DANI RODRIK JEDNA EKONOMIA, WIELE RECEPT GLOBALIZACJA, INSTYTUCJE I WZROST GOSPODARCZY przełożył Sebastian Szymański
Rodrik-do druku.indd 3
10/12/11 4:56:05 PM
Rodrik-do druku.indd 4
10/12/11 4:56:05 PM
SPIS RZECZY
Podziękowania ..................................................................................................... 7 Informacje o pierwodrukach................................................................................................... 11
Wprowadzenie . ................................................................................................14 Priorytet wzrostu gospodarczego ........................................................................................ 15 Coś w rodzaju kredo ................................................................................................................. 17 Krótkie streszczenie................................................................................................................... 20 Podsumowanie............................................................................................................................. 26
Wzrost gospodarczy 1
Pięćdziesięciolecie wzrostu (i jego braku): interpretacja...............28 To, co wiemy, że (być może) takie nie jest . .......................................................................... 33 Niezdeterminowany przekład zasad ekonomicznych na układy
instytucjonalne ................................................................................................................... 40
Powrót do świata rzeczywistego .......................................................................................... 56 Dwukierunkowa strategia wzrostu . .................................................................................... 68 Uwagi końcowe .......................................................................................................................... 83 2
Diagnostyka wzrostu ................................................................................86 Rozważania dotyczące reform i wzrostu: rama pojęciowa .......................................... 89 Przejście od teorii do praktyki .............................................................................................. 96 Doświadczenia państw: identyfikacja ograniczeń . ......................................................... 99
Brazylia a Salwador .................................................................................................................102 Wnioski . ......................................................................................................................................124
3
Synteza: praktyczne podejście do strategii wzrostu ................... 125 Krok 1: diagnostyka wzrostu ...............................................................................................130 Krok 2: projektowanie polityki ...........................................................................................133 Krok 3: instytucjonalizacja reform .....................................................................................137 Uwagi podsumowujące ..........................................................................................................139
Rodrik-do druku.indd 5
10/12/11 4:56:05 PM
Instytucje 4
Polityka przemysłowa dla XXI wieku ............................................... 142 Dlaczego polityka przemysłowa? .......................................................................................147
Układy instytucjonalne dla polityki przemysłowej .......................................................158
Przesadzone plotki o śmierci polityki przemysłowej ..................................................170 Czy wciąż jeszcze można prowadzić politykę przemysłową? . .................................174
Uwagi końcowe ........................................................................................................................200 5
Instytucje wzrostu wysokiej jakości .................................................. 204 Jakie instytucje mają znaczenie? ........................................................................................207 Jak uzyskuje się „dobre” instytucje? ..................................................................................216 Systemy partycypacji politycznej zapewniają wzrost wysokiej jakości .................225 Uwagi podsumowujące ..........................................................................................................242
6
Właściwe przygotowanie instytucji ................................................... 245 Narzędzie nie czyni teorii .....................................................................................................246 Zmienne instrumentalne odnoszące się do geografii nie implikują
wyjaśnień odnoszących się do geografii ...................................................................248
Zasadnicze znaczenie instytucji nie wyklucza jednak ważnej
pośredniej roli geografii .................................................................................................250
