DEÇIÛJONIJIET 1 tal-Kunsill Nazzjonali tal-Ilsien Malti dwar il-Varjanti Ortografiçi
Da˙la Minn mindu twaqqaf madwar tliet snin ilu, il-Kunsill Nazzjonali tal-Ilsien Malti impenja ru˙u li j˙abrek biex isa˙˙a˙ il-kitba tal-Malti u fiha jintla˙qu l-istandards mixtieqa. G˙en lid-Dipartiment tal-Malti fl-Università biex ji©i organizzat b’suççess kors g˙all-Qari tal-Provi, li minnu ˙ier©a klassi ©dida ta’ nies minn kull qasam tal-˙ajja li tkissru fil-kitba Maltija u huma kkwalifikati fiha. Óaseb ukoll biex jibda jistieden diskussjoni pubblika fuq l-aktar punti li qeg˙din itellfu lil min jikteb bil-Malti u jfixklu l-iƒvilupp armonjuƒ tieg˙u. Skont il-pjan tal-Kunsill, dan g˙andu jsir permezz ta’ konsultazzjoni wiesg˙a fuq kull problema, li mbag˙ad issib il-qofol tag˙ha f’seminars nazzjonali, li minnhom sa issa saru tnejn. Wara dan, imbag˙ad, tasal il-faƒi tad-deçiƒjoni li tit˙alla f’idejn l-aktar nies ikkwalifikati.
Dawn id-deçiƒjonijiet saru uffiçjali fil-25 ta’ Lulju 2008 bil-pubblikazzjoni tag˙hom fil-Gazzetta tal-Gvern, u kul˙add g˙andu jfittex li jidra l-forom mag˙ƒula mill-aktar fis. Madankollu, il-forom li hawnhekk huma
Id-dokument li g˙andek f’idejk huwa l-ewwel frott ta’ dan il-proçess demokratiku u fih issib id-deçiƒjonijiet uffiçjali dwar il-varjanti fl-ortografija. Il-varjanti ortografiçi jirriƒultaw kull meta kelma li kul˙add jippronunzjaha l-istess ikollha aktar minn mod wie˙ed kif tiktibha. Dawn il-verƒjonijiet differenti fil-kitba, li sa issa kienu kollha b’xi mod aççettabbli, huma ta’ tfixkil mhux ƒg˙ir g˙al min jikteb ˙afna bil-Malti, l-aktar g˙ax il-biçça l-kbira tal-kitba ssir bil-mezzi elettroniçi li jeƒi©u minna konsistenza iktar rigoruƒa b’risq il-kumdità tar-riçerka. Dan ix-xog˙ol, fil-fatt, huwa t-twe©iba tal-Kunsill g˙at-talba ta’ bosta tradutturi, g˙alliema u ©urnalisti li xtaqu soluzzjoni g˙at-tfixkil tal-varjanti ortografiçi. F’Lulju 2007 l-Kunsill Nazzjonali tal-Ilsien Malti ˙atar kumitat ta’ esperti biex itemm ix-xog˙ol fuq il-varjanti ortografiçi li kien inbeda bil-konsultazzjoni wiesg˙a ma’ 35 ru˙ interessati u kompetenti fil-qasam, li bag˙tulna fehmiethom
Il-Varjanti Ortografiçi - 2008
mwarrba jibqg˙u validi sal-25 ta’ Lulju 2011. Wara din id-data, jitqiesu b˙ala tajbin il-forom mag˙ƒula f’dan id-dokument biss
Il-kitba ta’ dan id-dokument qed issir skont id-deçiƒjonijiet im˙abbra fid-dokument innifsu.
bil-miktub, u ma’ madwar 120 ru˙ o˙ra li ˙adu sehem fis-seminar pubbliku Innaqqsu l-Inçertezzi 1 organizzat fl-20 ta’ Jannar 2007. Minn dan is-seminar kien ˙are© çertu qbil li kemm jista’ jkun il-varjanti ortografiçi g˙andhom jinqatg˙u. Fix-xog˙ol tieg˙u l-kumitat wiƒen sewwa l-fehmiet kollha li kienu tressqu, u fl-a˙˙ar g˙adda biex jiddeçiedi.
Il-kunçett ta’ varjant jimplika li wie˙ed ikollu iƒjed minn mod wie˙ed aççettabbli kif jag˙mel xi ˙a©a, u g˙alhekk xejn mhi
Wie˙ed irid jiftakar li l-ortografija tal-Malti kif inhija llum, u kif kienet sa minn twelidha, tirrappreƒenta kompromess bejn prinçipji differenti, li kull wie˙ed minnhom g˙andu s-siwi u l-piƒ tieg˙u u li ja˙dmu flimkien f’©erarkija stabbilita. Fuq il-prinçipju fonetiku li qieg˙ed fil-qofol tag˙ha jid˙ol il-prinçipju fonolo©iku, u mag˙hom imbag˙ad jiƒdiedu prinçipji inqas trasparenti g˙all-kittieb, b˙alma huma l-prinçipju etimolo©iku u l-morfolo©iku, u o˙rajn iktar komdi, b˙all-prinçipju viƒiv. Minn dan ˙are© li kelma ©ieli jkollha iktar minn kitba wa˙da, kull wa˙da minnhom marbuta ma’ prinçipju differenti u g˙alhekk perfettament aççettabbli.
˙a©a façli taqta’ na˙a jew o˙ra, g˙ax aktarx ikun hemm ©ustifikazzjoni g˙al kull wa˙da mis-soluzzjonijiet. Fix-xog˙ol tieg˙u l-kumitat qag˙ad attent biex japplika g˙add ta’ prinçipji b’mod li l-g˙aƒla tas-soluzzjoni finali kemm jista’ jkun ma tkunx arbitrarja
M’g˙andniex xi ng˙idu, f’©ie˙ l-uniformità u l-˙effa wie˙ed kieku jkun jixtieq jag˙ƒel prinçipju wie˙ed u jimxi dejjem bih. Imma dan tista’ tg˙id li qatt ma jkun possibbli. La kien possibbli g˙al min b’g˙aqal kbir fassal l-ortografija tag˙na fil-bidu u wisq anqas huwa possibbli g˙alina llum, wara ƒidiet li saru lis-sistema ortografika u wara kwaƒi seklu li matulu ©iet stabbilita tradizzjoni sana ta’ kitba msejsa fuq dan il-kompromess ortografiku, mirfuda mbag˙ad minn bosta pubblikazzjonijiet. Jekk tipprova ƒƒomm sod ma’ prinçipju wie˙ed u tapplikah dejjem u kullimkien, dlonk issib li r-riƒultati li jwasslek g˙alihom – g˙alkemm lo©içi fihom infushom – ikunu jitolbu bidla mill-qieg˙ fil-kitba ta’ kliem li issa ilu stabbilit, bidla li tista’ tag˙mel iktar ˙sara milli ©id lis-sistema ortografika. Tassew, l-ispazju ta’ azzjoni li jibqag˙lu l-pjanifikatur kuxjenzjuƒ huwa dejjaq mhux ftit. Madankollu, l-g˙aqal jitlob minnu li, fil-limiti li semmejna, ifittex dejjem li s-sistema tibqa’ kemm jista’ jkun lo©ika u fidila g˙an-natura tal-lingwa nfisha. Li jkun hemm çertu qasma bejn il-lingwa mitkellma u dik miktuba huwa ftit jew wisq inevitabbli, imma l-esperti fi ˙dan il-kumitat qablu li kemm jista’ jkun is-sistema miktuba g˙andna nressquha lejn il-lingwa mitkellma: fl-a˙˙ar mill-a˙˙ar l-ortografija tiddependi mill-g˙arfien li l-kittieb ikollu tal-ilsien. Dan ifisser li, meta wie˙ed ikun iffaççjat bi problema ortografika, idealment g˙andu jkun jista’ jsolviha billi jg˙arbel dak li jaf dwar l-ilsien ming˙ajr ma jkun irid joqg˙od ifittex twe©iba f’xi faƒi lingwistika iƒjed antika u ming˙ajr ma jkun je˙tie© g˙arfien ta’ xi lsien ie˙or biex ji©©ustifika dak li jiddeçiedi.
