ه تۆڕی جیهانیی ئینتێرنێت دا: ماڵپه‌ڕی ناوه‌ندیی حیزبی دێموکراتی کوردستان ،رۆژنامه‌ی «کوردستان» ل ئیمەیل و ته‌له‌فوونی ته‌شکیالتی نهێنی: +9647508578190 Tashkilat.kdp92@gmail.com
www.kurdistanukurd.com info@kurdistanukurd.org info@kurdistanukurd.com www.kurdch.tv Hotbird:6 13 MHz 11642 polarization: Vertical-SR: 27500 - FEC
حسێن یووسف زه‌مانی مۆسیقازانی گه‌وره‌ی کورد کۆچی دوایی کرد
NO: 623 5 janu 2014 No: 493 5 Sep 2008
به‌ر له مااڵوایی به‌ر له مااڵوایی
(پێشکەش بە نەمر موهەندیس وەجدی حاتەمی) ڕەحمان جەوشەن ( بۆ ئەمجاری ئەم ستوونە زۆر سووژەم هەبوو بینووسم ،بەاڵم سووژەی مەرگی نابەوەختی موهەندیس وەجدیی حاتەمی ،گرنگترم نەبوو .هەرچی بۆ خۆشم نووسیبام ،نەیدەتوانی وەک ئەم نووسینەی بەڕێز رەحمانی جەوشەن ،نرخی خۆی بداتێ .بۆی ه ب ه باشم زانی بیکه‌م به کوردی له‌م ستوونه‌دا بیخه‌م ه به‌رچاوی خوێنه‌رانی کوردستان)
**
فستیواڵی بووکه‌به‌فرین ه بۆ یادی کچانی قوتابخانه‌ی شیناوێ ناوەندی فەرهەنگی و هونەریی ئاوا ل ه شاری شنۆ ب ه به‌شداریی ژمارەیەکی بەرچاو لەقوتابییانی قوتابخانەکانی ئهو شاره‌و ئه‌ندامانی بنەمالەکانیان فستیڤاڵێکیان بۆ یادی قوتابییانی زاماری ڕووداوه‌که‌ی شیناوێ بهڕێوه برد .لهو فستیڤاڵه‌دا ک ه رۆژی هەینی١٣ ،ی بەفرانبار لە پارکی شێخ عەبدولعەزیز بەرێوە چوو ،پتر ل ه 500منداڵی قوتابیی کچ‌و کوڕ ب ه دروستکردنی شێر‌ه به‌فرین ه ته‌عبیریان ل ه خواست‌و ئاره‌زووی دڵیان ده‌کردو لهو فستیڤاڵه‌دا پۆلیک له مندااڵن قەبری سەیران یەگانەو سارینا رەسووڵزادەیان ب ه شیوه‌ی سه‌مبولیک دروست کرد ،کە به‌هۆی رووداوی ئاگرکەوتنەوەی قوتابخانەی شیناوێ گیانیان ل ه ده‌ست دا« .شنۆباس» ماڵپه‌ڕی نێوخۆیی ک ه ل ه شاری شنۆ بهڕێوه ده‌برێ ،وێڕای ڕووماڵکردنی هه‌واڵی ئهو چاالکیی ه ده‌ڵێ ک ه دوو هونەرمەندی کوردی خەڵکی ئهو شاره‌ش ب ه بەناوەکانی «سیامەند ئامینەدار» و «ڕافیع سەررووت» چەند گۆرانیی‌و به‌رژه‌می تراژیدیکی هونه‌رییان بە یادی قوربانیانی کاره‌ساته‌که‌ی شیناوێ چڕی .شایانی باس ه ک ه عه‌لیره‌زا محه‌ممه‌د نژاد ،به‌رپرسی فه‌رهه‌نگیی شوڕای شاری شنۆ ده‌ڵێ مه‌به‌ست لهو چاالکیی ه ره‌خساندنی هه‌لێک بۆ شادی‌و خۆشیی مندااڵن بووهو دوای فستیڤاڵه‌که‌ش خه‌اڵت ب ه سه‌ر کۆمه‌ڵێکی زۆر ل ه مندااڵنی به‌شداردا دابه‌ش کرا.
ی ئێران نه‌خوێنده‌وارن ی خه‌ڵك ی 15 سه‌د ی ی نه‌هێشتن ی رێكخراو ی باقرزاده ،سه‌رۆك عه‌ل ی ی حه‌شیمه‌ت ی 15 ی ئێران رایگه‌یاند ك ه سه‌د نه‌خوێنده‌وار ئێران نه‌خوێنده‌وارن. ی باقرزاده گوتی« :له‌دوایین ی مێهر ،عه‌ل ی هه‌واڵده‌ری ی راپۆرت به‌پێ ی ی ته‌مه‌ن ی سه‌روو ی 67میلیۆن و 681هه‌زار كه‌س ی حه‌شیمه‌ت سه‌رژمێر ی ی 85ی حه‌شیمه‌ت 6ساڵی 57 ،میلیۆن و 361هه‌زار كه‌س ك ه سه‌د ئێران ده‌گرێته‌و‌ه خۆیان وه‌ك خوێنده‌وار ناساندوه‌و 9میلیۆن و 719 ی ئه‌م حه‌شیمه‌تی ه رایانگه‌یاندو‌ه ی ( )14,4له‌سه‌د هه‌زار كه‌س ك ه نزیكه ی ك ه به‌هیچ شێوه‌یه‌ك ده‌رسیان نه‌خوێندوه‌و نه‌خوێنده‌وارن .هه‌ر به‌پێ ئه‌م ئامار‌ه بارودۆخی 600هه‌زار كه‌سیش له‌م بواره‌و‌ه روون نه‌بۆته‌وه.
ی 10تا 49سااڵندا 1میلیۆن و 600هه‌زار كه‌س ی ته‌مه‌ن هه‌روه‌ها ل ه قۆناغ ل ه نه‌خوێنده‌واره‌كان ل ه شاره‌كان و 1میلیۆن و 800هه‌زار كه‌سیش ل ه ی نه‌خوێنده‌وار ئاواییه‌كان ده‌ژین ك ه له‌م رێژه‌ی ه 1میلیۆن و 200هه‌زار كه‌س پیاوو 2میلیۆن و 200هه‌زار كه‌سی دیكه‌ش ژن بوون.
The Official Organ Democratic Party of Kurdistan The Organ of Kurdistan Democratic Party-Iran- Iran
چیاکانی زێدەکەت ،بۆزی سینا و داالنپەڕ شانازی بە ڕۆڵەیەکی وەک تۆوە دەکەن!
حسێن یووسف زه‌مانی ،مۆسیقازانی ناوداری کورد و خه‌ڵکی شاری سن ه ک ه ماوه‌یه‌ک بوو به‌ربه‌ره‌کانی لهگهڵ نه‌خۆشی شێرپه‌نجه ده‌کرد، ڕۆژی سێشه‌ممه 10 ،ی به‌فرانباری 1392کۆچی دوایی کرد. حسێن یووسف زه‌مانی ساڵی 1312ی هه‌تاوی ل ه بنه‌ماڵه‌یه‌کی هونه‌رمه‌ند ل ه شاری سن ه له‌دایک بووه ،ل ه قوتابخانه‌ی مووزیکی نیزام خوێندنی سه‌ره‌تایی ته‌واو کردو بوو ب ه کۆنسێرڤاتۆری بااڵی مۆسیقا و دوایه‌ش ل ه زانکۆی هونه‌ر‌ه جوانه‌کانی تاران خوێندنی بااڵی ل ه مۆسیقادا ته‌واو کرد. حوسێن زه‌مانی ل ه ماوه‌ی ژیانی هونه‌ریی خۆیدا لهگهڵ ئورکێستره‌کانی ڕادیۆ و ته‌له‌ڤزیۆنی ئێران ،فه‌رهه‌نگ و هونه‌ر ،سه‌مفۆنیک و ئۆپێرای تاران هاوکاری بووه و هاوکات ل ه زانکۆکانی مۆسیقادا وانه‌ی هونه‌ری ده‌گوته‌وه. ئه‌لبۆمه‌کانی «سه‌مفۆنیای مه‌رگی سوهراب»« ،ڕه‌ها»« ،مارشی شه‌ڕ»« ،نیایش»« ،شه‌پۆل»« ،قه‌فه‌سی له‌ش» و «بۆنی باران» ل ه ئه‌لبۆم ه دیارو ناسراوه‌کانی هونه‌رمه‌ند حسێن یووسف زه‌مانی‌یه.
ی مه‌به‌ست ی 10تا 49ساڵ ك ه گرووپ ی ته‌مه‌ن ی ناوبراو ل ه قۆناغ به‌قسه ی نه‌خوێنده‌واریه ،ل ه 50میلیۆن و 845هه‌زار كه‌س ی ئامار بۆ دابه‌زین ی ئه‌م گرووپه 47 ،میلیۆن كه‌س خۆیان به خوێنده‌وارو 3 ل ه حه‌شیمه‌ت ی دیكه‌ش خۆیان وه‌ك نه‌خوێنده‌وار ناساندوه‌و میلیۆن و 456هه‌زار كه‌س بارودۆخی 381هه‌زار كه‌سی دیكه‌ش تا ئێستا روون نه‌بۆته‌وه.
KURDISTAN
ی ئێران هه‌روه‌ها گوتی« :ب ه ی نه‌خوێنده‌وار ی نه‌هێشتن ی رێكخراو سه‌رۆك ی ی فێر كردن ئێران ل ه ئاست سه‌رنجادن ب ه میكانیزمه‌كان و شێوازه‌كان ی ی یونێسكۆ ،ئێران ل ه بوار ی راگه‌یاندن ی نیهو به‌پێ ی باش جیهاندا پێگه‌یه‌ك ی 86دا جێی گرتوه». ده‌رس خوێندنه‌وه له‌نێو 164واڵت له پله
قادر وریا
هەر نەتەوەیەک‌و خەڵکێک بۆ پێشکەوتن یا گەیشتن بە هەر ویست‌و داخوازێکی کۆمەاڵیەتی‌و بەدەستهێنانەوەی مافێکی لە دەستچوو و زەوتکراو ،پیویستی بە مرۆڤگەلێکی وشیار ،فیداکار‌و خاوەن کەسایەتی‌وئیعتیباری کۆمەاڵیەتییە .نەتەوەی کورد بە درێژایی مێژوو لە گەڵ ستەم‌و جەفا بەرەوڕوو بووە‌و نە تەنیا لە مافە سەرەتاییەکانی خۆی بێبەش بووە ،بەڵکوو لە ژێر توندترین گوشار دابووە بۆ ئەوەی تووشی ئاسیمیالسیۆن بێو واز لە میللییەتی خۆی بێنێ .یەکێک لە شوێنە زۆرهەستیارەکانی ئەمڕۆی کوردستان ،شارستانی ورمێیە. لە سەردەمی شاعەبباسی سەفەوی‌و نادر شای ئەفشارەوە کە کوردەکان بۆ پاراستنی سنوورەکانی باکوور‌و باکووری ڕۆژهەاڵتی ئێران ،لە دەوروبەری دەریاچەی ورمێ‌و ناوچەکانی دیکەی کوردستانەوە راگوێزران ،تا دەگاتە ئەم چەند دەیەی دوایی کە ناوی ئازەربایجانی ڕۆژاوایان لە سەر ناوچە کوردنشینەکان داناوە ،بە بەردەوامی هەوڵی سڕینەوەی ناسنامەی کوردی‌و گوشارهێنان بۆ سەرخەڵک بە مەبەستی گۆڕینی شوناسی ئەم ناوچەیەیان داوە .ئەم سیاسەتە بێڕاوەستان‌و بە بەردەوامی لە سەردەمی دەسەاڵتدارەتیی حکوومەتی کۆماری ئیسالمی‌دا بە سپاردنی بەڕێوەبردنی بیئەمالوئەوالی ورمێ بە ناکوردەکان و لە پەراوێز خستنی کوردەکان‌و نەدانی هیچ جۆرە ئیمتیازێکی ئیداری‌و حکوومەتی پێیان‌و بە دروستکردنی گوشاری ئەمنییەتی‌و سیاسی ،هەروا درێژەی هەیە. بەاڵم هەمیشە کەسانێک هەبوون کە بە قبووڵکردنی مەترسییەکان و دانی تێچووە ماددی‌و مەعنەوییەکان ،لە بەرامبەر ئەم فیتنە شوومە راوەستاون .موهەندیس حاتەمی یەک لەو مرۆڤانە بووە‌و دەبێ .ئەندازیار وەجدیی حاتەمی ساڵی 1328ی هەتاوی لە بنەمالەیەکی دەوڵەمەند‌و بە ناوبانگی کورد لە ئاوایی لۆرزینی ناوچەی مەرگەوەڕ دا ،لە دایک بوو .ئەو هەر لە سەرەتای منداڵییەوە‌و بە سەرنجدان بە پێشینەی مێژوویی بنەمالەی حاتەمی لە بزووتنەوەی رزگاریخوازی نەتەوەی کورد بە تایبەتی کۆماری کوردستان لە مەهاباد لە ساڵی 1324دا و رۆڵی مەزنانی بنەمالەی حاتەمی لەم کۆمارە‌دا‌و دواتر سەرکوتی خوێناویی کۆماری کوردستان کە هەڵقواڵوی ئاوات‌و ئارەزووەکانی کوردان بوو ،لە گەڵ دەرد‌و ئازارەکانی نەتەوەی کورد ئاشنا بوو و هەر لە سەرەتای میرمنداڵییەوە رووی کردە چاالکیی کولتووری .موهەندیس حاتەمی بەو ئاکامە گەیشتبوو کە بۆ یارمەتیدانی نەتەوەکەی خۆی ،بەر لە هەموو شتێک پێویستی بە زانست‌و وشیاری هەیە‌و هەر لەم ڕوویەوە خوێندنی بەرزی تەواو کرد .بە هەوڵی موهەندس حاتەمی‌و یارانی بوو کە بۆ یەکەم جار لە ناوچەی مەرگەوەری ورمێ باڵڤۆکێک بە ناوی «پەیامی مەرگەوەڕ» بە زمانی کوردی و فارسی باڵو بۆوە ،بەاڵم پاش ماوەیەک لە الیەن دوژمنانی ئازادیی نەتەوەی کورد داخرا و ئیجازەنامەی چاپ‌و باڵوبوونەی لێ‌وەرگیرایەوە. هەوڵەکانی ئەندازیار حاتەمی بۆ یاریدەدانی هاورەگەزەکانی ،دریژەی هەبوو و سەرئەنجام لە ساڵی 1381ی هەتاوی بە هەوڵدانی ئەو ،دامەزراوەی کولتووری هونەریی خانی لە شاری ورمێ دامەزرا. پیکهاتنی دامەزراوەی خانی لە شاری ورمێ ،بە نۆرەی خۆی یەکێک لە گەورەترین دەسکەوتە مێژووییەکانی خەباتی کوردەکان دژی نایەکسانی‌و هەروەها لە پێناوی بنیاتنانی پەروەردەی نەسلێکی نوێ لە الوانی خوێندەواری ئەم دەڤەرەی کوردستان بوو کە بە ئەوین‌و هۆگری بە کولتووری کوردییەوە ،بزووتنەوەیەکی گرنگی ڕۆشنبیریی لە ئاستی پارێزگای ورمێ‌دا وەڕێ خست‌و ئاکامی پڕ بەرهەمی بۆ بزووتنەوەی ڕۆشنبیریی کوردیی بەدواوە بوو .لەوانەیە ئەگەر بڵێین دامەزراوەی خانی ،رێنسانسێکی ڕۆشنبیریی لە ورمێ‌دا پێک هێنا ،شتێکی دوور لە راستی نیە .چونکە لە سێبەری هەولەکانی ئەم دامەزراوەیە‌دا بوو کە دەیان کالسی فێربوونی زمانی کوردی‌و کولتوور‌و هونەری کوردی بۆ یەکەم جار لە ئاستی ورمێ‌دا وەڕی کەوت‌و دەیان الوی خاوەن خوێندەواریی بەرز وەک مامۆستایانی قوتابخانەی خانی لەم دەڤەرە کەوتنە پەرەپێدان و بەهیزکردنی زمانی کوردی‌و پاراوی و جوانیی زمانی کوردی‌و سانایی فێربوونی خوێندنەوە‌و نووسین بەو زمانەیان بۆ هەموان دەرخست. هەوڵەکانی ئەندازیار حاتەمی لە بەهیزکردنی گیانی هاوکاری لە نێو الوانی کوردو هەروەها خۆ دوورراگرتنی لە دەسەاڵت! کەسایەتیی پاک‌و گەورەی وی بۆ هەموان دەرخست .بێگومان هەموو سەرمایەی ماددی‌و مەعنەویی دامەزراوەی خانی لە الیەن ئەندازیار حاتەمییەوە دابین دەکرا .ناوبراو سەرەڕای ئاگاداری لە گیروگرفتەکان و گوشارە ئەمنییەتییەکان‌و کەشوهەوای سیاسیی قورسی ورمێ کە ڕێژیم بە هەموو توانای تەبلیغاتی‌و نیزامی و سیاسییەوە هەوڵی کپکردنی ئەم جۆرە بزووتنەوانەی دەدا ،ساڵی 1381بە پێکهێنانی دامەزراوەی کولتووری‌و هونەریی ئەحمەدی خانی بە دژی ئەم کەش‌وهەوایە‌و ئەم حەرەکەتە شوومە وەستا. وەجدیی حاتەمی بە ڕاکێشانی الوانی هۆگر‌و بە هەڵوێست بوو هۆی ئاڵوگۆڕێکی گەورەی فکری لە نێو خەڵکی کوردی ورمێ بە تایبەتی الوان‌و لە ماوەیەکی کەم دا بە وەئەستۆگرتنی زۆربەی چاالکییە کولتووری‌و خەبەرییە کودییەکانی ورمێ ،خزمەتی بە نرخ‌و لەبیرنەکراوی بە کولتووری کوردی وپێشگیری لە پەراوێزخرانی هەر چی زیاتری کرد .هەر بۆیە هەمیشە بە نەمری دەمێنێتەوە. یاد و ناوی موهەندیس حاتەمی هیچ کات لە بیرەوەریی ئەم دەڤەرە لەخاکی کوردستان ناسڕێتەوە .لە خاکی باراندزی قاسملوی گەورەوە تا ناوجەی دۆڵ ،لە سۆمای و برادۆستەوە تا دەگاتە مەرگەوەڕ ،لە تەرگەوەڕەوە تا دەگاتە ئەنزەل ،لە دەشت تا دەگاتە کەناربەڕۆژی ورمێ ،هەزاران ساڵو پێشکەشی ئیرادە و ویژدانی ڕاپەڕیوی تۆ بێ .چیاکانی زێدەکەت ،بۆزی سینا و داالنپەڕ شانازی بە ڕۆڵەیەکی وەک تۆوە دەکەن!
11
ژماره622 : ١٥ی بەفرانباری ١٣٩٢ ژماره623 : ٥ی ژانویەی ٢٠١٤
15ی به‌فرانباری 1392
5ی ژانویه‌ی 2013
هەڵەچێنی
سواره ئیلخانی زاده ،شاعیرێک نوێخوازو داهێنه‌رێکی بیرمه‌ند
عه‌لی له‌یالخ
دووپات بوونه‌وه‌ی کلیشه‌یی چ له‌باری زمانی‌و چ له‌باری ناوه‌رۆک ،گیانی تازه‌تری پێ ببخشێت‌و سه‌میمیه‌تێکی به‌رۆژی به‌خشی ب ه شێعری هاوچه‌رخ. «سواره«ب ه هه‌ست کردن ب ه هه‌لومه‌رجی سه‌رده‌می خۆی‌و ب ه له‌به‌رچاوگرتنی ویست ونیازی کۆمه‌ڵگای ئه‌ده‌بی ،بیرمه‌ندان ه ده‌ست ئه‌داته نه‌وژه‌ن کردنه‌وه‌ی ماڵی شێعری کوردی‌و ده‌بێت ه رووناکبیرێکی پێشکه‌وتووتر ل ه سه‌رده‌می خۆی به‌اڵم هه‌رگیزا تووشی دابڕان ل ه کۆمه‌ڵگاو سه‌رده‌می خۆی نابێت و توانی «خه‌و ه به‌ردینه«بخوڵقێنێت .ک ه تائێستاش هه‌ر تازه‌یه‌و زۆر الیه‌نی شێعری‌و هزریی ئهو پرۆس ه شێعریی ه جێگای باس ولێکدانه‌وه‌یه. هۆکاره‌کانی سه‌رکه‌وتنی «سواره« ئاشانایی ته‌واو ل ه ئه‌ده‌بی کالسیکی (کوردی/فارسی) و هه‌روه‌ها ئه‌ده‌بیاتی فۆلکلۆریک که‌ڵگ وه‌رگرتن ل ه ئه‌زموونی مامۆستاگۆرانو هه‌روه‌ها چه‌ند شاعیری سه‌رکه‌وتووی ئێران به‌تایبه‌ت فرووغ فه‌روخزاد. بیرمه‌ندان ه هه‌ڵس‌وکه‌وت کردن ل ه ته‌ک نوێکردنهوهی شێعری کوردی
ب ه دوای نوێ بوونه‌وه‌ی شێعر ل ه واڵتانی ده‌راوسێی کوردستان ب ه تایبه‌ت له تورکیا ب ه هۆی نزیکتر بوونی ب ه واڵتانی ئوورپا ،شێعری ئه‌مرۆیی ک ه خاوه‌نی هیندێک تایبه‌تمه‌ندییه ،گه‌یشت ه کوردستان‌و گه‌ور ه شاعیری کورد «مامۆستا گۆران» بوو ب ه جڵه‌وکێشی کاروانی ئه‌م ره‌وته .گۆران ب ه شیوه‌ی ژیرانه‌وزانستی توانی (فۆرم وناوه‌روکی)کۆنی شێعری کوردی بگورێت وببێت ب ه داهێنه‌رێکی ناودار له‌م باره‌وه. ل ه ئێرانیش ل ه سه‌رده‌می شۆرشی مه‌شرووت ه ک ه گۆڕانکاریی فیکری به‌ره‌به‌ر ه ده‌ستی پێ‌کرد‌و بیرۆک ه تازه‌کانی هزری‌و ئه‌ده‌بی گه‌یشت ه ئێران ب ه هه‌وڵ وته‌قه‌الی چه‌ند شاعیرێک نوێ کردنه‌وه‌ی شێعر ده‌ستی پێکرد هه‌تا شاعیری به‌ئه‌زموون‌و ناوداری فارس «نیما یوشیج» ل ه شێعرێک ب ه ناوی «ئه‌فسانه« ب ه ره‌سمی ئه‌م شێو ه شێعرییه‌ی ب ه کۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌ده‌بی ناساند و مانیفستی شێعری نوێی باڵوکرده‌و ه ک ه به‌رچاوترین تایبه‌تمه‌ندیی هه‌مان گورانکاری فۆرم‌و ناوه‌روک (محتوا)ی شێعر بوو، یانی خۆ ده‌ربازکردن ل ه قه‌واره‌‌و مه‌فاهیمی ئه‌ده‌بی کالسیک وکۆن .ب ه دوای نیما‌و شێعری «نیمایی» سه‌ره‌رای به‌ربه‌ست‌و له‌مپه‌ری زۆر له‌سه‌ر رێی ئه‌م ره‌وت ه تازه‌یه ،توانی جێگه‌ی خۆی ل ه ئه‌ده‌بیات‌دا ب ه باشی بدۆزێته‌وه‌و ببێت ب ه مه‌کته‌ب‌وقوتابخانه‌یک بۆ سه‌رهه‌ڵدانی که‌ڵ ه شاعیرانێکی دیک ه وه‌کوو(شاملوو، سوهراب ،فرووغ ،ئه‌خه‌وان سالیس و )..ک ه هه‌رکام ل ه مان ه دوایی بوون ب ه خاوه‌ن شێوازێکتر ل ه شێعری نوێ .بۆ نموون ه ده‌توانین ب ه شێو ه شێعری «ئازاد»ی جێگای ئاماژه‌ی ه ک ه یه‌که‌م چرکه‌کانی هه‌ڵکردنی شاملوو یان شێعری (گفتار) ی فرووغ ئاماژ ه بکه‌ین. هۆی سه‌رکه‌وتنی ئه‌م چه‌ند شاعیر ه نوێخواز ه چرای شێعری ئه‌مرۆیی کوردی ده‌گه‌رێته‌و ه بۆ ده‌توانین ل ه شاره‌زاییان ل ه ئه‌ده‌بی کالسیکی ئێران‌و سه‌رده‌می کۆنتر وات ه سه‌رده‌می شاعیرانی مه‌کته‌بی ئه‌ده‌بی رۆمانسی کوردی شاعیرانێک وه‌کوو زانستی ئه‌ده‌بی به‌رۆژ ده‌ستبه‌ر بکه‌ین. هاوکات ل ه گه‌ڵ گورانکاریی فیکریی‌و مه‌وله‌وه‌ی تاوه‌گۆزیی ک ه توانی خۆی ل ه ژێر ڕکیفی فۆرمی ک ه به‌سه‌ر شێعری فارسی‌دا هات ،بوو ب ه چه‌ندین ساڵه‌ی وه‌زن و(عروض)ی عه‌ره‌بی ده‌رباز هۆی ئهو ه ک ه شاعیری الوونوێخوازێکی کورد ب ه بکات‌و شێو ه وه‌زنی ره‌سه‌ن‌و کوردیی بڕگه‌یی یان ناوی»سواره« ب ه که‌ڵک وه‌رگرتن ل ه ئاسانکاریه‌کانی هه‌مان (هجایی) بکار بهێنێت .ئه‌م ه یه‌که‌م ترووسکه‌ی مامۆستا گۆران ل ه باشووری کوردستان‌و واڵتانی شێعری تازه‌ی کوردیی ه ب ه تایبه‌ت ل ه باری فۆرمه‌وه. دیکه‌توانی درێژ ه ب ه ئه‌مرۆیی کردنه‌وه‌ی شێعری هه‌ربۆی ه ئه‌وشاعیر ه نوێخوازانه‌ی ک ه شاره‌زاییان کوردی بدات ل ه کوردستانی ئێران (رۆژهه‌اڵت) .ل ه ئه‌ده‌بی کالسیک هه‌یه ،بێگومان سه‌رکه‌وتوو مه‌به‌ست ل ه ئه‌مرۆیی کردنی شێعر یانی گیانی تازه‌‌و ترن که‌سانێک وه‌کوو «بودلێر»ی فه‌رانسه‌ویی به‌رۆژ به‌خشین ب ه شێعر ،هه‌م ل ه باری زمانی هه‌م و»نیما»ی فارس و گۆران و سواره‌ی کوردستانی. سوار ه شاره‌زایی ته‌واوی هه‌بوو ه به‌سه‌ر له‌باری مه‌زموونه‌وه .که‌وای ه به‌کارهێنانی شێعری ئه‌مرۆیی ل ه جیاتی شێعری نوێ باشتر ه هه‌روه‌ها ره‌وت‌ومێژووی ئه‌ده‌بی فارس‌و چه‌ندین شێعری شێعری دوێنی ل ه جیاتی شیعری کۆن .چونک ه ره‌نگ ه سه‌رکه‌وتووی هه‌ی ه ب ه زمانی فارسی ،ک ه له‌گوڤار ه شێعرێک قاڵب‌و ته‌نانه‌ت زمانی کۆن بێ ،به‌اڵم ناوداره‌کانی ئه‌وکات وه‌کوو گۆڤاری (خوشه، نگین،سخن ،فردوسی) چاپ کراون ،به‌اڵم رۆحی له‌هه‌مان کاتیش‌دا تازه‌ش بێ. سوار ه ئیلخانی زاد ه وه‌ک پێشتر گوتمان حه‌قیقی و جوهه‌ره‌ی شێعری سوار ه ل ه شێعر ه درێژه‌ی ب ه ره‌وت ه تازه‌که‌ی گۆرانی شاعیرداو کوردییه‌کانی به‌رجه‌سته‌‌تر ه ئه‌ویش ده‌گه‌رێته‌و ه بۆ توانی ب ه بێ ئه‌وه‌ی شێعری کوردی تووشی گێژی‌و تایبه‌تمه‌ندی شێعر ک ه زمانی هه‌ست‌و ئیحساسی سه‌رشێواوی بکا ،ب ه پشتیوانی ل ه خه‌زینه‌ی به‌نرخی زمانی دایکییه. سوار ه ل ه سه‌رده‌مانێک‌دا ژیاو ه ک ه دنیای ئه‌ده‌بی کالسیکی کوردی ده‌ره‌تانێک زیاتر ببخشێت ب ه شێعری کوردی‌و خۆی وه‌کوو شه‌نگ ه سوارێک ده‌وروبه‌ری پڕاوپڕبوو ه ل ه گورانکاریی‌و سه‌رهه‌ڵدان‌و له‌م بواره‌دا پێناس ه بکات و ببێت ه داهێنه‌رێکی رووداو .بۆ نموون ه شۆرشی سوسیالیستی یه‌کیه‌تیی سۆڤیه‌ت‌و شۆرشی جۆتیاریی چین‌و سه‌رکه‌وتوو ل ه شێعری سه‌رده‌میانه. «سواره« هه‌ر به‌وشێو ه که ل ه ژیانی له‌سه‌ره‌وه‌ی هه‌موویان‌دا دامه‌زرانی یه‌که‌مین تاکه‌که‌سی خۆی نه‌ریتی عه‌شیره‌تیی وه‌ال نا ،ل ه جمهوری کوردستان .گشت ئه‌مان ه کاریگه‌ریی ل ه بواری شێعریش سنووری سه‌خت‌و قوورسی ئه‌ده‌بی سه‌ر بیرکردنه‌وه‌ی ئهو شاعیر ه یاخی و بیرمه‌نده کالسیکی بوێران ه به‌زاند‌و ئه‌ده‌بیاتێکی دیوانساالریی داده‌نێ‌و ده‌بێت ه شورشگێرێکی رووناکبیرو ده‌ست ب ه به ک ه به‌درێژایی مێژووی ئه‌ده‌بی پڕاوپڕ بوو ل ه هۆنینه‌و ه شێعروسروودی شۆرشگێران ه ده‌کا و
هونه‌رمدانه‌ترین شێو ه ده‌روست بوونی خۆی ل ه قاڵبی شێعردا ده‌سه‌ڵمێنێت .سوار ه ب ه که‌ڵگ وه‌رگرتنی ژیرانه‌وهونه‌رمه‌ندان ه ل ه دووباڵی هون هر‌و(تعهد) ل ه ئاسمانی به‌رته‌سکی واڵته‌که‌ی خۆی وه‌کوو «هه‌ڵۆ»یه‌کی سه‌رکه‌ش‌وخاوه‌ن هه‌ڵۆیست ده‌خولێته‌وه .شێعره‌کانی لێوانلێو ه ل ه جوانی‌وخه‌یاڵی ناسک .کاتێک ده‌چێت ه تاران و ل ه داوویاوی شه‌وانی غووربه‌ت وه‌ڕه‌ز ده‌بێ و نۆستالژیایی گوندوواڵتی خۆی وای لێده‌کات ک ه شێعری»شار» ل ه دایک ده‌بێت، ک ه یه‌کێک ل ه جوانترین شێعره‌ی نوێی کوردییه‌و چه‌ندین قه‌واره‌ی جیاجیای هونه‌ریی له خۆی گرتووته‌و ه .شێعری «شار»هه‌م ناسیونالیزمییه، هه‌م رۆمانسیانه .سوار ه به‌ڕاشکاوی و به‌جوانی (اتوماسیون)یان هه‌مان ماشینیزمی دژ ه ب ه خه‌یاڵ وجوانی وناسکی وهه‌روه‌ها ناتورالیزمی ئه‌ده‌بییان ه له‌وشێعر ه ده‌خاته به‌ر باس که ده‌ڵێ: «گوڵم! دڵم پڕ ه له ده‌ردوکۆڵ ئه‌ڵێم بڕۆم له‌شاره‌که‌ت.. ئه‌ڵێم؛به‌جامی ئاوی کانیاوی دێیه‌که‌م
عیالجی که‌م کوڵی دڵی پڕم ،ل ه ده‌ردی ئینتیزاره‌که‌ت. وه‌ره‌ز بوو ه گیانی من ل ه شارو هاڕه ،هاڕی ئهو ل ه رۆژی چڵکن و نه‌خۆش و داوویاوی شه‌و ئه‌ڵێم بڕۆم له شاره‌که‌ت، له‌شاری چاو ل ه به‌ر چرای نیئۆن شه‌واره‌که‌ت»... سوار ه له‌م شێعر ه ب ه باشترین شێو ه ل ه تکنیکه‌کانی شێعر وه‌کوو (وه‌زن وته‌سویری خه‌یااڵویی و هه‌روه‌ها قافیه‌ی به‌جێگه‌و ده‌نگدار، که‌ڵکی وه‌رگرتووه)و توانیویه‌تی تابلۆی شێعرێکی جوان بخوڵقێنێت ک ه ده‌کرێ بڵێین یه‌ک ل ه شێعر ه جوان و هه‌رمانه‌کانی شێعری کوردییه. هه‌ربۆیه جیگای خۆیه‌تی ک ه له38مین ساڵیادی کۆچی ئه‌م شاعیروداهێنه‌ر ه جوانه‌مه‌رگ ه یادی که به‌راستی ئه‌گه‌ر مه‌رگ مه‌جالی بدای ه بێ لێ‌بکه‌ین شک ئه‌ده‌ب‌وشێعری کوردی به‌هره‌ی زیاتروبه‌پیت تری له‌م بیرمه‌نده وه‌رده‌گرت. ئه‌مه‌ش ل ه به‌رچاو بگرین که زۆر الیه‌نی شێعری «سواره« هێشتا ب ه شاراوی ماوه‌ته‌و ه ک ه پێویست ه نووسه‌ران‌و ره‌خنه‌گرانی ئه‌م بوار ه زیاتر ئاوڕی لێ بده‌نه‌وه .بۆ به‌رچاو روونی به‌خشین ب ه شاعیرانی ئه‌م سه‌رده‌مه
......
