15.11.2011
www.Ga etaR cerska.pl
LATARNIE UMAR YCH
Dodane przez Admin dnia 23 marzec 2005 22:16
atarnie umarłych to murowane budowle z kamienia lub cegły, wznoszone w dwunastym, trzynastym i czternastym stuleciu w centralnych i zachodnich prowincjach Francji, a tak e północnych Włoszech, Austrii, południowych Niemczech oraz sporadycznie w Czechach i Polsce. Utrzymane zazwyczaj w romańskich lub rzadziej gotyckich cechach stylistycznych, wznoszone były najczęściej jako samodzielne budowle na cmentarzach i opodal szpitali oraz rzadziej jako element kościoła lub zwieńczenie kaplicy cmentarnej. W ka dym razie zawsze w ten sposób, aby palący się w ich górnej części płomień kaganka był widoczny z ka dego punktu w okolicy. Latarnie umarłych przyjmowały formę filara lub kolumny, dochodząc nawet do kilkunastu metrów wysokości, z przezroczem u góry i zwieńczeniem, najczęściej w formie sto kowatego hełmu zamkniętego krzy em. Budowane były na masywnych, czworobocznych lub kolistych platformach ze stopniami, bywały niekiedy sprzę one z grobowcami lub ossuariami. U dołu ka dej z nich zostały umieszczone niewielkie drzwiczki słu ące do wyciągania zapalonego kaganka na wysokość prześwitu (w przypadku latarni umarłych w Fenioux, drzwiczki te prowadzą do umieszczonej wewnętrz, spiralnej klatki schodowej). Wiele spośród latarni posiada półkę o niejasnym przeznaczeniu, niekiedy identyfikowaną z ołtarzem. Latarnie straciły swoje znaczenie ju w XIV wieku na rzecz niewielkich kaplic, w których pośrodku wisiała zapalona lampa. Z tym jednak zastrze eniem, e były one dedykowane pojedynczej osobie, bądź rodzinie, inaczej ani eli to miało miejsce w przypadku latarni umarłych, które posiadają charakter ogólny. W XX wieku na francuskich cmentarzach przywołano ponownie do ycia ową piękną tradycję wznoszenia latarni umarłych. W sensie symbolicznym latarnie stanowią element graniczny pomiędzy ziemią a niebem, ziemią a morzem, światem ywych i umarłych. Stanowią miejsce pośrednie, gdzie mieszają się manifestacje wszystkich przeciwieństw i wydają się być one jednocześnie pomostem pozwalającym na przekroczenie z jednego do drugiego miejsca, stanu lub bytu. Viollet - le - Duc przedstawił jeszcze propozycję etymologicznej interpretacji latarni umarłych. Posiada ona, jak się okazuje, odniesienia które wskazują na miejsce święte, budowlę sakralną i światło. W języku łacińskim słowo ,,later", ,,laterina" oznacza kamień, cegłę lub stos kamieni, a ,,fanare" przywodzi na myśl formułę poświęcenia. W języku greckim słowo ,,foros" jest równoznaczne ze światłem, świeceniem, bogiem światła, a ,,fanum" to miejsce święte czy poświęcone. Na podstawie badań mo na z pewną dozą ostro ności przyjąć, e pierwsze latarnie umarłych wznoszono w związku z fundacjami cmentarzy klasztornych w pierwszej połowie XII wieku. Najstarszy znany przekaz dotyczący tych budowli znajdujemy u Piotra Czcigodnego opata Cluny w latach 1122 - 1156. Chodzi mianowicie o fragment traktatu ,,De miraculis". Piotr Czcigodny opowiada w nim o widzeniu jakiego doznał pewien młody oblat. Latarnia usytuowana pośrodku cmentarza według jego relacji zawierała w górnej partii zapalaną przez noc lampę, palącą się ku czci pochowanych tam. Obok monumentu objawił się wspomnianemu oblatowi Stwórca jako Najwy szy Sędzia w czasie Sądu Ostatecznego. Nale y zaznaczyć, e opactwo w Cluny przywiązywało niezwykłą wagę do kultu zmarłych i posiadało olbrzymie znaczenie w rozpowszechnieniu się latarni umarłych a zarazem związanego z nimi zwyczaju pogrzebowego. Z 1287 roku pochodzi jeszcze relacja Guillaume'a de Tournon z opactwa cysterskiego w Dalon. Opowiada on o zapalanych na cmentarzach latarniach umarłych w celu ,,przypomnienia wszystkim o nieśmiertelności duszy". Inne relacje choć wymieniają te budowle na cmentarzach nie precyzują sensu ich funkcjonowania.