Deçiƒjonijiet tal-Kunsill Nazzjonali tal-Ilsien Malti
Fis-soluzzjonijiet li wasal g˙alihom, il-kumitat fittex is-sempliçità. Dan il-kriterju jissarraf l-iƒjed fi prinçipju ta’ ekonomija: jekk grupp partikolari ta’ problemi wie˙ed jista’ jsolvihom b’regola wa˙da, a˙jar milli juƒa tnejn. Is-sempliçità titlob ukoll li r-regola wie˙ed japplikaha bil-konsistenza, biex kaƒijiet li jixxiebhu jimxu bl-istess mod. Biex ma nsemmux l-importanza ta’ dan il-kriterju fil-proçess tat-tag˙lim liƒ-ƒg˙ar. Dan il-kumitat kien mag˙mul kif ©ej: Fl-istess ˙in l-esperti fi ˙dan il-kumitat ƒammew quddiem g˙ajnejhom ukoll it-tradizzjoni g˙oddha çentinarja tas-sistema ortografika preƒenti. Óassew li fis-soluzzjonijiet li kellhom jaslu g˙alihom kellhom kemm jista’ jkun jirrispettaw il-konvenzjonijiet li hemm stabbiliti u ma jitbeg˙dux minnhom bla bƒonn. Dmir il-kumitat kien li jaqta’ biss dwar il-varjanti ortografiçi u g˙alhekk t˙allew barra minn dan l-eƒerçizzju xi varjanti fonetiçi li fil-fatt huma pronunzji differenti tal-istess kelma u li jeƒistu t-tnejn, ng˙idu a˙na, partikolari/partikulari. G˙aldaqstant quddiem l-erba’ varjanti ortografiçi zoptu/soptu, zobtu/sobtu g˙alissa ttie˙det iddeçiƒjoni li jinqatg˙u l-forom bil-b, imma t˙allew il-varjanti fonetiçi zoptu/soptu. Fil-futur, il-Kunsill be˙siebu ja˙dem biex jipprova jsolvi wkoll dan it-tip ta’ varjanti fonetiçi. Billi kellhom jittie˙du deçiƒjonijiet skont kriterji li setg˙u kienu relevanti g˙al oqsma o˙ra tas-sistema ortografika, f’xog˙lu l-kumitat kellu jƒomm din il-konsiderazzjoni quddiem g˙ajnejh u jara wkoll ’il fejn qed jiƒviluppa lsienna biex b’hekk jilqa’ b’xi mod g˙al tibdil possibbli fil-©ejjieni. Il-Kunsill Nazzjonali tal-Ilsien Malti approva dawn id-deçiƒjonijiet unanimament fil-laqg˙at tat-12 u s-16 ta’ Ìunju 2008. Huwa l-˙sieb tal-Kunsill tal-Malti li, wara li jittie˙du l-aktar deçiƒjonijiet ur©enti, jibda jirrevedi t-Tag˙rif fuq il-Kitba Maltija bit-tama li ma jdumx ma jag˙ti lill-pubbliku Malti verƒjoni a©©ornata, çara u komda tar-regoli tal-kitba Maltija fi ktejjeb ©did.
Il-Varjanti Ortografiçi - 2008
Koordinatur Prof. Albert Borg Segretarju George Farrugia MA Membri David Agius Muscat MA Dr Charles Briffa Prof. Joseph M. Brincat Dr Ray Fabri Prof. Manwel Mifsud David Muscat BA, PGCE Konsulenti Carmel Azzopardi MA Joe Caruana MSc Mag.phil. Maria Ferstl B’kollox il-kumitat iltaqa’ tletin darba bejn Lulju 2007 u Ìunju 2008, u kull laqg˙a kienet tie˙u madwar tliet sig˙at. Kull membru ˙adem b’mod volontarju u naturalment dan ix-xog˙ol ƒdiedlu mattag˙bija tieg˙u ta’ kuljum. Ìieli ©ara li xi membru, il-kumitat iddelegalu biçça xog˙ol partikolari li, min˙abba n-natura tag˙ha u l-˙in li kienet tie˙u, ma setg˙etx issir fi ˙danu. Ma nistg˙ux hawnhekk ma nsemmux is-sehem importanti li kellhom ƒew© persuni li g˙enu mhux ftit biex dan ix-xog˙ol jitwassal sa tmiemu. Dawn huma s-Sur Olvin Vella, Direttur Eƒekuttiv tal-Kunsill tal-Malti, li, g˙alkemm uffiçjalment ma kienx parti mill-kumitat, ˙a sehem ewlieni fid-diskussjonijiet u fuq kollox iffaçilita xog˙ol il-grupp b’kull mod possibbli; u s-Sur George Farrugia li b’reqqa liema b˙alha kien jifli d-deçiƒjonijiet tal-kumitat u jara l-varjanti kollha li possibilment jaqg˙u ta˙thom. Il-Kunsill tal-Malti huwa grat ˙afna lejhom.
Deçiƒjonijiet tal-Kunsill tal-Malti 1.
L-aççent
1.1
Fil-Malti jinkiteb biss l-aççent meta jaqa’ fuq vokali li tkun f’tarf ta’ kelma b’aktar minn sillaba wa˙da fi kliem li mhux ta’ nisel Semitiku. eƒ. karità, kafè, Marì, però, virtù L-aççent çirkumfless ma jintuƒax aktar.
2.
L-ittri kapitali
2.1
L-isem proprju L-ewwel ittra ta’ isem proprju u ta’ kull kelma li tag˙mel parti mill-istess isem, minbarra l-artiklu u l-prepoƒizzjoni, tinkiteb kbira. Jekk il-prepoƒizzjoni ti©i fil-bidu tal-isem, tinkiteb b’ittra kbira wkoll. eƒ. Marija Borg, il-Gudja, Malta, Venere, Triq il-Kbira, Bieb il-Belt, in-nies ta’ Tas-Sliema, l-A©enzija Appo©©, wasal Óadd il-Palm, mort Ta’ Pinu u tlabt lill-Madonna ta’ Pinu, ix-xatt ta’ Ta’ Xbiex, f’Ta’ Paris, l-Awtorità tax-Xandir, il-Kamra tal-Avukati, l-Ordni ta’ San Ìwann, il-Kunsill Nazzjonali tal-Ktieb, il-Bank Nazzjonali tad-Demm, l-Università ta’ Malta
2.1.1
Il-kitba ta’ dan id-dokument qed issir skont id-deçiƒjonijiet im˙abbra fid-dokument innifsu.
`
ˆ
L-artiklu tal-bidu fl-isem proprju g˙andu jinkiteb b’ittra kbira meta jintuƒa wa˙du, ng˙idu a˙na f’indirizz, f’tabella jew f’mappa.
2.1.2
Kull meta nom komuni jintuƒa b’sens ta’ nom proprju jinkiteb b’ittra kbira. eƒ. Qieg˙ed fil-˙anut ta’ wara l-knisja. Imma: Illum il-Knisja qed tiççelebra festa kbira. Ûort kemm-il pajjiƒ u dort kemm-il belt. Imma: G˙ada nid˙ol sal-Belt. Biex titjieb fl-analiƒi je˙tie© tag˙mel ˙afna kritika prattika. Imma: Il-Kritika Prattika hija su©©ett interessanti ˙afna.