من ئه‌ڵێم: هه‌تا هه‌تای ه ده‌وری جوانی یه! ............................................ ژێده‌ر؛»خه‌و ه به‌ردینه«/
خەونی سەربەخۆیی من بەشێکی زۆر لە کارەکانی خۆمم سەربەخۆ دەکرد .هەموو بەیانیان سەربەخۆ دەم‌و لووتم دەشوشت‌و نانم دەخوارد‌و جلکەکانم له‌به‌ر ده‌کرد .لە ژیانی تاکە کەسی‌دا ئەمەیان ئەوپەڕی سەربەخۆییە .ئەگەر واش مسته‌فا شێخه نەبێت ،خۆ بۆ گەیشتن بە سەربەخۆیی بێ ئەماڵو ئەوال بەرایی و سەرەتایەکی باشە .من خۆم لەگەڵ ئەم ئەمالوئەوالیەش کێشەم هەیە .بە واتایەکی‌دیکە ئەمال یانی ئەم‌دیوە و ئەوالش یانی ئەودیو .دەی ئەگەر وا بێت ،دووالیەکەی دیکە یانی دوو تەنیشتەکە چی لێ‌بکەین؟ کەوابێت لە جیاتی بێ‌ئەمالوئەوال واباشە بێژین بێ‌هەرچوارال .بەم حاڵ و حەساوە دەڵێم سەربەخۆیی بێ چوارال کات‌و سات و هەوڵ و مەوڵی زۆری گەرەکە .جارێ هەر ئەوەندە زۆرە دوای ئەوەی بەیانیان بەزۆر‌و یان بە هۆی زەنگی کاتژمێر لەخەو هەڵدەستی‌و ئەمجارەیان تا دوای خواردنی بەرچایی‌و نانی بەیانی تەواو سەربەخۆی‌و پاشان هەوڵەکان بۆ سەربەخۆیی زیاتر بەردەوام دەبن. دەترسم خوێنەری بەڕێز وا تێبگات باس لە شتی سەیرو سەمەرەی وەک سیاسەت دەکەم .لێتان تێک‌نەچێت من تەنیا دەستەاڵتی ئەوەم هەیە باس لە سەربەخۆیی خۆم لە ژیانی ئاسایی رۆژانەم‌‌دا بکەم .ئەگەر بتوانم سەبەخۆ بخەوم ،لە ناو پێخەفەکەدا سەربەخۆ ئەمدیو ئەودیو بکەم، سەربەخۆ لەخەو هەستم و تا ئێوارە سەربەخۆ کارەکانم ئەنجام بدەم ،ئەوە دیارە بە ئامانج و ئاواتی لەمێژینەم گەیشتووم. سەربەخۆیی بۆ کەسانێکی وەک ئێمە زۆر گرنگە‌و زۆریش خۆشە. ئاخر لەوە خۆشتر هەیە لەماڵەوە بەدڵی خۆت بۆ خوانی نیوەڕۆ لە جیاتی دۆڵمە کاسەیەکی لیپاولیپ ماستاوی پڕ لە قەزوان بخۆی؟ یان لە جیاتی کاتژمێر دوازدەی نیوەشەو ،سەعات حەوتی ئێوارە بچیەناو پێخەف‌و بە کەیفی خۆت رابکشێی‌و پڕ بەدڵ ئەمدیو ئەودیوی بۆ بکەی؟ لە کاتێک‌دا بەم رادەیە لە سەربەخۆیی خۆم دوورم ،ئەمشەو یانی هەر ئەو شەوەی رابرد ،مەبەستم ئەمشەو نا شەوێ دی‌نێیە .خەونێکی خۆشم دیت .بەیانی لەخەو هەستام ئەم گۆرانیەم بیر کەوتەوە کە دەڵێ: ئەمشەو نەبوو شەوێ دینێ /بە خەیاڵ چوومە مەدینێ؟ خزمەت پەریزادەی چینێ. خۆزگە لەم خەونەدا ئێوەش بۆ چەند چرکەیەک لەگەڵم‌دا بوایەن. خەونێکی سیاسی .خەونی سیاسی لە هەموو خەونێک خۆشترە .ئەگەر ئەمجارە بتوانم سەبەرخۆ قسە بکەم ،دەڵێم سیاسەت هەر بە خەون خۆشە. لەم خەونە خۆشەی شەوێ دینێم‌دا هەموو شتێک بەرەو سەربەخۆیی دەڕۆیشت .چەم‌و رووبارەکان سەربەخۆ روویان دەکردە دەریاکان‌و گوێیان بە سەد‌و بەربەندەکان نەدەدا .کەسەکان بە تەنیشت یەکتردا تێدەپەڕین‌و کەس حەقی بەسەر کەسەوە نەبوو .خەڵک لە دەوری رێکخراوی گەورەو بچووک کۆببوونەوە .هیجکام لەو رێکخراو مێکخراوانەش لە ئەمالوئەوال‌و دوو تەنیشتەکەوە فشاریان بۆ نەدەهات .لەخەو هەستام شەاڵڵی ئارەقە بووم .رۆژ درەنگ بوو سەربەخۆیی تاکەکەسیشم لەدەست دا .رۆژ ئەوەندە درەنگ نەمتوانی دەم‌و لووتم بشۆم و نانی بەیانیەکەم بخۆم .ناچار بووم بە پەلە راکەم و ئەوەندە سەربەخۆیەی بەیانیانیشم لەدەست بدەم .لە دوای ئەم خەونە خۆشە خۆم سەر بە کاری رۆژانەم‌و کاری رۆژانەم سەر بە حیزب و رێکخراو و حکوومەتە و رێکخراوەکەشم سەربە ئەمالو ئەوالو ئەم تەنیشت‌و ئەو تەنیشتە‌و ئەمال و ئەوالو ئەو تەنیشت ئەم تەنیشتیشم سەربە ئەمالوئەوال و ئەوتەنیشت‌و ئەم تەنیشتی خۆیانن‌و ئەوانیش نازانم سەربەکوێن. دوای ئەم خەونە ،سەربەخۆیی دەم و لووت شوشتن و نان‌خواردنی بەیانیانم لێ ون بوو لەناو ئەم هەموو سەربەسەرەیەدا ون بوومە نازانم سەربەکوێم.
پێم وای ه ب ه تێپه‌ڕینی كات رووسیا نادیموكراتیك تر ده‌بێ .له‌م واڵته‌دا ده‌ره‌تانی ملمالنێیه‌كی ئازاد بۆ هێزه سیاسییه‌كانی دیك ه نیه .ل ه رووسیا ئازادیی راده‌ربڕین نابینین‌و پرۆسه‌ی ئازادیی زانیاریی چ واتایه‌كی نیه.
ئورووپا بۆ مه‌به‌سته‌كانی له بواری سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌دا پێویستی ب ه بازرگانی هه‌یه ،باشتر وایه كه یه‌كیه‌تییه‌كی گه‌وره‌تری هه‌بێ‌و خه‌ڵكیی زیاتر هان بدا كه بچنه ریزی ئهو یه‌كیه‌تییه‌وه .به‌اڵم بۆ ته‌ندروستی یه‌کیه‌تیی ئورووپا ،ئاسانتر ئه‌وه‌یه كه به بچووكی بیهێڵنه‌وه،
هزر
ژماره٦٢٣ :
10
١٥ی بەفرانباری 1392 ٥ی ژانویەی ٢٠١٤
فرانسیس فۆكۆیاما:
رووسیا پێی باشتر ه دراوسێیه‌كانی ئۆتۆریته‌خواز بن وه‌رگێڕان ل ه فارسییه‌وه :مادح ئه‌حمه‌دی
ئاماژه :زیاتر له دوو ده‌ی ه له‌مه‌وبه‌ر ،ئهو كاته‌ی یه‌كیه‌تیی سۆڤیه‌ت‌و ئابوورییه سوسیالیستییه‌كه‌ی هه‌ره‌سی هێنا‌و له الی‌دا بازاڕی ئازاد و دیموكراسی سه‌ركه‌وتنی به‌رچاویان تۆمار كرد ،فرانسیس فۆكۆیاما پێش بینی ئه‌وه‌ی كرد بوو كه لیبراڵیزم به سه‌ر ئایدۆلۆژیا ره‌كابه‌ره‌كانی‌دا زاڵ ده‌بێ .سه‌ره‌ڕای ئه‌مه فۆكۆیاما له وتووێژێكی تایبه‌ت‌دا لهگهڵ رادیۆی «ئازاد»ی ئورووپای بالڕووس ئهوه شی ده‌كاته‌وه كه دیموكراتیز ه بوون له ئورووپای رۆژهه‌اڵتیی رووسیا به ئاسانی نایه‌ته دی. پرسیار :ئێوه كام یه‌ك ل ه پرۆسه‌ی سیاسی ـ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان له داهاتووی ئورووپای رۆژهه‌اڵت‌و رووسیا به گرنگترین و چاره‌نووس سازترین ده‌زانن؟ فۆكۆیاما :پێم وایه زۆربه‌ی ئهو رووداوانه‌ی كه تا ئێستا روویانداوه ئه‌ڕێنی نه‌بوون .به‌م پێیه لهو كاته‌وه كه «ڤیالدمیر پوتین» له رووسیا بووه‌ته سه‌ركۆمار به‌رده‌وام خه‌ریكین له دیموكراسی دوور ده‌كه‌وینه‌وه‌‌و من له سه‌ر ئهو باوه‌ڕه‌م كه به تێپه‌ڕینی كات رووسیا نادیموكراتیك تریش ده‌بێ .له‌م واڵته‌دا ده‌ره‌تانی ملمالنێیه‌كی ئازاد بۆ هێزه سیاسییه‌كانی دیكه نییه .له رووسیا ئازادیی راده‌ربڕین نابینین‌و پرۆسه‌ی ئازادیی زانیاریی چ واتایه‌كی نییه. «ئۆكرانیا»ش بێ هیوایی لێ ده‌باری، چونكه من پێم وایه ئه‌م واڵته ساڵی 2003 هه‌لێكی بۆ وه‌ده‌ستهێنانی دیموكراسی راسته‌قینه له ده‌ست دا .به‌م حاڵه‌ش له كاتی دوایین هه‌ڵبژاردن و سه‌ركه‌وتنی «ڤیكتۆر یانوكۆڤیچ» له ساڵی 2010ـه‌وه ،ناوبراو نه‌یشاردۆ‌ته‌وه كه هێشتاش غه‌ریزه‌ی ئۆتۆریته‌خوازی له ناخی دایه. پرسیار :بۆ زۆربه‌ی واڵتانی دوای سۆڤیه‌ت (پسا سۆڤیه‌ت) له به‌رده‌م مه‌ترسی دیكتاتۆری دان؟ فۆكۆیاما :پێم وایه چه‌ند هۆكاری هه‌یه :یه‌كه‌م هۆكاری ئه‌وه‌یه تێكۆشان بۆ پێكهێنانی دیموكراسی‌و پرۆسه‌ی په‌ڕینه‌وه بۆ دیموكراسی بێ سه‌روبه‌ره‌یی‌و تێكه‌‌و لێكه‌ی زۆری پێوه دیار بووهو پێم وایه هێزه دیموكراتیكه‌كانیش بۆ خۆیان یه‌كگرتوو نه‌بوون‌و كۆمه‌ڵێك هه‌ڵه‌یان كردوه .بۆ وێنه له ئۆكرانیا ،هاوپه‌یمانی پرته‌قاڵی له ناو خۆیدا ناكۆكی تێكه‌وت‌و ئه‌ركی حكوومه‌ت كردنی به باشی بهڕێوه نه‌برد. سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش پێم وایه كێشه‌ی دامه‌زراوه‌گه‌لی نه‌بوونی سه‌ره‌كی، به‌هێزه له سه‌رده‌می كۆمۆنیسته‌كان و یه‌کیه‌تیی سۆڤیه‌ت‌دا .بۆیه حیزبی سیاسی جۆراوجۆر له‌وێ سه‌ریان هه‌ڵ‌نه‌دا، كۆمه‌ڵگایه‌كی مه‌ده‌نیی ئه‌وتۆ به‌دی نه‌ده‌كرا و ئه‌گه‌ریش بووبێ زۆر الواز بوو .ئێوه ده‌وڵه‌تێكی زۆر سه‌ركوتكارتان هه‌بوو، به‌اڵم توانای خزمه‌تگوزارییه‌كی باشی نه‌بوو و گه‌نده‌ڵ بوو ،بێ یاسا بوو .به‌م
پێیه ئه‌گه‌ر دونیای كۆمۆنیزمی پێشوو لهگهڵ ئه‌مریكای التین له دوو ده‌یه‌ی 60 و 70ی سه‌ده‌ی رابردوو به‌راورد بكه‌ین كه له ژێر ده‌سه‌اڵتی دیكتاتۆری‌دا بوون جیاوازییه‌كی ئه‌وتۆ به‌دی ناكرێ .دووریش نیه كه له داهاتوودا شتی وا روو بدا به‌اڵم پێكهێنانی ئه‌م دامه‌زراوه‌گه‌له زۆر ئه‌سته‌مه و كاتێكی زۆریشی ده‌وێ. پرسیار :هه‌ڵه‌كانی ئه‌مریكا له ناوچه‌كه‌دا چ بوون؟ فۆكۆیاما :پێم وایه كۆمه‌ڵێك هه‌ڵه له سیاسه‌ت و بۆچوونه‌كانی‌دا هه‌بوون .زۆربه‌ی ئه‌مریكییه‌كان له بواری سیاسه‌ت‌دا ،پێیان وابوو ،ئه‌گه‌ر ته‌نیا له چنگی دیكتاتۆری رزگار بن ئه‌وا دیموكراسی راسته‌قینه وه‌دی دێ .هه‌روه‌ها پێم وایه وه‌ك پێویست گرنگی به پێكهێنانی رێكخراوه دیموكراتیكه‌كان نه‌ده‌درا. پێم وایه ده‌كرا ویالیه‌ته یه‌كگرتووكانی ئه‌مریكا باشتر مامه‌ڵه لهگهڵ بارودۆخه‌كه‌دا بكا ،بهتایبهتی له رۆژانی سه‌ره‌تای ده‌یه‌ی 1990دا له رووسیا ده‌یتوانی یارمه‌تی دانانی بناغه‌یه‌كی پته‌وه بۆ دیمواسی بدا .و له بواری سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌دا، پێم وایه زۆربه‌ی رووسه‌كان به هۆی په‌ره‌گرتنی ناتۆ و ...له به‌رامبه‌ر ویالیه‌ته یه‌كگرتووه‌كان‌دا راوه‌ستان .ئێستا له‌م باره‌وه ناكۆكی هه‌یه ،چونكه له ئورووپای رۆژهه‌اڵت ئهوه شتێكه كه تا ئاستێكی زۆر رچاو كرابوو ،به‌اڵم به‌دڵنیاییه‌وه رووسه‌كانی له مه‌ڕ مه‌به‌سته‌كانی رۆژئاوا و ...تووشی دوو دڵی كرد. پرسیار :باسی ئه‌وه‌تان كرد كه رووسیا خه‌ریكه له دیموكراسی دوور ده‌كه‌وێته‌وه .ئه‌رێ ئهو راستییه‌ش كه رووسیا ل ه الیه‌ن واڵتانی ئۆتۆریته‌خوازه‌وه ده‌وره دراوه و پشتگیریان لێ ده‌كا ،خزمه‌تی پته‌وه كردنی مه‌یلی ئۆتۆریته‌خوازه‌كان له‌م واڵته‌دا ده‌كا؟ فۆكۆیاما :پێم وایه هه‌ر وایه. بوونی جۆره‌ها دیموكراسی راسته‌قینه له سنووره‌كانی رووسیا به قازانجی ئهو واڵته نییه ،چونكه كۆمه‌ڵێك سیگناڵی هه‌ڵه بۆ خه‌ڵكی ئهو واڵته ده‌نێرێ .بۆیه پێم وایه ئهو ئه‌گه‌ره دروسته كه رووسیا پێ باشتره دراوسێیه‌كانی ئۆتۆریته‌خواز بن. من پێم وایه له بواری هه‌وڵدان بۆ پێكهێنانی ناوچه‌یه‌كی ئازادیی تیجاری‌و یان فه‌زای ئابووری و یه‌كگرتووی ئهو فه‌زایه، له رێگای سیاسه‌ته‌كانی وزه‌‌و له رێگای گواستنه‌وه و ...هاوكاری نێوان رووسیا ئه‌م دیكتاتۆرییانه روو له زیادبوونه. پرسیار :ئێستا له ده‌ره‌و ه هه‌موو روانگه‌كان له سه‌ر رووسیا چڕ بووه‌ته‌وه .ئه‌رێ ئه‌گه‌ری ئهوه هه‌یه ئه‌مه ببێته هۆی ئهوه كه رووسیا له رووی خۆپارێزییه‌وه به شێوه‌ی سیستماتیك تر و به وردبینییه‌كی زیاتره‌وه پشتگیری گۆڕانكارییه دیموكراتیكه‌كان له واڵتانی دراوسێی دا بكا؟ فۆكۆیاما :ویالیه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا كۆمه‌ڵێك یارمه‌تی دیاری بۆ
پشتگیری كردنی دیموكراسی ته‌رخان كردوه ،به‌اڵم وه‌ك ده‌زانن ئه‌مه كاردانه‌وه‌ی جۆراوجۆری لێ‌كه‌وته‌وه ،هه‌موو واڵتان یاسایه‌كیان دانا كه وه‌رگرتنی پاره‌ی بۆ گرووپه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی قه‌ده‌غه كرد .له واڵتگه‌لێكی وه‌ك ئۆكرانیا و جۆرجیا ته‌نیا رێگا چاره ئهوه بووه كه ببنه ئه‌ندامی ناتۆ .له بنه‌مادا پێم وایه ده‌كرێ ئه‌مه بیرۆكه‌یه‌كی باش بێ. به‌اڵم له كرده‌وه‌دا ،كارێكی وشیارانه نه‌بوو ،چونكه له راستیدا ناتۆ په‌یمانێكی سه‌ربازییه كه سه‌رجه‌م ئه‌ندامانی ناتۆ
ئه‌م یه‌كیه‌تییه ،به هۆی گه‌نده‌ڵی‌و كرداری دامه‌زراوه‌كانی خۆیانه‌وه وه‌دواكه‌وتن. به‌و بۆنه‌وه كه ئورووپا بۆ مه‌به‌سته‌كانی له بواری سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌دا پێویستی به بازرگانی هه‌یه ،باشتر وایه كه یه‌كیه‌تییه‌كی گه‌وره‌تری هه‌بێ‌و خه‌ڵكیی زیاتر هان بدا كه بچنه ریزی ئهو یه‌كیه‌تییه‌وه .به‌اڵم بۆ ته‌ندروستی یه‌کیه‌تیی ئورووپا ،ئاسانتر ئه‌وه‌یه كه به بچووكی بیهێڵنه‌وه ،چونكه له‌م حاڵه‌ته‌دا به‌رز راگرتنی ستاندارده‌كانی ناو یه‌كیه‌تییه‌كه ئاسانتره .به‌م پێیه ئه‌وان ده‌بێ هاوسه‌نگیی
به‌رده‌ست دایه كه نیشان ده‌ده‌ن ل ه درێژماوه‌دا ،ئهو كاته‌ی ئه‌م بیره‌وه‌رییانه له بیر بكرێن و خه‌ڵك بتوانن هه‌ست به سه‌قامگیری واڵته‌كه‌یان بكه‌ن و بارودۆخی ئابووری تاراده‌یه‌ك باش بێ ،ئهو كاته بیر له بابه‌تگه‌لی دیكه‌ی وه‌ك به‌شداریی سیاسی ،ئازادیی زیاتر ،هه‌ڵبژارده‌كانی تاك زیاتر هیوا به ژیان په‌یه‌دا ده‌ك هن‌و دوای ئهوه ئیدی به ئاسانی ده‌وڵه‌ته ئۆتۆریته‌خوازه‌كان قبووڵ ناكه‌ن. به‌اڵم وه‌ك ده‌زانن ئه‌م رووداوانه به شێوه‌ی خۆبه‌خۆ روو ناده‌ن .وا نیه كه ئێوه له داهات و خوێنده‌واریدا خاوه‌ن ئاستێكی دیاری كراو بن‌و دوای ئهوه به شێوه‌ی ئۆتۆماتیك ببنه الیه‌نگری دیموكراسی. كێشه‌كه زۆر ئاڵۆزتره. پرسیار :له‌م پێوه‌ندییه‌دا ل ه داهاتوودا چین به چ شێوه‌یه‌ك كاریگه‌ریی له سه‌ر ئه‌م ئاڵوگۆڕانه ده‌بێ؟ فۆكۆیاما :پێم وایه چین‌و مۆدێلی چینی له ده ساڵی داهاتوودا رۆژگه‌لێكی سه‌ختیان له به‌رده‌م دایه .چونكه مۆدێله ئابوورییه‌كه‌یان وه‌ك رابردوو به باشی چاالك نییه .رێژه‌ی گه‌شه داده‌به‌زێ .ئێستا توێژی ناوه‌ڕاستی خودی چین زۆرن. سه‌ره‌ڕای ئهوه ئه‌وان زۆر پشتیوانی رێژیم بوون ،به‌اڵم پێم وانییه به‌م دابه‌زینه ئابوورییه‌ی ئێستا ،ئه‌م دۆخه زۆر بخایه‌نێ. بۆیه پێم وانییه كه له ماوه‌ی 10 ساڵی داهاتوودا چین ئاڵترناتیڤێكی باش بێ بۆ دیموكراسی رۆژئاوا.
له كاتێك‌دا كه یه‌كێك له واڵتانی ئه‌ندام هێرشی بكرێته سه‌ر ،له سه‌ریانه بۆ پشتگیری كردنی ئه‌م واڵته بچنه شه‌ڕه‌وه، و من پێم وایه له كرده‌وه‌دا نه‌ده‌كرا هیچ كام لهو واڵتانه وه‌ك ئه‌ندامیی ناتۆ وه‌ربگیردرێن .یه‌کیه‌تیی ئورووپا بابه‌تێكی جیاوازه ،چونكه ئهو یه‌كیه‌تییه په‌یمانێكی سه‌ربازی نیه. من پێم وایه كۆمه‌ڵێك كار هه‌یه كه ده‌كرا ئورووپاییه‌كان بۆ هاندانی ئهو دامه‌زراوانه و بۆ ئه‌وه‌ی (ئهو دامه‌زراوانه) رێچكه‌یه‌كی دیموكراتتر بگرنه به‌ر له سه‌رجه‌م ئهو واڵتگه‌له‌دا (بهتایبهتی ئۆكرانیا) جێبهجێ بكه‌ن .به‌اڵم له كۆتایی‌دا له سه‌ر ئهو باوه‌ڕم كه كارته‌كانی ئورووپا و ئه‌مریكا له‌م به‌شه له جیهاندا سنوورداره. پرسیار :بۆ یه‌کیه‌تیی ئورووپا داوا له ئۆكرانیا یان بالڕووس ناكا كه ببنه ئه‌ندامی ئه‌م یه‌كیه‌تییه؟ فۆكۆیاما :پێم وایه هۆكاره‌كه‌ی به ته‌واوه‌تی روونه .زۆربه‌ی ئورووپاییه‌كان پێیان وایه كه ئهو یه‌كیه‌تییه به خێراییه‌كی ئێجگار زۆره‌وه په‌ره‌ی سه‌ندووه .ره‌نگه نه‌ده‌بوو یۆنان وه‌ك ئه‌ندام وه‌ربگرن ،یان النی كه‌م نه‌ده‌بوو ئه‌ندامێتیی ئهو واڵته له ناوچه‌ی یۆرۆ په‌سه‌ند بكه‌ن .ئێستاش زۆربه‌ی خه‌ڵك پێیان وایه كه بۆلگاریا و رۆمانیا زووتر لهو كاته‌ی كه دیاری كرابوو وه‌رگیران ،چونكه كاتێك بوون به ئه‌ندامی
له نێوان ئه‌م دوو خاڵه‌دا رابگرن. پرسیار :به ئاماژه به بۆچوونه‌كانی به‌ڕێزتان له‌مه‌ڕ رۆڵی توێژی ناوه‌ڕاست له گۆڕانكارییه دیموكراتیكه‌كان‌دا، ئه‌رێ توێژی ناوه‌ڕاست له‌م ناوچه‌یه‌دا جیاوازییه‌كی به‌رچاویان لهگهڵ هاوتا تورك‌و یان به‌رازیلییه‌كانی خۆیان هه‌یه؟ فۆكۆیاما :توێژی ناوه‌ڕاست له به‌شه جۆاراوجۆره‌كانی جیهاندا زیاتر وه‌ك یه‌ك ده‌جووڵنه‌وه ،بۆیه پێم وانییه ئه‌م توێژه له بالڕووس ،رووسیا ،چین ،به‌رازیل و توركیا جیاوازیی بنه‌ڕه‌تییان هه‌بێ .پێم وایه ئهو خه‌ڵكه‌ی كه ئاستی خوێنده‌وارییان به‌رزه خاوه‌ن داراییه‌كی زیاترن ،بۆ وێنه خاوه‌نی خانوویه‌ك ،ئۆتۆمبیل و ...هتدن. ئه‌وان له‌مه‌ڕ سیاسه‌ت زیاتر نیگه‌رانن، چونكه بایه‌خی سامانه‌كانیان گۆڕانكاری به‌سه‌ردا دێ .به‌و حاڵه‌ش ئه‌م خاڵه زیاتر گرێدراوی ئه‌زموونه تایبه‌ته‌كانی ئه‌وانه. خه‌ڵكی زۆر له توێژی ناوه‌ڕاست له رووسیا ده‌ژین .ئهو خه‌ڵكه سه‌رده‌می «بوریس یلتسیین» یان له ده‌یه‌ی 1990 دا ئه‌زموون كردوه‌‌و ئاڵۆزیی ئابووری‌و الوازیی ده‌ره‌كی ئهو كات وه‌بیر دێننه‌وه. ئه‌وان ئه‌زموونی تێكه‌ڵكردنی ئهو هه‌لومه‌رجه تاڵه‌یان لهگهڵ دیموكراسی هه‌یه ،بۆیه به‌شێكیان وازیان له پشتگیری كردنی پوتین هێنا. به‌اڵم پێم وایه به‌ڵگه‌ی زۆر له
پرسیار :ئێوه له لێكدانه‌وه‌كانتان‌دا زیاتر گه‌ڕانه‌وه سه‌ر پوتین و یانكوڤیچ، به‌اڵم قه‌ت ئاماژه‌تان به «لوكاشێنكۆ»، سه‌ركۆماری بالڕووس نه‌كرد‌و ئه‌مه‌ش باوه .هۆكاری ئه‌م بابه‌ته بۆ چ ده‌گه‌ڕێته‌وه؟ فۆكۆیاما :به باوه‌ڕی من هۆكاره‌كه‌ی ئه‌وه‌یه كه له رووسیا و ئۆكرانیا به‌ڕاستیی له كاتێكی دیاری كراودا هیوایه‌كی زۆر بۆ پێكهێنانی دیموكراسی هه‌بوو .بۆیه ئهو كاته‌ی كه پوتین له الیه‌ن یلتسینه‌وه دانرا ،زۆربه‌ی خه‌ڵك هیوایان به‌وه بوو كه ره‌نگه ئه‌م پیاوه بتوانێ ئاڵوگۆڕ له هه‌ندێ له جمگه‌كانی ئهو سیستمه له رووسیا بكا و دیموكرات بمێنێته‌وه .به هه‌مان شێوه له ئۆكرۆانیاش دوای شۆرشی پرته‌قاڵی خه‌ڵك هیوایه‌كی زۆریان هه‌بوو. به‌اڵم به داخهوه له بالڕووس پیاوێك ده‌سه‌اڵتی به ده‌سته‌وه‌یه كه له كاتی هه‌ره‌سهێنانی كۆمۆنیزمه‌وه، ده‌سه‌اڵتی ئهو واڵته‌ی به ده‌سته‌وه‌یه .بۆیه به‌رده‌وام وه‌ك واڵتێك سه‌یر ده‌كرێ كه قه‌ت سه‌ركه‌وتنێكی گه‌وره‌ی وه‌ك ئه‌وه‌ی له رووسیا و ئۆكرانیا رووی دا ،ئه‌زموون نه‌كردوه. من كۆمه‌ڵێك خوێندكارم هه‌بوو كه خه‌ڵكی بالڕووس بوون و لهگهڵ خه‌ڵكی بالڕووس قسه‌م كردوه ،هه‌وڵم ئهوه بوو بزانم كه بۆ ئه‌م واڵته رێگایه‌كی جیاواز له رێگه‌ی رووسیا و ئۆكرانیای گرته‌به‌ر ،به‌اڵم هێشتا هیچ وه‌اڵمێك ده‌ست نه‌كه‌وتووه. ـــــــــ سه‌رچاوه :دیپلۆماسی ئێرانی
کۆماری ئیسالمی وا ترسی ل ه پیریی کۆمه‌ڵگه‌ی ئێران هه‌یه و ل ه جیاتی ئاوا به‌په‌ل ه ئه‌م بڕیاره بدا ،ئایا بیری ل ه ژیانی ئهو هه‌موو منداڵ ه
9
ره‌شورووته‌ی سه‌رشه‌قامه‌کان کردباو‌ه باشتر نه‌بوو؟ ئه‌مڕۆ کۆمه‌ڵگه‌ی ئێران لهگهڵ زۆر قه‌یران و مه‌سائیلی کۆمه‌اڵیه‌تی ده‌ست‌و په‌نج ه نه‌رم ده‌کا ،وه‌ک ژماره622 : ١٥ی بەفرانباری ١٣٩٢ ٥ی ژانویەی ٢٠١٤
کۆمه‌اڵیه‌تی
بێکاری ،هه‌ژاری ،فه‌ساد ،ئێعتیاد ،قاچاغی ماده‌ی هۆشبه‌ر ،دزی ،هه‌زینه‌ی زۆری داوده‌رمان و دوکتورو ....ئایا باشتر نه‌بوو جارێ چاره‌یه‌ک بۆ ئه‌م گرفتان ه ببینێته‌و‌ه تاکوو خه‌ڵک به‌بێ نیگه‌رانی ل ه داهاتووی
سیاسه‌تی «نوێ»ی کۆنه‌خوازان!