www.ga etar cerska.pl/print.php?t pe=A&item_id=26
1/4
15.11.2011
www.Ga etaR cerska.pl
Latarnie umarłych jak się wydaje wcieliły w ycie tradycję antyczną. Utrzymywanie ognia na grobach było bowiem charakterystyczne dla kultu pogańskiego, i było kultywowane równie przez pierwszych chrześcijan. W literaturze przedmiotu wspomina się o lampach pogrzebowych znajdujących się w rzymskich katakumbach i chrześcijańskich nekropoliach we Włoszech i w Afryce. Te ostatnie ró niły się od pogańskich lampek, chrześcijańskim ornamentem. Utrzymywanie ognia na grobach lub obok zmarłych było charakterystyczne tak e dla innych kultur, w tym celtów. Znamienne, e apostołowie Galii, Bretanii i Germanii zachowali pewne idee ze świata pogańskiego, przystosowując je do wierzeń chrześcijańskich. Propozycje badaczy, dotyczące jeszcze wcześniejszych tradycji latarni umarłych nie wydają się być dostatecznie sensowne. Na przykład lansowane przez Violleta - le - Duc megality jako kamienie ogniowe nie wytrzymują konfrontacji z najnowszymi badaniami, a szkockie wie e obserwacyjne są zbyt ró ne i zbyt odległe w przeznaczeniu, aby brać je powa nie pod uwagę. Według najbardziej fantastycznych interpretacji pod latarniami umarłych kobiety oddawały się tańcom mistycznym. Podczas epidemii latarnie dostarczały ognia, bądź pomagały zmarłym pozostającym poza grobem, powrócić tam przed nastaniem dnia. Według niektórych badaczy miały słu yć do określania miejsca, w którym znajdował się cmentarz lub szpital. Były one przez to szczególnie u yteczne podczas epidemii, kiedy znoszono umarłych lub chorych z okolicznych osiedli. Ich przeznaczeniem było prawdopodobnie te ostrzeganie ywych przed duchami i złymi mocami oraz przypominanie o modlitwie w intencji zmarłych. W podobny sposób rozumowali zasłu eni uczeni, według których latarnie umarłych świeciły na cmentarzach, aby oddać cześć tym wszystkim którzy zostali tam pochowani. Natomiast, zgodnie z wykładnią Kościoła, miały one zwracać uwagę wiernych i przypominać im o modlitwie za zmarłych. Według innych badaczy u ywano ich do bli ej nieokreślonych posług pogrzebowych. Przy czym wznoszono je na znaczną wysokość, w celu umieszczenia w ich górnej partii świecących lamp, mających zastąpić świece na grobach. Według innych badaczy były budowane najczęściej na cmentarzach, które przylegały do uczęszczanych traktów. W istocie wiele spośród latarni umarłych zostało wzniesionych przy szlaku pielgrzymkowym do Santiago de Compostella. Latarnie umarłych z praktycznego punktu widzenia oddawały tak e usługi podró nikom, stanowiąc punkty orientacyjne, a latarnie poło one w pobli u morskiego brzegu, jak ta z L'Ile d'Oleron, były miejscem odniesienia dla przepływających opodal łodzi rybackich. Wydaje się raczej, e latarnie umarłych odnosiły się do wszystkich pochowanych na cmentarzu, a nie do pojedynczej osoby bądź rodziny. Niektórzy badacze uwa ali, e latarnie paliły się noc w noc, inni z kolei uwa ali, e tylko okazjonalnie, na przykład w soboty, wigilie Wszystkich Świętych, Wielki Piątek, Świętego Piotra i inne Święta. Pewna liczba tych budowli posiada w dolnej partii kamienną półkę. Problemem jest czy miały one stanowić ołtarze przeznaczone do celebrowania liturgii, bądź jedynie jako pulpit do czytania ksią ek modlitewnych. Niekiedy mówi się o wykorzystywaniu ich do mszy