2.2
Id-direzzjonijiet L-ismijiet tal-irjie˙ u tad-direzzjonijiet jinkitbu b’ittra kapitali. eƒ. ri˙ Tramuntana, Grieg il-Lvant, il-Punent, il-Lvant, in-Nofsinhar, ix-Xlokk Nota: Niktbu ri˙ fuq, ri˙ isfel
Charles Borg Rurali iƒorsi u l-Affarijiet Il-Ministeru g˙ar-R Triq Óal Luqa Óal Qormi QRM 9075
Deçiƒjonijiet tal-Kunsill Nazzjonali tal-Ilsien Malti
2.3
2.4
2.4.1
2.5
Il-pubblikazzjonijiet Meta nikkwotaw pubblikazzjoni, l-ewwel ittra tal-isem tinkiteb kbira (anke jekk tkun l-artiklu). eƒ. Dan ir-reklam kien deher f’Il-Ìens. Min hu l-karattru ewlieni f’A˙na Sinjuri; f’Is-Salib tal-Fidda; fi Ódejn in-Nixxieg˙a? L-ismijiet xjentifiçi L-ismijiet xjentifiçi tal-ispeçi normalment ikunu mag˙mulin minn ƒew© kelmiet: il-©enus u l-ispeçi. Skont l-istandard internazzjonali, barra milli t-tnejn jinkitbu korsiv (jew b’sing ta˙thom), l-ewwel kelma (il-©enus) tinkiteb dejjem b’ittra kbira, filwaqt li t-tieni kelma (l-ispeçi) tinkiteb dejjem b’ittra ƒg˙ira. eƒ. il-Pistacia lentiscus, it-Tyrannosaurus rex, il-Monticola solitarius Nota: Meta l-isem jie˙u l-vokali tal-le˙en fuq quddiem, jibqa’ jinkiteb b’ittra kbira (sewwasew b˙al fil-kaƒ tal-ismijiet tal-prodotti [ara Ûieda mat-Tag˙rif, Ç11ç]) eƒ. l-iSparidae, l-iStegosaurus, l-iStromatopteris L-ismijiet popolari tal-flora, il-fawna, l-elementi kimiçi, eçç. jinkitbu b’ittra ƒg˙ira b˙an-nomi komuni l-o˙ra. eƒ. il-begonja, l-oleandru, il-pitirross, l-awrat, l-aluminju, iç-çomb
2.5.2
L-ismijiet tal-lingwi u tal-familji tal-lingwi u d-derivattivi nominali tag˙hom jinkitbu b’ittra kbira. eƒ. il-Malti, l-Ingliƒ, ir-Rumanz, kliem ta’ nisel Semitiku, Ingliƒata, Arabiƒmu
2.6
G˙aqdiet u movimenti L-ismijiet tal-movimenti, g˙aqdiet u reli©jonijiet jinkitbu b’ittra kbira. eƒ. il-Barokk, ir-Rinaxximent, il-Protestantiƒmu, l-Iƒlam
2.6.1
L-a©©ettivi li jitnisslu mill-ismijiet tal-movimenti, tal-g˙aqdiet u tar-reli©jonijiet jinkitbu b’ittra kbira. eƒ. l-arti Rinaxximentali, pajjiƒ Nisrani, stil Sikulo-Normann
2.6.2
L-ismijiet tal-membri tal-g˙aqdiet u l-movimenti (kulturali, reli©juƒi, eçç.) jinkitbu b’ittra kbira. eƒ. il-Buddisti, id-Dumnikani, il-Fran©iskani Kapuççini, l-Impressjonisti, il‑Kattoliçi, il-Laburisti, in-Nazzjonalisti, ir-Rinaxximentali, ir-Romantiçi
2.7
It-titli Titlu jew isem ta’ kariga li ja˙bat eƒatt qabel l-isem ta’ persuna jinkiteb b’ittra kbira. eƒ. Irrid infa˙˙ar lill-Avukat Pawlu Hili tax-xog˙ol siewi li g˙amel dis-sena. Nirringrazzjaw lit-Teƒoriera Michelle Borg tar-rendikont li tat fis-seduta ©enerali. L-Isqof Mario Grech ˙are© pastorali mal-Arçisqof Pawlu Cremona.
2.7.1
L-ewwel ittra ta’ titlu mqassar tinkiteb dejjem kbira. eƒ. ir-Rev. Ìor© Attard, Dr Josette Grima, Dott. Mario Piscopo, is-Sur Michael Farrugia, il-Prof. Lina Xuereb, l-Onor. Peter Attard, l-In©. Justine Zammit
2.7.2
Meta l-isem tal-kariga jintuƒa wa˙du u jirreferi g˙al individwu partikolari, jinkiteb b’ittra kbira. eƒ. Ilbiera˙ it-Teƒorier qal li qed ja˙sibha jirriƒenjax. L-Arçisqof wasal tard imma xorta wasal qabel l-Isqof.
L-ismijiet tal-postijiet L-ismijiet tal-postijiet bl-element topografiku tag˙hom jinkitbu b’ittra kbira. eƒ. il-Ba˙ar Mediterran, il-Vulkan Etna, ix-Xmara Nil, il-Muntanja Sinaj, il-Ba˙ar l-A˙mar, l-Oçean Indjan, il-Wied tal-Isperanza, il-Blata tal-Ìeneral, il-Gƒejjer ta’ San Pawl, il-Bajja ta’ San Tumas
2.5.1
2.5.3
L-a©©ettiv li jitnissel mill-isem tal-post jinkiteb b’ittra kbira. eƒ. Ir-re©jun Bask mimli si©ar. Iç-çentru Mosti mimli ˙ajja. L-isem tan-nies tal-post jinkiteb b’ittra kbira. eƒ. Mosti, G˙awdxi, Ingliƒa, Ìermaniƒi, Taljan, Ewropea, Amerikani
Il-Varjanti Ortografiçi - 2008
Nota: B˙ala nom komuni, it-titlu jew isem ta’ kariga jibqa’ jinkiteb b’ittra ƒg˙ira. eƒ. Dis-sena la˙aq kanonku ie˙or fil-parroçça tag˙na. Kull teƒorier jaf x’ji©ifieri ƒƒomm il-kontijiet sewwa. Meta ji©ri hekk, ir-responsabbiltà kollha taqa’ fuq il-president.
2.8
L-isem tal-muniti L-isem tal-muniti jinkiteb b’ittra ƒg˙ira. eƒ. tliet ewro, seba’ çenteƒmi, lira sterlina, disa’ dollari
3.
It-tag˙qid tal-kliem
2.9 2.9.1
2.9.2
L-ismijiet taƒ-ƒmien L-ismijiet tax-xhur u tal-jiem tal-©img˙a jinkitbu b’ittra kbira. eƒ. Jannar, Ìunju, Diçembru, il-Óadd, l-Erbg˙a, il-Ìimg˙a, is-Sibt L-ismijiet tal-ista©uni u tas-sekli jinkitbu b’ittra ƒg˙ira. eƒ. ir-rebbieg˙a, il-˙arifa, l-ewwel jum tas-sajf, fi tmiem ix-xitwa, mis-seklu dsatax sas-seklu wie˙ed u g˙oxrin
B’mod ©enerali, kull kelma tinkiteb mifruda (ara 3.1), iƒda hemm kaƒijiet fejn g˙al xi ra©uni jew o˙ra l-elementi ta’ fraƒi jinkitbu mag˙qudin (ara 3.2).