کویستان فتوحی کۆماری ده‌سه‌اڵتدارانی ئیسالمی ل ه سیاسه‌تی« :بچ ه کمتر زندگی بهتر» «منداڵی که‌متر ژیان باشتر»! په‌شیمان بوونه‌وه .دروشمی تازه‌یان ئه‌مه‌یه« :فرزند بیشتر ،زندگی شادتر» (منداڵی زۆرتر ،ژیان شادتر)! به‌ڵێ ئه‌مه دروشمی تاز ه و سیاسه‌تی کۆماری ده‌سه‌اڵتدارنی نوێی ئیسالمییه. ب ه قسه‌ی به‌رپرسانی ئێران، به‌پێی ئهو لێکدانه‌وانه ک ه ل ه سه‌ر رێژه‌ی حه‌شیمه‌تی ئێران کراون نیشاندراوه ،کۆمه‌ڵگه‌ی ئێران به‌ره‌و پیری هه‌نگاو ده‌نێ .ده‌گوترێ تا ساڵی 1410ده‌چێت ه مه‌رحه‌له‌ی یه‌که‌می پیرییه‌وه .ئهو نیشانانه بۆت ه هۆی ئهو ه سیاسه‌تداڕێژه‌ران و بڕیاربه‌ده‌ستانی واڵت بۆ رێگرتن له‌م دیارده‌ی ه زۆر به‌په‌ل ه هێندێک هه‌نگاوی به‌په‌ل ه بۆ رێگرتن له پیربوونی کۆمه‌ڵگه‌ی ئێران
هه‌ڵێننه‌وه ،وه‌ک :ده‌رمان و کۆنترۆڵی ژن هه‌ر ل ه سه‌ره‌تای دووگیانی‌دا تاکوو دووساڵی دایک و منداڵ ب ه خۆڕایی ،زیادبوونی مه‌ره‌خه‌سی زایمان ل ه 6مانگه‌و ه ب ۆ 9مانگ و مه‌ره‌خه‌سی 21مانگ بۆ دایک به‌بێ حوقووق و هه‌روه‌ها ل ه گه‌اڵڵه‌که‌ش‌دا دوو حه‌وتوو مه‌ره‌خه‌سی زایمان ب ۆ باوکیش له‌به‌رچاوگیراوه و کۆمه‌ڵێک ئاسانکاری دیکه. عه‌لی خامنه‌یی رێبه‌ری کۆماری ئیسالمی ،ره‌خنه‌ی ل ه سیاسه‌ته‌کانی رێژیمه‌که‌ی ب ه نیسبه‌ت کۆنترۆڵی رێژه‌ی حه‌شیمه‌تی واڵت هه‌یه و ن ل ه ده‌یه‌ی درێژه‌ی ئهو سیاسه‌ته‌یا حه‌فتادا وه‌ک خه‌تایه‌ک چاو لێ‌ده‌کا و ده‌ڵێ منیش وه‌ک به‌رپرسانی دیکه‌ی واڵت لهو خه‌تایه‌دا شه‌ریکم و ده‌بێ داوای لێبوردن ل ه خودا بکه‌ین. ل ه پاشگه‌زبوونه‌و ه بۆ سیاسه‌تی کۆنترۆڵی حه‌شیمه‌ت، رێبه‌ری کۆماری ئیسالمی ل ه مانگی گه‌الوێژدا ده‌ستووراتێکی ده‌رکرد و پاشان وه‌زاره‌تی بێهداشت هه‌موو ئهو بڕیارانه‌ی پێشووی ل ه پێوه‌ندیی ڵ کۆنترۆڵی حه‌شیمه‌ت‌د‌ا بێ له‌گ ه
ئێعتبار زانی و مه‌جلیسی شوورای «تنظیم ئیسالمییش گه‌اڵڵه‌ی
خانواده»ی که چه‌ندین ساڵ بوو کاری فه‌رهه‌نگیشی له‌په‌نا‌دا ده‌کرا، به‌بێ گوێدانه کاریگه‌ریی ه خراپه‌کانی ئه‌م بڕیاره نوێیه‌یان ،هه‌ڵوه‌شانده‌وه. کۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌مڕۆی ئێران له‌حاڵی تێپه‌رێن ل ه سوننه‌ت به‌ره‌و
بناغه‌کانی مۆدێرنیته‌یه. بیروباوه‌ڕه کلیشه‌ییه‌کان،
فکری، شێوه‌و
تایبه‌تمه‌ندیی ژیان و ره‌فتاری پیاوان و ژنان ،هه‌مووی جیاوازه لهگهڵ بنه‌ماڵ ه و پێشینیانی خۆیان‌و ته‌نانه‌ت جیاوازیی زه‌ق به‌دیی ده‌کرێ. به‌نیسبه‌ت بنه‌ماڵه‌یی پێوه‌ندیی پێشوو الواز بووه ،تاکگه‌رایی په‌ره‌ی
منداڵێک بڕوانن ک ه ده‌یهێننه سه‌ر دنیا؟! سه‌ندوه ،ژنان له هه‌موو بواره‌کانی ئابووری ،کۆمه‌اڵیه‌تی ،فه‌رهه‌نگی به‌رچاویان به‌شداریی و....دا ههیهو رێژه‌ی ژنانی خوێنده‌وار ل ه پله‌کانی به‌رزدا زۆر زیادی کردوه، زۆربوونی خوێنده‌واری ب ه رێژه‌ی %93ه %17.2 .حه‌شیمه‌تی پیاوان و %17.4حه‌شیمه‌تی ژنان پله‌ی به‌رزی خوێنده‌وارییان هه‌یه ،به‌کاربه‌رانی ئینترنێت ل ه ئێران 11میلیۆن و221 هه‌زار ک هس‌و ده‌رسه‌دی ئهو بنه‌مااڵنه‌ی کامپیوتێریان هه‌ی ه %33.4ن. به‌کاربه‌رانی ئینترنێت %30ن و.... ئه‌م ئامارانه ل ه بواری فه‌رهه‌نگییه‌و ه ده‌توانن شاهیدی گۆڕانێکی قووڵ بن له کۆمه‌ڵگه‌ی ئێران‌دا. مادام ساختاری کۆمه‌اڵیه‌تی، فه‌رهه‌نگی ،بنه‌ماڵه‌یی‌و ئابووری گۆرانی به‌سه‌ردا هاتوه ،سیاسه‌تی تازه‌ی کۆماری ئیسالمی به نیسبه‌ت رێژه‌ی زۆربوونی حه‌شیمه‌ت ،ناتوانێ ب ه ئاسانی جێ بگرێ‌و خه‌ڵک پێشوازی لێ بکه‌ن .خه‌ڵک منداڵی نابێ بۆ ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر شه‌قامه‌کان له‌شی ناسکیان له‌به‌ر سه‌رماو گه‌رمای تاقه‌تپرووکێنی کووره‌خانه‌کان سه‌رشه‌قامه‌کان‌و بژاکێن! ئێستاش ب ه هه‌زاران بنه‌ماڵ ه ل ه شاره‌کان هه‌ن شوێنێکیان نی ه بۆ حه‌وانه‌وه ،به‌هه‌زاران بنه‌ماڵه هه‌ن ئیحتیاجی نانێکن بۆ تێرکردنی سکیان
مندااڵنی شیناوێ و شینی رۆژهەاڵتی کوردستان رێبوار مەعروف‌زادە لە کاتژمێر ٨ی بەیانی رۆژی چوارشەممە، سۆبەی ساڵی،١٣٩١ سەرماوەزی ١٥ی قۆتابخانەیسەرەتایی کچانەی «انقالب اسالمی» شیناوێی پیرانشار ئاگری گرت‌و کارەساتێکی مرۆیی لێ‌کەوتەوە .لە ٣٧قۆتابی کچی ئەو قۆتابخانەیە ٢٨یان تووشی سووتانی قورس بوون .ئەو ٢٨ کەسە بۆ نەخۆشخانەی «ئیمام خۆمەینی» ورمێ بەرێ کران کە بە وتەی جەعفەری ،جێگری بەرپرسی ئەو نەخۆشخانەیە ١٢ ،کەس لەو قۆتابیانە بە هۆی قۆرسی برینەکانیان بۆ نەخۆشخانەی «سینا»ی تەورێز نێردران کە بەداخەوە چوار رۆژ دواتر یەکێک لەو قۆتابیانە بە ناوی «سەیران یگانە» لەو نەخۆشخانەیە گیانی لە دەست دا.قۆتابییەکی دیکەش بە ناوی «سارینا رەسوولزادە» لە هەشتی بەفرامباری هەر ئەوساڵەدا گیانی لە دەست دا.بارودۆخی دوازدە کەس لەو قۆتابیانە پاش تێپەرینی زیاتر لە یەکساڵ بە سەر ئەو کارەساتەدا هەروا زۆر خراپە‌و پێویستیان بە نەشتەرگەری هەیە کە بریتین لە :فەریدە ئومیدوار ،ئامین ئەراک، نادیا ساڵح ،موبینا پڕکەم ،ئامین ئیسماعیل پوور، مەهناز محەممەدپوور ،سیما شادکام ،سیما مورادی، ئارەزوو تاهیر ئابادی ،شادی ئیبراهیمیان ،ئەسرین مەعرووفی و ئەسماعە دەروی. لە رۆژی سێشەممە ٣ی بەفرانبارساڵی ١٣٩٢دا ،بنەماڵەی ئەو قۆتابیانە لەگەڵ منداڵەکانیان بە هۆی واڵمدەرنەبوونی وەزارەتی پەروەردە‌و وەزارەتی تەندروستی لەهەمبەر ئەنجامدانی نەشتەرگەری پێویست بۆ ئەو قۆتابیانە لە پێش دەفتەری سەرۆک کۆماری ئێران مانیان گرت‌و توانیان چاویان بە محەممەد رەزا نەهاوەندیان، سەرۆکی دەفتەری ڕووحانی ،بکەوێ .نەهاوەندیان بەلێنی داوە کە دەوڵەت یەک میلیارد تمەن بۆ نەشتەرگەری ئەو قۆتابیانە بدا‌و ئەو مندااڵنە ئێستا لە نەخۆشخانەی «محب» ی تاران چارەسەریان بۆ دەکرێ .ئەوەی جێی تێرامانە ئەوەیە کە لە ماوەی ئەو یەکساڵەدا لە الیەن دەوڵەته‌و‌ه بۆ ئەو مندااڵنە چ کراوە ،ئۆپۆزیسیۆن و چاالکانی سیاسی‌و مەدەنی کورد بە نیسبەت ئەو کارەساتە چیان کردوە و
ئێستا چ دەتوانن بکەن. پۆزیسیۆن و مندااڵنی شێناوێ بە هۆی نارەزایەتی بەشێک لە چاالکانی نێوخۆ و نوێنەرانی پارڵمانی ئێران بە نیسبەت سووتانی قۆتابیانی شیناوێ ،حەمید رەزا حاجی بابایی وەزیری پەروەردە دەوڵەتی ئەحمەدی نیژاد بە باڵوکردنەوەی نامەیەک داوای لێبوردنی کرد، بەاڵم دوای ئامادەبوونی لە پارڵمان هەوڵی دا ئەو بابەتە وەک رووداوێکی نەخوازراو کە رەنگە لە هەر شوێنێکی دیکە ڕوو بدا نیشان بدا .ئەو باسی لەوە کرد کە ئەو خوێندنگەیە ستانداردی پێویستی هەبووە و سه‌رایدار خۆڵی ڕاهێنانی پێویستی دیوە کە چۆن لە کاتی هەر ڕووداوێک‌دا هەڵسوکەوت بکا‌و ئەمنییەتی خوێندنگە بپارێزێ .دیارە ناوی ماموستای ئەو قۆتابیانە‌و سه‌رایداری قۆتابخانەکە تا ئێستاش بە نهێنی ماوەتەوە و ئەوان لەو پێوەندییەدا هیچ ڕوونکردنەوەیەکیان بە ڕای گشتی‌و میدیاکان نەداوە. ئەو مندااڵنە پاش تێپەرینی ٩مانگ تەنیا دوو نەشتەرگەریان بۆ ئەنجامدرا‌و لەو ماوەیەدا بنەماڵەکانیان بۆ وەرگرتنی بودجەی پێویست بۆ نەشتەرگەری منداڵەکانیان لە رێگای نێوان پێرانشار و تاران‌دا ،لە نێوان وەزارەتی پەروەردە و تەندروستی‌دا سەرگەردان بوون. هەروەها بە هۆی ئەوەی دەوڵەتی ئەحمەدی نیژاد لە ٦مانگی کۆتایی خوێ‌دا بوو ،کۆماری ئیسالمی بە تایبەتی رێبەری نیزام دەیویست بە هەر شێوەیەک بێ تەمەنی ئەو دەوڵەتە کۆتایی بێ و کێشەکانی نێوان دەوڵەت‌و دەزگاکانی دیکە کۆتایی بێ .هەر بۆیە بابەتی لە کارالبردنی وەزیری پەروەردەش وەک کارێکی ناپێویست‌و ناکاریگەر نیشان درا .دیارە هەولێکی سیاسی-میدیایی گەورەش هەم لە الیەن کۆماری ئیسالمی‌و هەمیش لە الیەن میدیای فارسی زمان درا کە ئەو ڕووداوە وەک هەر ڕووداوێکی ناخۆشی دیکە لە خوێندنگەکانی ئێران نیشان بدرێ و رەهەندەکانی ئەو کارەساتە بچووک بکاتەوە .بە پێی وتاری حوسێن حوسێن زادە شەش ڕووداوی سووتانی قۆتابیان لەده‌ورانی کۆماری ئسالمی ڕووی داوە ،بەاڵم سووتانی مندااڵنی شیناوێ خراپترین ڕووداوی سووتانی قۆتابیان لە مێژووی کۆماری ئیسالمی بووە .چارەسەری ئەو مندااڵنە ئێستاش لە باری پزیشکی و حقووقییەوە ناروونییەکی زۆری پێوە دیارە و رەنگە دەرمانی ئەو
قۆتابیانە ٣تا ٥ساڵ درێژە بکێشێ. مندااڵنی شیناوێ و چاالکانی سیاسی و مەدەنی کورد بە پێی ئەوەی سووتانی قۆتابیانی شیناوێ خراپترین ڕووداو لە خوێندنگەکانی ئێران لە مێژووی کۆماری ئیسالمی‌دا بوو کەوایە پۆتانسیەلێکی زۆی هەبوو بۆ ئەوەی چاالکانی سیاسی‌و مەدەنی کورد کاری لە سەر بکەن .هەرچەند حیزبەکانی رۆژهەاڵتی کوردستان لەو پێوەندییەدا ڕاگەیەندراویان دەرکرد‌و لە تەلەڤیزیۆن و رۆژنامەکانیان‌دا باسی مندااڵنی شیناوێیان کرد بەاڵم ئەو زانیاریانەی ئەوان نەک تازەتر لە زانیارییەکانی میدیا فارسەکان نەبوو بگرە زۆر جار ئەو زانیارییانە لەوان وەرگیرابوون .هەروەها لە الی هیچ کام لەو حیزبانە بابەتی مندااڵنی شیناوێ نەبوو بە بابەتی کاری گرینگ کە گرووپی کاری بۆ دیاری بکەن‌و بە بەردەوامی زانیاری تازە بە نیسبەت دۆخی ئەو قۆتابیانە باڵو بکەنەوە .لەو ماوەدا کە ئەو قۆتابیانە لە ئیسفەهان‌و تاران بوون کەمترین ڕاپۆرت لەو قۆتابیانە لە میدیای کوردیدا باڵو بۆوە. ئەو کەسانەی هاوكاری ئەو مندااڵنەیان کرد لە باری میدیایی پشت گوێ خران‌و خۆدی میدیای کوردیش نەیتوانی هوشیاری‌و ویژدانی نەتەوەیی-مرۆیی رۆژهەاڵتی کوردستان لەو پێوەندییەدا بهەژێنێ. لە راستیدا تاکوو ئێستا کەیسی سووتانی مندااڵنی شیناوێ زیاتر لە هەر کەیسێکی دیکە
نیشانی داوە کە چاالکانی مەدەنی‌و سیاسی کوردستان توانای خاوەندارێتی کردنی میدیایی رۆژهەاڵتی کوردستانیان نەبووە و نیە .کەیسی زیندانیانی سیاسی زۆر زووتر دەبێتە هەوێنی چاالکی نواندن‌و ئەو چاالکییەی بە شیوەیەکی ڕوونتر و توندتر مەحکووم بکا و بە واتایەکی دیکە لە رەهەندێکی سیاسی ڕوونتر بەهرەمەند بێ زیاتر لە الیەن چاالکانی سیاسی پێشوازی لێ‌دەکرێ. کەیسی مندااڵنی شیناوێ لە باری گرینگییەوە لە کەیسی لەسێدارەدانی زیندانیانی سیاسی کەمتر نەبوو ،بەاڵم نیو قاتی ئەو نەبوو بە سووژەی خەبات .ئەو بابەتەش دیوێکی دیکە لە عەقالنییەتی خەباتکردنی کورد لە رۆژهەاڵتی کوردستان دەردەخا کە الواز کردن و ڕووخانی کۆماری ئیسالمی پێش بەهێز کردنی‌و بە هاناهاتنی خەڵک دەخا. خەڵکی رۆژهەاڵتی کوردستان زور زیاتر ئاشنایە بە کوشتاری روبوسکی ،کە لەودا لە ساڵی ٢٠١١دا ژمارەیەکی زۆر لە دانیشتووانی مەدنی بە دەستی فرۆکەکانی تورکیە کۆژران ،ئاشنان بەاڵم خەڵکی پارچەکانی دیکە بەڕادەیەکی زۆر کەمتر لەبارەی سووتانی مندااڵنی شیناوێ دەزانن .مندااڵنی شیناوێ لە ئاگری «ئینقالبی ئیسالمی»دا سووتان و لە کەمتەرخەمی چاالکانی سیاسی‌و مەدەنی کورد درێژە بە ژیان دەدەن. دەبێ بۆ مندااڵنی شیناوێو
نیانه ،به‌هه‌زاران بنه‌ماڵه هه‌ن منداڵی نه‌خۆشیان هه‌ی ه هه‌زینه‌ی چوون ه دوکتوروچاره‌سه‌ریان نیهو... کۆماری ئیسالمی وا ترسی له پیریی کۆمه‌ڵگه‌ی ئێران هه‌یه و له جیاتی ئاوا به‌په‌له ئه‌م بڕیار ه بدا ،ئایا بیری له ژیانی ئهو هه‌موو منداڵ ه ره‌شورووته‌ی سه‌رشه‌قامه‌کان کردباو ه باشتر نه‌بوو؟ ئه‌مڕۆ کۆمه‌ڵگه‌ی ئێران لهگهڵ زۆر قه‌یران و مه‌سائیلی کۆمه‌اڵیه‌تی ده‌ست‌و په‌نجه نه‌رم ده‌کا ،وه‌ک بێکاری، هه‌ژاری ،فه‌ساد ،ئێعتیاد ،قاچاغی ماده‌ی هۆشبه‌ر ،دزی ،هه‌زینه‌ی زۆری داوده‌رمان و دوکتورو ....ئایا باشتر نه‌بوو جارێ چاره‌یه‌ک بۆ ئه‌م گرفتانه ببینێته‌و ه تاکوو خه‌ڵک به‌بێ نیگه‌رانی له داهاتووی منداڵێک بڕوانن که ده‌یهێننه سه‌ر دنیا؟! ئێستا ئیدی بیمه‌ی پشتیوانی له ژنانی دووگیان هیچ کاریگه‌رییه‌کی نیه ،چونک ه بنه‌ماڵه (ژن و پیاو) ئه‌م هه‌موو نه‌گبه‌تی و رۆژره‌شیی ه ب ه چاوی خۆیان ده‌بینن و هه‌ستی پێ‌ده‌که‌ن ،چۆن ده‌توانن منااڵنی زیاتر بخه‌ن ه ئه‌م ژینگه ناهه‌مواره‌وه. ئاماره‌کان ل ه سایتی رادیۆ «کوچه« وه‌رگیراون
کوردستان چ بکەین؟ .١بردنەسەری ئەمنییەت و ستانداردی سەرجەم خوێندنگەکانی کوردستان وەک سووژەیەکی خەبات تەماشا بکەین .ئێمە دەبێ بەو بڕوایە بگەین کە گەلی کورد لە رۆژهەاڵتی کوردستان خۆی دەتوانێ بۆ دابینکردنی شوێنی گۆنجاو بۆ خوێندنی مندااڵن
هەنگاو هەڵبگرێ .نۆقسانییەکی گەورەیە ئەگەر دایک و باوکانی کورد ،مامۆستایانی خوێندنگەکانی کوردستان و سەرجەم رێکخراو و چاالکانی مەدەنی نەتوانن چاودێری سەرجەم قۆتابخانەکانی رۆژهەاڵتی کوردستان بکەن‌و لە رێگەی گۆشارهێنان بۆ دەوڵەت یان بە هەوڵی خۆیان کەرەستە‌و النیکەمی ستاندارد بۆ خوێندنی منداالنی کورد دابین بکەن. .٢ئەو چەند میلیۆن کوردەی لە رۆژهەاڵتی کوردستان دەژین ،ئەو دەیان هەزار رۆژهەاڵتییەی لە ئوروپا دەژین ،ئەو چەند میلیۆن کوردەی لە باشوور‌و باکوور دەژین ،ئەو دەیان هەزار مرۆڤدوستەی لە ئێران‌و جیهاندا دەژین ،بە هەر کاممان یەک تمەن دابنێین و چارەسەری دەردی مندااڵنی شیناوێ بکەین. سەرچاوەکان:
.١دانش اوزان شین اباد از دولت احمدی نژاد تا دولت روحانی ،سایت افکار نیوز .٣یکسال بعد از فاجعە شین اباد ،واقعیتها از زبان قربانیان -خالد محمدزادە .٤از دخترک های «شین اباد» چە خبر؟، گزارش سایت حزب اللە .٥کچانی شیناوێ لە شەقامی پاستۆری تاران مانیان گرت ،ئاژانسی کوردپا
ل ه سه‌رتاو‌ه هه‌تا کۆتایی مه‌نشور مافی شاره‌وه‌ندی هه‌روه‌ک پێشتریش ئیشاره‌ی پێ‌کراو‌ه ل ه هه‌ر به‌رگه‌یه‌ک‌دا ک ه مافێکی داو‌ه به‌ربه‌ستکی شه‌رعی‌و یاسایی ل ه به‌ر ده‌م داناوه‌‌و هه‌ر له‌به‌شی یه‌که‌می مه‌نشور ک ه ل ه ژێر عینوانی رێکاری گشتی‌دا نوسراوه‌‌و ل ه 6ماده پێک هاتوو‌ه ل ه هه‌موو ماده‌کان تأکید دهکاتهوه ک ه ئهو مه‌نشور‌ه ل ه ژێر رێنوێنیی‌و رووناکی دینی ئیسالم و یاسای بنه‌ره‌تی ئیران ئهو یاسا ورێسایانه‌ی ک ه کۆماری ئیسالمی کاریان پێ ده‌کا ،دارێژراوه
ژماره٦٢٣ :
سیاسی
تێڕوانینێک له مه‌نشوور مافی شاروه‌ندی «روحانی» عومه‌ر باڵه‌کی هاوکات لهگهڵ باڵوبوونه‌وه‌ی راپۆرتی کاری سه‌د رۆژه‌ی ده‌وڵه‌ت ل ه الیه‌ن روحانی‌یه‌و‌ه یه‌که‌م مه‌نشووری مافی شاروه‌ندی ک دابوو ک ه پێش هه‌ڵبژاردنی ب ه سه‌رکۆماری وه‌عده‌ی ب ه خه‌ڵ باڵو بووه بۆئه‌وه‌ی بخرێت ه به‌ر روانگه‌ی خه‌ڵک‌و داوا کرابوو ک ه ل ه رێگای سایتی ده‌وڵه‌ت بۆچوون‌و روانگه‌ی خه‌ڵک ل ه سه‌ر مه‌نشوور وه‌ربگرنه‌وه. له‌یه‌که‌م خوێندنه‌وه‌‌و چاوپێ‌دا خشاندن‌دا ب ه مه‌نشوور بۆمان ده‌رده‌که‌وه‌ێ بێجگ ه لهوه زۆر دوور‌و درێژ‌ه ب ه جۆرێک دووپات کردنه‌وه‌ی کۆمه‌ڵێک ماده‌‌و بڕگه‌و ئه‌سڵی قانوونی ئه‌ساسیین که نووسه‌ر یان نووسه‌رانی مه‌نشوور هه‌وڵیان داو‌ه ب ه وشه‌ی جوان‌و خه‌ڵک‌په‌سه‌ند بیانڕازێننه‌وه‌‌و ل ه هه‌مان حاڵ‌دا به‌ستنه‌وه‌ی زۆربه‌ی ماده پێشنیارییه‌کان ب ه قانوونی به‌رکار‌و یا بااڵده‌ست کردنی قانوونه‌کان به‌سه‌ر مافی شاروه‌ندی‌دا ب ه واتایه‌کی‌تر ل ه هه‌ر ماده‌یه‌کی مه‌نشووردا ئه‌گه‌ر مافێکی داو‌ه ب ه هاوواڵتی‌تر ده‌ست به‌ربه‌ستێکی قانوونی بۆ دروست کردوه و ناڕوونی پێگه‌‌و جێگای مه‌نشوور ل ه روانگه‌ی یاساییه‌و‌ه به‌هێزترین ره‌خنه‌یه که ل ه منشوور روحانی ده‌گیرێ. ک ه باس ل ه مافی شاروه‌ندی ده‌کرێ ل ه بیروڕای گشتی‌دا ته‌ڕده‌ست به‌یاننامه‌ی جیهانی مافی مرۆڤ وێنا ده‌بێ ،به‌اڵم ئه‌وه‌ی ل ه ناوه‌رۆکی مه‌نشووری ئاغای روحانی‌دا ده‌رده‌که‌وێ ن ه به‌یاننامه‌ی جیهانی مافی مرۆڤ ره‌نگی داوه‌ته‌وه‌و ل ه هه‌مان حاڵ‌دا
چونک ه تاکید دهکاتهوه هه‌مووکردارێک‌و به‌ڕێوه‌چوونی عه‌مه‌لێک ده‌بێ له چوارچێوه‌ی یاسای ئیسالمی‌دا بێو ک ه ده‌گوترێ یاسای ئیسالمی مه‌به‌ست ل ه مه‌زهه‌بی شێعه‌ی 12ئیمامی‌ی ه چونک ه ب ه ی ئێران‌دا دینی ره‌سمی ل ه ئێران‌دا پێی ئه‌سڵی 12ل ه یاسای بنه‌ڕه‌ت ئیسالمه‌‌و مه‌زهه‌بی ره‌سمی شیعه‌ی 12ئیمامی‌یه‌‌و ل ه زۆربه‌ی به‌رگ ه قانونی‌یه‌کان‌دا تاکید دهکاتهوه ک ه نابێ به‌ڕێوه‌چوونی یاساکان دژایه‌تی لهگهڵ مه‌زهه‌بی ره‌سمی واڵتدا هه‌بێ‌و ته‌نانه‌ت هه‌ر ل ه مه‌نشووردا لهو جێگای ه ک ه باس ل ه ماف‌و ئازادییه‌‌کان دهکاو ده‌ڵێ نابێ جیاوازی ل ه نێو تاکه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌دا ببێ به‌اڵم ل ه عه‌مه‌ل‌دا وا نیهو ب ه ناوی یاساکانی دین‌و مه‌زهه‌به‌و‌ه رۆژان ه ده‌یان جار پێشێل‌کاری مافی مرۆڤ له‌الیه‌ن دام‌و ده‌زگای ئیجرایی کۆماری ئیسالمی لهگهڵ گه‌النی ئێران ده‌کرێ وه‌ک جیاوازی دانان ل ه پاراستنی مافی شارومه‌ندی ل ه نێوان ژن‌و پیاو یا که‌سێکی ب ه ئایین ئیسالم لهگهڵ غهیره ئیسالم‌و ده‌یان هه‌اڵواردنی دیک ه بۆ نموونه :ل ه یاسای بنه‌ڕه‌تی ئێران ل ه ئه‌سڵی 21دا سه‌باره‌ت ب ه مافی ژنان به‌و شێوه‌ی ه باس ده‌کا« :ده‌وڵه‌ت ل ه سه‌ریه‌تی مافی ژن ب ه له‌به‌رجاوگرتنی پێوه‌ره‌کانی ئیسالم ل ه هه‌موو بواره‌کانی ژیان‌دا بپارێزێ و ل ه درێژه‌دا ده‌ڵێ ده‌وڵه‌ت ده‌بێ ئه‌وانه‌ی خواره‌و‌ه ک ه ل ه 5خاڵ‌دا ده‌ستنیشانی کردوون به‌ڕێوه‌به‌ری ک ه لهو 5خاڵه‌دا زۆرتر مافی ژنانی ل ه چوارچێوه‌ی ماڵ‌و ئه‌رکی دایکایه‌تی‌دا پێناس ه کردووه‌و ل ه مه‌نشوور مافی شارومه‌ندی رووحانیش‌دا سه‌باره‌ت ب ه ی ئهو ئه‌سڵه‌یه ل ه یاسای بنه‌ڕه‌تی مافی ژنان هه‌ر دووپات کردنه‌وه ئێران‌دا ئه‌وه‌تا ل ه ماده‌ی 3/99ی مه‌نشووردا ده‌ڵێ« :ده‌وڵه‌ت
ئه‌گه‌ر مافی شاره‌وه‌ندی ته‌نیا بۆ تاقمه‌‌و ده‌سته‌یه‌کی دیاری کراو نووسرابێ و نه‌ته‌وه‌کانی دیک ه جگ ه ل ه فارسه‌کان و باوه‌ر دارانی ئایین‌و ئایینزاکانی دیک ه وه‌ک شاره‌وه‌ند خۆی تێدا نه‌بێنه‌و‌ه نابێت ه پاڵپشتێکی بههێزو یاسایی بۆ پاراستنی مافی مرۆڤ. ئهو ماف‌و ئازادیی ه نی ه ک ه خه‌ڵکی ئێران ب ه گشتی‌و تێکۆشه‌رانی دێموکراسی‌و ئازادی بهتایبهتی ماوه‌ی 34ساڵ ه خه‌باتی بۆده‌که‌ن‌و ل ه پێناوی‌دا خوێن‌و قوربانی بۆ ده‌ده‌ن. پشت‌به‌ستنی مه‌نشوور ب ه پێکهاته‌ی ئهو یاساو ریسایه‌ک ه خۆی ل ه بنه‌ڕه‌ت را پێشێل‌کردنی مافی مرۆڤ ه ناتوانێ ئهو ئامانج ه ک ه هه‌یه‌تی وه‌دی بێنێ چونکه ئهو یاساو رێسایان ه خۆیان پڕن ل ه نادادپه‌روه‌ری هه‌ربۆی ه پشتبه‌ستن ب ه یاسایه‌کی وا ناتوانرێ دادپه‌روه‌ری دابین بکرێ‌و ئهوه به‌ته‌واویه‌تی مهنشوورهوه دیاره
ل ه سه‌ریه‌تی مافی ژنان ل ه ته‌واوی بواره‌کان‌دا ب ه سه‌رنج‌دان ب ه پێوه‌ر‌ه یاساییه‌کان ل ه ته‌واوی شێوه‌کان‌دا وه‌ک سوودمه‌ندبوون ل ه به‌ستێنی له‌بار بۆ گه‌شه‌کردنی که‌سایه‌تی‌و زیندوو کردنه‌وه‌ی مافی مادی‌و مه‌عنه‌وه‌یه‌و پارێزگاری ل ه دایکان ...و هه‌روه‌ها به‌خشینی مافی سه‌رپه‌رستی منداڵه‌کان ب ه دایکانی شایست ه ل ه کاتی نه‌بوونی سه‌رپه‌رستی شه‌رعی له‌به‌رچاو بگرێ .هه‌روه‌ک ده‌بینین ل ه هه‌ردوو ێ له‌به‌رچاو ده‌ق‌دا ژن وه‌ک مرۆڤێک ک ه خاوه‌نی مافی خۆی ب نهگیراوه به‌ڵکوو زیاتر تاکید له‌سه‌ر ئهوه کراوهتهوه ک ه ژن ئه‌رکی
دایکایه‌تی خۆی ده‌بێ بهجێ بگه‌یه‌نێ‌و ده‌وڵه‌ت ل ه سه‌ریه‌تی ئهو زه‌مینه‌و به‌ستێن ه خۆش بکا. مه‌نشوور به پشت به‌ستن ب ه به‌شی سێهه‌م ل ه یاسای بنه‌ڕه‌تی ئێران ک ه ل ه ئه‌سڵی 19هه‌تا 55ل ه خۆده‌گرێ باسی له گرینگترین مافی شارومه‌ندی ل ه به‌شی دووهه‌م‌دا کردوه ک ه ل ه دوو مادده پێک هاتووه‌و 141خاڵ ل ه خۆ ده‌گرێ‌و ب ه یه‌ک چاوپێداخشاندن‌دا بۆت ده‌رده‌که‌وێ ک ه ئهو به‌شه دووپات کردنه‌وه‌ی ئهو ئه‌ساڵنه‌یه ک ه ل ه به‌شی سێهه‌می یاسای بنه‌ڕه‌تی ئێران داهاتوون .هه‌ر بۆی ه مه‌نشوور بۆ پاراستنی مافی شارومه‌ندی ناتوانێ شتێک لهوه زیاتر بکا له‌وه‌ی هه‌تا ئێستا کراوه ،چونک ه له‌الیه‌ک خودی ده‌سه‌اڵتداران باوه‌ڕیان ب ه پاراستنی مافی مرۆڤ نی ه به‌و شێوه‌ی ه که ل ه جاڕنامه‌ی گه‌ردوونی مافی مرۆڤ داهاتووه‌و له‌الیه‌کی ک دارێژراون ک ه پاراستنی دیکه‌شه‌و‌ه ده‌ق ه یاساییه‌کان ب ه جۆرێ مافی مرۆڤ‌و شارومه‌ندی به‌رته‌سک کردۆته‌و‌ه ب ه پاراستنی پێوه‌ره‌کانی مه‌زهه‌بی کۆماری ئیسالمی .ئه‌وه‌تا ل ه ئه‌سڵی 19 بنه‌ره‌تی ئیران‌دا ده‌ڵێ :خه‌ڵکی ئێران ل ه هه‌رقه‌وه‌م و تیره‌یه‌ک بن مافی وه‌ک یه‌کیان هه‌ی ه و ره‌نگ و تیره ،زمان و شتی لهو بابه‌ت ه نابێت ه هۆی ئیمتیاز» ده‌وڵه‌ت ل ه سه‌ریه‌تی رێکاری پێویست بگرێته‌‌به‌ر ب ه تایبه‌تی ل ه رێگای نووسین‌و بهرێوهبردنی به‌رنامه‌ی چاکسازی‌و پهره پێدانی سیستمی ماف په‌روه‌ری ب ه مه‌به‌ستی ب ه کردارکردن‌و به‌رێوه‌چونی ئهو ماف‌و ئازادیی ه گشتییان ه ک ه ل ه یاسای بنه‌ره‌تی ئیران‌و قانوونه عادیه‌کان‌دا پێش بینی کراوه‌ن» ئه‌گه‌ر هه‌ڵوێسته‌یه‌کی کورت بکه‌ین ته‌نیا له‌سه‌ر ئه‌سڵی 19و یاسای بنه‌ڕه‌تی ئێران ماده‌ی 3مه‌نشوور شاروومه‌ندی ک ه له‌سه‌ره‌و‌ه ئیشاره‌یان پێ‌کراو‌ه ده‌بینین ل ه ئه‌سڵی 19دا یاسا دانه‌ر به‌ئانقه‌ست یا به پێی باوه‌ڕه‌کانی خۆی دوو پێکهاته‌ی بنه‌ره‌تی کۆمه‌ڵگای ئێرانی له‌بیر کردوو‌ه ئه‌وه‌یش ژن‌و ئایین (مه‌زهه‌بی یائید لۆژیک) چونک ه کاتێک باس ل ه ره‌نگ‌و تیره‌‌و زمان ده‌کا باس ل ه جۆری ره‌گه‌ز یا جیاوه‌زی باو‌هڕ‌و ئه‌ندێش ه ناکا‌و ل ه مه‌نشور مافی شه‌ره‌وه‌ندیش‌دا ل ه کۆتایی ماده‌ی 3دا ده‌ڵێ ئهو ماف‌و ئازادیانه‌ی ک ه ل ه یاسای بنه‌ره‌تی ئیران‌دا پێش‌بینی کراون ده‌وڵه‌ت له‌سه‌ریه‌تی کاریان بۆ بکا‌و زه‌مینه‌ی له‌باریان بۆ پێک بێنێ. ل ه سه‌رتاو‌ه هه‌تا کۆتایی مه‌نشور مافی شاره‌وه‌ندی هه‌روه‌ک پێشتریش ئیشاره‌ی پێ‌کراو‌ه ل ه هه‌ر به‌رگه‌یه‌ک‌دا ک ه مافێکی داو‌ه به‌ربه‌ستکی شه‌رعی‌و یاسایی ل ه به‌ر ده‌م داناوه‌‌و هه‌ر له‌به‌شی یه‌که‌می مه‌نشور ک ه له ژێر عینوانی رێکاری گشتی‌دا نوسراوه‌‌و ل ه 6ماده پێک هاتوو‌ه ل ه هه‌موو ماده‌کان تأکید دهکاتهوه ک ه ئهو مه‌نشور‌ه له ژێر رێنوێنیی‌و رووناکی دینی ئیسالم و یاسای بنه‌ره‌تی ئیران ئهو یاسا ورێسایانه‌ی ک ه کۆماری ئیسالمی کاریان پێ ده‌کا ،دارێژراوه و ده‌وڵه‌ت ل ه سه‌رێتی ئهو مهنشوورهوه مافی شاره‌وه‌ندی گه‌النی ئێران ل ه چواچیوه‌ی ئهو یاسایانه‌‌دا بپارێزێ .که ده‌بینین ل ه ماوه‌ی 34ساڵی رابردوو دا ته‌واوی ئێعدامه‌کا‌ن ،سه‌نگساره‌کان ،قه‌ساسه‌کان و له‌به‌رچاو‌نه‌گرتنی مافی که‌م ه نه‌ته‌وه‌کان به پێی ئهو یاسایانه‌ی ک ه مه‌نشوور پشتی پێ ده‌به‌ستی ،بهڕێوه چوون. ئه‌گه‌ر مافی شاره‌وه‌ندی ته‌نیا بۆ تاقمه‌‌و ده‌سته‌یه‌کی دیاری کراو نووسرابێ و نه‌ته‌وه‌کانی دیک ه جگ ه ل ه فارسه‌کان و باوه‌ر دارانی ئایین‌و ئایینزاکانی دیک ه وه‌ک شاره‌وه‌ند خۆی تێدا نه‌بێنه‌و‌ه نابێت ه پاڵپشتێکی بههێزو یاسایی بۆ پاراستنی مافی مرۆڤ. ل ه کۆتایی‌دا پێویست ه وه‌بیر بێنمه‌و‌ه ک ه ئاغای روحانی ک ه ئێستا پۆستی سه‌رکۆماری ئێرانی به‌ده‌سته‌وه‌ی ه باش ده‌زانێ که به‌حوکمی ماده‌ی 9له یاسای مه‌ده‌نی ئێران هه‌ر دوو رێکه‌وتننامه‌ی نێونه‌ته‌وه‌یی مافی مرۆڤ «به‌یاننامه‌ی جیهانی مافی مرۆڤ‌و په‌یماننامه‌ی مافی سیاسی‌و مه‌ده‌نی» ده‌بن ب ه به‌شێک ل ه یاساکانی نێوخۆی ئێران‌و ته‌واوی ده‌زگاکانی ئیجرایی‌و قه‌زایی ل ه سه‌ریان ه ک ه ناوه‌رۆکی ئهو رێکه‌وتنامان ه به‌رێوه‌به‌رن، بهرێوهبردنی ناوه‌رۆکی ئهو دوو رێکه‌وتننامه‌ی ه ته‌نیا پابه‌ندی بۆ ئێران ل ه به‌رامبه‌ر کۆمه‌ڵگه‌ی نێونه‌ته‌وه‌یی‌دا دروست ناکا به‌ڵکوو پابه‌ندی ده‌وڵه‌تی ئێران ل ه به‌رامبه‌ر پاراستنی مافی شاروه‌ندی تاکه‌کانی کۆمه‌ڵگای ئیران‌دا ده‌ست نیشان دهکاو ئه‌گه‌ر ده‌وڵ هت‌و سه‌رکۆمار غه‌می زیندوو کردنه‌وه‌ی مافی شاروه‌ندیان هه‌ی ه پێویست ب ه نووسینی مه‌نشور ناکا به‌ڵکو هه‌ر ئهوهنده به‌س ه ک ه ده‌وڵه‌ت رابگه‌یه‌نێ ک ه خۆی پابه‌ند ده‌کا ب ه جێبهجێ کردنی ناوه‌رۆکی ئهو دوو رێکه‌وتننامه‌ی پاراستنی مافی مرۆڤ‌و ئه‌گه‌ر ئیراده‌ی سیاسی ل ه پشت بێ ل ه روانگه‌ی حوقووقی و یاساییه‌و‌ه هیچ کۆسپیک بۆ ئاغای رووحانی دروست ناکا.