Jakość instytucji, tak jak się ją zazwyczaj mierzy, pozostaje
pojęciem niejasnym .........................................................................................................251
Funkcje instytucji nie przekładają się na jedyną formę ..............................................253 W krótkim okresie reformy instytucjonalne na wielką skalę
rzadko są niezbędne do przyśpieszenia wzrostu ..................................................254
Globalizacja 7
Zarządzanie globalizacją gospodarczą ............................................. 258 Jak bardzo zglobalizowana jest globalna gospodarka? ...............................................260 Międzynarodowy podział pracy jest ograniczony zakresem jurysdykcji
politycznych i prawnych ................................................................................................262
Schwytani w międzynarodowy trylemat .........................................................................264 Ogólne systemy wyłączeń krótkookresowych ...............................................................271
Rodrik-do druku.indd 6
10/12/11 4:56:05 PM
Globalna federacja w dalekiej perspektywie? .................................................................279 Uwagi końcowe ........................................................................................................................281
8 Globalne
zarządzanie handlem tak, jak gdyby rozwój rzeczywiście miał znaczenie ................................................................ 283 Liberalizacja handlu, wzrost i redukcja ubóstwa: co naprawdę
pokazują fakty? .................................................................................................................287
Ograniczone korzyści z (dalszego) dostępu do rynków na rynkach
krajów rozwijających się ................................................................................................295
Program integracyjny i eliminacja priorytetów rozwojowych . ................................296 System handlu międzynarodowego, który stawia rozwój
na pierwszym miejscu: ogólne zasady i przykłady ...............................................300
Wnioski: od nastawienia na wymianę rynkową do nastawienia na rozwój ..........311 9
Globalizacja – dla kogo? ........................................................................ 316 Argumenty .................................................................................................................................317 Niewygodne fakty ....................................................................................................................318 Sięgnąć po realne zyski ..........................................................................................................320 Uwagi końcowe ........................................................................................................................322
Bibliografia . ..................................................................................................... 323 Indeks.................................................................................................................. 339
Rodrik-do druku.indd 7
10/12/11 4:56:05 PM
Zarządzanie globalizacją gospodarczą
Gospodarka mieszana jawi się jako ukoronowanie osiągnięć gospodarczych XX wieku. To wiek XIX uwolnił pełnię sił kapitalizmu, a wiek XX poskromił go i zwiększył jego produktywność, zapewniając podbudowę instytucjonalną gospodarkom opartym na rynkach. Banki centralne regulujące kredyty i podaż płynności, polityka budżetowa stabilizująca zagregowany popyt, instytucje antytrustowe i regulacyjne zwalczające oszustwa i zachowania antykonkurencyjne, ubezpieczenie społeczne redukujące ryzyko jednostkowe, demokracja polityczna sprawiająca, że powyższe instytucje są odpowiedzialne przed ogółem obywateli – wszystko to są innowacje, które trwale zakorzeniły się w dzisiejszych krajach bogatych dopiero w drugiej połowie XX wieku. Nie przypadkiem druga połowa tego stulecia była również okresem bezprecedensowej koniunktury na zachodzie Europy, w Stanach Zjednoczonych, Japonii i niektórych innych częściach Azji Wschodniej. Wspomniane innowacje instytucjonalne znacznie wzmocniły wydajność i legitymizację rynków, same zaś z kolei czerpały siłę z rozwoju materialnego, pobudzanego przez siły rynkowe. Globalizacja1 – przez co rozumiem wzmocnienie handlu i integracji finansowej – rodzi zarówno możliwości, jak i wyzwania dla gospodarki mieszanej. Po stronie plusów globalna ekspansja rynków obiecuje większą koniunkturę dzięki podziałowi pracy i specjalizacji zależnej od przewagi komparatywnej. Możliwości te mają szczególne znaczenie 1
Jeśli chodzi o omówienie różnych aspektów globalizacji, jak również użytecznych rozróżnień pojęciowych dotyczących niektórych ważnych terminów, takich jak globalizacja, globalizm, wzajemna zależność, podatność, łączliwość i podatność, zob. Robert O. Keohane, Joseph S. Nye, Power, Interdependence, and Globalism, artykuł niepublikowany, 16 listopada 1999.