3.1 3.1.1
Fraƒijiet bl-elementi mifruda Fraƒijiet bi kliem imtenni Fi fraƒijiet li jikkonsistu mill-istess kelma mtennija,
3.1.3
Fraƒijiet b’nett Fraƒijiet li t-tieni element lessikali tag˙hom huwa nett jinkitbu mifrudin. eƒ. l-isba˙ nett, fuq nett, wara nett, ta˙t nett, l-ewwel nett, l-a˙˙ar nett, mill-bidu nett, quddiem nett
3.1.4
Fraƒijiet b’la jew a la Fraƒijiet li jibdew b’la jew a la jinkitbu bil-kliem mifrud, u tipikament jie˙du t-tifsira “bil-manjiera ta’”, “skont il-moda ta’”. eƒ. la ©enba, la Maltija, la mejta, la ˙anƒira, a la xanxè, a la Taljana Nota: labranzetta/lambranzetta llum hija kelma wa˙da u g˙alhekk tinkiteb s˙i˙a.
iƒ-ƒew© kelmiet g˙andhom jinkitbu separati. eƒ. baxx baxx, biss biss, ftit ftit, fuq fuq, ˙elu ˙elu, kemm kemm, inkiss inkiss, qajl qajl, xejn xejn 3.1.2
Kliem il-g˙add Fraƒijiet bi kliem il-g˙add jinkitbu mifrudin. eƒ. tnejn u g˙oxrin çenteƒmu, disa’ mija u tlieta u tletin biljett, erba’ mitt persuna, erbat elef student Nota: Kliem il-g˙add bejn ˙dax u dsatax jibqa’ jinkiteb bis-sing. Bl-istess mod tinkiteb kemm-il. eƒ. erbatax-il ktieb, dsatax-il karozza, ˙mistax-il ewro, kemm-il kaxxa
Deçiƒjonijiet tal-Kunsill Nazzjonali tal-Ilsien Malti
3.1.5
Fraƒijiet b’g˙ala Fraƒijiet li jibdew bil-prepoƒizzjoni g˙ala jinkitbu bil-kliem mifrud. eƒ. g˙ala biebu, g˙ala dejjem, g˙ala g˙ajni, g˙adda minn g˙ala widnejh
3.2 3.2.1
Fraƒijiet bl-elementi mag˙quda B’mod ©enerali, meta l-elementi ta’ fraƒi jitilfu t-tifsira individwali tag˙hom u flimkien jakkwistaw tifsira ©dida, jinkitbu mag˙qudin b˙ala kelma wa˙da. Dan ma jg˙oddx g˙all-idjomi.
Nota: Fl-Appendiçi A hemm lista ta’ kliem b˙al dan li jinkiteb mag˙qud. eƒ. fil-waqt/filwaqt: Fil-waqt tal-mewt tieg˙u, xtaq jer©a’ jara lil ibnu. Imma: Filwaqt li ma ntikx tort, lanqas nista’ nag˙tik ra©un. minn fuq/minfuq: Malli sema’ li wasalna, niƒel minn fuq biex jag˙tina mer˙ba. Imma: Minfuq li ppruvajt ng˙inu, dar kontrija. il-lejla/illejla: Din hija l-lejla li ili nistenna g˙omri kollu. Imma: Illejla inkwetat u m’g˙andix aptit niekol.
3.2.2 Il-prefissi 3.2.2.1 Il-prefiss jinkiteb mal-kelma b˙ala ˙a©a wa˙da, ji©ifieri ming˙ajr l-ebda ƒieda bejniethom (˙lief fil-kaƒijiet imsemmija fi 3.2.2.2 u 3.2.2.4). eƒ. awtosu©©estjoni, indipendenti, kofinanzjat, poliklinika, semifinali, sottokumitat
Nota 1: Dan jg˙odd ukoll meta l-prefiss ikun jispiçça b’vokali u l-kelma tkun tibda b’vokali wkoll. eƒ. antieroj, awtoanaliƒi, gastrointestinali, kontroeƒami, psewdointellettwali, semiawtomatiku
Il-Varjanti Ortografiçi - 2008
Nota 2: Meta l-prefiss ikun jispiçça b’vokali u l-kelma tkun tibda bl-istess vokali, hemm tendenza li fil-pronunzja wa˙da mill-vokali tinxtorob. F’dawn il-kaƒi tista’ tinkiteb jew vokali doppja jew singla. eƒ. antiinflammatorju jew antinflammatorju, kooperattiva jew koperattiva, koordinatur jew kordinatur
3.2.2.2 Meta l-prefiss ji©i qabel kelma li tibda b’ittra kapitali, bejniethom jid˙ol sing. eƒ. anti-Taljan, pro-Ingliƒ, pan-Afrikan, inter-Mediterranju 3.2.2.3 Meta quddiem kelma bi prefiss jiƒdied prefiss ie˙or, dan jinkiteb mag˙qud mag˙hom bl-istess mod. eƒ. buƒbuƒnannu, arçiimmatur, postpost-Moderniƒmu 3.2.2.4 Hemm xi elementi jixbhu l-prefissi li joqog˙du quddiem il-kelma imma bi drawwa ma jing˙aqdux mag˙ha. Dawn huma: a©ent, assistent, deputat, gran, kap, viçi u mag˙hom: prim, sekond, terz (fil-fem. prima, sekonda, terza, jew imqassrin prim’, sekond’, terz’). eƒ. assistent kummissarju, deputat kap, Gran Mastru, Kap Kmandant, prim’awla, Prim Ministru, sekond ku©in, terza persuna, terz’ordni, viçi sindku
Nota 1: Kull prefiss li jista’ ji©i quddiem dawn jibqa’ mifrud minnhom.
Nota 2: Xi espressjonijiet b’dawn l-elementi ilhom stabbiliti miktubin kelma wa˙da u jibqg˙u jinkitbu hekk. eƒ. primadonna, grankè, viçirè
3.2.3
Il-prepoƒizzjonijiet ma’, sa, ta’ qabel vokali, g˙ jew h Qabel kliem li jibda bil-vokali, bil-g˙ jew bl-h, il-prepoƒizzjonijiet ma’, sa, ta’ jistg˙u jinkitbu s˙a˙ jew imqassrin (m’, s’, t’). eƒ. ta’ April / t’April ma’ Elena / m’Elena sa issa / s’issa sa Ottubru / s’Ottubru ta’ Ugo / t’Ugo ma’ g˙eluq is-sena / m’g˙eluq is-sena ta’ hemmhekk / t’hemmhekk
3.2.4
Il-ma tan-negattiv qabel vokali, g˙ jew h Qabel kliem li jibda bil-vokali, bil-g˙ jew bl-h, il-ma tan-negattiv tista’ tinkiteb s˙i˙a ma jew imqassra m’ (iƒda ara wkoll il-kaƒ tal-pronomi personali fi 3.2.5). eƒ. ma hemmx / m’hemmx ma hawnx / m’hawnx ma g˙andux / m’g˙andux ma hemiƒx / m’hemiƒx ma afdax / m’afdax
Nota: Dan ma jg˙oddx g˙all-verbi ta’ nisel barrani li z-zokk tag˙hom fil-Malti jibda bil-vokali i. eƒ. ma infurmatx, ma interroganix
3.2.5
In-negattiv tal-pronomi personali Il-pronomi personali mag˙ƒulin g˙andhom ukoll funzjoni verbali. eƒ. Óija huwa tabib mag˙ruf.
F’din il-funzjoni jistg˙u jie˙du n-negattiv b˙all-verbi. Mag˙hom, il-kelma ma tan-negattiv tista’ tinkiteb jew s˙i˙a jew imqassra. Meta tkun imqassra titlef il-vokali a, u: a. quddiem il-pronomi li jibdew bl-h, tinkiteb mag˙quda mag˙hom b˙ala kelma wa˙da (minkejja r-regola 3.2.4): eƒ. mhux, mhuwiex, mhix, mhijiex, mhumiex
Nota: In-negattiv tal-pronomi personali bil-ma mqassra jinkiteb hekk:
sing. 1. 2. 3m. 3f. plur. 1. 2. 3.