8
١٥ی بەفرانباری 1392 ٥ی ژانویەی ٢٠١٤ درێژه‌ی:
کێشەی کورد و دروشمی سەرەکیی لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان «گەاڵلەی مەسەلە»
ڕۆژهەاڵت کە لە واڵتێکی فرە‌نەتەوەیی دەژی‌و تەنانەت لە بەشێکی گەورەی ڕۆژهەاڵتی کوردستان (لە کرماشانەوە بەرەو دێهلۆران) بیرو هزری نەتەوایەتیی ،کاریگەریی حیزبە کوردیی‌یەکان ،تەنانەت بوونیان لەو بەشانەی کوردستان هەر زۆر ئەستەمە ،چۆن دەکرێ ڕۆژهەاڵتی کوردستان ئازاد‌و سەربەخۆ بکرێ؟ _ لە الیەکی دیکەوە بڵێێ حکوومەتی هەرێمی کوردستان کە سەرەرای ئەم هەموو دەسەاڵتە داوای سەربەخۆیی ناکا و خۆی هەر بە بەشێک لە ئێراقی فیدراڵ دەزانێ نموونەیەکی باش بێ بۆ کوردی ڕۆژهەاڵت بۆ هەڵگرتنی دروشمی سەربەخۆیی وەکو هەم ستراتێژیی‌و هەم تاکتیک و سەرۆکی هەرێم وەکو ڕەمزی سەرکەوتنی کوردو کۆڵەکەی بزوتنەوەی ڕزگاریخوازیی کورد لە چوارپارچەی کوردستان پێناسە بکرێ؟ _ بڵێی باشتر نەبێ بە لەبەر چاوگرتنی ئەو بارودۆخەی کە باسیکرا سەربەخۆیی‌خوازی ڕۆژهەاڵتی کوردستان فیدراڵیسم وەکو قۆناخێک بۆ گەیشتن بە سەربەخۆیی لەبەرچاو بگرێ‌و نەکەوێتە دژایەتی لەگەڵ ئەم بیرە؟ کۆتایی تەواوی ئەم پرسیارانە جێگای باس‌و لێکدانەوەن، دەکرێ نوێنەرانی جۆراوجۆری کورد سەبارەت بە شیوەی گەیشتن بە ماڤی کورد لە فیدراڵیسمەوە هەتا سەربەخۆیی کورد بیرورای جیاوازیان هەبێ .بەاڵم مەسەلەی سەرەکیی ئەویە کە ئەوان باوەریان بەوە هەبێ کە مەسەلەی کورد تەنیا بە پێکهێنانی سەروەریی‌و کیانی خۆی چارەسەر دەکرێ‌و بە ڕاشکاوی پاریزگەری مافی نەتەوەی کورد هەتا ئاستی جیابوونەوە بن .لەم قۆناخەدا کوردی ڕۆژهەاڵت پێویستە بە پێی بەرژوەندی ئەو بەشەی کوردستان بۆ گەیشتن بە ماڤی ڕەوای خۆی تێبکۆشێ‌‌و قۆناخ بە قۆناخ بە پێی هەلومەرجی ڕۆژهەاڵتی کوردستان ڕێگای خۆی بۆ گەیشتن بە مافی ڕەوای کورد ببڕێ‌و سیاسەتی خۆی بە باشوری کوردستانەوە گرێ‌نەدا .سیاسەتی کاربەدەستانی باشور بۆ پاراستنی دەسەاڵتی خۆیان زۆرجار لەگەڵ بەرژوەندی پارچەکانی دیکەی کوردستان‌و بە تایبەتیی ڕۆژهەاڵتی کوردستان ناتەبایە .ئەوە مافی کوردی باشورە کە بە پێی بەرژوەندیی خۆی سیاسەت بکا ،بەاڵم ئەم سیاسەتە کاتێک دەکرێ ناوی «نەتەوەیی» لەسەر دانێی کە بەرژوەندی پارچەیەکی دیکەی کوردستان نەخاتە مەترسیی‌یەوە ،مافی ئەوانی دیکەی پێشل‌نەکا، یاریدە بە گەشەسەندنی بزاڤی کورد لە چواربەشی کوردستان بدا و نەبێتە کۆسپێک لەسەر ڕێگای ئەوان .بە پێی ئەو بارودۆخەی کە حکوومەتی باشووری کوردستان بە تایبەتیی لە پێوەندیی لەگەڵ واڵتانی دراوسی‌و دەوڵەتی ناوەندی لە بەغدای هەیە ،هەروەها بە پێی ستروکتوری حیزبەکان‌و بیرو سیاسەتیان ،پتانسیەڵیان بۆ وەدیهێنانی ئەم ئەرکە نی‌یە، ناتوانن ڕەمزی سەرکەوتنی کوردو کۆڵەکەی بزوتنەوەی ڕزگاریخوازیی کورد لە چوارپارچەی کوردستان بن .کوردی ڕۆژهەاڵت حیزب‌و ڕێکخراوەی جوراوجۆری خۆی هەیە و ئەگەر کۆڵەکەیەکیش بۆ رزگاریی ئەو نەتەوەیە لەو بەشەی کوردستان پێویست بێ،بێگومان هەر لە ڕؤژهەاڵتی کوردستان سەرهەڵدەدات .پێویستە حیزبەکانی ڕۆژهەاڵتی کوردستان کە ئەمرۆ بە پێی وەزعییەتی خۆیان دانیشتووی باشووری کوردستانن‌و پاساویان بۆ کێشانەوە لە شەری چەکداریی‌و هتد ...بەرژەوەندی باشووری کوردستانە بۆ خەڵکی لێکدەنەوە کە سنووری بەرژوەندی ئەوان لەگەڵ حکوومەتی هەرێمی کوردستان لە چی‌دایە و هەتا کەی ئەم ڕەوتە دەتوانێ ئاوا بچێتە پێش؟ ئەویش لەکاتێک‌دا برادەرانی باشور بەرژەوەندی ئەوانیان لەبەر چاو نی‌یە‌و قەدریشیان لێ‌ناگرن!
7
ژماره622 : ١٥ی بەفرانباری ١٣٩٢ ٥ی ژانویەی ٢٠١٤
بیرو رای ئازاد
کاتێک لە بەرنامەی بەشێک لە حیزب‌و ڕێکخراوەکانی ڕۆژهەاڵتی کوردستان باسی خەبات بۆ کومەڵگایەکی سوسیالیستیی یاخود سوسیالیستیی دێموکراتیک وەکو ئامانجی دوارۆژ ئەویش لە واڵتێکی ئایینی‌و جیهان سێهەمیی دەکرێ ،بۆ نابێ بە ڕاشکاویی باسی ماڤی کورد بۆ گەیشتن بە سەربەخۆیی‌و پێکهێنانی کیان‌و سەروەریی لە دوارۆژدا بکرێ؟
کێشەی کورد و دروشمی سەرەکیی لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان «گەاڵلەی مەسەلە» د .کامران ئەمین ئاوە
نووسەری ئەم دێرانە پێشتر لە بابەتێکدا بەناوی «کورتە باسێک لە سەر ڕەمزی سەرکەوتنی بیری سەربەخۆیی‌خوازیی لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان گەاڵلەی مەسەلەکە «تا ڕادەیەک باسیسەربەخۆییو کۆسپەکانی سەر ڕێگای کردووە. لێرەدا وەکو درێژەی ئەو بابەتە باسی کێشەی کورد لەو بەشەی کوردستان‌و ڕێگای گەیشتن بە سەروەری‌و کیانی کورد دەکرێ .ئەرکی ئەم بابەتە واڵمدانەوە بە تەواوی پرسیارەکانی مەسەلەی کورد نی‌یە ،بەڵکوو بە لەبەرچاوگرتنی بارودۆخی ئاڵۆزی کوردستا ن هەوڵێکە بۆ ئاڵ‌وگۆری بیرورا و دیتنەوەی ڕیگای چارەسەرکردنی کێشەی کورد لە رۆژهەاڵتی کوردستان. قۆناخەکانی بزوتنەوەی کورد لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان . ئەگەر ئێمە ئاورێک لە مێژوو و ڕەوتی بزوتنەوەی کورد لە سەد ساڵی ڕابردوو بدەینەوە، دەبینین بزوتنەوەی ڕزگاریخوازیی کورد بە پێی هەلومەرجی کوردستان چەند قۆناخێ تێپەرکردوە. بۆ وێنە لە زۆربەی بەشە لێک‌جیاکراوەکانی کوردستان تا کاتی کۆتایی‌هاتن بە شەری دووهەمی جیهانیی ،دروشمی یەکگرتنەوەی کوردستان دروشمی سەرەکیی بووە .لەسەرەتادا سەرۆک عەشیرەکان بە هۆی وەزعییەتیی ئابووریی – کۆمەاڵیەتیی ،سەروەر بوونی سیستێمی فیوداڵیی ،نەبوونی بارودۆخی رەخساو ،ئاستی نزمی ڕۆشنبیریی‌و فەرهەنگی حیزبایەتیی ڕێبەری ئەم بزوتنەوەیە بوون .لە ڕاستیی‌دا هەرئەوان بەپێی پێگەی کۆمەاڵیەتیی‌یان توانایی‌و دەرفەتی کۆکردنەوەی خەڵک ،پێکهێنانی هێزی چەکدار ،هەروەها پیوەندیی‌گرتن لەگەڵ دەوڵەتەکانی دیکەیان بۆ وەدەستهێنانی یارمەتیی‌و پشتیوانیی لە بزووتنەوەی کورد هەبوو .ئەم قۆناخە دەکرێ وەکوو بزوتنەوەی فیوداڵیی -ڕزگاریخوازیی کورد پێناسە بکرێ .پێکهاتنی حیزبی هیوا، کۆمەڵەی ژ – کاف (حیزبی دیموکراتی کوردستان بە ڕێبەریی پێشەوا قازی محەمەد) ،بەستنی سێ سنوور و هتد ....تا ڕادەیەکی زۆر پەیمانی بزوتنەوەی کوردی خستە ژێر ڕێبەرایەتی بەشێک لە ڕووناکبیرانی ئەو کاتەی کوردستان کە هەستێکی بە‌هێزی سەربەخۆیی‌خوازیی‌و یەکگرتنەوەی تەواوی کوردستانیان هەبوو .سەرکوتکردن‌و ڕووخاندنی کۆماری کوردستان هاوکاتە لەگەڵ کۆتایی‌‌هاتنی ئەم قۆناخە بۆ ماوەیەکی درێژخایەن .بەهیزتربوونی دەوڵەتە داگیرکەرەکان‌و پەیمانی هاوبەشیان دژ بە بزوتنەوەی کورد ،پشتیوانیی دەوڵەتە زڵهێزەکانی جیهان لەوان ،الوازبوونی هێزو کاریگەریی سەرۆک عەشیرەکان‌و گۆڕانکاریی بنەمای ئابووریی ئەم واڵتانە، پەرەسەندی سیستێمی سەرمایەداریی ،کاریگەریی بیری چەپی سەرتاسەریی‌و هیوا بە کۆتایی‌هێنان بە زوڵم‌و زۆری نەتەوەیی لە واڵتێکی سوسیالیستیی‌دا خەباتی کوردی رۆژهەاڵتی کوردستانی لە سەرەتادا خستە قۆناخی خەبات بۆ ماڤی شاروەندیی، پاشتر خودموختاریی لە چوارچیوەی ئێران‌دا، هەروەها هەڵبژاردنی ئامانجی سوسیالیسم‌و پاشان سوسیالیسمی دێموکراتیک .باوەر بە چارەسەرکردنی ڕاستەقینەی چەوسانەوەی چینایەتیی‌و نەتەوەیی لە یەکیه‌تیی سۆڤییەتیی‌و واڵتە سوسیالیستەکانی ئوروپاپی ،خەباتی کومۆنیستەکان وەکو هێزی سەرەکی – پێشکەوتنخوازی دژ بە زوڵم‌و زۆری چینایەتی‌و نەتەوەیی کاریگەریی زۆری بۆ ڕاکێشانی ڕوناکبیرانی کورد بەرەو ئەم حیزبانە بوو .حیزبە سەرەکیی‌یەکانی کوردستانی لەو دەورانەی کە جیهان لە نێوان دوو بەرەی سوسیالیستیی‌و کاپیتالیستیی دابەش کرابوو ،بەرەی سوسیالیستیی‌یان هەڵبژارد.
گۆرانکاریی‌یەکانی پاش ڕووخانی یەکیه‌تیی سۆڤییەتیی‌و واڵتە هاوپەیمانەکانی لە ڕۆژهەاڵتی ئوروپادا ،پێکهاتنی دەیان دەوڵەتی تازەی سەربەخۆ و بێ‌باوەریی بە چارەسەربوونی مەسەلەی نەتەوەکان لە چوارچێوەی ئەو واڵتانەی کە کوردستانیان دابەش‌کردوە ،پێکهاتنی حکوومەتی هەرێمی کوردستان کە بەرهەمی خەبات بۆ سەربەخۆیی تەواو یان گەیشتن بە خودموختاریی سیاسیی- ئابووریی لە چوارچێوەی ئێراق‌دا بوو ،بوو بە هۆی وروژاندنەوەی هەستی سەربەخۆیی‌خوازیی لە نێوان بەشیک لە ڕوناکبیرانی کورد و پێکهاتنی چەندین حیزب‌و ڕێکخراوەی سەربەخویی‌خوازی کوردی ڕۆژهەاڵت لە تاراوگە .لە حیزبگەلێک وەکو حیزبی دیموکراتی کوردستانیش ئامانجی سوسیالیسم‌و سوسیالیسمی دیموکراتیک جێگای خۆی بە وەدیهێنانی مافی دیاریی‌کردنی چارەنووسی نەتەوەی کورد لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان‌و دامەزراندنی کۆماری کوردستان لە چوارچێوەی ئێرانێکی دێموکراتی فیدراڵ -دا ،بەاڵم لە بەرنامەی حیزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران‌دا پێکهێنانی کۆمەڵگایەکی دێموکراتیکی سوسیالیستیی وەکو ئامانجی دوارۆژی ئەم حیزبە هەر لە جێ‌خۆی مایەوە .لەم سەردەمەدا بە پێی زۆربوونی ڕێژەی حیزب‌و رێکخراوە کوردییەکانی ڕۆژهەاڵت داواکاریی بۆ چارەسەرکردنی مەسەلەی کورد پانتایەکی بەرفراوانتری لە کۆنڤدرالیسمی دێموکراتیک کە سەرەرای قەبە‌بوونی ی دروشمەکە ،ویستێکە لە ئاستی ماڤی شاروەندی هەتا خودموختاریی -فیدراڵ‌خوازیی‌و سەربەخۆیی لەخۆی گرتووە .زۆرینەی حیزب‌و کەسایەتیی‌یەکانی کوردی ڕۆژهەاڵت بەهۆی هاودەنگیی لەسەر چارەسەرکردنی مەسەلەی کورد لە چوارچیوەی
سیاسیی‌و ڕێکخراوەیی‌یان لە باشووری کوردستان بە بۆنەی پاراستنی بەرژوەندی حکوومەتی هەرێمی کوردستان‌و هتد ...بزوتنەوەی کوردی ڕۆژهەاڵتی خستۆتە ئاستێکی نزمەوە .پارتە سەربەخۆیی‌خوازەکانیش چ لە باری فیکریی‌یەوە‌و چ لە ئاستی کاری عەمەلییەوە کاردانەوەیەکی وەهایان نەبووە ،تەنیا لە چوارچێوەی دانی دروشمی سەربەخۆیی قەتیس ماونەتەوە‌و هەتا ئێستا ی نەیانتوانیوە لێکدانەوەیەکی وەها لەسەر چۆنییەت ئابووریی ،کۆمەاڵیەتیی و سیاسیی ڕۆژهەاڵتی کوردستان ،شێوەی جەماوەریی‌کردنی ئەم دروشمە‌و خەبات بۆ گەیشتن بە ماڤی سەربەخۆیی کورد بکەن .ئەوانیش سەرەرای ڕەخنەی زۆر لە ناچاالکیی حیزبە کالسیکەکانی کورد بۆخۆیان تووشی هەر ئەو قەیرانەن کە حیزبەکانی‌تریان پێ تاوانبار دەکەن. لەم هەلومەرجە سیاسیی‌دا بڵێی کوردو نوێنەرانی ڕەنگاورەنگی رۆژهەاڵتی کوردستان لە مەعاملە سیاسیی‌یەکانیان لەگەڵ ئوپۆزیسیۆنی بە نێو فیدراڵیی‌خوازی ئێرانی یاخود تەنانەت بۆ گفتوگۆ لەگەڵ حکوومەتی ئێران کە بەشێکیان هەوڵی بۆ دەدەن ،دەنگێکی وەها بە هێز بن کە بتوانن مەسەلەی کوردی پێ چارەسەر بکەن؟! ......... بە پێی بارودۆخ‌و بنەماکانی ماددیی‌و مەعنەویی کوردستان ،دەکرێ شێوەکانی خەبات دژ بە ستەمی نەتەوەیی بەم چەشنە دابەش بکرێن: _ خەبات بۆ ماڤی شاروەندیی و خودموختاریی فەرهەنگیی. _ خەبات بۆ خودموختاریی سیاسیی، ئابووریی لەو واڵتێکی فیدارڵ‌دا.
لێرەدا بە پێی مەرجەکانی سەرەوە بۆ هەڵبژاردنی دروشمی ستراتێژیک‌و تاکتیکیی هەر حیزبێک ئەم پرسیارانە دێتە پێش: • لەنەبوونی حیزب یاخود پێکهاتەیەکی بەهێز کە کاریگەریی لە هەموو بەشەکانی کوردستان‌دا هەبێ ،چۆن دەکرێ کورد واڵتە لەیەک‌جیاکراوەکانی یەک بخات‌و کوردستانی گەورە و سەربەخۆ پێکبێنێ؟ • کاتێک لەبەشە لەیەک دابراوەکانی کوردستانیش هێزەێکی وەها نی‌یە کە بتوانێ ئەم دروشمە بکاتە گشتیی‌و ڕێبەریی بزوتنەوەی ڕزگاریخوازیی کورد بە‌دەستەوە بگرێ دانی دروشمی سەربەخۆیی تا چ ڕادەیەک لەگەڵ ڕاستیی‌یەکانی ئەو بەشانە هاوئاهەنگیی هەیە؟ • لەم حاڵەتەدا داخوا بڵێی دروشمی سەرەکیی یەکگرتنەوەی چوار بەشی کوردستان گونجاوبێ؟ یاخود باشترە کوردی هەربەشێکی کوردستان هەوڵ بدا تا ئەو بەشە ئازاد بکات‌و پاشان بە پێی هەلومەرجی ناوچەو ئازادکرانی هەر ک چواربەش ،کوردستانی گەورەو سەربەخۆ پێ بێنن؟ • یاخود باشترە کوردەکانی هەر واڵت بە پێی نەبوونی هەلومەرجی پێویست لەو واڵتانەی کە تێدادەژین ،تەنیا بۆ گەیشتن بە ماڤی شاروەندیو خودموختاریی فەرهەنگیی خەبات بکەن؟ یان ئامانج‌و دروشمی تاکتیکی‌و ستراتێژیکیی‌یان پێکهێنانی واڵتێکی فیدراڵ و دێموکراتیک بێ؟ • بڵێی خودموختاریی سیاسیی ،ئابووریی لە ئێرانێکی فیدراڵ‌دا وەکو قۆناخێک نەبێتە ڕێخۆشکەری سەربەخۆیی و لەم پێناوەدا باشتر نی‌یە فیدراڵیسم ببێتە دروشمی تاکتیکیی‌و سەربەخۆیی
جیابوونەوە‌و لێکدابران لە نێو حیزبە کالسیکەکانی ڕۆژهەاڵتی کوردستان بۆتە ڕەوتێکی ئاسایی‌و بەرژوەندی تاکەکەسی، گرووپی ئەم حیزبانە بەرژوەندیی نەتەوەیی خستووتە پەراوێزوە .لە الیەکی دیکەوە قەیرانی فیکریی‌و ڕێکخراوەیی ،بوونی درێژخایەنی ئەم حیزبانە لە تاراوگە ،کەمایەسیی پێوەندیی ئورگانیک لەگەڵ کۆمەلگای ڕۆژهەاڵتی کوردستان ،بێ‌دەسەاڵتیی سیاسیی‌و ڕێکخراوەیی‌یان لە باشووری کوردستان بە بۆنەی پاراستنی بەرژوەندی حکوومەتی هەرێمی کوردستان‌و هتد ... بزوتنەوەی کوردی ڕۆژهەاڵتی خستۆتە ئاستێکی نزمەوە. ئێرانێکی فیدراڵ‌و دێموکراتیک ،دانی دروشمی سەربەخۆیی بە دروشمێکی گونجاو نازانن .دروشمی سەرەکیی چەند حیزبێکی کوردستانیی وەکو پارتی ئازادیی کوردستان ،پارتی سەربەخۆیی کوردستان‌و پارتی سەربەستیی کوردستان کە لە تاراوگەدا پێکهاتوون سەربەخۆیی و بە دەوڵەت‌بوونی نەتەوەی کورد لە ڕۆژهەاڵتی کوردستانە .سەرەرای ئەوەی کە تەواوی ئەم حیزبانە لەسەر کێشەی کوردو خەبات بۆ وەدیهێنانی ماڤی دیاریی‌کردنی چارەنووسی کورد هاودەنگن‌و لە ڕێگای ئازادیی کوردستان گەلێک قوربانی‌یان داوە بەاڵم لەسەر دروشمی ستراتێژیکی خۆیان ناتەبان .حیزبەکانی فیدراڵیی‌خواز یان سەربەخۆیی‌خوازیش نەیانتوانیوە تا ئێستا بەرەی هاوبەش لە نێو هاوبیرانی خۆیان پێک‌بێنن‌و بە پالتفۆرمێکی نەتەوەیی هەوڵ بۆ ماڤی کوردی ڕۆژهەاڵت بدەن .جیابوونەوە‌و لێکدابران لە نێو حیزبە کالسیکەکانی ڕۆژهەاڵتی کوردستان بۆتە ڕەوتێکی ئاسایی‌و بەرژوەندی تاکەکەسی ،گرووپی ئەم حیزبانە بەرژوەندیی نەتەوەیی خستووتە پەراوێزوە .لە الیەکی دیکەوە قەیرانی فیکریی‌و ڕێکخراوەیی ،بوونی درێژخایەنی ئەم حیزبانە لە تاراوگە ،کەمایەسیی پێوەندیی ئورگانیک لەگەڵ کۆمەلگای ڕۆژهەاڵتی کوردستان ،بێ‌دەسەاڵتیی
_ خەبات بۆ سەربەخۆیی هەر پارچەیەکی کوردستان بە جیاجیا. _ خەبات بۆ سەربەخۆیی و یەکگرتنەوەی هەموو بەشەکانی کوردستان. هەڵبژاردنی هەر کام لە خاڵەکانی سەرەوە پێوەندیی هەیە بە: _ ڕادە‌و ئاستی ئاگایی نەتەوەیی کورد کە وەکو بەشێک لە ژیان‌و فەرهەنگی کۆمەڵگا پێکهێنەری هەست‌‌و سۆزێکی تایبەتیی بۆ کۆتایی‌هێنان بە ستەمی نەتەوەیی‌یە. _ ڕادەی توانایی حیزبەکوردستانیییەکان بۆ جەماوەریی‌کردن ،کۆکردنەوە‌و ڕێکخستنی خەڵک لە دەوری دروشمەکانیان ،بە تایبەتیی لە دەرەوەی بەشی موکریان ،لە کرماشانەوە هەتا ئیالم ،مێهران‌و دێهلۆران کە لەباری ئایینی‌یەوە شیعەن و مێژووی کاری حیزبەکوردستانیییەکان لەوێ گەڵێک ئەستەم بووە. _ هاوسەنگیی هێزی کورد لەبەرامبەر دەوڵەتی داگیرکەردا. واڵتە پشتیوانیی _ مسۆگەرکردنی زڵهێزەکانی دونیا لە خەباتی گەڵی کورد بۆ چارەسەرکردنی کێشەی نەتەوەیی هەتا ئاستی جیابوونە ،پێکهێنانی کیان‌و سەروەریی کورد.