Rodrik-do druku.indd 258
10/12/11 4:56:32 PM
Zarządzanie globalizacją gospodarczą
259
dla krajów rozwijających się, ponieważ umożliwiają im dostęp do najnowocześniejszej technologii i tanich dóbr kapitałowych na rynkach światowych. Globalizacja jednak osłabia również zdolność państw narodowych do tworzenia instytucji regulacyjnych i redystrybucyjnych i czyni to równocześnie z podniesieniem premii za solidne instytucje narodowe. Sieci zabezpieczania potrzeb społecznych coraz trudniej jest finansować, akurat kiedy wzrasta potrzeba ubezpieczenia społecznego; pośrednicy finansowi potrafią coraz lepiej unikać regulacji narodowych, właśnie kiedy rośnie znaczenie nadzoru roztropnościowego; zarządzanie makroekonomiczne staje się trudniejsze w tym samym czasie, gdy rosną koszty błędów politycznych. I znowu dla krajów rozwijających się stawka jest większa, przede wszystkim dlatego że mają one słabe instytucje. Na progu XXI wieku stanęliśmy przed takim oto dylematem, że rynki dążą do globalizacji, natomiast instytucje potrzebne do ich wspierania pozostają w większości narodowe. W niniejszym rozdziale będę dowodził, że implikacje tej rozbieżności są dwojakiego rodzaju. Z jednej strony istnienie granic jurysdykcji pokrywających się w dużej mierze z granicami narodowymi ogranicza integrację gospodarczą. W ten sposób zahamowana zostaje wydajność. Z drugiej strony odczuwana przez producentów i inwestorów chęć wejścia w relacje globalne osłabia instytucjonalną podstawę gospodarek narodowych. To osłabia sprawiedliwość i legitymizację. Te dwa procesy razem wzięte prowadzą nas w kierunku świata, który nie należy do nikogo. Eksporterzy, wielonarodowe firmy i finansiści narzekają na utrudnienia w handlu i przepływach kapitału. Obrońcy pracowników, działacze na rzecz ochrony środowiska i aktywiści organizacji konsumenckich opłakują osłabienie nacisku na standardy i prawodawstwa narodowe. Duża część społeczeństwa uważa globalizację za ohydne słowo, z radością zgarniając jej owoce. A urzędnicy rządowi wahają się, próbując zadowolić każdą grupę i nie zadowalając w efekcie nikogo. W długiej perspektywie sposobem na rozwiązanie tego dylematu jest wyobrażenie sobie świata, w którym polityka jest równie zglobalizowana jak gospodarka. Byłby to świat globalnej federacji z gospodarką mieszaną odtworzoną na poziomie globalnym. W krótkiej
Rodrik-do druku.indd 259
10/12/11 4:56:32 PM
260
Rozdział 7
perspektywie istnienie państw narodowych zmusza nas, byśmy zwrócili się w kierunku bardziej realistycznych i praktycznych rozwiązań. Będę dowodził, że zdrowa architektura pośrednia musi łączyć harmonizację międzynarodową i tworzenie standardów z ogólnymi schematami wycofywania się, wyłączenia i klauzul odstępowania od umowy. Taki projekt pozwala zgarniać większość zysków na efektywności płynących z integracji, pozostawiając przy tym nadal miejsce dla szeregu zróżnicowanych praktyk narodowych. Podobna architektura byłaby ukonstytuowaniem na nowo „kompromisu osadzonego liberalizmu”2 dla realiów gospodarki początków XXI wieku.
Jak bardzo zglobalizowana jest globalna gospodarka?
Powszechne wyobrażenie dzisiejszej gospodarki światowej jest wyobrażeniem globalnego rynku, na którym dobra, usługi i aktywa przepływają bez przeszkód ponad granicami państw. Jest to obraz, który można znaleźć na przykład w popularnych opisach Greidera3 i Friedmana4 – dwóch pracach różniących się poza tym pod wszystkimi innymi względami. Obaj autorzy piszą o jednolitym rynku światowym, na którym państwa narodowe zostały odarte z niemal wszystkich władz, choć wyciągają bardzo odmienne wnioski co do tego, czy taki stan rzeczy jest pożądany. Jak bardzo zglobalizowana jest w rzeczywistości gospodarka globalna? Naturalnym punktem odniesienia w myśleniu o globalizacji gospodarczej jest rozważenie świata, w którym rynki dóbr, usług i czynników produkcji byłyby doskonale zintegrowane. Jaka odległość dzieli nas obecnie od takiego świata? Odpowiedź brzmi: całkiem spora. W przeciwieństwie do potocznej mądrości i opinii większości komentatorów międzynarodowa integracja gospodarcza wciąż pozostaje dość ograniczona. To zde2
3
Termin zaczerpnięty od Johna Ruggiego, zob. niżej.