[jiena] [jien] [inti] [int] [huwa] [hu] [hija] [hi] [a˙na] [intom] [huma]
m’jiniex, m’iniex – m’jiena m’jienx – m’jien m’intix – m’inti m’intx – m’int mhuwiex – mhuwa mhux – mhu mhijiex – mhija mhix – mhi m’a˙niex – m’a˙na m’intomx – m’intom mhumiex – mhuma
eƒ. Dan mhux ir-riƒultat li kont qed nistenna. Ix-xemx mhux dejjem issa˙˙an. Il-kwistjoni mhija çara xejn. M’a˙niex qed naqblu. Naf li m’intomx daqshekk boloh. 3.2.6
3.2.7
Il-prepoƒizzjonijiet ©o, ma’, sa, ta’ mal-artiklu Il-prepoƒizzjonijiet ©o, ma’, sa u ta’ jing˙aqdu dejjem mal-artiklu anke quddiem kliem li jibda bil-vokali, bil-g˙ u bl-h. eƒ. tal-Amerikani, mal-erbat irjie˙, sal-Italja, tal-orsijiet, ©ol-università, sal-g˙alqa, tal-hena Il-prepoƒizzjoni kontra bil-pronomi mehmuƒin Meta l-pronomi personali jinhemƒu mal-prepoƒizzjoni kontra jinkitbu hekk: kontrija, kontrik, kontrih, kontriha, kontrina, kontrikom, kontrihom
b. quddiem il-pronomi l-o˙rajn kollha tinkiteb m’: eƒ. m’iniex, m’intix, m’a˙niex, m’intomx
Deçiƒjonijiet tal-Kunsill Nazzjonali tal-Ilsien Malti
Silta mill-g˙anja bil-Malti ta’ Pietru Caxaru kif waslet g˙andna fil-kitba ta’ madwar l-1530
4.
Il-kitba tal-g˙eruq u z-zkuk
Billi l-Malti ˙a mill-morfolo©ija tas-Semitiku u minn dik tar-Rumanz, xi kliem Malti jinbena bl-g˙erq u xi kliem biz-zokk. Fil-kitba tal-g˙erq u f’dik taz-zokk japplikaw regoli differenti.
4.1
L-g˙erq G˙alkemm jistg˙u jinstemg˙u differenti, ©eneralment il-konsonanti ta’ g˙erq il-kelma jibqg˙u jinkitbu l-istess.* Ji©ifieri jintuƒa g˙erq wie˙ed li jirrappreƒentahom ilkoll. Hekk, ng˙idu a˙na, KTB huwa l-g˙erq li jinkiteb fil-kliem kollu mibni fuqu, imqar jekk f’dan il-kliem il-konsonanti jistg˙u jibdlu le˙inhom min˙abba l-assimilazzjoni. G˙alhekk niktbu ktibna (fejn KTB jinstemg˙u KTB), ktieb, kiteb (fejn KTB jinstemg˙u KTP), kitbu (fejn KTB jinstemg˙u KDB), jiktbu (fejn KTB jinstemg˙u GDB). B’hekk tinƒamm l-identità tal-g˙erq Semitiku.
4.2
Iz-zokk Meta zokk jidher ta˙t suriet differenti (eƒ. predik-atur, prietk-a; magn‑a, makkin-arju; popl-u, popol-azzjoni), ma nag˙ƒlux zokk wie˙ed g˙alihom kollha, imma kull forma tinkiteb skont ma tissu©©erixxi l-fonetika tag˙ha. G˙alhekk niktbu: impieg/impjieg u impjegat; kreditur u krettu, akkrettu; kwadru/inkwatru u inkwadra; elettriku u elettriçità.
Nota: Xi kitbiet li huma stabbiliti mill-konswetudni g˙ax la˙qu ndraw minn kul˙add u ma jiksrux prinçipji fonetiçi jibqg˙u jinkitbu kif kienu s’issa. eƒ. sindku
* Hemm xi eççezzjonijiet g˙al dan, b˙al meta jkollna g˙erq li fih l-g˙. eƒ. setg˙u / seta’ / stajna.
Il-Varjanti Ortografiçi - 2008
5.
Deçiƒjonijiet dwar kliem ie˙or
5.1
Kliem bla varjazzjoni sinkronika fl-g˙erq/zokk F’dan il-kliem, li fih titlissen dejjem l-istess konsonanti, ing˙aƒlet il-kitba li tikkorrispondi g˙all-fonetika. Dan sar mhux biss biex i˙affef il-kitba imma wkoll fid-dawl ta’ deçiƒjonijiet o˙ra li ttie˙du qabel, fosthom dik li tirrigwarda l-kitba ta’ kliem bil-konsonanti h (ara: A©©ornament tat-Tag˙rif, It-tieni parti, I, 2). Il-forma li qed tidher ingassata fil‑parentesi kwadri m’g˙andhiex tkompli tinkiteb.
bies (pl. bisien) [u mhux bieƒ]. Titlissen s f’kull g˙amla tag˙ha. du˙ [u mhux dug˙]. Titlissen ˙ f’kull g˙amla tag˙ha. dvalja [u mhux tvalja]. Titlissen d f’kull g˙amla tag˙ha. dverna [u mhux tverna]. Titlissen d f’kull g˙amla tag˙ha. g˙afrit [u mhux g˙afrid]. Titlissen t f’kull g˙amla tag˙ha. kaƒbar [u mhux kasbar]. Titlissen ƒ f’kull g˙amla tag˙ha. lembuba [u mhux lenbuba]. Titlissen m f’kull g˙amla tag˙ha. na˙na˙ [u mhux nag˙nag˙]. Jitlissnu ˙-˙ f’kull g˙amla tag˙ha. risq [u mhux riƒq]. Titlissen s f’kull g˙amla tag˙ha. rkoppa (+ g˙arkopptejh/g˙arkupptejh) [u mhux rkobba, eçç.]. Titlissen p f’kull g˙amla tag˙ha. skont [u mhux skond]. Titlissen t f’kull g˙amla tag˙ha, anke b’vokali warajha. L-ambigwità ma’ skont “tra˙˙is” hija improbabbli ˙afna min˙abba l-kuntest. eƒ. Ji©ifieri, skontok, il-˙ajja kompliet tog˙la? Skonti, iva. il-Van©elu skont San Mattew zoptu/soptu [u mhux zobtu/sobtu]. Titlissen p f’kull g˙amla tag˙ha.
10
5.2
Tqarrib lejn ir-realtà fonetika Fid-deçiƒjoni dwar dan il-kliem ing˙atat prijorità lill-aktar tlissin komuni fost il-kelliema tal-Malti. ammen [u mhux amen] Awwissu [u mhux Awissu] aƒma, aƒmatiku [u mhux aƒƒma, aƒƒmatiku] beritta [u mhux berritta] denn (pl. denji) [u mhux den, dennji] dettall (pl. dettalji), iddettaljat [u mhux dettal, dettallji, iddettalljat] ewwieq [u mhux ewieq] ©iex (+ ©ixt bit-t marbuta) [u mhux ©ix] g˙ajjat (verb tat-2ni forma) [u mhux g˙ajat] g˙ajjat (nom verbali) [u mhux g˙ajat] id. Din il-kelma tinkiteb id- jew jd- skont il-pronunzja li jkollha fil‑kelma partikolari. eƒ. a˙sel idek, a˙sel idejk, erfa’ idek, erfa’ jdejk, tini idek, tini jdejk, f’idek, f’idejk imb (fil-fraƒijiet ras imb ras, ri˙ imb ri˙, wiçç imb wiçç) [u mhux imb’] indenn (f. indenja, pl. indenji) [u mhux inden] inizjattiva [u mhux inizzjattiva] Iƒlam, Iƒlamiku [u mhux Islam, Islamiku] ’k (b˙ala jekk imqassra) [u mhux ’kk] eƒ. ’k Alla jrid karozza [u mhux karrozza] kuritur/kurutur [u mhux kuridur/kurudur] peprin [u mhux pepprin] ruxxmata [u mhux ruxmata] subien [u mhux subjien]. G˙alkemm l-g˙erq huwa SBJ, f’dik il-poƒizzjoni l-konsonanti j titlef le˙inha, u fil-kitba ilha titwaqqa’ f’din il-kelma (kif ©ieli titwaqqa’ fi kliem b˙al ƒieda/ƒjieda, tieba/tjieba).
