM , OŻEGOOCENIAĆU , POKARZAĆ C IZERPAĆZTEGOSATYSFAKCJĘM , OŻEODRZUCAĆ WYKL I UC10ZYĆ
11
K P # 45 Z N U DZ E N I—Z M Ę C Z E N I—WŚ CI E K L I
Ćwiczenia na poligonie. Nasze milusińskie wojsko stęka przy pompkach i zerka na dziewczyny. Średnia wieku – 16 lat. Przy wspólnych ćwiczeniach wyczuwa się ogromne napięcie. Wojsko męskie spogląda na wojsko damskie. Podrywy, zaczepki i uśmieszki. Ożywiają się przy ćwiczeniach – a to trzeba się po kimś przeturlać, na kimś położyć, kogoś ponosić. W powietrzu buzuje od hormonów. Można by nimi wysadzić bocznicę kolejową.
K P # 45 Z N U DZ E N I—Z M Ę C Z E N I—WŚ CI E K L I
Jest tu kolega filmowiec, pracujemy razem w ciszy. Po jakimś czasie podchodzi do mnie i pyta: – Jak myślisz, gdyby dowódca powiedział tym dzieciakom, że mają jechać jutro na Ukrainę i walczyć, to ilu by pojechało? Wszyscy? Połowa? Żaden? – Nie wiem.
ZNUDZENI—ZMĘCZENI—WŚCIEKLI
K P # 45 Z N U DZ E N I—Z M Ę C Z E N I—WŚ CI E K L I
Opowiem Wam bajkę. Dawno, dawno temu, chociaż w przyszłości, gdzieś tam daleko, chociaż za progiem… Wszyscy ludzie są braćmi i siostrami. Bez względu na wiek, płeć, orientację seksualną, rasę, wyznawaną religię – wszyscy są tak samo szanowani i mają takie same możliwości realizowania swoich aspiracji. Każdy może żyć po swojemu, byleby nie szkodził innym, i pojechać dokądkolwiek zapragnie. Gdzieniegdzie na obrzeżach tej uniwersalnej, szlachetnej i przecież sensownej opowieści mieszkają jacyś barbarzyńcy – fundamentaliści religijni, ksenofobi, rasiści, seksiści, homofobi. Od małego trzeba ich wychowywać, aż kiedyś znikną. Zresztą nie są naprawdę tacy, po prostu mają pretensje do społeczeństwa o coś innego, tylko im się pomyliło. I każdy może brać udział w grze, która nazywa się kapitalizm. Może albo musi, bo w zasadzie inne gry nie istnieją. Nikomu to jednak nie przeszkadza, bo kapitalizm jest jak powietrze, jest konieczny i naturalny. Wierzyć, że to mogłoby się zmienić, to tak jakby wierzyć, że można rzeki zmusić, aby płynęły pod prąd, a żyrafy, żeby latały. Oczywiście zawsze zdarzają się wariaci, którzy wierzą w cuda, ale nie mają oni żadnego znaczenia. I teraz macie do wyboru dwa dalsze ciągi – A i B. Możecie wybierać. A. Kapitalizm ma tylko jeden zestaw reguł, wolny rynek. Wolny rynek swoją niewidzialną ręką sprawia, że wszystko pięknie samo się reguluje. Pracowici
KINGA DUNIN
i zdolni mają więcej, ale pracują dla dobra ogółu. Mniej pracowici i mniej zdolni co prawda mają się gorzej, ale i tak świetnie, bo kapie im z góry. Globalna gospodarka bierze w ramiona cały świat i nie ma już innych różnic niż indywidualna pracowitość i zdolności. B. Jednak wolny rynek nie wystarcza, okazuje się, że powoduje ogromne nierówności i mnóstwo ich fatalnych konsekwencji. A ludzie pragną nie tylko wolności, ale także, a może jeszcze bardziej, bezpieczeństwa, w tym, a może najbardziej, ekonomicznego. Na szczęście poza kapitalizmem istnieje też polityka. I ona to wszystko naprawi. Podatki, transfery, dochód gwarantowany, szkoły i szpitale, i kluby seniora, kultura dla każdego i darmowy internet – wszystko, czego potrzeba, aby gospodarka i technologie służyły ludziom. Żeby było, jeśli nie po równo, to przynajmniej sprawiedliwie, cokolwiek to oznacza. Rzecz jasna, ponieważ gospodarka jest globalna, to również polityka musi globalna. Państwa narodowe będą więc z czasem zanikać, jako niefunkcjonalny przeżytek, pozostawiając jednak nienaruszoną piękną multi-kulti. Bajki nie są prawdziwe, ale w nie wierzymy i wpływają one na nasze działania. Na przykład bajka o Panu Bogu ma całkiem sporo nie zawsze najprzyjemniejszych konsekwencji praktycznych. A ta tutaj opowiedziana bajka (możemy nazwać ją też narracją, będzie mądrzej), czy jeszcze wprawia nas w ruch?