William Greider, One World Ready or Not: The Manic Logic of Global Capitalism, Simon and Schuster, New York 1997.
4 Thomas L. Friedman, Lexus i drzewo oliwne: zrozumieć globalizację, przeł. Tomasz Hornowski, Poznań 2001, Rebis.
Rodrik-do druku.indd 260
10/12/11 4:56:32 PM
261
Zarządzanie globalizacją gospodarczą
cydowane stwierdzenie można napotkać w całym szeregu studiów, zbyt licznych, by je tu cytować5. Wydaje się, że granice państwowe (takie jak granica amerykańsko-kanadyjska) wywierają na handel mocno hamujący wpływ nawet przy braku formalnych ceł i barier pozacelnych, różnic językowych lub kulturowych, niepewności kursu walutowego i innych przeszkód ekonomicznych. Międzynarodowy arbitraż cenowy w zakresie towarów podlegających wymianie rodzi się bardzo powoli. W najnowszych analizach Anderson i van Wincoop6 szacują, że równowartość ad valorem kosztów handlu (dla dóbr) dla reprezentatywnych gospodarek rozwiniętych wynosi 170% (z czego 55% to koszt dystrybucji lokalnej, a 74% to koszt handlu międzynarodowego)7. Formalne bariery handlowe takie jak cła importowe są natomiast niskie, jednocyfrowe. Integracja na rynkach aktywów również pozostaje ograniczona. Portfele inwestycyjne w rozwiniętych krajach uprzemysłowionych zazwyczaj charakteryzuje znaczne home bias: to znaczy ludzie inwestują większy odsetek aktywów we własnym kraju, niż sugerowałaby zasada dywersyfikacji aktywów. Narodowe stopy inwestycyjne wykazują wysoką korelację z narodowymi stopami oszczędności i są od nich zależne. Nawet w okresach znacznego optymizmu przepływy kapitału między państwami bogatymi i biednymi znacznie odbiegają od tego, co przewidywałyby modele teoretyczne. Realne stopy procentowe nie wykazują tendencji do wyrównywania się nawet wśród krajów rozwiniętych o zintegrowanych rynkach finansowych. Poważne ograniczenia nałożone na międzynarodową mobilność pracy stanowią raczej regułę niż wyjątek. I nawet internet, równoważnik kierowanej przez technologię internacjonalizacji, pozostaje pod wieloma względami zaściankowy: zastanówcie się, dlaczego na przykład Amazon. 5
Zob. zwłaszcza Martin S. Feldstein, Charles Horioka, Domestic Saving and International Capital Flows, „Economic Journal” 1980, t. 90, s. 314–329, który to rezultat został potwierdzony w wielu późniejszych badaniach; John F. Helliwell, How Much Do National Borders Matter?, Brookings Institution, Washington, DC 1998, oraz omówienie w: Jeffrey Frankel, Globalization of the Economy, [w:] Governance in a Globalizing World, red. Joseph S. Nye, John D. Donahue, Brookings Institution Press, Washington, DC 2000. 6
James E. Anderson, Eric van Wincoop, Trade Costs, „Journal of Economic Literature” 2004, t. 42, nr 3, s. 691–751.
7
Te dwie liczby nie dają po zsumowaniu 170%, ponieważ efekt „wag” cen jest mnożnikowy: 1,7 = (1,55 × 1,74) – 1.