Deçiƒjonijiet tal-Kunsill Nazzjonali tal-Ilsien Malti
5.3
Lealtà lejn nisel il-kelma (fis-sens lessikali u/jew morfolo©iku) Arabja, arabesk, Arabiƒmu [u mhux G˙arabja, g˙arabesk, G˙arabiƒmu]. G˙alkemm in-nisel a˙˙ari tieg˙u huwa G˙arbi, dan iz-zokk re©a’ da˙al fil-Malti mit-Taljan. Mill-g˙erq ori©inali G˙arbi nibqg˙u niktbu: G˙arab, G˙arbi. dg˙ufija [u mhux djufija jew dg˙jufija]. L-g˙erq huwa DG˙F u fil-forma tan-nom ta’ kwalità jag˙tina dg˙ufija, minkejja li l-g˙ hawn titlissen j. diq, diqa [u mhux dieq, dieqa]. Ix-xhieda storika ta’ dil-kelma b’g˙erq DJQ telimina l-possibilità ta’ vokali a twila jew ie. Fil-kelma djieq, l‑ie hija l-vokali tad-9 forma verbali. g˙a©la [u mhux g˙a©©la]. L-ebda forma morfolo©ika ma ti©©ustifika l‑forma ingassata. (bejn) ˙altejn [u mhux ˙alltejn]. G˙alkemm ©ieli tfissret b˙ala l‑Imtenni ta’ ˙alla “mew©a kbira”, jidher li fil-fatt ©ejja minn ˙ala “sitwazzjoni, kundizzjoni”, li g˙andha l-istess tifsir fi b˙ala (< bi + ˙ala). Magreb [u mhux Mag˙reb]. G˙alkemm ta’ nisel G˙arbi, dil-kelma da˙let fil-Malti mit-Taljan u/jew l-Ingliƒ. nag˙a© [u mhux ng˙a©]. G˙alkemm ng˙a© hija plural plawsibbli g˙al nag˙©a, il-forma nag˙a©, stabbilita mill-konswetudni aktar milli milletimolo©ija, ukoll tid˙ol sewwa f’mudell ta’ plural possibbli (ara: ˙ofra/˙ofor, labra/labar, fidda/fided). (f’) sikktu (f’sikkti, f’sikkithom, eçç.) [u mhux f’siktu]. Jidher li l-kelma hi marbuta mal-g˙erq SKK u mhux ma’ SKT. Forom b˙al f’sikkitha, f’sikkithom jikkonfermaw din l-etimolo©ija.
Il-Varjanti Ortografiçi - 2008
xbieha (pl. xbihat) [u mhux xbiha]. xhieda (= “testimonjanza”/“nies li jixhdu”) [u mhux xiehda]. Filwaqt li l-morfolo©ija tipprovdi mudell g˙al xhieda “testimonjanza” (qabbel: indiema, tqala, indafa) kif ukoll g˙al xhieda “nies li jixhdu” (qabbel: bdiewa, iltiema, qraba), ma tinsabx forma g˙al xiehda “nies li jixhdu”. Din hi distinzjoni li n˙olqot fi ƒmien relattivament reçenti biex tag˙ƒel artifiçjalment tifsira minn o˙ra permezz tal-kitba, ˙a©a li fil-lingwa mhix me˙tie©a ladarba l-kuntest jag˙ƒel biƒƒejjed bejniethom.
5.4
Il-Fedeltà lejn mudell ortografiku barrani li ndara Afrika, Afrikan [u mhux Affrika, Affrikan] bibliku, biblista [u mhux bibbliku, bibblista] Imma: Bibbja
5.5
Riinterpretazzjoni tal-g˙erq buƒbieƒ [u mhux busbies]. G˙alkemm l-g˙erq ori©inali kien bis-s, illum nippronunzjaw biƒ-ƒ quddiem vokali (buƒbieƒa). g˙arax/g˙arrax [u mhux g˙arg˙ax]. Verb ta’ derivazzjoni inçerta. F’din is-sitwazzjoni ntg˙aƒlet l-aktar forma sempliçi li hija wkoll morfolo©ikament sostenibbli. heƒƒeƒ [u mhux heƒheƒ]. G˙alkemm xi dizzjunarji Maltin jag˙tu varjanti kwadrilittera, il-forma trilittera hija iktar fidila lejn il-fonetika.
11
Appendiçi A afli Afli wiççek tost wisq, biex qed ter©a’ titlobni dak li ma ˙aqqekx! akkrettu L-ewwel elfejn ewro li qalg˙u po©©ewhom il-bank akkrettu tieg˙ek. alla˙ares Imma alla˙ares ma jaslux il-passaporti... Kif nistg˙u nsiefru ming˙ajrhom? apposta (+ t’apposta, tal-apposta, g˙al t’apposta, g˙al tal-apposta) Din mhix kumbinazzjoni; din g˙amilhieli apposta biex jinkini. Xtrajna ƒebg˙a apposta li l-˙aƒiƒ ma jaqbadx mag˙ha. Waqt il-log˙ba xejjirlu daqqa ta’ sieq t’apposta. Jissejja˙ delitt doluƒ meta r-reat ikun twettaq g˙al t’apposta u b’malizzja. Kienet kumbinazzjoni; ma ng˙idx li kixfuh g˙al tal-apposta. awlillejl, ewlillejl Kristu talab awlillejl qabel ma bata. be˙siebni, be˙siebi, bi˙siebni, bi˙siebi Jg˙idu x’jg˙idu, bi˙siebi mmur illum stess. Fil-btajjel tas-sajf be˙siebhom jer˙ulha lejn l-Alaska. b˙alissa B˙alissa ma nistax niftakar x’jismu z-ziju tal-mara.
12
Il-kliem li ©ej g˙andu jinkiteb mag˙qud meta jkollu tifsira wa˙da, kif g˙andu fl-eƒempju.
b˙allikieku, b˙alkieku B˙allikieku jekk jog˙la ƒ-ƒejt mhux kul˙add se jlaqqatha! Oqg˙od attent minnha, g˙ax taf tiksrek b˙alkieku xejn.
binhar Nippreferi na˙dem billejl milli binhar.
b˙alma B˙alma lkoll tafu, wasalna biex intemmu ˙idmitna.
dalg˙odu Qed nipprova nispiçça xog˙li dalg˙odu, imma fil-kaƒ inkompli llejla.
bilfors (+ ta’ bilfors) Bilfors li ma ftehemniex. Dan dmirek u trid tag˙mlu ta’ bilfors.
dalwaqt (©ieli mqassra: daqt) Stennieni ftit; dalwaqt/daqt inkun mieg˙ek.
bil©ri (tfisser “dlonk”; ara wkoll f’Appendiçi B: bil-©iri) Malli lema˙ni telaqhom u ©ie bil©ri ˙dejja.
dakinhar Mela nsejt x’kont g˙edtlek dakinhar?
bil˙aqq Bil˙aqq, g˙ax kont sa ninsa, inti taf li llejla g˙andna laqg˙a, hux? bilkemm Bilkemm la˙aq da˙al li ma bediex jargumenta. billejl Óafna mis-serq isir billejl biex id-dalma tostor kollox. bilqieg˙da Mhux rispett li meta jid˙ol is-surmast fil-kamra tibqa’ bilqieg˙da. bilwieqfa Meta jindaqq l-Innu Malti nqumu bilwieqfa.
biƒƒejjed Issa biƒƒejjed g˙ax ˙adtli rasi!
daparti Daparti tieg˙i, qatt ma nqastu f’xejn, imma ˙addie˙or ma nafx. daqshekk (+ g˙al daqshekk, minn daqshekk) Mhuwiex daqshekk importanti li timla din il-formola. G˙al daqshekk g˙amilt qorti? Minn daqshekk, ma nistax ingerger minnha. daqskemm Qed in˙ossni stordut daqskemm g˙andi ©u˙! Dalwaqt ninstabat mal-art daqskemm qed in˙ossni g˙ajjien. daqskieku, daqslikieku Il-©olf refa’ l-karettun b’id wa˙da, daqslikieku kien banketta.
