حدک هەواڵی کشانەوەی هێزەکانی لەسەر سنوور رەت کردەوە چەند رۆژ لەمەوپێش لە رێگەی کاناڵی کوردستان 24وە هەواڵیک باڵوکرایەوە کە هێزەکانی دێموکرات ک ه لەسەر سنووری باشوور و رۆژهەاڵت جێگیر بوون ،دەکشێنەوە و دەگەڕێنەوە بۆ نێو بنکە و بارەگاکانی پێشوو .لەم پێوەندییەدا دوابەدوای رەت کردنەوەی ئەم هەواڵە لە الیەن جێگری سکرتێری حیزبی دێموکراتی کوردستان ،قادر وریاش ئەندامی دەفتەری سیاسیی حدک لە وتووێژێک‌دا لەگەڵ ماڵپەڕی کوردانە رایگەیاند کە هەواڵی باڵوکراو ه دەنگۆیە و هیچی راست نیە و هەروەها گوتی :ئەوهەواڵە لە الیەن سەرچاوەیەکی رەسمی رانەگەیەندراوە و زیاتر ل2 دەنگۆیە و تا هەواڵیکی جێ‌باوەر... .
دامه‌زرانی کۆماری کوردستان ل ه چوارچێوه‌ی ئێرانێکی دێموکراتیکی فیدراڵ‌دا
پێنج‌شه‌ممه 15ی ره‌زبه‌ری 6 _ 1395ی ئۆکتۆبری 2016
و
ژماره689:
www.kurdistanukurd.com
زمان سه‌رمایه‌ی ره‌مزیی مرۆڤه کۆماری ئیسالمی ،خوڵقێنه‌ر و هه‌نارده‌که‌ری قه‌یران
لە دەرەوەی سنوور بۆ ئەمنیەت‌و ئاسوودەیی رێژیمەکەتان مەگەڕێن
مسته‌فا شه‌ڵماشی
قادر وریا
کو دوای ساالنێکی زۆر دووریی خەڵ ن پێشمەرگە ،حیزبی دێموکراتی کوردستا و تێکۆشەرانی ئــەم حیزبە ،قۆناغێکی نوێ لە تێکەاڵویی خەڵک و پێشمەرگەیان هێنایە کایەوە .ئامادەبوونی پەیتاپەیتای تیمەکانی هێزی پێشمەرگەی حیزبی دێموکراتی کوردستان لە قوواڵیی ناوچە جیاجیاکانی رۆژهەاڵت و وەدەستهاتنی پــێــشــمــەرگــەکــان لــە کــاتــی رووبـــــەڕوو بــوون لــەگــەڵ کەمین و هێرشی هێزە چــەکــدارەکــانــی کــۆمــاری ئیسالمی ،کە هێندێک جار شەهیدبوونی پێشمەرگ ە و کوژرانی چەکدارەکانی ئەو رێژیمەیان لێ دەکەوتەوە ،جموجۆڵی هێزی پێشمەرگە لە نێوخۆی ڕۆژهــەاڵتــی کوردستانیان ن و پتر دەخستە بەر سەرنجی میدیاکا ناوەندە سیاسی‌یەکان .