دروشمی ستراتێژیک؟ ئەگەر بیرۆکەی ماڤی شاروەندیو ی وەالنێن ،لەوەدەچێ دوو خودموختاریی فەرهەنگی بۆچوونی سەرەکی لە نێوان ڕووناکبیرانی کورد ببیندرێ: ی یەکەم :لەم سەردەمەدا دروشمی سەرەکی گەیشتن بە واڵتێکی فیدراڵە ،بەاڵم ئەگەر مافی کورد لەم چوارچێوەیەدا مسۆگەر نەکرێ ،ئەوە ماڤی کوردە داوای جیابوونە بکات .زۆربەی حیزب‌و ئەو کەسانەی کە هۆگری ئەم بیرەن ،ماڤی چارەنووسی کوردو تەنانەت سەربەخۆیی بە ماڤی کورد دەزانن بەاڵم ئێستا بە پێی لێکدانەوەی بارودۆخی ئەمرۆ دانی ئەم دروشمە بە گونجاوی نازانن .بە پیێ بۆچوونێک ،بۆ گەیشتن بە سەربەرخۆیی پێویستە بە پێی هەلومەرجی ئەمرۆی کوردستان‌و جیهان، السەنگیی هیزی کوردو دەوڵەتەکان ،بوونی زۆرینەی ئەم حیزبانە لە تاراوگە ،دوور بوونیان لە کۆمەڵگای کوردیی ،نزم‌بوونی ئاستی ئاگایی نەتەوەیی‌و بیری سەربەخۆیی‌خوازیی ،نزم‌بوونی ئاستی گەشەسەندنی بنەمای ئابووریی‌و کۆمەاڵیەتیی – سیاسیی کوردستان ،بۆ وەدیهێنانی ئەم ئاواتە دەبێ لە کاناڵی فیدرالیسمەوە بۆی بچین .فیدراڵیسم بە پێی کۆتایی هێنان بە نەخشی ناوەندو بە‌هێزکردنی ڕۆڵی
نەتەوەکان لە کارو باری ژیانی خۆیان ،دیاریی‌کردنی سنووری جوغرافیایی – مێژوویی ،پێکهێنانی ستروکتوری دەوڵەتی کوردیی دەبێتە ڕێخۆشکەری سەربەخۆیی لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان .بە پێی ئەم باوەرە فیدراڵیسم ئەو دەرفەتە پێکدێنی کە کورد پەیتا پەیتا بە خەرجێکی کەمتر ڕێگای خۆی بۆ گەیشتن بە ئاواتی دێرینە خۆی – یانی سەربەخۆیی و پێکهێنانی کیان‌و سەروەریی خۆی ببڕێ .بۆ وێنە ئەو واڵتانەی کە بەرهەمی ڕوخانی یەکیه‌تیی سۆڤییەتن نموونەیەک لەو حاڵەتەن .پێکهاتنی کۆمارەکانی سوسیالیستیی لە یەکیه‌تیی سۆڤییەتیی پاش شۆرشی ئوکتۆبر لە ساڵی ١٩١٧ی زایینیی بوو بە هۆی بە نەتەوە‌بوون‌و پێکهاتنی دەزگاو سیستێمی دەوڵەتیی ئەو گەاڵنەی کە لە کاتی تێزاردا لە ژێر زۆڵم و زۆری دەوڵەتی ڕووسیەدا بوون .بە ڕوخانی یەکیه‌تیی سۆڤییەتی ئەم کۆمارانە بە پێی هەبوونی بنەمای پێویست بۆ واڵتێکی سەربەخۆ ،هەر کامیان واڵتی سەربەخۆی خۆیان پێکهێنا و ڕایانگەیاند. لێرەدا چەند پرسیار سەبارەت بەم چەشنە چارەسەرکردنەی کێشەی نەتەوەیی لە ئێران‌دا دێتە پێش: _ بڵێی هێزە فیدراڵیی‌خوازەکانی ئێرانی دابەشکردنی سیستمی دەسەاڵت بە پێی جوغرافیایی – مێژوویی‌یە قەبووڵ بکەن؟ _ داخوا ئەم هەموو دانیشتن‌و کۆبوونەوەی حیزبە کوردستانی‌یەکان لەگەڵ نوێنەرانی جۆراوجۆری بە ناو دێموکرات‌و چەپی ئێرانیی تا ئێستا توانیوێتی بیرورای ئەوان بۆ چارەسەرکردنی مەسەلەی کوردو نەتەوەکانی دیکەی ئێران ڕابکێشێ؟ _ بڵێی بەشوێن ئەم بیرەوە چوون لە حاڵێک‌دا بواری پێویست لە نێو ئێرانیی‌یەکان بە شێوەیەکی جیددی بۆ قەبووڵی تەنانەت هەبوونی نەتەوەکان (میللەت) لە ئێران نی‌یە و ی هەر بە چاوی جیایی‌خواز تەواویەت‌خوازی ئێران تەماشای کورد دەکەن ،بە فیرۆدانی کات و هێزی کورد نەبێ؟ _ کاتێک لە بەرنامەی بەشێک لە حیزب‌و ڕێکخراوەکانی ڕۆژهەاڵتی کوردستان باسی خەبات بۆ کومەڵگایەکی سوسیالیستیی یاخود سوسیالیستیی دێموکراتیک وەکو ئامانجی دوارۆژ ئەویش لە واڵتێکی ئایینی‌و جیهان سێهەمیی دەکرێ ،بۆ نابێ بە ڕاشکاویی باسی ماڤی کورد بۆ گەیشتن بە سەربەخۆیی‌و پێکهێنانی کیان‌و سەروەریی لە دوارۆژدا بکرێ؟ بێگومان ،بوونی مافی جیابوونەوە بە مانای جیابوونەوە نی‌یە بەاڵم زەمانەتێکە ،ئەگەر دەوڵەتی فیدراڵ مافی گەڵی کوردی پێشڵ‌کرد، کوردمافی خۆیەتی هەتا ڕێگای خۆی بە پێی یاسا لەم دەوڵەتە جیا کاتەوە. دووهەم :سەربەخۆیی وەکو دروشمی ی تەنیا ڕێگای چارەسەرکردنی ستراتێژیکیی و تاکتیکی کێشەی کوردە .بەپێی ئەم باوەرە هەر چەشنە بیرێکی فیدراڵیی‌خوازیی دەتوانێ کۆسپێک بێ لە سەر ڕێگای گەیشتن بۆ پێکهێنانی کیانی نەتەوەیی‌و سەربەخۆیی کورد .بەپێی ئەو ئاڵوگۆرانەی کە لە ئاستی ناوچەو جیهان لە دوو دەیەی ڕابردوودا پێكهاتووە کاتی سەربەخۆیی و بە دەوڵەت بوونی کورد گەیشتووە و دەبێ داوای سەربەخۆیی بکردرێ. لێرەدا ئەم پرسیارانە دێنە پێش: _ ئێستا پتر لە دوو دەیەیە لە واڵتی دوو نەتەوەیی ئێراق‌دا حکوومەتی نیوە‌سەربەخۆی هەرێمی کوردستان پێکهاتووە .ئەم حکوومەتە سترۆکتوری دەوڵەتیی‌و هێزی گەورەی پێشمەرگەی هەیە ،بەاڵم سەرەرای ویستیی زۆرینەی خەڵک بۆچی هەتا ئێستا داوای سەربەخۆیی نەکردوە؟ _ لە بەراوەرد لەگەڵ ئەوان ،کاتێک کوردی ل8
حیزب و الیه‌نه‌کانی ئۆپۆزیسیۆنی دهرهوه ده‌بێ ب ه به‌رنام ه و پرۆژه‌یه‌کی تۆکمه‌‌و پالن داڕێژراو کار ل ه سه‌ر هه‌ڵبژاردنه‌کانی نوێنه‌رانی مجلیس بکه‌ن .ناکرێ ب ه بایکۆتی ئه‌م هه‌ڵبژاردنانه ،ناوچه‌کان ل ه بوونی ده‌نگ‌هه‌ڵبڕێک ل ه پارله‌مان بێبه‌ش بکه‌ن ک ه ده‌توانێ النی که‌می داواکانی خه‌ڵک بێنێته به‌رباس
لووتکه‌ی مایه‌پووچی به‌ڵینه‌کانی رووحانی کاتێک زیاتر له هه‌موان خۆی ده‌رخست که له بودجه‌ی ساڵی 93دا به جێی ئه‌وه‌ی پشکی ناوچه‌و پارێزگا بێبه‌شه‌کان‌و به‌تایبه‌ت کوردستان زیاتر بکا،
سیاسی
ژماره٦٢٣ :
6
١٥ی بەفرانباری 1392 ٥ی ژانویەی ٢٠١٤
کوردستان! ده‌نگ بد هی‌و نه‌ده‌ی هه‌ر ئهوه به‌شته!
ته‌ها ره‌حیمی سه‌ره‌ڕای هه‌موو بێ به‌ڵێنی‌و په‌یمانه‌کانی وه‌عده‌و مایه‌پووچی ده‌سه‌اڵتبه‌ده‌ستانی تاران‌و ده‌وڵه‌ته‌کان‌و حکوومه‌تی ناوه‌ندی له ئاست ویست‌و داخوازی گه‌لی کورددا ،دیسانیش له خولی یازده‌یه‌می سه‌رکۆماری‌دا گه‌لی کورد به به‌سه‌رنجدان به نێوه‌رۆکی به‌ییاننامه‌‌و باڵوکراوه‌کانی رووحانی که له چاو به‌رنامه‌و پرۆگرامی پاڵێوراوه‌کانی دیکه کراوه‌تر ده‌هاته به‌رچاو به گه‌رموگوڕییه‌کی زیاتره‌وه به هیوای دابینی النی که‌م‌و سه‌ره‌تاییترین مافه‌کانیان چوونه سه‌ر سندووقه‌کانی ده‌نگدان‌و به گوێره‌ی ئاماره‌کانی کۆمیسیۆنی هه‌لبژاردنی حکوومه‌ت ،شارو ناوچه کوردنشینه‌کان زیاترین ده‌نگیان به حه‌سه‌نی رووحانی دا .به‌اڵم سه‌ڕه‌رای گه‌شبینی جیهانی‌و نێوخۆیی سه‌باره‌ت به گۆڕانی ستراتیژی‌و سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌و نێوخۆیی ده‌وڵه‌تی ته‌دبیر‌و ئومید ،هه‌ر ده‌گه‌ڵ هاتنه سه‌رکاری ده‌وڵه‌تی نوێ، ره‌وتی ئێعدامه‌کانی له ئێران خێراتر بوون‌و قه‌وڵ و به‌ڵێنییه‌کان به‌ره‌و کاڵ بوونه‌وه چوون .که له‌م نێوه‌ش‌دا دیسان رۆڵه‌کانی گه‌لی کورد له پشکی شێر بێبه‌ش نه‌کران‌و ده‌گه‌ڵ ئێعدامی زیندانییه سیاسییه کورده‌کان له سه‌ر سنووریش کوژرانی کۆڵبه‌ران ،که له پێناو پارووه نانێک گیان له سه‌ر ده‌ستن به‌رده‌وام بوو .که‌واته ده‌بێ بڵێین ئهو کوردانه‌ی له نێوخۆ هیوایه‌کیان به ده‌وڵه‌تی تازه هه‌بوو ،ئه‌مجاره‌ش بێ هیوامانه‌وه! له
هه‌ڵنه‌بژاردنی جێگرو به‌رپرسی کاروباری پێوه‌ندیدار به که‌مه‌نه‌ته‌وه‌کان‌و بگره هه‌تا نالێهاتوویی کاراکتێری خۆجێی له کوردستان بۆ به ده‌سته‌وه‌گرتنی پارێژگارییه‌کانی ناوچه کوردنشینه‌کان ....هتد دیاری ئهو حکوومه‌ته بنکه فراوانه بۆ کورد بوو .که ئه‌م ئاکارانه‌ی ده‌وڵه‌ت به تایبه‌ت له کوردستان رێک به پێچه‌وانه‌ی درووشمه‌کانی به‌ر له هه‌ڵبژاردنن‌و به نالێهاتوو له‌قه‌ڵه‌م دانی کاراکتێره خۆجێیه‌کانی کورد سه‌ره‌ڕای کار پێ‌نه‌سپاردنیان ،به ئاشکرا سووکایه‌تی به هه‌ست‌و نه‌ستی کورده بۆ زیاتر تێکشکاندنی ده‌روونی تاکی کوردی. ده‌وڵه‌تی رووحانی به دروشم‌و بانگه‌شه‌ی بریقه‌داره‌وه هه‌نگاوی نایه ئهو گۆڕه‌پانه ئاڵۆزه‌ی که له ئه‌حمه‌دینژاردی به میرات وه‌رگرتبووو ،بۆ هێورکردنه‌وه‌ی بیروڕای جیهانی له سه‌ر ئێران‌و به‌تایبه‌ت که‌م کردنه‌وه‌ی ئهو گوشاره ئابوورییانه‌ی به هۆی گه‌مارۆ نێونه‌ته‌وه‌ییه‌کان‌و له سۆنگه‌ی به‌رنامه‌ی ناوکی کۆماری ئیسالمی پشووی له خه‌ڵک‌و حکوومه‌ت سوار کردبوو ،به پشتیوانی «نرمش قهرمانانه«ی رێبه‌یی ،ده‌گه‌ڵ رۆژاوا که‌وته دانوستان‌و له نێوخۆش‌داو سه‌باره‌ت به به‌ڵێنیه‌کانی‌و بردنه‌‌سه‌ری دروشمه‌کانی پێش هه‌ڵبژاردنی ،بڕوبیانووی جۆراوجۆری خسته رووو ،به‌رده‌وام به‌ڵینی پووچی دیکه‌ی بۆ خه‌ڵک جێ هێشته‌وه. لووتکه‌ی مایه‌پووچی به‌ڵینه‌کانی رووحانی کاتێک زیاتر له هه‌موان خۆی ده‌رخست که له بودجه‌ی ساڵی 93دا به جێی ئه‌وه‌ی پشکی ناوچه‌و پارێزگا بێبه‌شه‌کان‌و به‌تایبه‌ت کوردستان زیاتر بکا ،به‌پێی هه‌ڵچوونی هه‌اڵوسان‌و گرانی، نه‌ک هه‌ر زیادی نه‌کردو وه‌ک ساڵی پێشتر ده‌رنه‌چوو ،به‌ڵکوو که‌متریشی کرد .له بوودجه‌ی ساڵی 93ی ده‌وڵه‌تی رووحانی‌دا به شێوه‌یه‌کی چاوه‌ڕواننه‌کراو، ئهوه پشکی هێزه چه‌کدار‌و باندو تاقمه
گوێ له‌مسته‌کانی حکوومه‌ت بوو بۆ رازی کردنی دڵی بنئاژۆخواز‌و هێزه سه‌رکوتکه‌ره‌کان،زیادی کردو هه‌ر ئه‌مه‌ش بووه هۆی ئه‌وه‌ی هێندێک له نوێنه‌رانی مه‌جلیسی ئێران ،سه‌ر به که‌مه نه‌ته‌وه‌کان له ئاست ئه‌م نادادپه‌روه‌رییه‌دا ده‌نگ هه‌ڵبڕن‌و ته‌نانه‌ت نوێنه‌رانی خوزستان که زیاتری دانیشتووانی سه‌ر به نه‌ته‌وه‌ی عه‌ره‌بن داوای ده‌ست له کارکێشانه‌وه‌ی خۆیان پێشکه‌ش به سه‌رۆکی مه‌جلیس
ئه‌گه‌رچی هه‌تا ئێستاش ئاکامی ئه‌م هه‌ڕه‌شه‌ی ده‌ست‌له‌کار کێشانه‌وه‌یه‌ی نوێنه‌رانی مه‌جلیسی ئێران که سه‌ر به نهتهوه نافارسه‌کانن ،روون‌و دیار نییه، به‌اڵم ئه‌م کاره‌و ناڕه‌زایه‌تی ده‌ربڕینی نوێنه‌رانی ئه‌م ناوچانه به یه‌کگرتوویی‌و له چوارچێوه‌یه‌کی نه‌ته‌وه‌یی‌دا جێگه‌ی تێڕامانه‌‌و ده‌کرێ بکرێ ،به بنه‌ما‌و رێچکه‌یه‌ک بۆ ده‌نگ هه‌ڵبڕین‌و هێنانه ئارای ویست‌و داواکانی ئه‌م نه‌ته‌وانه له گرنگترین
به واڵتهوه بکه‌ن‌و قازانج و به‌رژه‌وه‌ندی گشتی لێک ده‌نه‌وه‌و به ئاقاری خێروبێری واڵت بڕیار‌و په‌سندکراو ده‌رکه‌ن ،له ئاستی نێوخۆییش‌دا ده‌بێ به شێوه‌یه‌کی پێشکه‌وتن‌و مزگێنیده‌ری چاالک، به‌ره‌وپێش چوونی ئهو ناوچه‌و هه‌رێمه بن که نوێنه‌رایه‌تی ده‌که‌ن .ئاوه‌دانی‌و په‌ره‌پێدانی کاره خزمه‌گوزارییه‌کان ده‌کرێ به یه‌کێک له سه‌ره‌کیترین‌و گرنگترین ئه‌رکه‌کانی نوێنه‌رانی مه‌جلیسی
بکه‌ن .به دوای ئه‌وانیش‌دا ده‌نگۆی ده‌ست له کارکێشانه‌وه نوێنه‌رانی لۆرستان‌و ئه‌رده‌بیل‌و کوردستانیش باڵو بۆو‌ه. چونکه پشکی ئهو پاێزگایانه به جێی ئه‌وه‌ی به گوه‌ێری هه‌اڵوسان‌و گرانی رۆژ ده‌گه‌ڵ رۆژ روو له هه‌ڵکشان ،زیاد بکرێ، له چاو ساڵی پێشوو که‌متریشی کرد. که‌چی ئه‌م ناوچانه به پارێزگا (محروم) ه‌کان دێنه ئه‌ژمار‌و له بواری پێڕاگه‌یشتن‌و ئاوه‌دانییه‌وه که‌وتوونه به‌ر هه‌اڵواردن‌و پێویسته زیاتر سه‌رنجیان بدرێتێ.
شوێنی بڕیاردانی قانوونی واڵتدا .هه‌ر ل ه بنه‌ڕه‌تیش‌دا ده‌بێ ئه‌وه‌مان له‌به‌رچاو بێ که نوێنه‌رانی پارڵه‌مان ده‌بێ ئاگایان له‌م به‌رپرسایه‌تی‌و ئه‌رکانه بێ که له پێناوی دا ئاماده‌ی پارڵه‌مانن .ئه‌گه‌ر تا ئێستا که‌موکوڕتییه‌کیش له کاروباریان‌دا هه‌بووه ده‌بێ به چاوکراوه‌یی‌تر‌و وردتر بیر له راپه‌ڕاندنی ئه‌رکه‌کانیان بکه‌نه‌وه .چونکه هه‌روه‌ک ده‌زانین نوینه‌رانی پارلمانی هه‌ر واڵتێک‌و هه‌رێمێک ده‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ده‌بێ له پارلمان تاوتوێی کاروباری پێوه‌ندیدار
ئێران دانێن .ده‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش‌دا نوێنه‌رانی به‌تایبه‌ت دواکه‌وتووه‌کان‌و ناوچه کوردستان که هه‌میشه وه‌ک خاک‌و خه‌ڵکێکی نامۆ له چوارچێوه‌ی ئێران‌دا سه‌یری کراوه‌و به درێژایی مێژوو له الیه‌ن حکوومه‌ته داپلۆسێنه‌ره‌کانه‌وه میلیتاریزه کراوه‌و سه‌ره‌ڕای به تااڵن بردنی سه‌رچاوه ده‌وڵه‌مه‌نده‌کانی له کانگه ژێرزه‌وی و نه‌وت ....بگره هه‌تا تااڵن کردنی شوێنه‌وار‌و ته‌نانه‌ت کوێر کردنه‌وه‌ی زۆربه‌ی سه‌رچاوه‌کانی
ێ لەڕێگەی دەنگدانەوە ڕێگەچارەیەك بۆ ئەگەر بمانەو
درێژه‌ی:
ئەم مەسەلەیە بدۆزینەوە (ڕێگەچارەكانیش وەك‌یەك نین‌و
هەڵوەستەیەك لەسەر «مافەكانی
مافی دیاریكردنی چارەنوسیش بێ‌شك بە واتای جیابوونەوە
شارۆمەندیی بە هەموو لێكەوتەكانییەوە» و مافی مرۆڤـ» باسی چارەسەركردنی مەسەلەی ئیتنیكی لە ئێران‌دا بكەین، پێویستە ئاوەڵناوی « دادپەروەری»یشی پێوە زیاد بكرێ ،بەهۆی خەسارناسییەكی زانستی وێڕای ڕەتكردنەوەی تراژیدیای «دابەشكردنی كوردستان» لەڕابردوو كە هەمان دابەشكردنی بانووی ئێران بووە، لە ڕاستای چارەسەركردنی كێشەكە بە ئامانجی « دەستەبەركردنی مافەكان» هەنگاو هەڵگرین .سەبارەت بە كوردستان لە ئێرانیش‌دا بنەما وەدیهاتنی مافەكانی كوردە نەك نیگەرانی لە بەستنی ڕێگە یان پچڕاندنی ڕێگاكانی پێوەندیی نێوان ڕۆژهەاڵت‌و ڕۆژئاوای ئێران. لە درێژەدا ئاغای ڕییاحی ئاماژە بە بابەتی چارەنووس و كاریگەریی چارەنووسسازی جیابوونەوەی ناوچەیەك لەسەر ناوچەكانی دیكەی ئێرانی كردووە و لە كۆتایی بابەتەكەدا دەرەنجامێك
جوانی‌و ژینگه‌یی کوردستان ،له‌چاو زۆربه‌ی به‌شه‌کانی دیکه‌ی ئێران له هه‌ر‌ه سهرهکیترین پێشکه‌وتن‌و پێڕاگه‌یشتنه‌کان بێبه‌ش کراوه‌و به بیانووی جۆرارجۆر په‌راوێز خراوه زیاتر بۆ قه‌ره‌بووی دواکه‌وتوویی گه‌له‌که‌یان له رێگه‌یه‌کی گونجاوی قانوونییه‌وه هه‌وڵ بده‌ن. که‌وات ه له‌سه‌ر نوێنه‌رانی ناوچه‌و ئه‌یاڵه‌ته کوردنیشینه‌کانه هه‌موو پوناسی هل‌و توانای خۆیان وه‌گه‌ڕ بخه‌ن ،هه‌تا که‌مێک له بێبه‌ش کرانی نیشتمان‌و که‌وشه‌نی له بیرکراویان قه‌ره‌بوو بکه‌نه‌وه .هه‌روه‌ها ئهوه کارکردی ئه‌م نوێنه‌رانه‌یه که ده‌بێته پاڵپشت بۆ ئه‌وه‌ی له ده‌وره‌کانی داهاتووی نوێنه‌رایه‌تی‌و کاروباره به‌ڕێوه‌به‌رییه‌کانی دیکه‌دا ده‌نگیان بدرێتێ .کارنامه‌ی نوێنه‌ران له به‌رجه‌سته‌کردن‌و گه‌یاندنی ده‌نگ‌و ئازاری خه‌ڵکی ناوچه‌کانی خۆیان هۆکارو فاکته‌رێکه بۆ پشت قایمی ئه‌م کاره‌کته‌رانه له خوله‌کانی دواتردا. هه‌روه‌ها له‌م الیه‌شه‌وه حیزب و الیه‌نه‌کانی ئۆپۆزیسیۆنی دهرهوه ده‌بێ به به‌رنامه و پرۆژه‌یه‌کی تۆکمه‌‌و پالن داڕێژراو کار له سه‌ر هه‌ڵبژاردنه‌کانی نوێنه‌رانی مجلیس بکه‌ن .ناکرێ به بایکۆتی ئه‌م هه‌ڵبژاردنانه، ناوچه‌کان له بوونی ده‌نگ‌هه‌ڵبڕێک له پارله‌مان بێبه‌ش بکه‌ن که ده‌توانێ النی که‌می داواکانی خه‌ڵک بێنێته به‌رباس. خه‌باتی مه‌ده‌نی رۆژهه‌اڵتیش هاووێنه‌ی باکوور ده‌توانێ به که‌ڵک وه‌رگرتن له ناکۆکی بانده‌کانی ده‌سه‌اڵت له تاران، له پارڵه‌مان‌و له‌سه‌ر ده‌ستی نوێنه‌رانه‌وه زیاتر ریشاوژۆی کۆمه‌ڵگه‌‌و داموده‌زگاکانی واڵت ببێ‌و هاوکاریی‌و هاوپێوه‌ندیی دووانه‌ی تاراوگه‌‌و هێزی چاالی مه‌ده‌نی شار رێگه‌یه‌که بۆ پێکه‌وه به‌ستنه‌وه‌ی هێزو پوتانسیه‌ل رؤڵه‌کانی کورد له پێناو گه‌یشتن به خه‌بات دا.
كە بەم شێوەیەیە« :مافی شارۆمەندیی دواهاتگەلێكی هەیە و یەكێكی لەو ێ دواهاتانە ئەوەیە ئەگەر دەمانەو چارەنووسی كەسێك لەبیاڤی سیاسەت ێ ڕای ئەویش وەربگرین ،لە بگۆڕین ،دەب غەیری ئەمەدا ئاوەڵناوی زۆردار ،بۆ ئێمە لەجێگەی خۆیدا دەبێ». ئەگەر لە ڕوانگەی سیاسییەوە سەیری ئەم بابەتە بكەین بە هەمان شێوە كە پێشتریش خرایەڕوو، سیاسەت بە تایبەت لە ڕوانگەیەكی لیبراڵییەوە لە دەوری بەرژەوەندییەكان دەسووڕێتەوە‌و ئەوە بەرژەوەندییەكانی نەتەوەیەكن كە زۆر لە ڕوانگە و تاكتیك و ئیستراتیژییە سیاسییەكان دیاری دەكەن .سیاسەتمەدارێكی لیبراڵ بە باشی ئاگاداری هەبوون‌و ڕۆڵی پڕڕەنگی ئابووری لە سیاسەت دایە .ئێستا ئەگەر لە ڕوانگەی بەرژەوەندیی‌و ئابووری لەم
مەسەلەیە بڕوانین ،دەبینین بارودۆخی كوردەكان لە عێراق لە ئێستادا بە شێوەیەكی پێك بەراوردنەكردن باشتر لە هەر سەردەمێكە كە لەژێر دەسەاڵتی سەددام حوسێن‌دا بوون ،كوردەكان لە عێراق بێجگە لە بەهرەمەندبوون لە پێناسێكی سیاسیی خاوەن ئیعتبار، لە بارودۆخێكی ئابووریی زۆر باشیشدا ژیان بەسەر دەبەن .ئەوە بێجگە لەوەی خاوەن ئازادیی سیاسیی و مەدەنیشن. بەم وەسفەوە جێگەی چەند پرسیارێك ێ خۆشگوزەرانی‌و بەتاڵە .ئایا ئێمە دەب ئاساییش‌و بەرژەوەندییەكانی خەڵكانێك لە ناوچەیەك‌دا بە بنەما‌و ئامانج دابنێین یان یەكپارچەیی خاكی عێراق‌و دەسەاڵتدارێتیی سەددام حوسێتن و بەردەوامبوونی؟ ئایا بە سەرنجدان بە قبووڵی بەرژەوەندییەكان، ئازادی ،مافی مرۆڤـ ،خۆشگوزەرانی و ... وەك بنەما و هەدەف ،بارودۆخی هەنووكەیی
نیە) كوردستانی عێراق بە شێوەیەكی ڕێژەیی تەئید بكەین یان هەوڵدان بۆ گەڕانەوە بۆ رێژیم و دۆخی پێشوو؟ تا چ كاتێك و چ ئاستێك دەتوانین‌و ئایا ڕێگەی ئەوەمان پێ‌دراوە ئازادیی‌و ئاسایشی ناوچەیەك لەبەر ناوچەیەكی دیكە دیاری بكەین‌و كەمی بكەینەوە؟ بێگومان بە سەرنجدان بە ناسیارییەك كە ئاغای ریاحیم هەیە، ناوبراو نە تەنیا بارودۆخی سەردەمی بەعسی بۆ عێراق قبووڵ نیە ،بەڵكوو ئامانجی ناوبراو بەرباڵوتر‌و پێوەندیی بە سەردەمێكەوە هەیە زۆر دوورتر لە لە رێژیمە سەرەرۆكانی دەسەاڵتدار بەسەر ئێران و عێراقدا و لە هەوڵی هاتنەئارای ئێرانێكی ئازادی دێموكرات و سێكۆالر دان. وتەی كۆتایی بە باوەڕی من نابێ لەسەر بنەمای ڕەتكردنەوەی بۆچوون یان داخوازییەك
دەست بە گفتوگۆ بكەین .لە ئاڵۆزی‌و كەس بە كەسی سیاسیی ئێران‌دا ،لە كۆمەڵگەی بەاڵلێدراوی ئەم نیشتمانەدا ،لە مێژووی ڕەشی ئەم واڵتەدا و لەپشتی دواكەوتوویی و قەیرانە سیاسیی ،ئابووری ،كۆمەاڵیەتی و كولتووریەكان ،ئەگە بنەما لەسەر ڕەتكردنەوەی بۆچوونی یەكتر دابنرێ ،ئەوا ێ و چارەسەركاری هیچ شتێكی لێ شین ناب شتێك نیە و نابێ. بۆ چارەسەركردنی كێشەی ێ كورد و كورد لە ئێران‌دا سەرەتا دەب كوردستان وەك یەكەیەكی نەتەوەیی، ێ كە فەرهەنگی و مێژوویی قبووڵ بكر لەڕاستی‌دا ئێران كۆمەڵەیەكە لەم جۆرە یەكە نەتەوەییانە پێك هاتووە .دوەم ئەوەكە كار بۆ یەكیه‌تییەكی ئۆرگانیك لەنێو كۆمەڵەكان لەپێناو خۆشگوزەرانی و بەختەوەریدا بكرێ ،بەشێوەیەك كە هەریەكێكیان لە كاتی بەستراوەبوونیان
خاوەن سەربەخۆییەكی كاركردی بن. داڕشتنی وەها سیستەمێك پێویستی بە كارێكی كارناسانەی درێژخایەن هەیە كە تەنیا و تەنیا لەڕێگەی گفتوگۆ دەرەنجامی ئەرێنی لێ‌دەكەوێتەوە. سێیەم ئەوەكە بە باوەڕی نووسەر ئێمە دوو رێگەی دێموكراتیكمان لەبەردەمە: یەكێكیان گەڕانەوە بۆ دەنگی گشتیی دانیشتووانی هەر ناوچەیەكی زمانی، ئەویتر گەڕانەوە بۆ نوێنەرانی ناوچە زمانی و ئیتنیكییەكان و كاری كارناسیی لەسەر بابەتە مشتومڕهەڵگرەكان و دوای هاوڕایی یان پێك نەگەیشتن ،گەڕانەوە بۆ دەنگی گشتی .باشیی شێوازی دووەم لەوەدایە كە ێ كە هەموو خەڵك هەم كاتی تەواویان دەب لە زانیارییە پێویستەكان لەمەڕ بابەت و مەسەلەكانی جێگەی باس بەهرەمەند بن و لە كۆتایی‌دا لە كاتی دەنگدان‌دا ،بژاردەی باشتر هەڵدەبژێرن.