pogrzebowych. Inni łącząc te pułki z liturgią dla ubogich, bądź podró nych, a zwłaszcza pielgrzymów, wskazywali ich zastosowanie do stawiania naczyń z olejami. Niestety problemem jest fakt, e niektóre spośród tych pulpitów posiadają niewielkie rozmiary, inne z kolei są bardzo obszerne. Z kolei M. Ginot uwa ał, e owe półki były przeznaczone do eksponowania relikwii, będących obiektem ceremonii konsekracyjnych, czyli do ustalenia wezwania? Otó latarnie nie posiadały wezwania. Na zakończenie nale ałoby przywołać wnioski znanego francuskiego archeologa i badacza architektury średniowiecznej Rene Crozeta. Trzeba zaznaczyć, mówi, e wszystko na temat latarni umarłych zostało ju powiedziane. Wydaje się nawet, e nie ma mo liwości formułowania nowych hipotez. Nowe studia mogłyby jedynie uporządkować dotychczasowe ustalenia i odrzucić te mało prawdopodobne. Trudno się nie oprzeć wra eniu, e te skromne monumenty nie posiadają prostego wytłumaczenia, co do ich sensu i przeznaczenia. KATALOG ZABYTKÓW:
www.ga etar cerska.pl/print.php?t pe=A&item_id=26
2/4
15.11.2011
www.Ga etaR cerska.pl
Latarnia umarłych w Fenioux. Latarnia umarłych w Fenioux, wzniesiona w XII wieku, usytuowana jest na czworobocznej platformie i sprzę ona z ossuarium. Jej trzon składa się z wiązki jedenastu kolumn i niejako dwunastej, wewnętrznej, mieszczącej wewnątrz spiralną klatkę schodową. W górnej partii latarni znajduje się przezrocze, ukonstytuowane z rytmicznie ustawionych kolumienek, podtrzymujących piramidalne zwieńczenie. Według późniejszej tradycji jedenaście kolumn miało oznaczać jedenastu apostołów, którzy do końca pozostali wierni Chrystusowi. Latarnia umarłych w Fenioux uchodzi za jedną z najokazalszych a zarazem za najpiękniejszą spośród tych zabytków. Latarnia umarłych w Cellefrouin. Latarnia umarłych w Cellefrouin pochodzi z XII wieku. Ustawiona na okrągłej platformie ze stopniami, posiada masywną bazę, na której umieszczona została wiązka kolumn zwieńczona sto kowym hełmem z osadzonym na nim krzy em. Małe drzwi prowadzące do wewnątrz, które słu yły do wciągania kaganka, umieszczone są trzy metry od poziomu podło a. Na górze, w zwieńczeniu, znajduje się jeden otwór, przez który widoczny był palący się płomień kaganka. Co do półki umieszczonej u dołu drzwiczek, to według Violleta - le - Duc, nie była ona pomyślana jako ołtarz, ale jako miejsce słu ące do oparcia drabiny. Latarnia umarłych w Ciron. Latarnia umarłych w Ciron pochodzi z końca XII wieku. Została wzniesiona w formie kolumny z wąskimi, ostrołukowo zamkniętymi drzwiami i ze zwieńczeniem w kształcie sto kowatego hełmu z krzy em. Znajduje się ona na masywnym cokole umieszczonym na obszernej, czworobocznej platformie z siedmioma stopniami od frontu. Na prawo od otworu słu ącego do wyciągania kaganka umieszczona jest masywna półka pełniąca funkcje ołtarza. Latarnia umarłych w Antigny. Latarnia umarłych w Antigny, wzniesiona w połowie XIII wieku, umiejscowiona jest na trzystopniowej, czworobocznej platformie. U jej nasady znajduje się mały ołtarz ze stopniem, a z boku niewielki otwór, słu ący do wyciągania kaganka. Na górze, w ka dym z boków czworobocznego trzonu z małymi półkolumienkami w naro ach, usytuowane są otwory, przez które widoczne było światło. Powy ej znajduje się cebulaste zwieńczenie, zakończone niegdyś krzy em. Latarnia