لە ژێر کاریگەریی ئــەم رچەشکێنیەی حیزبی دێموکراتی کوردستان دابووبێ یا هەر فاکتەرێکی دیـــکـــە ،ئ ــەم ــس ــاڵ الیــــەکــــەی دیــکــەی دێموکراتیش ،وەرزێکی نوێ لە چاالکیی پێشمەرگەکانی لە نێوخۆی رۆژهــەاڵت دا ،وەڕێ خست. بایەخدانی میدیاکان بە گــەڕانــەوەی هــێــزی پــێــشــمــەرگــەی دێ ــم ــوک ــرات بۆ نێو خــەڵــک و چــەنــد تێکهەڵچوونێکی خوێناویی نێوان پێشمەرگەکان و هێزە چەکدارەکانی کۆماری ئیسالمی ،هەم ئاستی هەستیاریی کۆماری ئیسالمی بــەرامــبــەر جموجۆڵی پێشمەرگەکانی دێموکراتی بردە سەر ،هەم لە ناوەن د و کۆڕ و کۆمەڵە سیاسی‌یەکانی ئێران و س و پرسیاری کوردستاندا ،هێندێک با زیــاتــر لــە پێشوو ورووژانــــد .کۆماری ئیسالمی لەسەر زمانی فەرماندەرانی سوپای پــاســدارانــەوە کەوتە هەڕەشە کردن و بەشێک لەم هەڕەشانەشی بە هۆی تۆپبارانی ناوچە سنوورییەکان، خستە واری جێبەجێکردنەوە .ناوەند و ک ــۆڕ و کــۆمــەڵــە سیاسی‌یەکانیش، ســەرنــجــی خــۆیــان خستە س ــەر چەند پرسێکی وەک :کاریگەریی ئــەو شێوە ی خەباتە لــەســەر هــەلــومــەرجــی سیاس و ئەمنیەتیی رۆژهــەاڵتــی کوردستان، ئەگەری دەستهەبوونی دەوڵەتانی ناوچ ە و بەتایبەتی عەرەبستانی سەعوودی لە پشت ئەم جۆرە چاالکی‌یانە ،بڕشت و کارایی ئەم شێوە خەباتە لە سەردەمی ئێستا‌دا و ،داهــاتــووی پێوەندی‌یەکانی هەرێمی کوردستان و کۆماری ئیسالمی لــە درێـــژە و بــەردەوامــیــی ئــەو جــۆرە چاالکیانە و هتد. ل2
ل3
«خود» لە نێوان تاک‌جەمسەری و فرەڕەهەندی‌دا سابیر قادری
ل4
هەڵوێستەیەک لەسەر ناسنامە و شوناسی سیاسیی کورد
عه‌زیز شێخانی
،،
پیەر بـــۆردیـــۆ فــەیــلــەســوفــی ساختارگەرای فەرانسەیی لە لێکۆڵینەوە کــۆمــەڵــنــاس ـی‌یــەکــان ـی‌دا قورساییەکی زۆر بــە زمـــان وەک ســەرمــایــەیــەکــی رەمـــــزی دەدا وەک پێکهێنەرێکی سەرەکیی هێز لە مەیدانە سیاسی و کۆمەاڵیەتی‌یەکان‌دا دەیناسێنێ ،ئەو پێی وایە کە زمان تەنیا هۆکاری پەیوەندی پێکەوەکردن نیە بەڵکوو بەستێنێکی سیاسیشە بــۆ یــەکــایــی ک ــردن ــەوەی ملمالنێکانی هێز و دەسەاڵت کە لەوێ‌دا تاکەکان بە دوای بەرژەوەندیی خۆیان‌دا دەگــەڕێــن .پرسیاری سەرەکی لێرەدا واتای ئاخاوتن و دەربڕین نیە بەڵکوو