5
ژماره622 : ١٥ی بەفرانباری ١٣٩٢ ٥ی ژانویەی ٢٠١٤
لە ئێرانی ئێستادا كوردەكان ڕۆڵی مێژوویی‌و مافی خانەخوێیی خۆیان لەدەست نادەن بەاڵم بێگومان تەنیا خانەخوێش نین .لەوەها دۆخێك‌دا بە هەبوونی فارس ،توركی ئازەری ،بەلووچ ،عەرەب ،توركەمەن ،لوڕ‌و جۆراوجۆرییە كولتووری‌و مێژووییەكانی نێو ئێران‌و چۆنیەتی ژیان‌و پێكەوەژیانی ئەوانیش دێتە كایەوە. لێرەدایە كە باسی گرنگ‌و دورودرێژی «ڕێككەوتن و هاوبەشی» دێتە ئاراوە
سیاسی
هەڵوەستەیەك لەسەر «مافەكانی
شارۆمەندیی بە هەموو لێكەوتەكانییەوە» کاو ه ئاهه‌نگه‌ری وه‌رگێران بۆ کوردی: سیروان مووساپوور ماوەیەك لەوەپێش هاوڕێی زانا و خۆشەویستم ئاغای ئەمینی ڕییاحی وتارێكی لەژێر ناوی «مافەكانی شارۆمەندیی بە هەموو لێكەوتەكانییەوە» باڵو كردەوە .ئەم وتارە لە ماڵپەڕی ناوەندیی حیزبی دێموكراتی كوردستان باڵو بۆوە .بەداخەوە بەهۆی سەرقاڵیی زۆرەوە دەرفەتی قسەكردن لەسەر ئەم بابەتە نەڕەخسا ،بەاڵم دوای ماوەیەك خۆشحاڵم لە ڕێگەی ئەم نووسینە كورتەوە دەرگای قسەكردنم لەگەڵ نووسەری بابەتەكە كردۆتەوە و بۆ خستنەڕووی پرسیارەكان و الدانی لێڵیی و ناڕوونییەكان و لەوانەشە بۆ واڵمدانەوە بە هێندێك لە ناڕوونییەكان هەنگاوێك بنرێ. پێش هەر شتێك دیكە پێویستە ئەوە بڵێم بە بۆچوونی من ئاغای ڕییاحی نوێگەرییەكی تایبەتی لە شێوازی ڕوانین و باسكردنی مەسەلەكە ێ كە لەم بارەوە دەستخۆشانەی هێناوەتە گۆڕ پێ‌دەڵێم و نووسراوەیەكی شیاوی ستایشە .ناوبراو لەم نووسینەدا توانیویەتی بە ڕوانینێكی فراوانتر لە زەینییەتی گشتی و تەنانەت زۆر لە چاالكە سیاسیی و غەیرە سیاسییەكانی پێوەندیدار بە بابەتە سیاسییە توندەكانی نێوان كوردستان و ڕێژیمی دەسەاڵتدار بەسەر ئێران لە ڕابردوو و ئێستا لە مەسەلەكان بڕوانێ ،نووسینەكەی بەڕێزیان وەك لیبرالێكی دێموكراتی سەر بە فەرهەنگی ناوەندی، لە گۆڕەپانی شێواز و تەنانەت ناوەڕۆكدا ،چەشنێك نوێگەری یان باشتر بڵێم نەریت شكێنییەكی شیاوی بایەخ پێدانە. خاڵێكی گرنگی دیكە ،هەوڵی ناوبراو بۆ تاوتوێكردنی بابەتی ـ بەپێی توانا ـ لە بەستێنی كێشەكەوەیە كە ئەمە خۆی یارمەتییەكی زیاتر و ڕێگەیەكی باشتر بۆ تاوتوێكردنی بابەتەكە بۆ نووسەر دەستەبەر دەكا. بۆ دەسپێكردن ناچارم هەر لە سەرەتاوە باس لە بیرۆكەی « دژیەكیی نێوان دوو مافی شارۆمەندیی و مافی دیاریكردنی چارەنووس» بكەم. ئاغای ڕییاحی لە سەرەتادا بیرۆكەی دژایەتیی نێوان مافی شارۆمەندیی و مافی دیاریكردنی چارەنووسی ێ و ئەوەكە ئێمە نەتەوە ئێرانییەكان دێنێتەگۆڕ دەتوانین تەنیا بە یەكێك لەم دووانە وەفادار بین. لێرەدا پێویستە بڵێم مافی شارۆمەندیی لە ڕوانگەی منەوە پێوەندیی بە نەتەوەبوون یان قەوم بوونەوە ێ لە مافی تەواوی نیە .هەر هاوواڵتییەك دەب ێ چ ئەندامی نەتەوەیەك شارۆمەندیی بەهرەمەند ب ێ یان ێ یان كۆمەڵگەیەكی ئایینی ،چ جیابیر ب ب جیاواز لەباری ڕەگەزییەوە .مافی شارۆمەندیی لێرەدا بنەما و النیكەمێكە بۆ پێناسەی دێموكراسی. لەبنەڕەت‌دا من بڕوام بەوە نیە مافی شارۆمەندیی و مافی دیاریكردنی چارەنووس لەگەڵ یەكتر نە تەنیا نەگونجاو بەڵكوو دژ بەیەك بن ،یان ئەوەكە مافی دیاریكردنی چارەنوس بە تەنیا بە مانای دەنگدان بە جیابوونەوە لە ئێران بێ .بۆ گەیشتن بە تێگەیشتنێكی هاوبەش لەم بابەتە باشتر وایە كەمێك زیاتر باس لە پێگەی كوردەكان لە ئێران و داخوازییەكانی حیزبی دێموكراتی كوردستان ـ وەك حیزبێكی خاوەن حەوت دەیە پێشینەی خەبات و بەدەستەوەگرتنی ئااڵی بزووتنەوەی نەتەوەیی و دێموكراتیكی كوردەكان لە ئێران‌ـ بكەین .بۆ تاوتوێكردنی دروستی ئەم بابەتە باشترە سەیری پێگە و شوێنگەی كوردەكان لە ئێران لە بەستێنێكی دوور و درێژی مێژوویی بكەین .كورد خانەخوێ‌یە نەك میوان ،كە لە پرۆسەیەكی مێژوویی و دوابەدوای گەشەیەكی سیاسیی كە لە ئێران هاتۆتە كایەوە،
لەالیەن ئیتنیكێك یان ڕێژیم یان ڕێژیمگەلێكی بەزۆری غەیرە كورد ،موستەحەقی بەشێك لە مافە دیاریكراوەكانی نێو جاڕنامەی مافەكانی مرۆڤ و پەیماننامەكانی بێ. ێ ێ وەك خانەخو لە بنەڕەت‌دا دەب لە كورد بڕوانرێ .كەسانێك كە هەزاران ساڵە لەم نیشتمانە واتە كوردستان‌دا ژیاون و خاوەنی مافی خاوەندارێتیی ڕەهای خۆیانن. لەڕوانینی دووە‌م‌دا ئێمە لە بەستێنێكی دیكەدا بە ناوی ئێران ـ نەك بانووری مێژوویی ئێران ـ لە كورد دەڕوانین .دیارە لەوانەیە ئیتر زۆر ێ بۆ مێژووی كۆن بگەڕێینەوە چونكە پێویست نەب ێ بۆ چارەسەری كێشەكان بە زمانی ڕابردوو ناتوانر ێ بەم هۆیەوە هەڵكەوتە و بەستێنی هەنگاو بنر هەنووكەیی كە نێوی «ئێرانە» تەواوە. لە ئێرانی ئێستادا كوردەكان ڕۆڵی مێژوویی‌و مافی خانەخوێیی خۆیان لەدەست نادەن بەاڵم بێگومان تەنیا خانەخوێش نین .لەوەها دۆخێك‌دا بە هەبوونی فارس ،توركی ئازەری ،بەلووچ، عەرەب ،توركەمەن ،لوڕ‌و جۆراوجۆرییە كولتووری‌و مێژووییەكانی نێو ئێران‌و چۆنیەتی ژیان‌و پێكەوەژیانی ئەوانیش دێتە كایەوە .لێرەدایە كە باسی گرنگ‌و دورودرێژی «ڕێككەوتن و هاوبەشی» ێ لە ڕوانگەی دێتە ئاراوە‌و بە بۆچوونی من دەب بیرۆكەی «رێككەوتن و هاوبەشی» لە ئێستا و داهاتووی ئێران بڕوانرێ .ڕوانگەیەك كە بنەمایەك
بە پێویستییەكی نازانم تەنیا لە ڕوانگەی كوردەوە، ێ بكرێ. نەتەوەبوونی كورد‌و مافەكانی تاوتو ئەگەریش نەتەوە نیە ،كەوایە هۆكارێك نیە كە بە نەتەوە فەڕز بكرێ .خاڵی دووەم ئەوەكە ئەمن بڕوام بەوە نیە لەبەر ئەوەی كۆمەڵگەیەكی مرۆیی چەند ێ بۆ ئەوەی میلیۆنی حەتمەن پێویستە نەتەوە ب ێ ڕەوا ببینرێ .مرۆڤ بوون بە تەنیایی مافی پ بەسە‌و ئەگەر كۆمەڵەیەكی ـ دە ملیۆنی لە ئێران ـ خۆیان بە تایبەتمەندیی زمانی ،مێژوویی ،نیشتمانی، ئیحساسی ،سیاسی و ...هاوبەش پێناسە كردووە، ئیتر هۆكارێك نامێنێتەوە بەدوای بەڵگەی دیكەدا بگەڕێین ئەگەر ئامانجی ئێمە باوەڕداربوونی پڕاكتیكیانە بە پێكەوژیانی ئاشتییانەیه .لەحاڵێك‌دا لە بەرنامە‌و پێڕەوی پەسندكراوی حیزبە دیارەكانی كوردستان‌و بە تایبەت حیزبی دێموكرات وەك حیزبێكی مێژوویی‌و كۆمەاڵیەتی ،مافی دیاریكردنی چارەنووس لە چوارچێوەی ئێران‌دا خراوتەڕوو نەك لە دەرەوەی ئەو. ئاغای ڕیاحی لە درێژەدا دەنووسێ»:مەبەست لە مافی دیاریكردنی چارەنووسیش ،لێكدانەوەیەكە كە مەبەستی مانەوە یان سەربەخۆبوون بۆ نەتەوەكانی ئێرانی یان دانیشتووانی ناوچەیەكی ێ پێویست بوونی وەرگرتنی جوغرافیایی ،بەب ڕاوبۆچوونی هاوواڵتیە ئێرانییەكانی دیكەیە». چونكە ئاغای ڕیاحی كەڵكی لە شێوازی ڕەخنەی دەروونی وەرگرتووە ،پێویستە هەر لێرەدا
نموونە مافی بەهرەمەندبوون لە ئازادیی ڕادەربڕین: ئازادیی ڕادەربڕین لە مەشهەد و سنە بە چ شێوەیەك دەبێ؟ مەشهەدییەكان بۆ بەهرەمەندبوون لە ئازادیی ڕادەربڕین بە زمانی فارسی قسە دەكەن، بەاڵم ئەم مافە كوردەكانی نیشتەجێی مەشهەدیش دەگرێتەوە كە نەك بە فارسی بەڵكوو بە زمانی كوردی ڕای خۆیان دەرببڕن؟ لە سنەش هەر بەم شێوەیە ،كوردەكان بە زمانی كوردی‌و مەشهەدی یان فارسەكانی نیشتەجێی سنە بە زمانی فارسی. ئێستا پرسیارێكی دێتە پێش و ئەویش ئەوەكە میكانیزمی جێبەجێكردنی ئەم مافە بە چی شێوەیەك‌و چ نێوێكی دەبێ‌و داخوا جیاوازییە واقعییە بە جیاوازیی ناو دابنرێ؟ لەگەڵ زیان و زوڵمێك كە ـ بۆ نموونە‌ـ لە كوردەكان لە بواری ێ پەنا بۆ زمانیی كراوە ،چ بكرێ؟ ئایا دەتوانر ێ و ئەمە خۆی سیاسەتی قەرەبووكردنەوە ببردر جۆرێكی دیكە لە هەاڵواردن نیە؟ ێ لەڕێگەی دەنگدانەوە ئەگەر بمانەو ڕێگەچارەیەك بۆ ئەم مەسەلەیە بدۆزینەوە (ڕێگەچارەكانیش وەك‌یەك نین‌و مافی دیاریكردنی چارەنوسیش بێ‌شك بە واتای جیابوونەوە نیە) بۆ نموونە لەبابەت كوردستانەوە ،ئیتر لە غەیرە كوردەكانی دەرەوەی كوردستان ناپرسین داخوا كوردەكان ئەم مافەیان هەیە یان نا؟ چونكە ئێمە هەر لە سەرەتاوە لەسەر مەسەلەیەكی دیاریكراو لەپێوەندیی لەگەڵ خەڵكێكی دیارو بۆ كێشەیەكی
بۆ چوونەپێش بەرەو دێموكراسی ،ئازادی ،یەكسانی‌و پێكەوەژیانی ئاشتییانە بێ. ئاغای ڕیاحی لە درێژەدا دەنووسێ: «لە دەستەواژەی نەتەوەكانی ئێران تەنیا بەم هۆیە كەڵك وەردەگرم كە ڕەخنەی دەروونی لە جاڕنامەیەك بگرم كە بەشێوەی هاوكات بەرگری لە مافی شارۆمەندیی‌و مافی دیاریكردنی چارەنووسی نەتەوەكانی ئێران دەكا .ڕەخنەی دەروونی ئەم باشییەی هەیە كە بە هۆیەوە ،پێویستییەك بە قسەكردن لەو بوارانەی كە لەوانەیە الیەنەكان لەسەریان هاوڕا نەبن ،نابێ .كەواتە سەرەڕای ئەوەی ئێران بە پێكهاتەیەك لە نزیكەی حەفتا و پێنج میلیۆن هاوواڵتی‌و نەك چەند نەتەوە دەزانم، لە تەواوی ئەم نووسراوەدا ئێران بە واڵتێكی چەند نەتەوەیی سەیر دەكەم ».بە بڕوای من بنەماكە ێ تا ڕادەیەك ناڕاستە ،لەم پێوەندییەش‌دا دەتوانر بەم ئیستداللە بگەین كە داخوا ئەم بنەمایە پشت ئەستوور بە زانستە .ئەگەر بەڵێ ،كەوایە بۆچی هەر ئەو زانستە كە هەمان حەقیقەت یان دەرسەدێك لەو یان نزیك لەوە ،وەك بنەما دانانێین؟ بە واتایەكی دیكە ،ئاغای ڕیاحی لەم نووسراوەدا نەتەوەبوونی كورد ڕەت دەكاتەوە و بۆ درێژەدانی باسەكە‌و بۆ ئاکامگیری لە باسەكەی خۆی لەالیەن كوردەكانەوە، كوردەكانی وەك نەتەوەیەك قبووڵ كردوون‌و بە باوەڕی من ئەمە ڕاست نیە .یەكەم ئەوەكە كورد یان نەتەوەیە یان نەتەوە نیە .ئەگەر نەتەوەیە ئیتر
ێ كە نووسەر شارەزاییەكی ئەم ڕەخنەیەی لێ‌بگیر دروست‌و تەواوی لە دەروونی سیاسی‌و لێكدانەوەكانی‌ـ بۆ نموونە حیزبی دێموكراتی كوردستان‌ـ لە مافی دیاریكردنی چارەنووس نیە .مافی دیاریكردنی چارەنووس بە واتای دەنگدان بە جیابوونەوە نیە بەڵكوو تەنیا بە مانای گەڕانەوە بۆ دەنگی خەڵك بۆ چەند بژاردەیەكی جیاوازە كە جیابوونەوە لە ئێران ێ یەكێك لەم بژاردانە بێ .ئەمە لەحاڵێك‌دایە دەتوان كە دروشمی ئیستراتیژیكی حیزبی دێموكراتی كوردستان «دامەزراندنی كۆماری كوردستان لەچوارچێوەی ئێرانێكی دێموكراتیك‌و فیدراڵ» دایە. ێ ئێمە باس لە ئێستا پرسیار ئەوەیە كە بۆ دەب بژاردەی كۆتایی‌و بەناچاری ئەم مەسەلەیە بكەین؟ مەگەر بۆ حاڵەتەكانی دیكەی كێشەكە بە ڕادەی پێویست هەوڵ دراوە كە بێ‌هیوایانە باس لە بژاردەی كۆتایی بكەین؟ لە درێژەدا ئاغای ڕیاحی ئاماژە بە بابەتی هەاڵواردن لە چوارچێوەی ئێرانێكی دێموكراتیك‌دا دەكا« :یانی دێموكراسی لە ئێران‌دا جێگیر بووە و حكوومەت جیاواز لە هەرچەشنە هەاڵواردنێك بە مافەكانی هاوواڵتی پابەندە». مەسەلەكە ئەوەیە كە ڕوانین بۆ بابەتی هەاڵواردن بەم ئاسانییەش نیە .ئایا بەڕاستی لە ێ هەاڵواردن هەبێ؟ ئەگەر نا ،كەوایە ئێران‌دا ناب لەمەڕ شێوازی وەدیهاتنی مافەكانی جۆراوجۆرییە ێ چ بگوترێ؟ بۆ فەرهەنگییەكانی ئێران دەتوانر
دیار بە هاوڕایی گەیشتووین .كەوایە مافی دیاریكردنی كوردستان بۆ دانیشتووانی كوردستان دەگەڕێتەوە. بەاڵم ئایا غەیرە كوردەكانی دانیشتووی كوردستان مافی دەنگدانیان هەیە؟ ئەمە شتێكی دیكەیە‌و تا ئەو جێگەیەی من دەیزانم ڕێژەی حەشیمەتی غەیرە كوردەكانی دانیشتووی كوردستان لە ئاستێك‌دا نیە كە وەك فاكتەرێكی سەرەكی لە فۆڕم دان‌و چۆنیەتی‌و چەندێتیی بابەتەكەدا لێی بڕوانرێ ،بەاڵم بە بۆچوونی من هەركەس لە دانیشتووی كوردستان ێ ببێ ،مافی هەیە لە چارەنووسی ێ یان بیهەو ب كوردستانیش‌دا شوێندانەر بێو لەباری «ماف» ێ لەڕێگەی بۆ كە مافێكی دێموكراتیكیشە ،دەكر نموونە ماددەیەكی یاسایی (كە لەالیەن پەرلەمانی كوردستانەوە پەسند دەكرێ) ئەم گرووپە لە هاوواڵتیانیش مافی بەشداریی لە ڕاپرسییان هەبێ. لە درێژەدا ناوبراو گەڕانەوە بۆ كوردەكان بۆ دیاریكردنی چارەنووسی خۆیان بە حاڵەتێكی دژی ێ و دواتر ڕێگەچارەیەك پێشنیار مافی مرۆڤ دەزان دەكا كە »:لەجێگەی وشەی نەتەوە ،دەستەواژەی «دانیشتووانی ناوچەیەكی جوغرافیایی» پێشنیار ێ ئاماژە بە دەكا ».لەم پێوەندییەدا دەكر ێ كە لە «كبك»ی كانادا ئەنجام ڕیفراندۆمێك بكر دراوە كە لەپێوەندیی لەگەڵ چارەنووسی كەبك تەنیا بۆ دەنگی خەڵك كەبێك گەڕانەوە نەك سەرانسەر كانادا .لە بنەڕەت‌دا بنەماكە خودی ناوچەكەیە نەك ناوچەیەكی دیكەی نزیكەی دوو هەزار كیلۆمەتر
دوورتر لە ڕۆژهەاڵت یان باشووری ڕۆژهەاڵتی واڵت. دانیشتوانی ئەوەیە لەسەر قسە ناوچەیەكی زمانیی پێكەوەبەستراو ،یان لەوانەشە پێكەوەنەبەستراو لەباری جوغرافیایی بەاڵم پێكەوەلكاو لەباری زمانی تێگەیشتنێكی باشتر‌و دروستتریان سەبارەت بە كێشە و مەسەلەكانی ێ هەتا كەسێك كە تا ئێستا جارێكیش خۆیان هەب سەردانی ئەو ناوچەیەی نەكردووە .داخوا لەپێوەندیی لەگەڵ ئاساییش‌و خۆشگوزەرانی ناوچەیەك یان چارەسەركردنی كێشەیەك باشتر وانیە كە كاری
ئاڵۆزی‌و
لە
كەس
بە كەسی سیاسیی ئێران‌دا ،لە بەاڵلێدراوی
كۆمەڵگەی
ئەم
نیشتمانەدا ،لە مێژووی ڕەشی ئەم واڵتەداو لەپشتی دواكەوتوویی‌و قەیرانە
سیاسیی،
كۆمەاڵیەتی‌و
ئابووری،
كولتووریەكان،
ئەگە بنەما لەسەر ڕەتكردنەوەی بۆچوونی یەكتر دابنرێ ،ئەوا شتێكی لێ شین نابێو چارەسەركاری هیچ شتێك نیە و نابێ.
كارناسی بە لەبەرچاوگرتنی بەستێنی ئەو شوێنە ێ و چارەسەركردنی كێشەكەش بۆ ئەنجام بدر تواناكانی هەمان ناوچە بگەڕێندرێتەوە؟ قسە لەسەر كەڵك وەرگرتن یان وەرنەگرتن لە پسپۆڕ‌و شارەزایانی ناخۆجێیی نیە ،بەڵكوو لە كۆتایی‌دا چارەسەركردنی كێشەیەكە كە لە بەستێنێكی دیاریكراودا پێناسە و پێویستی بە چوارچێوەیەكە. ێ لە لە ڕەهەندێكی دیكەشەوە دەكر مەسەلەكە بڕوانرێ‌‌و ئەویش ئەوەكە بە هەمان شێوە كە لە ئێستادا دەرفەت یان مەرجی جیابوونەوە لەسەر وەرگرتنی ڕای كەسانی دیكە دادەنێین (خەڵكی دەرەوی كۆمەڵەی باسكراو) ،داخوا ئەم مەرجە لەمەڕ جیاكردنەوەی یەكەمیش ڕاست دەردەچێ؟ ئایا پڕۆژەی جیاكردنەوە كوردەكان لەیەكتر بە دەنگی النیكەمی خودی كوردەكان بووە هەتا لە داهاتووش‌دا پڕۆژەی پێكەوەبەستنەوەی ئەوان بۆ ڕای گشتی لەنێو غەیرەكوردەكان بگەڕێنرێتەوە؟ لەوانەیە واڵمی ئەو پرسیارە ئەوە ێ بۆ مێژوو ێ كە ڕابردوو ڕابردووە و ،ئیتر ناكر ب بگەڕێینەوە! ئەم واڵمە تا ڕادەیەك ڕاستە و ئەمە ێ بەڵكوو تەنیا سەبارەت بە كوردستان ڕاست دەرناچ واڵت و ناوچەی ئیتنیكی زۆر لەسەر گۆی زەوی ێ كە دوابەدوای ئاڵوگۆڕ‌و گۆڕانكاری و لەخۆ دەگر یەكترگرتنی چەند فاكتەرێك تووشی چارەنووسێكی هاوشێوە بوون .بەاڵم لە ئێستادا و لە پێوەندیی لەگەڵ كوردستانی ئێستا بەباوەڕی من فاكتەری مێژووییش دەبوایە لەبەرچاو بگیرێ .یەكەم ئەوەكە مێژوو و كاری دابەشكردنی دووەمی كوردستان ( 1923ی زایینی) هەنووكەش لە زەین و بیرەوەری زۆركەس‌دا هەیە و شایەتی وەها كردەوەیەكی دژی مافی مرۆڤی لەالیەن زلهێزەكانی جیهان بوون. دووەم ئەوەكە كاریگەریی‌و دەرەنجامەكانی ئەم دابەشكردنە ئێستاش زیندوو و خەریكی خۆنواندنن، دەبینین كوردەكان هەنووكەش خۆیان سەر بە یەكەیەكی مێژوویی فەرهەنگی دەزانن و بارودۆخی سیاسیی بەشە جیاوازەكانی ئەم نیشتمانە چۆن كاریگەریی لەسەر یەكتر دادەنێن .سێیەم ئەوەكە ێ لەسەر بنەمای «دێموكراسی ،ئازادیی ئەگە بمانەو ل6
فکری راگواستنی پایته‌خت بۆی ه هاتۆت ه گۆڕێ چونک ه گیروگرفت ههیهو تاران مه‌ترسیدار‌ه ک ه هه‌روا وه‌ک پایته‌خت بمێنێته‌وه .هۆیه‌کانی راگواستنیشی ده‌به‌نه‌و‌ه سه‌ر مه‌ترسیی بوومهلهرزه ،پیسبوونی هه‌وا ،حه‌شیمه‌تی زۆر .راست ه تاران له‌سه‌ر هێڵی بوومهلهرزه هه‌ڵکه‌وتوه ،به‌اڵم ئێران واڵتێک ه ک ه ب ه گشتی له‌سه‌ر هێڵی بوومه‌له‌زه‌یه‌و له مێژوودا بوومه‌له‌زه‌ی زۆر بههێزو رووخێنه‌ر له ناوچ ه جیاجیاکانی ئێران تۆمار کراون .روون نی ه ک ه پایته‌ختی نوێ ئهو مه‌ترسییه‌ی له‌سه‌ر نه‌بێ.
سیاسی
سانترالیزمی پایته‌خت ،سانترالیزمی سیاسی (سه‌رنجێک له سه‌ر راگواستنی پایته‌خت)
مسته‌فا مه‌عرووفی ل ه مێژه ده‌نگ‌وباسی راگواستنی پایته‌خت ل ه ئێران ل ه گۆڕێ دایه ،تاکوو رۆژی 3ی به‌فرانبار مه‌جلیسی شوورای ئیسالمی گه‌اڵڵه‌ی گشتیی راگواستنی پایته‌ختی په‌سند کردو فه‌رمانی ب ه ده‌وڵه‌ت دا ک ه ئه‌نجومه‌نێک بۆ دانانی پالن‌و به‌رنامه‌ی راگواستنی پایته‌خت دا بنێ ک ه ل ه ماوه‌ی 2ساڵ‌دا ورده‌کارییه‌کانی راگواستنی پایته‌خت گه‌اڵڵ ه بکه‌ن .له‌م وتاره‌دا هه‌وڵ دراوه که پێناسه‌یه‌ک ل ه پایته‌خت بکرێ ،پایته‌ختی واڵتانی دیکه‌و ئێران چۆنه ،هۆیه‌کانی سانترالیزه‌بوون (ناوه‌ندێتی) ی تاران کامانه‌ن .ئایا ب ه راگواستنی پایته‌خت گیروگرفته‌کانی پایته‌خت ل ه ئێران‌دا چاره‌سه‌ر ده‌بن؟ ئایا پیسبوونی هه‌وای تاران ،هه‌ڵکه‌وتنی له‌سه‌ر هێڵی بوومهلهرزه و حه‌شیمه‌تی زۆرک ه وه‌ک هۆی راگواستنی پایته‌خت ناو براون ،هۆی بنه‌ڕه‌تی‌و سه‌ره‌کین؟ له‌م وتاره‌دا هه‌وڵ دراوه تا ئهو جێگایه‌ی ده‌کرێ وه‌اڵمی ئه‌م پرسیارانه بدرێته‌وه.
تاران ل ه کۆنه‌و‌ه نموونه‌ی پایته‌ختێکی سانترالیزه ل ه ساڵی 1358دا ئایه‌تولاڵ خومه‌ینی ک ه ل ه هه‌وڵی ئه‌وه‌دا بوو ده‌سه‌اڵتی بێ‌ئه‌مالو ئه‌والی سیاسیی خۆی به‌سه‌ر واڵتدا بسه‌پێنێ ،شاری قومی بهجێ هێشت‌و هه‌ستا چوو‌ه تاران ،چونک ه تاران وه‌ک ئێستا سه‌ر‌ه هه‌ودای هه‌موو کاروباره‌کانی واڵت بوو .بۆ که‌سێک ک ه ده‌یه‌ویست ده‌ست به‌سه‌ر ته‌واوی کاروباره‌کانی واڵتدا بگرێ ،ده‌ست به‌سه‌رداگرتنی تاران ب ه مانای دهستبهسهرداگرتنی هه‌موو واڵت بوو .ل ه ساڵی 1170ی هه‌تاوی‌دا ئاغا
دیکه‌ی ئێران ماف‌و سه‌اڵحییه‌تی ئهو ده‌سه‌اڵتانه‌یان نیه .ل ه واڵتانی دیموکراتیک‌دا ب ه تابه‌تی واڵتانی فیدراڵ ئه‌م ناوه‌ندگه‌رێتیی ه نیه .لهو واڵتانه‌دا ئهو ده‌سه‌اڵتان ه یان له‌سه‌ر بنه‌مای نهتهوه (وه‌ک کانادا، بێلژیک .سوییس ،دانمارک ،تا راده‌یه‌ک عێڕاق‌و)... یان له‌سه‌ر بنه‌مای جوغرافیا (وه‌ک ،ئه‌مریکا، ئه‌ڵمان )...دابه‌ش کراون .هه‌ر ناوچه یان هه‌رێمه‌ی خاوه‌نی ده‌سه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردن ،پارلمان‌و دادوه‌ریی خۆیه‌تی .هه‌موو ئهو سه‌اڵحییه‌تان ه ل ه پایته‌خت کۆ نه‌بوونه‌ته‌وه .ته‌نانه‌ت ل ه سۆڤیه‌تی ستالینییش‌دا 15حکوومه‌تی کۆماری هه‌بوو ل ه زۆربه‌شیان‌دا
ل ه واڵتانی دیسانترالی‌دا هه‌ر شاره‌ی ل ه رووی ئابوورییهوه ب ه کارخانه‌یه‌کی گه‌وره ،ب ه گه‌شه‌کردنی بازرگانی ،ب ه راکێشانی تووریزم‌و...هتد ب ه ناوبانگه .ل ه ئێران‌دا تاران ل ه هه‌موان‌دا هه‌ر پله‌ی یه‌که‌مه .که‌سێک ل ه تارانهوه به‌ره‌و کوردستان، سیستان‌و به‌لووچستان یان خووزستان بچێ، ده‌بینێ به‌ر‌ه به‌ر‌ه ل ه قره‌باڵغیی کارگه‌و کارخانه‌کان که‌م دهبێتهوه ،رێگاکان باریکتر و خراپتر ده‌بن، ک ه به‌ره‌و سنووره‌کان ده‌چێ ته‌نانه‌ت جاری وای ه ئاسه‌وارێک ل ه جاده‌ی قیره‌تاو نابینرێ ،وا بزان ه ل ه واڵتێکه‌وه ده‌چێت ه واڵتێکی دیکه.
پایته‌خت کوێ‌یه؟ پایته‌خت یان ناوه‌ندی سیاسی ل ه هه‌ر واڵتێک‌دا زۆر جار گه‌وره‌ترین شاری واڵت یان پڕحه‌شیمه‌ت ترین شار‌ه ک ه ئۆرگان‌و ناوه‌ند‌ه سه‌ره‌کییه‌کانی ده‌وڵه‌تی‌و ئیداریی لێیه .هێندێک جار وشه‌ی پایته‌خت هه‌ر ته‌نیا بۆ ناوه‌ندی سیاسیی واڵتان به‌کار نایه ،به‌ڵکوو زۆر شار ل ه جیهاندا هه‌ن ک ه ل ه بواری جۆراوجۆردا ناسناوی پایته‌ختیان پێ ده‌درێ ،وه‌ک پایته‌ختی فه‌رهه‌نگی یان پایته‌ختی تووریستی یان بازرگانی‌و...هتد .که‌وابوو پایته‌خت ل ه یه‌کێک ل ه بواره‌کان یان چه‌ند بواردا ده‌بێت ه ناوه‌ندو چاالکیی ه سیاسی‌و ئیدارییه‌کان ،فه‌رهه‌نگی، ئابووری‌و چاالکیی ه کۆمه‌اڵیه‌تی‌و مه‌ده‌نییه‌کانی واڵتێک لهو ناوه‌نده‌و‌ه هه‌ڵ‌ده‌سوڕێن .ل ه هێندێک بواری وه‌ک دیپڵۆماسی ،زانستی ،ئابووری‌و ئایینییه‌و‌ه پایته‌خت ته‌نانه‌ت الیه‌نی نێوده‌وڵه‌تی به‌خۆیه‌و‌ه ده‌گرێ‌و هێندێک شار ده‌بن ه ناوه‌ند ل ه یه‌کێک لهو بوارانه‌دا ب ۆ سه‌رانسه‌ری جیهان ،وه‌ک رێکخراوی نهتهوه یه‌کگرتووه‌کان ل ه نیۆیۆرک‌و لقه‌کانی ل ه شاره‌کانی دیکه ب ه تایبه‌تی له‌ئورووپا، واتیکان وه‌ک ناوه‌ندی دنیای مه‌سیحییه‌ت ،ناوه‌ندی بازرگانیی جیهانی ل ه نیۆیۆرک‌و...هتد. سیستمی سیاسی‌و راده‌ی سانترالیزمی پایته‌خت ئه‌زموونی پایته‌ختی واڵتان ده‌ری ده‌خا ک ه پێوه‌ندییه‌کی راسته‌وخۆو ئاشکرا ل ه نێوان راده‌ی دیموکراسی‌و پێشکه‌وتن لهگهڵ دیسانترالیزم (خۆپاراستن ل ه ناوه‌ندێتی) ل ه الیه‌ک‌و راده‌ی دیکتاتۆری‌و دواکه‌وتووی لهگهڵ سانترالیزم (ناوه‌ندێتی)دا هه‌یه .به‌و واتای ه ک ه ل ه واڵتانی دیموکرات‌و پێشکه‌وتوودا پایته‌خت له‌چاو واڵتانی دوا که‌وتوو ب ه ده‌سه‌اڵتی دیکتاتۆرییه‌و‌ه سانترالیزه نیه. به‌و راده‌یه‌ی سیستمی سیاسیی واڵت فره‌چه‌شنه‌و پێکهاته‌ی نه‌ته‌وه‌یی ،سیاسی‌و جوغرافیایی جۆراوجۆر ده‌گرێت ه خۆ ،به‌و راده‌یه‌ش ل ه سانترالیزمی پایته‌خت که‌م ده‌بێته‌وه‌‌و ئهو سانترالیزم ه دابه‌ش ده‌بێ .به‌و راده‌یه‌ش سیستمی سیاسیی واڵت یه‌کده‌سته‌و ده‌سه‌اڵتی سیاسی ئه‌وده‌ستاوده‌ست نابێو ده‌سه‌اڵت له‌به‌ر ده‌ستی حیزبێک یان نه‌ته‌ویه‌ک یان که‌سانێکی دیاردا کۆ بۆته‌وه ،به‌و راده‌یه‌ش پایته‌خت ده‌بێت ه سهرهکیترین ناوه‌ندی کاروباره سیاسی ،فه‌رهه‌نگی، ئابووری‌و کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان .تاران نموونه‌ی شارێکی سانترالیزه‌ی ه ک ه ل ه هه‌موو بارێکه‌و‌ه مۆرکی ناوه‌ندێتیی پێوه‌دیاره.
کاتێک هه‌موو بڕیاره وردو درشته‌کان ل ه تارانهوه ده‌درێن‌و شارو ناوچه‌کانی دیک ه خاوه‌نی هیچ چه‌شن ه ئیختیارو سه‌الحییه‌تێک نین ،کاتێک ئیمکانات‌و توانا مادی‌و مرۆییه‌کانی شارو ناوچه‌کانی دیک ه وه‌به‌رچاو ناگیرێ ،کاتێک تاران سه‌رچاوه‌ی هه‌موو بڕیاره سیاسی‌و ئیدارییه‌کان‌و ئیمکاناته ،ئاشکرای ه ک ه ئهو گومان ه چه‌وتان ه دروست ده‌بن‌و کۆمه‌ڵگای ئێران ل ه قرانی هووییه‌ت‌دا ده‌ژی‌و دادپه‌روه‌ری مرۆڤایه‌تی ده‌بن ه گه‌مه‌ی ده‌ستی چه‌ند ده‌سه‌اڵتداری پاوانخواز ک ه هه‌وڵ ده‌ده‌ن ب ه کۆکردنه‌و‌ه هه‌موو کاروباره‌کان له‌به‌رده‌ستی خۆیان‌و نزیک ل ه خۆیان کۆنترۆڵی واڵت ب ه ته‌واوی بگرن ه ده‌ست. محه‌ممه‌دخانی قاجار ک ه نموونه‌ی دیکتاتۆرێکی به‌ده‌سه‌اڵت‌و خوێڕێژ بوو تاجی پاشایه‌تیی ل ه تاران له‌سه‌ر ناو ئه‌م شاره‌ی کرد‌ه پایته‌خت ،پایته‌ختێک ک ه جه‌مسه‌رو ناوه‌ندی هه‌موو کاروباره‌کانی واڵت بێ، پایته‌ختێک ک ه ره‌نگدانه‌وه‌ی شێوه‌ی بیرکردنه‌وه‌ی پاوانخوازانه‌ی شای سه‌ره‌ڕۆ بێ. ره‌زاشای په‌هله‌وی ک ه دیکتاتۆرییه‌که‌ی ناوبانگی ناوچه‌یی‌و جیهانیی هه‌بوو ل ه ساڵی 1304دا هه‌ر له‌م شار‌ه تاجی له‌سه‌ر نا .تاران ک ه لهو کاته‌و‌ه تا ئێستا نموونه‌ی پایته‌ختێکی سانترالیستییه، به‌رده‌وام خانه‌خوێی دیکتاتۆر‌ه پاوانخواز‌و به‌ناوبانگه‌کانی ئێرانه. تاران ناوه‌ندی سیاسی ره‌خنه له سه‌ر ئهوه نی ه ک ه ده‌سه‌اڵت ه سه‌ره‌کییه‌کانی حکوومه‌ت (بهڕێوه بردن ،یاسادانان‌و دادوه‌ری) ل ه پایته‌ختن .ره‌خن ه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی ه ک ه ئهو ده‌سه‌اڵتانه ته‌نیا ل ه پایته‌ختن‌و ناوچه‌کانی
نه‌ته‌وه‌کان خاوه‌نی مافی خۆدموختاری‌و ناوه‌ندی ده‌سه‌اڵتی سیاسیی خۆیان بوون ل ه ناوچه‌ی خۆیان‌دا .ل ه ئێران‌دا کۆبوونه‌وه‌ی هه‌مووناوه‌نده‌کانی ده‌سه‌اڵت ره‌نگدانه‌وه‌ی ئیدئۆلۆژیی حاکم ه ک ه کۆماری ئیسالمی نوێنه‌رایه‌تیی ده‌کا .ته‌نانه‌ت فه‌رماندار و به‌رپرس ه ئیدارییه‌کانیش ده‌بێ ل ه تارانهوه بڕاریان له‌سه‌ر بدرێ. تاران ناوه‌ندی ئابووری با لهوه گه‌ڕێێن ک ه ل ه ناوچه‌یه‌کی وه‌ک کوردستان‌دا حکوومه‌ت سنووری بۆ ده‌سمایه‌دانان‌و دامه‌زراندنی کارگه‌و کارخان ه داناوه ،ئهو ناوچانه‌ش ک ه ئهو سیاسه‌ت ه فاشیستییه‌یان ل ه دژی بهڕێوه ناچێ ل ه چاو تاران زۆر له‌پاشن .رێژه‌یه‌کی زۆر ل ه کارگه‌و کارخانه‌و ناوه‌نده‌کانی به‌رهه‌مهێنان ل ه تاران‌و دوه‌روبه‌ری تارانن .بڕبڕه‌ی پشتی ئابووریی واڵت تارانه ،بانکه‌کان ،ناوه‌ند‌ه بازرگانییه‌کان یان ل ه تارانن یان له تارانهوه ئیداره ده‌کرێن.