umarłych w Krakowie. Latarnia umarłych w Krakowie stała początkowo na cmentarzu szpitalnym św. Walentego. Po rozbiórce jego zabudowań została w 1871 roku przeniesiona na cmentarz przy kościele św. Mikołaja. Została wzniesiona około połowy XIV wieku z ciosów piaskowca. Na masywnym cokole wzniesiono sześcioboczny trzon zwieńczony sto kowym hełmem. Całość wieńczył krzy , który w połowie XIX wieku zastąpiono nie zachowaną rzeźbą Chrystusa. Górna partia trzonu została opięta dekoracją maswerkową. U podstawy budowli znajdował się otwór do wciągania kaganka, a widniejące w zwieńczeniu prześwity pozwalały dostrzec z daleka światło. LITERATURA: R. Crozet, Les lanternes des morst, [w:] Bulletin de la Societe des Antiquaires de l'Ouest, 1943, t. 13, s. 115 - 144; J. Chevalier, A. Gheebrant, Dictionnaire des symboles, Paris Paris 1974; E. Corroyer, L'architecture romane, Paris 1888; L. Fayole, Origine et destination des lanternes des morts, [w:] Bulletin de la Sociéte des Antiquaires de l'Ouest, 1943, t. 13, s. 145 - 155; Viollet - le - Duc, Dictionnaire raisonne de l'architecture françoise, Paris 1854 - 1868, t. VI, s. 154 - 155. ILUSTRACJE: 1. Fenioux. Latarnia wzniesiona w XII wieku i sprzę ona z ossuarium. Uwa ana za jedną z najpiękniejszych tego typu zabytków. Zło ona z jedenastu kolumienek i zwieńczona sto kowo. 2. Ciron. Latarnia wzniesiona w końcu XII wieku. Wzniesiona w formie kolumny z ostrołukowo zamkniętymi oknami w górnej partii i zwieńczona sto kowo. U dołu drzwiczki i półka.
www.ga etar cerska.pl/print.php?t pe=A&item_id=26
3/4
15.11.2011
www.Ga etaR cerska.pl
3. Pers. Latarnia wzniesiona w XIII wieku na starym cmentarzu. Wybudowana na ossuarium. Posiada formę kolumny flankowanej przez cztery kolumienki i zwieńczona sto kowo. 4. Saint - Genou. Latarnia wzniesiona w XII wieku na starym cmentarzu. Wybydowana z kamienia, pierwotnie na kilkustopniowej platformie, cylindryczna, zwę ająca się ku górze. 5. Perigne - l' Eveque. Latarnia sprzę ona z kaplicą cmentarną. Wybudowana w XII wieku, sprzę ona z kaplicą pogrzebową z XVIII wieku. Obecnie słu y jako dzwonnica tej e kaplicy. 6. Estevarailles. Latarnia wzniesiona w XII wieku. Kamienna, cylindryczna, z drzwiczkami. Budowla na dwustopniowej bazie, zwieńczona sto kowo. 7. Culhat. Latarnia zrealizowana w XII wieku. Typowa struktura w formie cylindrycznej, utrzymana w stylistyce romańskiej, wzniesiona na obecnie niezachowanym cmentarzu. 8. Vouillon. Tzw. Krzy Św. Grzegorza. Wzniesiona w XII wieku przy drodze do Bommiers na polu średniowiecznej bitwy. W tym miejscu armia bretońska doznała klęski. 9. Le Baux de Provence. Latarnia sprzę ona z kościółem św. Wincentego, wzniesiona ponad przyporą świątyni. Okrągła, przemianowana w póxniejszym czasie na pkt obserwacyjny. 10. Sarlat. Tzw. Wie a Umarłych. W zasadzie kaplica cmentarna wzniesiona w XV wieku, łącząca te funkcje latarni umarłych. 11. Dagny. Latarnia poświęcona poległym w latach 1914 - 1918 i wzniesiona moglibyśmy powiedzieć jako pomnik bohaterów. W górnbej partii osiem kamiennych kolumienek dźwiga hełm w formie pocisku artyleryjskiego. 12. Cerny - en - Lannois. Latarnia wzniesiona wraz z kaplicą cmentarną obok cmentarza wojennego. Konstrukcja ta zaopatrzona w lampy jarzeniowe pali się noc w noc. B.S.
www.ga etar cerska.pl/print.php?t pe=A&item_id=26
4/4