پرسیار لەسەر ئەوەیە کە ئاخاوتن و دەربرین چ هێز و قورساییەکیان هەیە، سەرنجی خوێنەر لەسەر رەوانبێژی و توانای قسەکردن دەگــوازێــتــەوە بۆ ســەرنــج لــەســەر ســەرمــایــەی رەمــزی وتەبێژ ،کە پێگەی ئــەو لە ساختاری کۆمەاڵیەتی‌دا دیــاری دەکــا ،واتە زمان لە نێو پەیوەندی‌یە کۆمەاڵیەتی‌یەکان‌دا بیچم دەگــرێ نەک وەک ئامرازێک بۆ پێوەندی پێکەوەکردن .ئەو لەسەر ئەو باوەرەیە کە زمان سیمبول یان رەمزێکە کــە لــە رێــگــەی قــســەپــێــکــەرەکــانــیــەوە دانـــی پــێــدا دەنــــرێ و ل ــەو رێــگــەیــەوە هێز و دەسـ ــەاڵت بــە تــاک و گــرووپ دەبــەخــشــێ ،واتـــە زمـــان لــە نێوەندی
دەسەاڵت دایە ،ئەوە سەرەرای ئەوەی کــە مــرۆڤــەکــان لــە رێــگــەی ئــەزمــوونــە دەرەکی‌یەکانی خۆیانەوە دنیای دەرەوە هەست پێ‌دەکەن و لە رێگەی زمانەوە پەیوەندی لەگەڵ ئەو دنیایە دروست دەکــەن ،ئەزموونە دەرەکی‌یەکان ئەو سەرمایە سێمبولیکیانەن کە هێژمونی بــە دەس ــەاڵت ــی زمـــان دەدەن ،ئــەگــەر گرووپێک دەرفــەتــی وەسەریەک‌نانی سەرمایەی سێمبولیکی بۆ رەخسابێ ئـــەوا لــە زمــانــی ـش‌دا هێژمونی هەیە، ئەو سەرمایەیە دەکــرێ پلەی بەرزی خوێندن ،پێگەی سیاسی و ئابووری بێ کە زمانی قسەکەر دەباتە نێوەندی دەسەاڵتەوە. ل6
،،
ل5
دیارده‌ی ئهحمهدینژاد حه‌سه‌ن شێخانی
ل6
سێ‌کوچکەیەک بۆ خەبات ناسر باباخانی
ل7
پایگاکانی سپای پاسداران لەسەر سنوور زیاد دەکرێن بە پێی ئەو هەوااڵنەی کە بە «کوردستان و کورد» گەیشتوون بڕیارە پایگاگەلێکی نوێ لە بەرزاییەکانی «سورێن»ی مەریوان و «تەڕگەوەڕی» ورمێ ساز بکرێ. سەرچاوەیەکی ئاگادار لە کاروباری سپای پاسداران کە نەیدەویست ناوی ئاشکرا بێ ،سەبارەت بە سازکردنی پایگا نوێیەکان دەڵێ :هەنووكە هێزەکانی تایبەت بە سپا لە حاڵی کۆکردنەوەی زانیاریی زیاتر لە سەر ناوچەکانی هاتوچووی پێشمەرگەدان و بۆ ئەم مەبەستەش بڕیاری ساز کردنی پایگاگەلێکی نوێیان لە ناوچە سنووری‌یەکانی مەریوان دەرکردوە. سپای پاسداران لە شار و دێهاتەکانی کوردستان شیوەجۆ لە وێستگەیەکی دیکەی زەمەن‌دا تاهیر قاسمی شیوەجۆ گوندێکە بــە قەدپاڵی شیو و دۆڵــەکــانــی نــاوچــەی کاڵەشینی رەبــەتــەوە. ل7 گوندێکی بچوک کە...