تاران ناوه‌ندی حه‌شیمه‌ت تاران نه‌ک ل ه ئێران‌دا ،به‌ڵکوو ل ه جیهاندا ل ه ریزی شار‌ه پڕ ل ه حه‌شیمه‌ته‌کانه .ب ه رۆژ خۆ ل ه 12 میلیۆن که‌س ده‌داو ب ه شه‌ویش 10میلیۆن. .7/1ی حه‌شیمه‌تی ئێران ل ه تاران ده‌ژی. راست ه ل ه زۆربه‌ی واڵتان پایته‌خت قه‌ره‌باڵغترین شاری واڵته ،به‌اڵم ل ه که‌میان‌دا رێژه‌ک ه به‌م جۆره‌یه. ل ه زۆر واڵتدا پایته‌خت قه‌ره‌باڵغترین شاریش نیه، بۆ نموونه :تورکیه ،ئه‌مریکا ،ئارژانتین ،ئوسترالیا، کاناداو...هتد .کۆبوونه‌وه‌ی ئیمکانات‌و ئابووری‌و ده‌رفه‌تی کار وای کردوه ک ه خه‌ڵک ل ه سه‌رانسه‌ری واڵتهوه روو بکه‌ن ه تاران .کۆبوونه‌وه‌ی حه‌شیمه‌ت ل ه تاران به‌و راد‌ه نائاسییه‌و‌ه گه‌لێک مه‌ترسیی گه‌وره‌ی ب ه دواوه‌یه ،پیسبوونی ژینگ ه ب ه تایبه‌تی هه‌وا، چوونه‌سه‌ری راده‌ی تاوان‌و کێش ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان، باڵو بوونه‌وه‌ی ماده هۆشبه‌ره‌کان‌و...یان ئاکامی قه‌ره‌باڵغیی له‌راد‌ه به‌ده‌ری تارانن یان مه‌ترسین ل ه
ژماره٦٢٣ :
4
١٥ی بەفرانباری 1392 ٥ی ژانویەی ٢٠١٤ نێو قه‌ره‌باڵغیی تاران‌دا. تاران‌و دۆخی فه‌رهه‌نگی‌و ده‌روونی سیمای واڵتێکی دواکه‌وتوو ،نائارامی‌و قه‌یرانی ئابووری ب ه گۆشه‌و که‌له‌به‌ره‌کانی تارانهوه دیاره ،به‌و حاڵه‌ش ل ه چاو شاره‌کانی دیکه‌ی ئێران ب ه تایبه‌تی شار‌ه سنوورییه‌کان جێگه‌و پێگه‌یه‌کی دیکه‌ی هه‌یه .ل ه واڵتانی پێشکه‌وتوو و دیسانترالیزه‌دا جیاوازیی پایته‌خت لهگهڵ شار‌ه دووره‌ده‌سته‌کان جیاوازییه‌کی زۆر نیه .ل ه رووی ئیمکاناتی پهروهردهییو له‌شساغییه‌وه ،ل ه رووی جیاوازیی گوند شاره‌وه مه‌ودایه‌کان ئهوهنده نین. دابه‌شبوونی جوغرافیایی ئیمکاناتی ئابووری، ئیداری ،فه‌رهه‌نگی ،له‌شساغی‌و په‌روه‌رده‌یی ب ه شێوه‌یه‌کی به‌رباڵو هه‌یه. جیاوازیی نائاسایی‌و له‌راده‌به‌ده‌ری تاران لهگهڵ شاره‌کانی دیک ه وای کردوه ئه‌گه‌ر تاران ب ه پل ه یه‌ک دابنێین شاره‌کانی دیک ه به تایبه‌تی شار‌ه سنوورییه‌کان‌و ل ه نێو ئه‌وانیش‌دا شار‌ه غهیره فارسنشینه‌کان ب ه ئاسانی ده‌توانیین بڵێین 1ب ه 10یه ،یان 1ب ه 15به .ئهوه ک ه جێگه‌ی پایته‌خت پل ه یه‌ک بێ سه‌یر نی ه و ل ه زۆربه‌ی واڵتانیش ه ه‌ر به‌م جۆره‌یه ،به‌اڵم ل ه واڵتانی دواکه‌وتوو و نادیموکراتیک‌دا نه‌بێ ،ل ه که‌م واڵتی جیهاندا جیاوازییه‌که ئهوهنده ز‌هق‌و به‌رچاوه. ئه‌م جاوازیی ه زۆر‌ه کاری کردۆت ه سه‌ر باری ده‌روونیی هاوواڵتانیش .ل ه رووی ده‌روونیه‌و‌ه ئهو گومان ه ناراست ه دروست ده‌بێ ک ه پایته‌خت‌نشین ل ه رووی کۆمه‌اڵیه‌تی‌و فه‌رهه‌نگییه‌و‌ه ل ه پله‌یه‌کی هه‌و‌رازتر دایهو خه‌ڵکی ناوچه‌کانی دیک ه ل ه پله‌یه‌کی نزمتر دان ،ئه‌وه‌ی ل ه تاران ه مرۆڤی پل ه یه‌که‌و تا به‌ره‌و شار‌ه دووره‌کان بڕۆی مرۆڤه‌کان پله‌یان نزمتر دهبێتهوه! کاتێک هه‌موو بڕیاره وردو درشته‌کان ل ه تارانهوه ده‌درێن‌و شارو ناوچه‌کانی دیک ه خاوه‌نی هیچ چه‌شن ه ئیختیارو سه‌الحییه‌تێک نین ،کاتێک ئیمکانات‌و توانا مادی‌و مرۆییه‌کانی شارو ناوچه‌کانی دیک ه وه‌به‌رچاو ناگیرێ ،کاتێک تاران سه‌رچاوه‌ی هه‌موو بڕیاره سیاسی‌و ئیدارییه‌کان‌و ئیمکاناته، ئاشکرای ه ک ه ئهو گومان ه چه‌وتان ه دروست ده‌بن‌و کۆمه‌ڵگای ئێران ل ه قرانی هوویی هت‌دا ده‌ژی‌و دادپه‌روه‌ری مرۆڤایه‌تی ده‌بن ه گه‌مه‌ی ده‌ستی چه‌ند ده‌سه‌اڵتداری پاوانخواز ک ه هه‌وڵ ده‌ده‌ن ب ه کۆکردنه‌و‌ه هه‌موو کاروباره‌کان له‌به‌رده‌ستی خۆیان‌و نزیک ل ه خۆیان کۆنترۆڵی واڵت ب ه ته‌واوی بگرن ه ده‌ست. راگواستنی پایته‌خت چاره‌سه‌ره؟ فکری راگواستنی پایته‌خت بۆی ه هاتۆت ه گۆڕێ چونک ه گیروگرفت ههیهو تاران مه‌ترسیدار‌ه ک ه هه‌روا وه‌ک پایته‌خت بمێنێته‌وه .هۆیه‌کانی راگواستنیشی ده‌به‌نه‌و‌ه سه‌ر مه‌ترسیی بوومهلهرزه، پیسبوونی هه‌وا ،حه‌شیمه‌تی زۆر .راست ه تاران له‌سه‌ر هێڵی بوومهلهرزه هه‌ڵکه‌وتوه ،به‌اڵم ئێران واڵتێک ه ک ه ب ه گشتی له‌سه‌ر هێڵی بوومه‌له‌زه‌یه‌و ل ه مێژوودا بوومه‌له‌زه‌ی زۆر بههێزو رووخێنه‌ر ل ه ناوچ ه جیاجیاکانی ئێران تۆمار کراون .روون نی ه ک ه پایته‌ختی نوێ ئهو مه‌ترسییه‌ی له‌سه‌ر نه‌بێ. ئهو هۆیانه‌ش ک ه ل ه پیسبوونی هه‌واو زۆربوونی حه‌شیمه‌ت ل ه تاران کاریگه‌ر بوون ،ل ه پایته‌ختی نوێش‌دا هه‌ر ل ه جێی خۆیانن ک ه باسمان کردن .ل ه راستیدا سانترالیزمی سیاسی‌و ئیداری، پشتگوێخستن‌و بێبه‌شکردنی خه‌ڵکی ناوچه‌کانی دیکه‌ی ئێران ب ه تایبه‌تی نه‌ته‌وه‌کانی دیک ه ل ه بڕیاری سیاسی ،ئیمکاناتی ئابووری ،له‌شساغی‌و پهروهردهییو...تارانیان گه‌یاندۆت ه ئهو رۆژه .ئه‌گه‌ر ئهو هۆایان ه ل ه جێی خۆیان بن ،بێگومان پایته‌ختی داهاتووش هه‌ر دهبێتهوه ب ه تاران .به‌ڕێوه‌به‌رانی کۆماری ئیسالمی ل ه گۆڕینی پایته‌خت‌دا خه‌ریک ه (معلول)ه‌کان بهجێ دێڵن‌و (علت)ه‌کا ن ده‌گوازنه‌وه.
سه‌رنج بده‌ن!
3
« کوردستان» له‌مه‌ودوا هه‌ڵبژارده‌یه‌ک لهو راپۆرت‌و هه‌وااڵنه‌ی له‌الیه‌ن ئه‌ندامان‌و الیه‌نگرانی حیزب ،یان خوێنه‌رانی ئه‌م
ژماره622 : ١٥ی بەفرانباری ١٣٩٢ ٥ی ژانویەی ٢٠١٤
ه خوێنه‌رانه‌وه ل
رۆژنامه‌ی ه ب ه راگه‌یه‌نه‌کانی حیزب ده‌که‌ن له‌م الپه‌ڕه‌یه‌دا باڵو دهکاتهوه .داوا ل ه خوێنه‌ران ده‌که‌ین لهگهڵ راپۆرت‌و هه‌واڵه‌کانیان‌دا وێنه‌ی پێوه‌ندیدار ب ه بابه‌ته‌که‌ش بنێرن.
خه‌ڵك هه‌ر ده‌ڵێی نه‌خۆشیی رووحییان گرتوه له باره‌ی ئابوورییهوه خه‌ڵک زۆر له فشار دان‌و هه‌ر لهو کاته‌دا چاوه‌ڕوانییه‌کی زۆریان له ده‌وڵه‌تی رووحانی ههیهو هه‌ر ده‌ڵێن وه‌زع باشتر ده‌بێت .له کاتی یارانه‌دان به‌رده‌رگای بانکه‌کان ده‌ڵێی خێراته ،ئهوهنده خه‌ڵکی لێ‌راده‌وه‌ستێ. له باری سیاسییه‌وه خه‌ڵکی ئێمه بوونه‌ته چه‌ند به‌ش که به‌شێک کوردایه‌تی خۆیان له‌بیر ناچێته‌وه‌و به‌شێک ده‌بنه ئهو که‌سانه‌ی وه‌ک شتێک هاوبیرن‌و لهگهڵ رێفورمخوازه‌کانی نێو ئێران‌و ئهو کاته‌ش که قسه ده‌که‌ن ده‌ڵێن ئێمه ئێرانین .دوایه قه‌ومی کوردین‌و ده‌بێ شانازی به ئێرانی بوونی خۆمانه‌وه بکه‌ین که به‌داخه‌وه که‌میش نین ئه‌وانه. به‌شێکیش به‌داخه‌وه که‌سانێکی بێ هۆویه‌تن‌و ته‌نیا به کچ‌و کوڕه‌وه وه‌دوای رابواردن ده‌که‌ون .له باری کۆمه‌اڵیه‌تییه‌وه زۆر له خه‌ڵک هه‌ر ده‌ڵێی نه‌خۆشی
روحییان گرتوه‌و هه‌ر زوو تێکه‌ڵی ده‌که‌ن‌و عه‌سه‌بی ده‌بن. تیپێک هه‌ن سه‌یرو سه‌مه‌ره، لیباسی وا ده‌بینی که خه‌ڵک له‌به‌ری ده‌که‌ن که هه‌ر باسی ناکرێ ،له نێو تیپێک‌دا خه‌یانه‌ت کردنی ژن‌و مێرد به یه‌کتر بووه به شتێکی ئاسایی! له کول‌دا خه‌ڵکێکی زۆر بوونه ماشێنی پووڵ په‌یداکردن‌و که‌متر ئاگایان
له بنه‌ماڵه‌کانیانه. به‌اڵم به ته‌واوی ئه‌وانه‌شه‌و‌ه که‌میش نین ئهو که‌سانه‌ی که ئێستا ده‌زانن کوردن‌و سه‌ره‌ڕای ته‌واوی ئهو که‌م‌و کوڕییانه‌ی ناو کۆمه‌ڵگه ئێستاش خه‌ریکن خه‌ڵکی روون ده‌که‌نه‌وه. کاردۆ موکریانی _ مه‌هاباد
دهستبهسهرداگرتنی زه‌وی خه‌ڵک به‌ناوی درووست کردنی کارخانه‌ی قه‌ند له قزڵقۆپی ل ه بابه‌ت ئهو 30هێکتار زه‌وییه‌ی ل ه ده‌شتی شاروێران ل ه نێوان کۆسه‌که‌رێز و قزڵقۆپی بۆ درووست کردنی کارخانه‌ی قه‌ند به‌خشراو‌ه ب ه براده‌رانی بنه‌ماڵه‌ی قۆڕه‌یشی‌و مه‌ڕاسمی تایبه‌تیان دوو ساڵ به‌ر ل ه ئێستا بۆ گرتن ک ه به‌هاری ساڵی 1393ده‌ست ب ه کاره‌کانی ده‌که‌ن و دواتر ک ه خه‌ڵک ل ه ڕێگای جۆراوجۆر ب ه وتووه که ته‌نیا بنه‌ماڵه‌ی دوای مهسهلهکهدا چوون بۆیان ده‌رکه قوره‌یشی فێڵیان ل ه ئهو خه‌ڵک ه زه‌حمه‌تکێش ه کردوه 30هێکتار زه‌ویی خه‌ڵکیان ب ه ناوی دروست کردنی کارخانه‌ی قه‌ندی لهو زه‌وییان ه ب ه ناوی خۆیان کردوه و بۆی ه ئهو خه‌ڵک ه هاواریان لێ‌هه‌ستاوه و ده‌بێ ل ه ڕێگه‌ی ڕاگه‌یاندنه‌کانه‌و‌ه لێیان ل ه قاو
بدرێن تا ئه‌وه‌ی ک ه وه‌خۆبێنه‌و‌ه و ئه‌گه‌ر بێت به پێی قه‌راری پێشوو ئهو کارخانه‌ی ه دروست نه‌کرێن ئهو بنه‌ماڵه‌یه‌ی قۆڕه‌یشی زه‌وییه‌کان بۆ خاوهنهکانیان بگێڕنه‌و‌ه و هه‌ر ئه‌وه‌یک ه ئهو خه‌ڵک ه ڕازی بوون ه و مڵکی خۆیان ب ه خۆڕایی داو‌ه ب ه ناوبراوان بۆئه‌وه‌یک ه ل ه ناوچه‌ک ه سه‌رمایه‌یه‌کی گشتی ل ه ناوچه‌ک ه دروست بکرێت. ئێستا ئهو خه‌ڵک ه ته‌ڵه‌ب ده‌کات ک ه ئه‌گه‌ر ڕێگا قوره‌یشییه‌کان پێ دراو نه‌بوون ه ل ه الیه‌ن ده‌سه‌اڵته‌وه ،با مڵکه‌کان بگێڕنه‌و‌ه بۆ خاوهنهکانیان. هاوژین -مه‌هاباد
ئیتالعات ل ه سه‌رده‌شت‌و ره‌به‌ت له ئێستاوه به‌ربه‌ست بۆ رێوڕه‌سمی نه‌ورۆزی دروست ده‌که‌ن هێزه‌کانی ئیتالعات‌و ئه‌ماکن سه‌ربه نیرووی ئینتزامیی رێژیم له ئێستاوه خۆ ئاماده ده‌که‌ن بۆ رێگرتن له به‌ڕێوه‌چوونی نه‌ورۆزی کوردی له سه‌رده‌شت‌و ره‌به‌ت‌و ده‌وروبه‌ر .له یه‌کێک له هه‌وڵه‌کانیان‌دا ته‌واوی ساحێب تاکسییه ته‌له‌یفوونییه‌کان‌و نوێنه‌ری تاکسیه نارنجییه‌کانیان بۆ کۆبوونه‌وه‌یه‌ک له ئه‌ماکن بانگ کردوون‌و پێیان راگه‌یاندوون که ده‌بێ به ته‌واوی شۆفیری تاکسییه‌کان رابگه‌یه‌نن که به هیچ شێوه‌یه‌ک نابێ لهو مه‌راسیمه‌دا به‌شدار بن‌و نابێ ته‌نانه‌ت ئهو که‌سانه‌ی ده‌ستییان له پێکهێنانی
ئهو مه‌راسمانه دایه ،رایان‌گوازن‌و سواریان بکه‌ن .ئه‌گه‌ر ئهو کاره بکه‌ن له‌الیه‌ن ئه‌وانه‌وه بانگ ده‌کرێن‌و به‌رچه‌سپی سیاسییان لێده‌ده‌ن‌و به توندی به‌رخوردیان لهگهڵ ده‌که‌ن .هه‌روه‌ها ده‌بێ ته‌واوی شۆفیره‌کان ته‌عه‌هود بده‌ن‌و واژۆی بکه‌ن که ئه‌م کاره ناکه‌ن. هه‌ردیی رێبوار له سه‌رده‌شته‌وه
باڵو کردنه‌وه‌ی مادده‌ی هۆشبه‌ر له نێو خوێندکاران‌دا له بۆکان له چه‌ند که‌سێکم راسته‌وخۆ بیستووه که ماوه‌یه‌که دام‌و ده‌زگای ئیتالعات که جه‌ماعه‌تێکی تورکیان راسپاردوه که له نێو شاری بۆکان به‌تایبه‌ت تریاک‌و مادده هۆشبه‌ره‌کان باڵو بکه‌نه‌وه ،ئه‌وان مادده هۆشبه‌ره‌کان له نێو نان‌و شتی خواردن ده‌خه‌ن‌و ده‌یده‌ن به ده‌وروبه‌ریان ،دوای ئه‌وه‌ش ساندویچ فرۆشێک به نهێنی مه‌واد ده‌خاته بابۆڵه‌کان‌و به خه‌ڵکی ده‌فرۆشن .شۆفیرێکی تاکسی زۆری تکا کرد له دهرهوه نان نه‌خۆین بۆ خۆی چه‌ند بابۆڵه‌یه‌کی له ماڵێوه هێنابوو. ده‌یگوت بۆوه‌ی ئه‌گه‌ر برسیم بوو نه‌چم بکڕم گوتی ناوه‌که‌یشتان بۆیه پێ‌ناڵێم چونکه ئه‌گه‌ر بزانن ده‌رجا من ده‌گرن‌و ده‌مکوژن.
ئه‌یوب _ بۆکان
مه‌وادفرۆش ژیانیان لێ تاڵ کردووین به گشتی وه‌زعی شار به هۆی ئه‌م مه‌وادفرۆشانه خراپه .رۆژ نیه ئهو خه‌ڵکانه نه‌گرن که خه‌ریکی کاری به‌رهه‌مهێنانی شیشه‌و...هتدن .به‌اڵم به پاره زۆر زوو ئازادیان ده‌که‌ن .رۆژ نیه هه‌واڵی ته‌قینه‌وه‌ی ئاشپه‌زخانه له ناو شار به گوێی خه‌ڵک نه‌گات، رۆژی چوارشه‌ممه 1392/9 /13که گه‌ڕه‌گی گرده‌سوور ئاشپه‌زخانه‌یه‌ک له نزیک قه‌رارگه‌ی «سیدالشهدا» له ماڵی ا.ش.پ ناسراو به ا.ق ته‌قینه‌وه که گۆیا کوڕه‌کانی گیراون به‌اڵم هێنده‌ی پێ‌ناچێت ئازاد ده‌کرێن .ئێعدامیش هه‌ر بۆ که‌سی سیاسییه. دیالن _ سه‌رده‌شت
دوو هه‌واڵ له مه‌هاباده‌وه
به‌فرو سه‌رما له مه‌هاباد ته‌نگی به خه‌ڵک هه‌ڵچنیوه
_1بۆ ئاگاداریتان به‌فرو سه‌هۆڵبه‌ندانێکی زۆر ،نزیکه‌ی دوو حه‌وتوویه که مه‌هابادو گونده‌کانی ده‌وروبه‌ری داگرتوه .شه‌وانه هه‌واکه‌ی ئهوهنده سارده که ئه‌گه‌ر قامکت ته‌ڕ که‌ی دوای یه‌ک ده‌قیقه ده‌یبه‌ستێ .ئه‌م سه‌رمایه گرفتی زۆری بۆ کارو کاسپی خه‌ڵکی ناوچه‌که پێک هێناوه .دوو حه‌وتوو له‌مه‌وبه‌ر که به‌فرێکی قورس باری ،هێشتا هیچی لێ نه‌تواوه‌ته‌وه، چونکه هه‌واکه‌ی زۆر سارده. _2له ئاوایی که‌رێزه‌ی شێخان له کاتێک‌دا به هۆی ئه‌ربه‌عین ،قوتابخانه ته‌عتیل بوو ،کووره‌ی نه‌وتیی قوتابخانه‌که ئاگری گرت‌و ژووره‌که به ته‌واوی سووتا.
هه‌تا ئێستاش کووره‌ی نه‌وتیی زۆرل ه قوتابخانه‌کان نه‌وتین‌و ستانداردن ،به‌اڵم له هێندێک قوتابخانه‌ی دیکه‌ش له کووره‌ی نه‌وتیی غهیره ستاندارد که‌ڵک وه‌رده‌گرن
که نه‌وته‌که‌یان دڵۆپ دڵۆپ ده‌رژێته نێو ئاگردانه‌که‌ی. مام نه‌جات ل ه مه‌هاباده‌وه
سه‌قز
ئیتالعاتی رێژیم «مەیدانی هەڵۆ» چۆن کۆنترۆڵ دەکا لە شاری سەقز حکوومەت بۆ ئەوەی «مەیدانی هەڵۆ» (ئەو شوێنەی کە کۆبوونەوەی نارەزایەتی بە دژی حکوومەتی لێ‌دەگیرێ) کۆنترۆڵ بکا، کەسانێکی بەکرێگیراوی لەو شوێنە جێگیر کردووە کە دووکانیان هەیە بۆ ئەوەی چاوەدێری ئەو شوێنە بکەن و ئەو کەسانەی کە نارەزایەتی دەردەبڕن شناساییان بکەن و به‌رگرتنیان بدەن و نارەزایەتییەکان کۆنترۆڵ بکەن .لە مەیدانی هەڵۆ کەسێک بەناوی «ئە» دووکانی کەلوپەلی مندااڵنی هەیە ،دوو کوڕو کچێکی هەیە کچەکەی داوە بە پاسدارێک و ئەو کەسە هەموو بنەماڵەکەی (کچ ،کور و هاوسەر) هەموویان کاری جاسووسی دەکەن. ئەو کەسە هەر لە سەرەتای شۆڕشەوە «جاش»ە تەنانەت برای خۆشی کە کاری سیاسی دەکرد بەگرتن داوە .چەند
ساڵێک لە ترسی پێشمەرگە رای کردبوو و لە تاران دەژیا .ئێستا بە تەواوی خەڵک لە ژێر چاوەدێری دەگرێ و هەرچی روو بدا هەواڵەکەی دەداتەوە بە ئیتالعات. کەسێکی دیکەش بە ناوی «ب» لە مەیدانی هەڵۆ لە کاتی خۆپیشاندان و نارەزایەتییەکان لەو مەیدانە خەریکی
فیلمبەرداری دەبێ و دواتر فیلمەکەی دەداتەوە بە ئیتالعات ،ئەو دوو کەسەو چەند کەسێکی دیکە هاوکاریانن بەردەوام ئەو مەیدانەیان کۆنترۆڵ کردوە و خەڵکیان لە ژێر چاوەدێری گرتوە. عه‌لی .م له سه‌قزه‌وه
گۆشه‌یه‌ک له کێشه‌کانی ژیانی خه‌ڵک له ئاوێنه‌ی ژیانی خه‌ڵکی شاری سنه ئه‌مڕۆ شاری سنه که دوای کرماشان گه‌وره‌ترین شاری رۆژهه‌اڵتی کوردستانه شه‌ڕ‌و کێشه ،مادده هۆشبه‌ره‌کان‌و بێکاری له گرفته بنه‌ڕه‌تییه‌کانی خه‌ڵکن .قه‌مه وه‌شاندن له نێو الوه‌کان‌دا ،باج‌ئه‌ستاندن له خه‌ڵک بووه به شتێکی ئاسایی .مه‌واد به ئازادییه‌کی ته‌واوه له نێو خه‌ڵک‌دا به تایبه‌تی له نێو الوه‌کان‌دا ئه‌م ده‌ست‌و ئهو ده‌ستی پێ‌ده‌کرێ .له‌م نێوه‌دا کێشانی مادده‌ی هۆشبه‌ری «شیشه« وه‌پێش مادده‌کانی دیکه که‌وتۆته‌وه ،خۆکوشتن له نێو الوه‌کان‌دا به تایبه‌تی له نێو کچان‌دا هه‌تا دێ پتر پهره ده‌ستێنێ. ژیانی پێکه‌وه‌نانی ته‌مه‌نی هاوبه‌ش به‌ره‌و ژوور چووه‌‌و خه‌ڵک به هۆی گرفته‌کانی خۆیان ناتوانن ژیانی هاوبه‌شی پێکه‌وه بنێن ،ئاماری ته‌اڵق رۆژ له گه‌ڵ رۆژ به‌ره‌و ژوور ده‌چێ .فه‌حشا (له‌شفرۆشی) له پهره گرتن دایه. بارودۆخی به‌ندیخانه‌کان زۆر دڵته‌زێنه ،ده‌ستڕێژی جنسی‌و به‌کارهێنای مادده هۆشبه‌ره‌کان له نێو به‌ندیخانه‌کان‌دا
بووه به شتێکی ئاسایی .به‌ندیی ه سیاسییه‌کان له الیه‌ن موعتاده‌کان‌و که‌سانی شه‌ڕفرۆش به پشتیوانی به‌ڕێوه‌به‌رانی به‌ندیخانه‌کان ،بێ ڕێزیان پێ‌ده‌کرێ. به کورتی گرفته‌کان یه‌کجار زۆرن، ئه‌مانه به‌شێکی زۆر که‌م له گرفته‌کانی خه‌ڵکن که له شاره‌کانی کوردستان به تایبه‌تی له سنه‌‌و کرماشان به‌رچاو
ده‌که‌وێ. خه‌ڵکێکی دیکه که جێگای خۆیه‌تی ئاماژه‌ی پێ بکه‌م سووتاندنی چیای ئاویه‌ری سنه‌یه که هی ماوه‌یه‌ک له‌مه‌وبه‌ره .به‌گوێره‌ی زانیارییه‌کانی من‌و دۆستانم‌و ئهو ده‌نگۆیانه‌ی له نێو سنه‌‌دا باڵوبوونه‌ته‌وه ،ئاگر تێبه‌ردانی چیای ئاویه‌ر ،کاری گروپه سه‌له‌فییه‌کان‌و ئیسالمییه توندڕه‌وه‌کان بووه.
بەڕێوەچوونی شەوە ئاهەنگیک بەبۆنەی سەری ساڵی زایینی بۆ کوردانی نیشتەجێ لە ئۆستفۆلدی نۆروێژ کومیتەی یەکیه‌تیی ژنانی دیموکراتی کوردستان و کۆمەڵەی کلتوری کوردی بە ئامادە بوونی کۆمەڵێکی بەرچاو لە کوردانی ناوچەی ئۆستفۆڵدی واڵتی نۆروێژ، شەوئاهەنگێکی بهڕێوه برد.
لهو شه‌وئاهه‌نگه‌دا ک ه ب ه په‌یامێکی کورتی کۆمەڵەی کولتووری کوردی لە ناوچەی ئۆستفۆڵد دەستی پێ کرد ،به‌شداربووان ب ه جێژن‌و شــادی‌و خۆشی به‌ره‌وپیلی ساڵی نوێی زایینی چوون. کومیته‌ی یەکیەتی ژنانی دێموکراتی کوردستان ده‌ڵێ مه‌به‌ست ل ه پێکهێنانی ئهو شه‌وئاهه‌نگ ه ب ه هاوکاریی کۆمەڵەی کولتووری لە ناوچەی ئۆستفۆلد ،پاراستنی شوناس‌و داب و نەریتی کوردی بە بەردەوامی‌و بە بیانووی جۆراوجۆر بووه.
هه‌واڵ و راپۆرت
ژماره٦٢٣ :
2
١٥ی بەفرانباری 1392 ٥ی ژانویەی ٢٠١٤
بەڕێوەچوونی رێوڕەسمی جێژنی 26ی سەرماوەز لە ده‌ره‌وه‌ی واڵت فینالند
دانمارک ل ه واڵتی دانمارک‌و ب ه به‌شداریی کورده‌کان 26 ،ی سه‌رماوه‌ز کرا ب ه جێژن‌و یادی هه‌ڵکردنی ئاالی کوردستان‌و ڕۆژی پێشمه‌رگه‌ی کوردستان به‌رز ڕاگیرا. رۆژی شەممە 21ی دسامبری 2013ی زایینی بەرانبەر بە 30ی سەرماوەزی 1392ی هەتاوی ،بە بۆنەی 26ی سەماوەز رۆژی هەڵکردنی ئاالی و پیشمەرگەی کوردستان و هەروەها شەوی یەلدا ساڵڕۆژیی لە دایکبوونی دوکتور عەبدوولڕەحمان قاسملوو ڕێوڕەسمێکی پڕ شكۆ بەبەشداریی بەشێکی زۆر لە ئەندامانی حیزبی دیموکراتی کوردستان‌و کوردانی دانیشتووی واڵتی دانمارک بەڕێوەچوو. ئهو ڕێوڕه‌سمه بە سرودی نەتەوایەتی ئەی رەقیب‌و خولەکێک بێدەنگی بو رێزگرتن لە خەبات و گیانبازی‌و روحی به‌رزی شەهیدانی حیزب‌و گەل دەستی پێکرد .پاشان پەیامی کومیتەی ناوچەی شیلەندی حیزبی دیموکراتی کوردستان له‌الیه‌ن خالید ڕەواندووست بەرپرسی
رۆژی شەممە ڕێکەوتی ٢٠١٣-١٢-٢٨کومیتەی یەکیەتیی ژنانی دیمۆکراتی کوردستان بە هاوکاری کومیتەی حیزبی دیموکراتی کوردستان لە والتی فینالند ،رێورەسمێکی بە شکۆی بۆ رێزگرتن لە ٢٦ی سەرماوەز رۆژی پێشمەرگەی کوردستان بەرێوە برد .رێورەسمەکە کاتژمێر ٤ی دوانیوەرۆ بە سرودی نەتەوایەتی ئەی ڕەقیب دەستی پێکرد کە پولێک لە تێکۆشەرانی دێرینی حیزبی و الوانی سەربە بنەماڵەکانی ئەندامانی حیزب پێشکەشیان کرد .دوای راگرتنی خولەکێک بێ دەنگی بۆ رێز گرتن لە شەهیدانی کوردستان ،مۆمی ٢٦ی سەرماوەز لەالیەن بەشدارانی رێورەسمەکە هەلکرا .پاشان پەیامی هاوبەشی کومیتەی حیزبی دێمۆکراتی کوردستان و یەکیەتییەکانی ژنان و الوان لەالیەن سەید خدر میر سەیدییەوە پێشکەش کرا .بڕگەیەکی دیکەی رێوڕەسمی رێزگرتن لە رۆژی پێشمەرگەی کوردستان ،پێشکەش کردنی شێعرێکی شورشگێری بوو کە شاعێری بەتوانا مامۆستا نزار خوێندییەوە .برگەی دوهەمی بەرنامەکە بۆ کاری هونەری پولێک لە الوانی هونەرمەند تەرخان کرابوو کە دەنگی دەف و تارو زەرب وێڕای پێشکەش کردنی چەند بەرهەمێکی هونەری زیاتر رێورەسمەکەی ڕازندبووەوە .لەو بەشە دا هەریەکە لە هونەرمەندان فەرهاد ئاالنی ،بەهاورێەتی الوانی بەتوانا دیار میر سەیدی و پێشەوا میر سەیدی و هێمن زاد ئەحمەد بە پێشکەش کردنی چەند بەرهەمیکی گۆرانی توانیان چێژێکی زیاتر بە جێژنی ٢٦ی سەرماوەز رۆژی پێشمەرگەی کوردستان ببەخشن .هەر لەو بەشەدا کیژی دەنگ خۆشی کورد ئەوین ئەلیاسی بە پێشکەش کردنی دوو گۆرانی بە زمانی ئینگلیزی توانی سەرنجی ئامادەبووان بۆ الی خۆی رابکێشێ .دوا برگەی رێورەسمەکە تەرخان کرابوو بۆ شایی و هەڵپەرکێ و خۆشی و کە تێیدا بەشدارانی جێژی ٢٦ی سەرماوەز رۆژی پێشمەرگەی کوردستان وێرای کیژان و الوانی تازە پێگەیشتوی کورد تا درەنگانێکی شەو کۆری شایی و هەڵپەرکێیان گەرم کردبوو .شایانی باسە کە لەم رێورەسمەدا بەشێکی بەرچاو لە بنەماڵەی ئەندامانی حیزبی بە دروستکردنی خواردەمەنی جۆراوجۆر ،خوانێکی ڕازاوەیان بۆ هەموو بەشدارانی رێورەسمەکە دابین کردبوو.