Deçiƒjonijiet tal-Kunsill Nazzjonali tal-Ilsien Malti
daqstant Ma kienx hemm daqstant nies fit-teatru. Issa la ˙abrikna daqstant, se naqtg˙u qalbna fl-a˙˙ar? daqsxejn (+ g˙al daqsxejn) Rajt daqsxejn ta’ tifel jibki. Óbieb, daqsxejn o˙ra u naslu. Tfixkel fit-tapit u g˙al daqsxejn ma ˙adhiex g˙al wiççu. dawramejt Hu u ©ej bil-©irja, ƒelaq, dar dawramejt u spiçça wiççu ©ol-˙ajt. daƒgur Daƒgur li g˙andha l-garanzija dil-magna tal-˙asil! filg˙axija, flg˙axija Filg˙axija taqa’ s-sirda. Kull flg˙axija ommi t˙obb tmur timxi mixja minn Selmun sal-Mellie˙a. filg˙odu Na˙dem billejl, u filg˙odu nsibha bi tqila biex inqum mis-sodda. filwaqt Toni j˙obb l-isfar, filwaqt li ˙uh i˙obb l-a˙mar. ©aladarba Ìaladarba qed to©©ezzjona, ikollna nwaqqfu l-pro©ett. ©ieli Tal-gass ©ieli ji©i fid-disg˙a ta’ filg˙odu, u ©ieli fil-˙dax. g˙aldaqstant G˙aldaqstant qed niktbulek biex nitolbuk appuntament.
Il-Varjanti Ortografiçi - 2008
g˙alfejn G˙alfejn qed tkellimni hekk? g˙alhekk G˙andi l-karozza bil-˙sara, g˙alhekk ix-xog˙ol qed immur b’tal-linja. g˙alissa G˙alissa ma nistax immur narah. g˙alkemm G˙alkemm tilef ˙afna lezzjonijiet, xorta g˙adda mill-eƒami. g˙alkollox Issa qtajt qalbi g˙alkollox. Beg˙na d-dar tal-Mosta u ©ejna noqog˙du Wied il-G˙ajn g˙alkollox.
inkonsiderazzjoni Meta ni©i biex ni©©udika, dawn il-fatturi serji jkolli no˙odhom inkonsiderazzjoni. inkwantu Inkwantu g˙alina tinkwetax, g˙ax a˙na nafu nfendu g˙al rasna. inkwistjoni Kellna ˙afna kaƒi ta’ korruzzjoni, imma l-kaƒ inkwistjoni huwa l-ag˙ar wie˙ed sa issa. insè L-ikla insè ma kienet tg˙id xejn, imma xorta ˙adna pjaçir li ltqajna.
g˙alxejn Jg˙idu li l-qasba ma ççaqçaqx g˙alxejn.
intant Suppost ©ew jg˙inuna kmieni. Intant, ˙alli nkomplu bix-xog˙ol.
g˙arukaƒa, g˙arkaƒa X’g˙arukaƒa! Ara ftit fejn mar jix˙etha l-borƒa taƒ-ƒibel!
jalla Nixtiqilkom kull ©id; jalla jkollkom ˙ajja hienja flimkien.
hawnhekk Ersaq ’l hawn u po©©i hawnhekk. Hawnhekk iltqajna ma’ g˙aw© ie˙or.
kemxejn Din kwistjoni kemxejn delikata. Dan l-artiklu kemxejn itwal minn tal-biera˙.
hemmhekk L-im˙allef widdbu biex ma jersaqx ’l hemmhekk. infatti Sewwa qed tg˙id, infatti jien dan g˙addejt minnu. in©enerali Wara ƒmien twil tin˙ema fil-privat, id-deçiƒjoni t˙abbret lill-pubbliku in©enerali.
kul˙add Kul˙add i˙obb ftit tal-mistrie˙ wara ©urnata xog˙ol. kuljum Imur jara lil ommu kuljum. Din it-triq ng˙addi minnha kuljum g˙ax-xog˙ol. kullimkien Fittixtu kullimkien, u ma sibtu mkien.
13
kulma Mhux kulma jleqq deheb. kultant, xi kultant Jien hawn kuntent, imma kultant ti©ini x-xewqa tas-safar. Xi kultant jag˙tini li mmur inkellmu. ladarba Ladarba no˙ro© mill-˙abs, se nibdel ˙ajti. lakemm Mhux lakemm tg˙idlu li g˙andu ƒball. lanqas (iƒda: g˙all-anqas, mill-anqas, tal-anqas)
ilbira˙tlula (iƒda: g˙all-bira˙tlula, mill-bira˙tlula, sal-bira˙tlula, eçç.) Ilbiera˙ kien il-Óadd u lbira˙tlula s-Sibt. Mill-bira˙tlula g˙addew jumejn u g˙adek ma qdejtnix. Sal-bira˙tlula konna rçevejna aktar minn mitt applikazzjoni. illa˙wa, xi lla˙wa Illa˙wa, x’˙uta qbadt! Xi lla˙wa qed tg˙id illum?
ma©enb Joqg˙od sewwasew ma©enb il-knisja. man©apassi©©a Hekk sewwa! Il-mara ta˙dem u int man©apassi©©a. matul Matul il-lejl g˙amlet ˙afna xita. minbarra Minbarra l-impjieg, trid tla˙˙aq ukoll max-xog˙ol tad-dar.
illejla (iƒda: sal-lejla, tal-lejla, mil-lejla, eçç.) Illejla niltaqg˙u fit-tmienja ˙dejn Bieb il-Belt.
minflok Minflok ma jg˙inna, dejjem insibuh
illum (iƒda: b˙al-lum, mil-lum, sal-lum, tal-lum, eçç.)
minfuq G˙andu tort, u minfuq irid jie˙u tieg˙u.
itellifna.
Jien la rrid din u lanqas l-o˙ra. Lanqas ˙aqq li tajtni qatg˙a b˙al din. G˙all-anqas ma kissrulix il-fanali tal-karozza wkoll! Mindu widdibtu, lili qed ifittixni mill-anqas. Dan l-eƒerçizzju trid tag˙mlu mill-anqas erba’ jew ˙ames darbiet kuljum. Tal-anqas ma qabadx mieg˙i l-prinçipal ukoll! Infaqna ˙afna flus imma tal-anqas ir-riƒultati issa jidhru. ilbiera˙ (iƒda: b˙all-biera˙, mill-biera˙, tal-biera˙, eçç.) Ilbiera˙ ©rat diƒgrazzja li se nibqg˙u niftakruha. B˙all-biera˙ ©img˙a g˙amlet dik il-maltempata kbira. Dan kif mill-biera˙ sal-lum dawwart il-˙sieb? Il-ftehim tal-biera˙ kien pass importanti lejn il-liberalizzazzjoni tal-midja.
14
Illum nag˙laq snini. Illum ma trid tistag˙©eb b’xejn. L-ittra bg˙atthielu llum u jirçeviha g˙ada. Se naqilbu l-folja u mil-lum ’il quddiem m’intix se tara çenteƒmu ie˙or ming˙andi. Il-pakkett ilu ˙mistax li ntbag˙at imma sal-lum g˙adu ma wasallix. Iƒ-ƒg˙aƒag˙ tal-lum g˙andhom wisq iktar xi jtellifhom minn ta’ dari. lura Min ©ej ’il quddiem u min sejjer lura. madanakollu, madankollu Jg˙idu li j˙obbuh; madankollu, ˙add ma mar jarah. madwar Eƒatt ma nafx, imma ng˙idlek li kien hemm madwar tletin ru˙ b’kollox. Mort mixja madwar ir-ra˙al.
ming˙ajr Ming˙ajr flus ma tag˙mel xejn. ming˙alija, -k, -h, eçç. Jien kien ming˙alija li inti kont taf b’kollox. ming˙and Il-bolol jinxtraw ming˙and tal-gazzetti. Kif kont hemm, xtrajt kollox ming˙andu. minnufih T˙allix ƒmien iktar, itlaq minnufih. imnalla Imnalla ©ibtuh intom l-inbid. nofsillejl “12:00am” F’nofsillejl fta˙na x-xampanja u xtaqna s-sena t-tajba lil xulxin.