KONIEC BAJKI
33
W jej ciąg dalszy w wersji A już nawet nie wypada wierzyć. To zupełnie niemodne, a ci, którzy ją opowiadali, zdążyli już to odszczekać. A czy ktoś jeszcze wierzy w wersję B? Niektórzy wierzą, ale ta opowieść przestaje już działać, straciła swoją społeczną nośność, o ile kiedykolwiek ją naprawdę miała. Nie ma też już potencjału politycznego. To nie jest zła opowieść, całkiem sympatyczna i może nawet do pewnego stopnia dałoby się ją wcielić w życie, tylko ktoś musiałby na nią zagłosować. Można sobie powtarzać, że takie rozwiązania leżą w interesie większości, ale co z tego, kiedy to już zupełnie nie jest sexy? Opowieść o liberalno-demokratycznym, emancypującym kapitalizmie z socjalną korektą, powszechnie obowiązujących prawach człowieka i polityce, która polega na decydowaniu, jak daleko
ma sięgać owo korygowanie kapitalizmu, zdobyła pewną popularność, w pewnym niezbyt długim czasie, na niezbyt wielkim terytorium, i przez moment prezentowała się jako niepodważalna i najważniejsza – ale to się skończyło. W historii nic nie kończy się nagle, więc będzie jeszcze trwała, broniła swoich szańców. Pozostaną po niej pewne zmiany, których nie da się odwrócić, ale bajka się skończyła. I ja tam byłam, miód i wino piłam, po brodzie mi spływało, nic w gębie nie zostało. Żyjemy dziś nie tylko w innym świecie, ale też w innych opowieściach. Kontrreformacja? Populizm? Kryzys demokracji? Renesans nacjonalizmów i konserwatyzmu? Możemy to nazywać, jak chcemy, ale pozostajemy z pytaniem: jak w tej innej już bajce może politycznie odnaleźć się lewica?
ART LABOR – kolektyw artystyczny z Ho Chi Minh, działający na pograniczu sztuk wizualnych, nauk społecznych i przyrodniczych. Został założony przez kuratorkę i pisarkę Arlette Quynh-Anh Tran oraz artystów Phana Thao Nguyena i Truonga Cong Tunga. JAKUB BOŻEK – publicysta, redaktor prowadzący w Wydawnictwie Krytyki Politycznej. AGATA DIDUSZKO-ZYGLEWSKA – publicystka „Krytyki Politycznej”.
K P # 45 Z N U DZ E N I—Z M Ę C Z E N I—WŚ CI E K L I
KINGA DUNIN – socjolożka, publicystka, pisarka, krytyczka literacka. JAKUB DYMEK – kulturoznawca, publicysta „Krytyki Politycznej”, publikował też m.in w magazynie „Dissent”, „Rzeczpospolitej”, „Dzienniku Gazecie Prawnej”. Za publikacje o tajnych więzieniach CIA w Polsce był w 2015 roku nominowany do nagrody dziennikarskiej Grand Press. JAROSLAV FIALA – politolog, redaktor naczelny czeskiego magazynu internetowego A2larm. Wykłada na Uniwersytecie Karola w Pradze. BYUNG-CHUL HAN – filozof kultury, wykłada na Universität der Künste w Berlinie. MARCIN KALIŃSKI – fotograf, członek zespołu „Krytyki Politycznej”. ANDRZEJ LEDER – filozof kultury, psychoterapeuta, autor m.in. Prześnionej rewolucji. Ćwiczenia z logiki historycznej (2014) oraz Rysy na tafli. Teoria w polu psychoanalitycznym (2016). JACEK LEOCIAK – historyk literatury, pracownik Instytutu Badań Literackich PAN oraz Centrum Badań nad Zagładą Żydów. BARTEK LISOWSKI – fizyk, Uniwersytet Jagielloński.
JAKUB MAJMUREK – filmoznawca i politolog, publicysta „Krytyki Politycznej”. WOJTEK MAZAN – fotograf, archiwista, pasjonat, aktywista. Mieszka i pracuje w Ostrowcu Świętokrzyskim. Założyciel i lider Stowarzyszenia Kulturotwórczego Nie z tej Bajki. JAN-WERNER MÜLLER – historyk i politolog, wykłada na Uniwersytecie Princeton. AGNIESZKA PAJĄCZKOWSKA – kulturoznawczyni o specjalności wizualnej. PIERRE ROSANVALLON – profesor w Collège de France, zajmuje się m.in. historią demokracji. JOSEPH SCHULZ – fotograf, urodzony w Biskupcu, żyje i pracuje w Düsseldorfie. NICK SRNICEK – akceleracjonista, autor m.in. #Przyspiesz. Manifestu akceleracjonistycznej polityki. JAKUB SZAFRAŃSKI – fotograf, członek zespołu „Krytyki Politycznej”. ZHOU TAO – artysta, mieszka w Kantonie. ADELAJDA TRUŚCIŃSKA – taka osoba. MCKENZIE WARK – teoretyk mediów, autor m.in A Hacker Manifesto. Wykłada w nowojorskiej The New School. JANIS WARUFAKIS – ekonomista, były minister finansów Grecji, twórca ruchu DiEM 25. MICHAŁ ŻABICKI – fizyk, Uniwersytet Jagielloński. ARTUR ŻMIJEWSKI – artysta, redaktor artystyczny „Krytyki Politycznej”.