درێژه‌ی:
ل ه په‌راوێزی گه‌اڵڵه‌ی پێشنیاریی حدک بۆ یه‌کگرتنه‌وه‌ی دێموکراته‌کان ئایا ڕای حیزبی دیموکراتی کوردستان ،له‌م ده‌قه کۆپی‌کراو و سه‌رله‌نوێ تایپ‌کراوه‌دا وه‌به‌رچاو گیراوه؟ ئه‌گه‌ر وه‌به‌رچاو گیراوه، بفه‌رموون که‌ی؟ و له کوێ؟ و له‌کام دانیشتن دا؟ ئه‌گه‌ر وه‌به‌رچاو نهگیراوه( ،به پێی ئیستیداللی خۆتان)چۆن چاوه‌ڕوانن ببێته مه‌بنای دانیشتن و وتووێژی دوو الیه‌ن؟ -1حیزبی دیموکراتی کوردستان ،ده‌یتوانی‌و ده‌توانێ گه‌اڵڵه‌ی خۆی بخاته سه‌رنج و قه‌زاوه‌تی ڕای گشتی‌و به تایبه‌تی تیکۆشه‌ران‌و ئه‌ندامان‌و الیه‌نگرانی حدکا .به‌اڵم پێی وابوو ،ده‌بێ چاوه‌روان بمێنێته‌وه تا ده‌فته‌ری سیاسیی حدکا ،ڕێبه‌ری‌و ته‌نانه‌ت کادر و پێشمه‌رگه‌‌و ئه‌ندامانی حیزبه‌که‌یان له نیوه‌رۆکی گه‌اڵڵه‌که ئاگادار بکه‌نه‌وه‌‌و رای ئه‌وانیش وه‌ربگرن .به‌اڵم ئه‌وه‌نده‌ی ده‌بینین‌و ده‌بیسین ،ناوه‌رۆکی گه‌اڵڵه‌که به ئه‌مانه‌تدارییه‌وه باسی لێ‌نه‌کراوه .جه‌وهه‌ری گه‌اڵله‌ی پێشنیاریی حیزبی دیموکراتی کوردستان ،ده‌ڵێ هه‌ر دوو الی دیموکرات، پێویسته به هاوبه‌شی‌و به‌یه‌که‌وه ،حیزبی دیموکراتی یه‌کگرتوو بنیات بنینه‌وه ،و ئهو میکانیزمانه‌ش که بۆ ئه‌م یه‌کگرتنه‌وه‌یه پێشنیاری کردوون ،له خزمه‌ت دروستکردنه‌وه‌ی حیزبی دیموکراتێکی یه‌کگرتوو دان که هه‌موو تیکۆشه‌ران و ئه‌ندامانی دیموکرات به حیزبی خۆیانی بزانن. به‌م پێیه ئهو قسه‌یه راست نییه که گه‌اڵله‌که داوای به ره‌سمیناسینی دوو حیزبی دیموکراتی کردبێ .حیزبی دیموکراتی کوردستان ،له مێژه ئه‌م فازه‌ی تێپه‌ڕاندوه‌‌و له الیه‌ن خه‌ڵک‌و هێزه سیاسییه‌کانه‌وه ،به ڕه‌سمی ناسراوه .جگه له‌مه‌ش ،به ره‌سمی ناسین، مه‌وزووعی ئهو کاته‌یه که دوو حیزبی دیموکرات هه‌بن .ئامانجی گه‌اڵڵه‌ی حیزبی دیموکراتی کوردستان ،یه‌کگرتنه‌وه‌ی حیزبی دیموکراته‌‌و کاتێک ئامانج یه‌کگرتنه‌وه بێ ،به‌ره‌سمی ناسین یا ترس له به‌ره‌سمی ناسینی دوو دیموکرات ،هه‌ر مه‌وزووعیه‌تی نییه. -2ئیددیعا ده‌کرێ که به ناوگه‌اڵڵه‌که‌ی ده‌فته‌ری سیاسیی حدکا، له خزمه‌ت یه‌کڕیزی‌و یه‌کبوونه‌وه دایهو ڕێ له‌ئینشیعاب‌و دابڕان ده‌گرێ! وه‌ک ده‌ڵێن «کجا شاهد مثل قاضی!؟» ئهوه نییه به بوونی هه‌ر ئه‌م ڕێککه‌وتننامه‌یه‌ی که ساڵی 1375بوو به بناغه‌ی وه‌سه‌ریه‌ککه‌وتنه‌وه‌ی بنه‌ماڵه‌ی گه‌وره‌ی دیموکرات ،جارێکی دیکه حیزبی دیموکرات دابڕان‌و له‌تبوونی به خۆیه‌وه دیت؟ ئه‌م ڕێککه‌وتننامه‌یه که ئێستا کراوهتهوه
ل ه بڕگه‌یه‌کی دیکه‌ی ئهو ڕیوڕه‌سمه‌دا پەیامی کومیتەی دانمارکی یەکیه‌تیی ژنانی دیموکرات کوردستان لە الیەن سنوور محەممەدزادە ،ئەندامی بەرێوبەری کومیتەی ژنانەوە خوێندرایەوە. پاشان پارچە شێعرێک لە ژێرناوی « بو پێشمەرگە « له‌الیه‌ن بەکرە مارەغانی، خوێندنه‌وه‌ی وتارێک له‌الیه‌ن ناسر پیرانی ل ه بابه‌ت پێشمەرگە و رۆژی 26ی سەرماوەزو بڕگ ه هونه‌رییه‌کانی ڕێوره‌سمه‌ک ه چه‌ند به‌شێکی دیکه‌ی ئهو جێژنه‌یان پێک ده‌هێنا.
نۆڕوێژ
ئهو کومیته‌یه خوێندرایه‌وە. لەو پەیامەدا ئاورێک لە مێژووی دیاریکردنی ناوی پێشمەرگە و هه‌ڵبژاردنی رۆژی 26ی سەرماوەز بە رۆژی پێشمەرگەی کوردستان درابوویه‌وه‌و پیرۆزبایی شەوی یەلداو لە دایک بوونی شەهیدی نەمر دوکتور قاسملوو و رۆژی 26ی سەرماوەز رۆژی پێشمەرگە لە بەشداران و پێشمەرگەکانی حیزب و گەل کرا. لە بەشێکی دیکەی پەیامەکەدا تیشک خرابووە سەر ئالوگورەکانی ناوچەی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست و ملمالنێ وخەباتی کوردەکان لە چوارپارچەی کوردستان ،بەروونی باس لە هەلومەرجی ئاستەمی ناوچەکە و کاروکردەوە دژی گەلییەکانی رێژیمی ئێران و زیندان و ئەشکەنجە وئێعدامی بە کۆمەڵی الوان وپەرەپێدانی برسيەتی وهەژاری وبێکاری خەڵک کرابوو.
به «گه‌اڵڵه«ی ده‌فته‌ری سیاسیی حدکا بۆ دانوستان ،چۆن چۆنیی ه که پێشتر نه‌یتوانیوه ڕێگر بێت له دابران‌و له‌تبوون ،به‌الم ئێستا دوای تێپه‌ڕینی نزیکه‌ی 20ساڵو ئهو هه‌مووه ئالوگۆڕه‌ی له هه‌موو بوارێک‌دا پێک هاتوه ،ده‌توانێ؟ به تایبه‌تی که هه‌موو هێزو الیه‌ن‌و که‌سێکی شاره‌زا ده‌زانێ نه حیزبی دیموکراتی کوردستانی ئیستا« ،ڕیبه‌رایه‌تیی شۆڕشگێر»ی ئهو کاته و ،نه «حدکا»ی ئیستا ،حیزبی دیموکراتی کوردستانی ئێرانی ئهو کات! -3یه‌کگرتنه‌وه‌ی دیموکراته‌کان ،به‌ڵێ ویستێکی پیرۆزی خه‌لکی کوردستانه .بۆیه‌ش ئهوهنده به الی خه‌ڵکه‌وه پیرۆز‌و گرنگه، چونکه ڕۆڵی ده‌بێت له بووژانه‌وه‌ی جێگه و پێگه‌ی مێژوویی و شیاوی حیزبی دیموکرات‌و ،هه‌ستانه‌وه‌‌و به‌ره‌وژوورچوونی خه‌باتی نه‌ته‌وه‌یی له ڕۆژهه‌التی کوردستان‌دا .ئه‌م ویسته پیرۆز‌و گرنگه ،به‌اڵم به گیانێکی به‌رپرسانه ،به ئیراده‌یه‌کی به هێزو به عه‌قڵییه‌تێکی دیموکراتیک، ده‌توانێ بگاته ئاکام .ڕێککه‌وتننامه‌ی 1375نه‌یتوانیوه‌و هه‌ر ڕێککه‌وتننامه‌یه‌کیش له داهاتوودا ،ناتوانێ یه‌کگرتنه‌وه‌ی دیموکراته‌کان ده‌سته‌به‌ر بکا مادام ئیراده‌یه‌کی باالده‌ست بۆ قۆرغکردنی حیزب‌و دابه‌شینی حیزب به دوو الیه‌نی پله یه‌ک‌و پله دوو ،خۆیی‌و نامۆ ،و هتد هه‌بێ .جه‌وهه‌ری گه‌اڵڵه‌ی پێشنیاریی حیزبی دیموکراتی کوردستان بۆ یه‌کگرتنه‌وه‌ی دیموکراته‌کان ،که دراوه به ده‌فته‌ری سیاسیی حدکا، ده‌یه‌وێ حیزبی دیموکراتی یه‌کگرتوو له سه‌ر ئه‌ساسی بنبڕکردنی ئه‌م نه‌خۆشییه‌‌و ،واڵمدانه‌وه به پێویستییه‌کانی حیزبایه‌تی‌و هاوخه‌باتی له سه‌رده‌می نوێ‌دا ،بنیات بنرێته‌وه. هه‌ر کام له دوو الیه‌نی دیموکرات ،ئه‌گه‌ر خوازیاری یه‌کگرتنه‌وه‌یه‌کی راسته‌قینه‌‌و پایه‌دار بن ،ده‌بێ مل بۆ یه‌کتر قبووڵکردن‌و داننان به بوونی یه‌ک چ به تاک و چ به کۆمه‌ڵ بده‌ن. ئاشکرایه یه‌کگرتنه‌وه‌یه‌ک که بناغه‌که‌ی له سه‌ر ئه‌ساسی ئینکارو قبووڵنه‌کردن دابمه‌زرێ ،داهاتووه‌‌که‌شی هه‌ر له سه‌ر ئه‌م دیواره خوار‌و خێچه ده‌ڕوا و ده‌ڕمێ .ده‌فته‌ری سیاسیی حدکا چه‌ند ساله له پێناوی سه‌لماندنی ئهو بۆچوونه که یه‌ک حیزبی دیموکرات هه‌یه و ئه‌ویش ئه‌وانن ،به هه‌موو توانای خۆی کاری بۆ له په‌راوێز خستن‌و سڕینه‌وه‌ی حیزبی دیموکراتی کوردستان کرد ،به‌الم واقیعی بۆ نه‌گۆڕا و فایده‌ی نه‌بوو .ئیستا ئه‌گه‌ر به راستی یه‌کگرتنه‌وه‌ی حیزبی دیموکرات‌و حیزبی دیموکراتێکی یه‌کگرتوویان ده‌وێ ،با بۆ جارێکیش ئه‌سلی قبووڵی یه‌کتر‌و یه‌کسانی‌و مافی وه‌ک یه‌ک بۆ هه‌موو تێکۆشه‌ران‌و ئه‌ندامانی دیموکرات له حیزبیکی واحیدیان دا بوێ .ئه‌مه ئهو شته‌یه که گه‌اڵله‌ی پێشنیاریی حیزبی دیموکراتی کوردستان بۆ یه‌کگرتنه‌وه‌ی دیموکراته‌کانی له‌سه‌ر دامه‌زراوه.
بە بەشداری کۆمەڵێکی زۆر لە کوردانی واڵتی نۆروێژ ،ڕێز لە ڕۆژی هەڵکردنی ئااڵو پێشمەرگەی کوردستان گیرا. ئێوارەی رۆژی شەممە٢١ ،ی دێسامبری ٢٠١٣ی زایینی ،به‌رامبه‌رب ه ٣٠ی بەفرانباری هه‌تاوی ،به‌بۆنه‌ی ٢٦ی سه‌رماوه‌ز رۆژی هه‌ڵکردنی ئااڵو پێشمه‌رگه‌ی کوردستان‌و شەوی یەڵدا، رۆژی لە دایک بوونی دوکتور قاسملوی نەمرە ،رێوره‌سمێکی رێز لێنان له‌م رۆژه پیرۆز‌ه له مێژووی نه‌ته‌وه‌ی کورد ل ه رۆژهه‌اڵتی کوردستان ،بە بەشداری ئەندامان ،الیەنگران و دۆستانی حدک لە واڵتی نۆروێژ به‌رێوه‌چوو. ئهو رێوڕه‌سم ه به سروودی نه‌ته‌وایه‌تیی «ئه‌ی ره‌قیب» ده‌ستی پێ کردو پاشان بۆ ڕێزگرتن ل ه خه‌بات‌و گیانبازیی شه‌هیدانی کوردو کوردستان چه‌ند ساتێک بێده‌نگیی راگه‌یه‌ندراو ٢٦مۆم بە بۆنەی رۆژی پێشمەرگە داگیرسێندرا. ل ه بڕگه‌یه‌کی دیکه‌ی ئهو ڕیوره‌سمه‌دا په‌یامی کۆمیسۆنی سیاسی ،نیزامی حیزبی دێموکراتی کوردستان بەبۆنەی ٢٦ی سەرماوەز لەالیەن خوسرەو قادری ،ئەندامی بەرێوەبەریی کۆمیتەی نۆروێژ حیزبی دێموکڕاتی کوردستان پێشکه‌شی به‌شدارانی رێوڕه‌سمه‌ک ه کراو په‌یامی پیرۆزبایی هاوبەشی یه‌کیه‌تیی ژنان ،الونی دێموکرات‌و کۆمەڵەی کولتوری کوردی لەالیەن هێژا رۆستەمی ،بەرپرسی یەکیه‌تیی الوانی دێموکراتی رۆژهەاڵتی کوردستان ل ه نۆروێژ پێشکه‌ش کرا. له بڕگ ه هونه‌رییه‌کانی دیکه‌ی ئهو ڕیوڕه‌سمه‌دا چه‌ند په‌خشان‌و ده‌قی ئه‌ده‌بیی به‌سۆز خوێندرانه‌وه‌و کۆڕه‌ک ه ب ه شایی‌و هه‌ڵپه‌رکێی به‌شداران درێژه‌ی پێ درا.
کۆچی دوایی پێشمه‌رگه‌یه‌کی به‌ڕابردووی حیزبی دێموکرات له شاری هه‌ولێر پێشمەرگەیه‌کی زه‌حمه‌تکێش‌و به‌ڕابردووی حیزبی دێموکڕاتی کوردستان به‌هۆی نه‌خۆشی ل ه شاری هه‌ولێر کۆچی دوایی کرد. دوانیوه‌ڕۆی چوارشەممە11 ،ی به‌فرانبار کاک محەممەد سوڵتانی ،ناسراو بە حەمە گازۆڵی ،پێشمەرگەی زه‌حمه‌تکێش‌و به‌ڕابردووی حیزبی دێموکراتی کوردستان بە هۆی نەخۆشی لە شاری هەوڵیر دڵە پڕ لە ئاوات‌و ئەوینەکەی لە لێدان کەوت‌و ماڵئاوایی لە گەل و نیشتمانەکەی کرد. کاک محه‌ممه‌د ساڵی 1317ی هه‌تاوی ل ه گوندی سه‌یداوای جه‌میانی سه‌ر ب ه شاری بۆکان ل ه دایک بووهو ل ه ساڵی 1358ی هه‌تاوییه‌و‌ه هاتۆت ه ڕیزی پێشمه‌رگه‌کانی حیزبی دێموکڕاته‌وه‌و ل ه شه‌ری نه‌غه‌ده بریندار بووه. کاکە محەممەد یەکێک لەو پێشمەرگە تێکۆشەرو ماندوو نەناسانە بوو کە لە ماوەی دەیان ساڵ شۆڕشی ئاشكرای حیزبەکەمان‌دا زۆر چاالکانە قۆڵی خزمەت بە گەل‌و واڵتەکەی هەڵماڵی و بەو پەڕی دڵفراوانی و بێ هیچ چاوەڕوانییەک لە بەشی خەدەماتی حیزب‌و نەخۆشخانەی ٢٥ی گەالوێژ و دواتریش لە ئۆرگانە جیاوازەکانی حیزب دا ئەرکەکانی بەڕێوە ده‌برد. کاکە حەمە مرۆڤێکی ساکار ،قسە خۆش ،ڕۆح‌سووک‌و لێو بەبزە و پێکەنین بوو ک ه ساڵی ڕابردووش کوڕیکی بە ناوی شوانە بە ڕووداوی هاتۆچۆ گیانی لە دەست داو مەرگی لە ناکاوی ئەو جگەرگۆشەی خەمێکی قورسی خستە سەرشانی خۆی و بنەماڵەکەی. هه‌ر به‌بۆنه‌ی کۆچی محه‌ممه‌د سوڵتانی ناسراو ب ه «گازۆڵی» ڕێوڕه‌سمێک‌دا ک ه ب ه به‌شداریی سه‌دان که‌س ل ه کادرو پێشمه‌رگه‌کانی حیزبی دێموکڕات‌و بنه‌ماڵه‌کانیان بهڕێوه چوو، یادو بیره‌وه‌ریی ناوبراو به‌رز ڕاگیرا. ل ه ڕێوڕه‌سمی پرسه‌و سه‌ره‌خۆشیی کاک محه‌ممه‌د
گازۆڵی‌دا ک ه ل ه پێش نیوه‌ڕۆی ڕۆژی شه‌ممه 14 ،ی به‌فرانبار ل ه قه‌اڵی دێموکڕات بهڕێوه چوو ،کاک برایم چوکه‌ڵی ،ئه‌ندامی ڕێبه‌ریی حیزب‌و جێگری کۆمیسیۆنی سیاسیی نیزامیی حیزب ب ه کورتی ل ه سه‌ر ژیان‌و خه‌باتی کاک محه‌ممه‌د گازۆڵی دوا. کاک برایم ل ه قسه‌کانی‌دا ب ه ئاماژه ب ه 34ساڵ خه‌بات‌و پێشمه‌رگایه‌تیی کاک محه‌ممه‌د تیشکی خست ه سه‌ر ئه‌وه‌ی ک ه خوالێخۆشبوو ل ه هه‌موو ماوه‌ی پێشمه‌رگایه‌تیی خۆیدا نه‌سره‌وتووانه‌و ماندوونه‌ناسانه ئه‌رک ه پێسپێردراوه‌کانی ڕاده‌په‌ڕاند. ل ه بڕگه‌یه‌کی دیکه‌ی ئهو ڕێوڕه‌سمه‌دا کاک حه‌سه‌ن عه‌بدووڵالهی ،کادری کۆمیسیۆنی کۆمه‌اڵیه‌تیی حیزب له‌الیه‌ن بنه‌ماڵه‌ی خواڵیخۆشبوو کاک محه‌ممه‌ده‌و‌ه سپاسی هاوخه‌می‌و هاوسۆزیی به‌شدارانی پرسه‌که‌ی کرد.
kurdistanukurd.com
نوێنەرێکی تاران لە مەجلیس :بۆ رووبەڕوو بوونەوە لەگەڵ دوژمنان پێویستیمان بە بۆمبی ئەتۆم هەیە
ژمار ه ٦٢٣ یەکشەممە ١٥ی بەفرانباری 1392 ٥ی ژانویەی ٢٠١٤
نرخ 150 :تمه‌ن kurdistanukurd.com
دامه‌زرانی کۆماری کوردستان له چوارچێو هی ئێرانێکی دێموکراتیکی فیدراڵ دا
مەحموود نەبەویان ،یەكێك لە نوێنەرانی پاوانخوازی شاری تاران ل ه مەجلیس كە كەسێكی نیزیك ل ه «محەممەدتەقی میسباح یەزدی»یە ،رایگەیاندو‌ه كۆماری ئیسالمی بۆ ئەوەی ئیسراییل «كپ و بێدەنگ بكا»، پێویستی بە بۆمبی ئەتۆم هەیە. مەحموود نەبەویان كە لەنێو كۆمەڵێك لە چاالكانی سیاسی لە مەشهەد قسەی کردوه و گوتوویەتی: ئەگەرچی كۆماری ئیسالمی بەشوێن بۆمبی ئەتۆم‌دا نیە ،بەاڵم بۆ رووبەڕوو بوونەوە لەگەڵ ئیسراییل‌و دوژمنه‌کانی پێویستی بەم بۆمبە هەیە.
به‌فرو سه‌رمایه‌کی که‌م وێنه ،ڕۆژهه‌اڵتی کوردستانی داپۆشی له په‌راوێزی گه‌اڵڵه‌ی پێشنیاریی حدک بۆ یه‌کگرتنه‌وه‌ی دێموکراته‌کان ل ه باره‌ی هه‌وراز‌و نشێوه‌کانی وتووێژ‌و دانیشتنه‌کانی هه‌ر دوو حیزبی دیموکرات ،ب ه تایبه‌تی گه‌اڵله‌ی حیزبی دیموکراتی کوردستان بۆ یه‌کگرتنه‌وه‌ی دیموکراته‌کان، لێروله‌وێ هێندێ قس ه ده‌کرێن ک ه یه‌ک‌الیه‌نه‌ن‌و ب ه داخهوه ل ه راستییه‌و‌ه دوورن .بۆی ه روونکردنه‌وه‌ی چه‌ند راستییه‌ک به پێویست ده‌زانین: -1بیرۆکه‌ی «پێویست ه ب ه گه‌اڵڵه‌و‌ه بچین ه نێو دانیشتن‌و وتووێژه‌کانی پیوه‌ندیدار ب ه دوو الیه‌نی دیموکرات»، هی حیزبی دیموکراتی کوردستانه .حیزبی دیموکراتی کوردستان ،ته‌نانه‌ت ئهو کاته‌ی که قه‌رار وابوو ،ڕێزدار فرێدریک تیسۆ ،ناوبژیوانیی نیوان ئه‌م دوو الیه‌نه‌ی دیموکرات بکا ،گه‌اڵله‌ی بۆ دانیشتن و وتووێژ هه‌بوو. نوسخه‌ی سه‌ره‌تایی گه‌اڵڵه‌یه‌ک ک ه حیزبی دیموکراتی داویه ب ه ده‌فته‌ری سیاسی کوردستان چه‌ند مانگ ه حدکا ،زستانی رابردوو ( )1391ئاماده‌ی کردوه .به‌اڵم چونک ه دانیشتنه‌کانی دوو الیه‌ن ،ل ه قۆناغی سه‌ره‌تایی دابوون ،حدک خستنه‌ڕووی گه‌اڵڵه‌ی خۆی دوا خست بۆ ساڵی .1392کاتێک ئه‌مساڵیش ده‌رکه‌وت ،ده‌فته‌ری سیاسی‌و هه‌یئه‌تی دانوستانکاری حدکا ،ل ه دیداره‌کان‌دا ب ه الی زۆر پرس‌و بابه‌ت‌و ڕووداو دا ده‌چن ،پرسی نێوان ئه‌م دوو الیه‌نه‌ی دیموکرات نه‌بێ! حیزبی دیموکراتی کوردستان ،ب ه ڕاشکاوی پێی راگه‌یاندن ک ه ئێم ه چونک ه ل ه مهسهلهکهدا جیددین ،گه‌اڵڵه‌‌مان بۆی ئاماده کردوه‌‌و ل ه چه‌ند ئاستیش‌دا (ده‌فته‌ری سیاسی ،کۆمیته‌ی ناوه‌ندی و )...قسه‌مان لێ‌کردو‌ه ک ه نیشان ده‌دا تێگه‌یشتنی ئێم ه ل ه یه‌کگرتنه‌وه‌ی دیموکراته‌کان چۆنه‌‌و چۆن ده‌بێ چاره‌سه‌ر بکرێ. ئه‌گه‌ر ئێوه‌ش جیددین ،ده‌بێ گه‌اڵڵه‌تان هه‌بێ‌و چی » نه‌که‌ین .ل ه ژێر ئه‌م دیک ه «کۆبوونهوه بۆ کۆبوونهوه داوایه‌‌و ب ه دوای چه‌ندین وه‌بیرهێنانه‌وه‌ی ئه‌م داوایه‌ی حیزبی دیموکراتی کوردستان دا بوو ،ک ه وشه‌ی «گه‌اڵڵه« هاته نیو قسه‌کانی دۆستانی حدکا. -2سه‌رۆکی هه‌یئه‌تی دانوستانکاری حدکا ل ه وتووێژی ئه‌م دوایانه‌ی خۆیدا باس ل ه ب ه ناو گه‌اڵڵه‌یه‌ک ده‌کا ک ه پێشکه‌شی الیه‌نی به‌رامبه‌ری خۆیانیان کردوه‌‌و ڕه‌خن ه له‌وه‌ش ده‌گرێ که «گه‌اڵڵه«که‌یان نه‌کراو‌ه ب ه مه‌بنا‌و ب ه گه‌اڵله‌یه‌کی دیک ه واڵم دراوه‌ته‌وه! هه‌روه‌ها ده‌ڵێ هه‌ر گه‌اڵله‌یه‌ک ،ده‌بێ ڕای به‌رامبه‌ره‌که‌شی تیدا بێ. ل ه راستیدا ئه‌وه‌ی ئه‌م دۆستان ه پێی ده‌ڵێن «گه‌اڵڵه» ،ڕێککه‌وتننامه‌یه‌ک ه که ساڵی ،1375 په‌یوه‌ستبوونه‌وه‌ی»حیزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران ،ڕیبه‌رایه‌تیی شۆڕشگێڕ» ب ه حیزبی دیموکراتی کوردستانی ئێرانی لێ‌که‌وته‌وه .ئه‌م دۆستان ه ته‌نانه‌ت یه‌ک وشه‌شیان له‌م ڕێککه‌وتننامه‌یه زیاد‌و که‌م نه‌کردوه ،ته‌نیا زه‌حمه‌تێکی ک ه داویان ه ب ه خۆیان، سه‌رله‌نوێ تایپیان کردوه‌ته‌وه! تازه ئهو کاته‌ش ناچار ب ه کۆپی کردن‌و تایپکردنه‌وه‌ی ئه‌م ڕێککه‌وتننامه‌ی ه بوون ک ه ده‌یانزانی حیزبی دیموکراتی کوردستان، گه‌اڵڵه‌ی ئاماده‌‌و په‌سه‌ندکراوی خۆی ههیهو ئه‌گه‌ر هه‌ر وا ده‌ست ل ه سه‌رده‌ست دابنێن و گه‌اڵڵه‌یه‌ک نه‌هێنن ،حدک گه‌اڵله‌که‌ی خۆی بۆ قس ه له سه‌رکردن » و ده‌دا به‌وان .ئێستا ل ه جیاوازیی واتای «گه‌اڵڵه «ڕێککه‌وتننامه» ک ه ئه‌م به‌ڕێزانه ،ب ه هه‌ر هۆیه‌ک خۆی لێ‌ده‌بوێرن ،ده‌گوزه‌رێین.
ل2
4 سانترالیزمی پایته‌خت، سانترالیزمی سیاسی
5 هەڵوەستەیەك لەسەر « مافەكانی شارۆمەندیی بە هەموو لێكەوتەكانییەوە»
8 تێڕوانینێک له مه‌نشوور مافی شاروه‌ندی «روحانی»
کوردستانوکورد :به‌فر و سه‌رمایه‌ک ک ه ل ه دواڕۆژه‌کانی سه‌رماوه‌زی ڕابردوو‌ه ده‌ستی پێکردبوو ،هه‌موو پاریزگاکانی رۆژهه‌التی کوردستان‌و زۆربه‌ی شار و ناوچه‌کانی گرته‌وه. به‌فر جگ ه ل ه چیاکان زۆر ل ه شار و شارۆچکه‌‌و گونده‌کانیشی داپۆشی‌و سه‌رما و سه‌هۆڵبه‌ندانێکی توندی ل ه گه‌ڵ خۆیدا هێنا .ل ه چه‌ندین ناوچ ه بارستایی به‌فر گه‌یشتۆت ه 80سانت تا یه‌ک میتر‌و ته‌نانه‌ت زیاتر ،پله‌ی سه‌رما ل ه هێندێک شوێن گه‌یشتۆت ه 3پله‌ی ژێر سیفر .قوتابخانه‌کان ب ه تایبه‌تی قوتابخان ه سه‌ره‌تاییه‌کان‌و ناوه‌ندییه‌کان بۆ ماوه‌ی چه‌ند ڕۆژ ته‌عتیل کران. ل ه هێندێک ل ه ناوچه‌کانی پارێزگه‌کانی ورمێ ،سن ه و کرماشان ،ب ه هۆی بارینی به‌فری زۆر ،ڕێگه‌ی هاتوچۆی سه‌دان گوند ،بۆ ماوه‌ی رۆژێک تا چه‌ند ڕۆژ به‌سترا .ته‌نانه‌ت هاتوچۆی نیوان هێندێک ل ه شاره‌کانیش ،ب ه هۆی به‌فر و سه‌هۆڵبه‌ندان ،په‌کیان که‌وت .ب ه هۆی سه‌هۆڵبه‌ندانی ڕیگه‌‌و بانه‌کان‌و که‌می‌و
خراپیی پێراگه‌یشتن ،ده‌یان رووداوی هاتۆچۆ پیک هاتن ک ه هێندێکیان ب ه داخه‌و‌ه‌ئاکامی دڵته‌زینیان لێ که‌وته‌وه‌‌و چه‌ندین که‌س بوون ه قوربانی. ئه‌مجاریش ،یه‌که‌م قوربانیانی سه‌هۆڵبه‌ندان‌و به‌فری زۆر کاسبکاران ،ب ه تایبه‌تی کۆڵبه‌ران بوون ک ه ل ه ڕێگا و ناوچه‌شاخاوییه‌کانی سه‌رسنووره‌کانی عێراق‌و تورکی ه خه‌ریکی کۆڵکێشی بوون .له سنووری رۆژهه‌اڵت‌و باکووری کوردستان ،هه‌روه‌ها له میحوه‌ری سپیڕێز‌و کێڵه‌شین ،سه‌رجه‌م پینج کۆڵبه‌ری خه‌ڵکی رۆژهه‌اڵتی کوردستان ،ل ه نیوبه‌فر‌و سه‌رمادا گیریان کردو به داخهوه ره‌ق هه‌اڵتن. باڵند‌ه و په‌له‌و‌هر‌و ئاژه‌ڵی کێوی بۆ په‌یداکردنی خواردن ب ه ناچار ڕوویان ل ه ده‌وروبه‌ری شارو گونده‌کان‌و ئاوه‌دانییه‌کان کردوه .نیگه‌رانیی تووشبوونی ڕێبوار‌و منداالنی قوتابی ل ه گه‌ڵ په‌الماری حه‌یوانی دڕند‌ه ل ه ڕێگاکانی هاتوچۆی ده‌ره‌وه‌ی ئاوه‌دانی هه‌ست پێ‌ده‌کرێ.
له‌داردرانی زیاتر ل ه 700که‌س ل ه ئێران ل ه ساڵی 2013دا
9
سیاسه‌تی «نوێ»ی کۆنه‌خوازان!
9 مندااڵنی شیناوێ و شینی رۆژهەاڵتی کوردستان
ک ه لهو ژماره‌ی ه 319كه‌سیان ب ه تۆمه‌تی بازارگانیكردن ب ه مادده‌ی هۆشبه‌ر ل ه دار دراون‌و 119كه‌سیشیان به‌هۆی تاوانی كوشتن سزای مردنیان به‌سه‌ردا جێبهجێ كراو‌ه و 176كه‌سیش هۆكاری له‌سێداره‌دانه‌كه‌یان رانه‌گه‌یه‌ندراوه. له‌ساڵی 2013دا سێ گیراوی سیاسیی كوردیش ب ه ناوه‌كانی حه‌بیبوڵاڵ گوڵپه‌ری پوور ،ڕه‌زا ئیسماعیلی‌و شێركۆ مه‌عارفی ب ه تۆمه‌تی ئه‌ندامه‌تی ل ه حیزبه‌كانی رۆژهه‌اڵتی كوردستان ل ه زیندانه‌كانی ورمێ ،سه‌ڵماس و سه‌قز له‌سێداره‌دراون. ل ه ساڵی ڕابردووی زایینی‌دا زیاتر ل ه 700كه‌س ل ه ئێران ب ه تۆمه‌ت‌و تاوانی جۆراوجۆر له‌سێداره دراون. به‌پێی ڕاپۆرتی سه‌رچاوه‌کانی هه‌واڵ ساڵی 2013 النیكه‌م 726كه‌س ل ه زیندانه‌كانی ئێران ب ه تۆمه‌تی جیاجیا سزای له‌سێداره‌دانیان به‌سه‌ردا جێبهجێ كراو‌ه
شایانی باسه ک ه ئێران دوای چین ل ه پله‌ی دووه‌می ئهو واڵتانه‌دا جێی گرتوه ک ه زۆرترین ئێعدامیان تێدا جێبهجێ ده‌کرێ‌و سه‌باره‌ت به‌وه‌ش ب ه به‌رده‌وامی ی له‌الیه‌ن رێكخراوه نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی داكۆكیكار مافه‌كانی مرۆڤه‌و‌ه مه‌حکووم کراوه.
وه‌رگیراو له ماڵپه‌ڕی فارسیی «روزآنالین» (مانا نیستانی)