Deçiƒjonijiet tal-Kunsill Nazzjonali tal-Ilsien Malti
nofsinhar “12:00pm” F’nofsinhar kul˙add jieqaf mix-xog˙ol g˙all-ikel. F’nofsinhar bumm konna nduru madwar il-mejda b’regolarità militari. Wara nofsinhar id-dell jibda jitwal. in-nofsieg˙a “12:30 am jew pm” (imma ara wkoll nofs sieg˙a). Óar©et mal-˙bieb, u missierha mar ji©borha fin-nofsieg˙a ta’ filg˙odu. nofstanhar (pl. nofstanhari/ nofstanharijiet) Dam nofstanhar jilg˙ab mal-karozza. Fis-sajf il-˙addiema tal-gvern ja˙dmu bin-nofstanhari. pereƒempju Int, pereƒempju, g˙al xiex ©ejt hawn dalg˙odu? perkaƒu Imma jekk, perkaƒu, ikunu qed jitkellmu bejniethom, m’g˙andekx tinda˙al. pezzakustjoni Mindu dak il-pezzakustjoni da˙al ja˙dem mag˙na, spiççaw il-paçi u l-g˙aqda ta’ bejnietna. qabelxejn Qabelxejn, nirringrazzja lil ommi g˙ax kienet hi li xettlet fija l-im˙abba lejn l-arti. radjudramm Fis-sittinijiet, il-palk sab ƒvog ©did fir-radjudramm minn fuq ir-Rediffusion. sadanittant, sadattant Sadanittant, in-na˙a l-o˙ra tal-Belt kienet qed isse˙˙ storja tinkiteb.
Il-Varjanti Ortografiçi - 2008
safrattant Safrattant dak li ried jag˙mel, xorta g˙amlu.
tabirru˙(u) G˙addiet minn quddiemi, iƒda g˙amilt tabirru˙i li ma rajthiex.
sakemm Be˙siebni ni©i, sakemm ma jinqala’ xejn. Sakemm wasal sidu, il-qattus la˙aq g˙amel stra©i fil-kçina.
tampar O˙tok u ˙ija tampar xulxin. Il-mamà tieg˙u tampari.
santafjakka Jinƒel ikaxkar saqajh mat-triq, bis-santafjakka. santapaçenzja Is-santapaçenzja, kif qridtni! sewwasew Il-log˙ob se jibda sewwasew issa.
taparsi Taparsi mhux qed nisma’ dak li qed tg˙id fuqi. tassew Dun Karm kiteb poeƒiji tassew sbie˙. teledramm Tkun xi tkun il-kwalità artistika tieg˙u, it-teledramm bil-Malti dejjem popolari.
skansafaçendi Dak skansafaçendi; torbotx fuqu.
uƒufrutt Id-dar tal-ulied, imma l-©enituri g˙andhom l-uƒufrutt tag˙ha.
sog˙obbih (jisg˙obbih, eçç.) Jisg˙obbija li ma nistax ni©i mieg˙ek illum. Imxi sewwa ma’ ta’ ta˙tek, biex ma jisg˙obbikx minn g˙emilek.
waranofsinhar “il-medda ta’ ˙in minn nofsinhar sa qabel filg˙axija” Il-waranofsinhar it-tajjeb. G˙addejt il-waranofsinhar kollu naqra u issa g˙andi mo˙˙i mixrub.
Nota: Dawn il-kelmtejn tant intrabtu flimkien li fin-negattiv, ng˙idu a˙na, i©ibu ru˙hom b˙ala verb wie˙ed flimkien (g˙aliex ng˙idu: ma jisg˙obbikx u mhux ma jisg˙obx bik). stabene Miskin il-fqir g˙ax ibati l-©u˙, min ikun stabene lanqas jinduna bl-g˙oli tal-˙ajja.
x˙in X˙in da˙lu, marru jorqdu minnufih. X˙in tasal, çempel il-qanpiena. iƒƒejjed Issa ƒƒejjed! Wissejtek kemm-il darba u se jkolli nirrappurtak.
tabil˙aqq G˙andu karattru tabil˙aqq skifuƒ. Tabil˙aqq, g˙andek ra©un.
15
Appendiçi B
Il-kliem fl-espressjonijiet li ©ejjin jinkiteb mifrud bi spazju jew b’sing, skont kif jidher hawn ta˙t.
barra minn dan barra minn hekk b˙al meta b˙al xejn bil-©iri (imma ara wkoll f’Appendiçi A: bil©ri) bil-kif dal-˙in dal-lejl darba fill fil-fatt g˙ad illi, g˙ad li fl-a˙˙ar (+ sa fl-a˙˙ar) g˙al biex g˙al daqshekk ➔ daqshekk g˙al daqsxejn ➔ daqsxejn g˙al g˙arrieda g˙all-a˙˙ar g˙all-anqas, g˙all-inqas ➔ lanqas g˙al li g˙al tal-apposta, g˙al t’apposta ➔ apposta g˙al xiex kull darba kull fejn kull meta kull min kull xejn liema b˙alu, liema b˙alha, eçç. Nota: Il-kitba liema qed tie˙u post il-kitba li ma fi fraƒijiet b˙al dehra ta’ ©miel liema b˙alu.
Il-Kunsill Nazzjonali tal-Ilsien Malti g˙andu jag˙mel kull a©©ornament li jkun me˙tie© fl-ortografija tal-ilsien Malti, u minn ƒmien g˙al ie˙or, skont il-˙tie©a, jistabbilixxi l-mod kif g˙andu jinkiteb il-kliem ©did fil-Malti u l-kitba korretta ta’ kliem u fraƒijiet li jid˙lu fil-Malti minn ilsna o˙ra. Att dwar l-Ilsien Malti, Art. 5 (2)
16
lil hawn lil hemm lil hinn linji gwida mill-anqas ➔ lanqas minn bejn minn daqqiet, minn xi daqqiet minn daqshekk ➔ daqshekk minn fejn minn tag˙na iƒƒa ˙ajr. Nota: G˙alkemm dawn il-kelmtejn x’aktarx jing˙adu flimkien f’g˙amla ta’ formula u ©ieli ssibhom miktuba f’kelma wa˙da, il-verb iƒƒa huwa kkonjugat regolarment u jista’ jie˙u l-pronom mehmuƒ b˙al verbi o˙ra (ara: niƒƒi ˙ajr, niƒƒik ˙ajr, jiƒƒu ˙ajr, jiƒƒuna ˙ajr). nofs sieg˙a “medda ta’ ˙in ta’ 30 minuta” (imma ara wkoll nofsieg˙a) sa fejn sa fl-a˙˙ar ➔ fl-a˙˙ar sal-a˙˙ar ta’ bilfors ➔ bilfors tal-anqas ➔ lanqas t’apposta, tal-apposta ➔ apposta wara nofsinhar “wara 12:00pm” ➔ nofsinhar xi ˙add xi ˙a©a xi kultant ➔ kultant xi mkien xi minn daqqiet
Il-Kunsill Nazzjonali tal-Ilsien Malti President Prof. Manwel Mifsud Viçi President Dr Josette Attard Il-Ministeru tal-Edukazzjoni Segretarju George Farrugia Il-Furjana Membri Prof. Albert Borg +356 2598 2465 Joseph P. Borg kunsilltalmalti@gov.mt Dr Charles Briffa Victor Cauchi www.kunsilltalmalti.gov.mt Dr Ray Fabri Prof. Joe Friggieri Dr Simone Inguanez Mario Schiavone Deçiƒjonijiet tal-Kunsill Nazzjonali Direttur Eƒekuttiv Olvin Vellatal-Ilsien Malti © Il-Kunsill Nazzjonali tal-Ilsien Malti, 2008