Rodrik-do druku.indd 261
10/12/11 4:56:32 PM
262
Rozdział 7
com ma poczucie, że musi utrzymywać oddzielną stronę brytyjską – Amazon.co.uk – z innymi rekomendacjami i rankingami sprzedaży niż na macierzystej stronie amerykańskiej. Mimo że formalne bariery dla handlu i przepływów kapitału zostały w ciągu ostatnich trzech dekad znacznie zredukowane, międzynarodowe rynki dóbr, usług i kapitału nie są nawet w zbliżonym stopniu tak „gęste”, jak byłyby przy pełnej integracji. To, dlaczego ubyła tak wielka część handlu dóbr i usług, stanowi w ekonomii międzynarodowej przedmiot ożywionych badań. Niezależnie jednak od tego, jaka jest przyczyna takiego stanu rzeczy, jasne jest, że globalizacja gospodarcza ma przed sobą jeszcze długą drogę, zanim zostaną zgarnięte pełne zyski na efektywności z integracji gospodarczej.
Międzynarodowy podział pracy jest ograniczony zakresem jurysdykcji politycznych i prawnych
Na pewnym poziomie wspomniany wyżej „efekt granicy” nie stanowi żadnej tajemnicy. Granice państw wyznaczają jurysdykcje polityczne i prawne. Tego rodzaju rozgraniczenia służą segmentacji rynków niemalże tak samo jak koszty transportu lub podatki graniczne. Dzieje się tak dlatego, że wymiany przekraczające granice państw podlegają szerokiemu zakresowi kosztów transakcyjnych wynikających z nieciągłości w systemach politycznych i prawnych. Te koszty transakcyjne mają różne pochodzenie, jednak prawdopodobnie najbardziej oczywiste wiążą się z problemem egzekwowania umów. Kiedy jedna strona łamie umowę, lokalne sądy mogą być niechętne – a sądy międzynarodowe niezdolne – by wyegzekwować umowę zawartą między mieszkańcami dwóch różnych krajów. Na egzekwowanie umów ma wpływ suwerenność państwowa, co czyni z umów międzynarodowych zakładniczki wzrostu ryzyka wystąpienia zachowań oportunistycznych. W przypadku przepływów kapitału jest to problem najpoważniejszy i ma tę konsekwencję, że krajowe możliwości kredytowe są ograniczone raczej gotowością krajów niż ich zdolnością do obsługi swoich obligacji. Jest to jednak problem
Rodrik-do druku.indd 262
10/12/11 4:56:32 PM
Dani Rodrik, Jedna ekonomia, wiele recept. Globalizacja, instytucje i wzrost gospodarczy Warszawa 2011
Copyright © by Princeton University Press, 2007
Copyright © for this edition by Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2011 Wydanie pierwsze ISBN 978-83-62467-37-2 Tłumaczenie: Sebastian Szymański Redakcja: Tomasz Krzyżanowski Korekta: Magdalena Szroeder
Projekt okładki, układ typograficzny, skład: Druk i oprawa:
www.opolgraf.com.pl
Wydawnictwo Krytyki Politycznej ul. Nowy Świat 63 00-042 Warszawa
redakcja@krytykapolityczna.pl www.krytykapolityczna.pl
Publikacja ukazuje się dzięki wsparciu mBanku. Książki Wydawnictwa Krytyki Politycznej dostępne są w promocyjnej cenie
w CK Nowy Wspaniały Świat (Nowy Świat 63, Warszawa), Świetlicy KP w Łodzi
(ul. Piotrkowska 101, Łódź), Świetlicy KP w Trójmieście (Nowe Ogrody 35, Gdańsk) oraz księgarni internetowej KP (www.sklep.krytykapolityczna.pl), a także,
w cenie detalicznej, w sieci Empik i dobrych księgarniach na terenie całej Polski.
Rodrik-do druku.indd 352
10/13/11 12:40:19 PM