و بە تایبەتی لە ناوچە سنووری‌یەکان‌دا کۆڕ و کۆبوونەوەگەلێکی جیاوازی بەڕێوە بردووە و لەو دانیشتنانەدا مامۆستایانی مزگەوتەکانیان راسپاردووە کە دەبێ خەڵک زیاتر هان بدەن بۆ ئەوەی کە یارمەتیی زۆرتری هێزە ئەمنیەتی‌یەکانی کۆماری ئیسالمی لە بواری زانیاریی و هەرچەشنە هاوکاری‌یەکەوە بن. بانگەشەی خەڵک بۆ هاوکاری زیاتر لەگەڵ سپای ن لە بەرچاوترین کارەکانی ئەوان لە چەند پاسدارا حەوتووی رابردوو دایە. بە پێی ئەم راپۆرتە هێزەکانی سپا لە زۆربەی گوندەکانی سەر سنوور لە حاڵی ئامادەباشی تەواودان. ئەم جموجۆاڵنەی سپا بۆ شەڕوتێکهەڵچوونەکانی ئەم دواییانەی حدک و حدکا لە رۆژهەاڵتی کوردستان
ریزبەندی‌یە سیاسی‌یەکان و داهاتووی مەسەلەی کورد لە سوریە
خالید حه‌سه‌نپوور
ده‌گه‌ڕێته‌وه .لە رۆژی یەکشەممە ٢٨ی خەرمانان لە خانێ تێکهەڵچوونێک لە نێوان پێشمەرگەکانی حدکا و سپا رووی داوە کە تا ئێستا زانیاریی زیاتر لە سەر کوژراو و بریندارەکان باڵو نەکراوەتەوە .رۆژی پێنجشەممە 1ی خەرمانانیش «نصیرالدین سجادی» لە سیخوڕەکانی سپای پاسداران لە ناوچەی هەورامان کوژرا .هەوروەها تێکهەڵچوونەکان لە شوێنە جیاوازەکانی کوردستانیش وەک بۆکان ،ورمێ و خانێ درێژەی هەبووە .شایانی باسە لە تێکهەڵچوونەکانی نێوان سپای پاسداران و پێشمەرگەکانی حیزبی دێموکراتی کوردستانیش دوو پێشمەرگە بە ناوەکانی «ئازاد ئاڵی و ئەمیر نەستانی» لە ناوچەی سەردەشت شەهید کران.
قەیرانی سوری ه لە بازنەی هاوکێشە ناوچەیی و جیهانی‌یەکان‌دا!
ره‌زا محه‌ممه‌د‌ئه‌مینی
شـــەڕ و بــۆمــبــارانــی خــەڵــکــی ئــاســایــی بەرلە روودانــی کوودتاکەی مانگی ژووئیە /پووشپەڕی ئەمساڵی تورکیە ،و کــاولــکــاری لــە ســوری ـ ه و بەتایبەت لە ل9 ل 8گەورەترین شاری ئەو واڵته... نێوانی حکوومەتی...
یادی گوڵێکی هه‌ڵوه‌ریو عەلی فه‌تحی
ته‌مه‌نی پتر هه‌ڵکشا .جیا له قادر، ئه‌وجار سمایل‌یش بــوو ب ه دۆستی ل11 گیانی ب ه گیانی ئه‌و... .
2
15ی ره‌زبه‌ری 6 _ 1395ی ئۆکتۆبری 2016
درێژەی
درێژەی
لە دەرەوەی سنوور بۆ ئەمنیەت‌و ئاسوودەیی رێژیمەکەتان مەگەڕێن
وەستان لەسەر هەموو ئەو باس و پرسیارانەی لە سۆنگەی چاالکبوونەوەی پێشمەرگەی دێموکرات لە نێوخۆی رۆژهەاڵتی کوردستان وەڕێ کەوتوون ،لەم کورتە نووسینە‌دا ،دەست نادا .هەر بۆیە ئەم نووسینە تەنیا لە سەر رەهەندێکی باس و بابەتەکان دەوەستێ ئەویش، روانینی الیەنە جۆراوجۆرەکان لەو چاالکیانە لە دەالقەی ئەمنییەتیەوەیە. ی و بە درێژایی مێژووی بزووتنەوە نەتەوەی ئازادیخوازییەکانی کوردستان ،ئەو دەوڵەتانەی لەگەڵ کورد لە شەڕدا بوون ،هیچ کات لە تاوانبارکردنی ئەو بزووتنەوانە بە بەستراوەیی بە دەوڵەتانی بێگانە ،درێغیان نەکردوە .هیچ کات نەیان ویستوە پرسی کورد ،وەک پرسێکی هەڵقوواڵو لە ویستی ئەو نەتەوەیە و سەرچاوە گرتوو لە بندەستی ن و بە میتۆدی و بێمافی‌یەکانی گەلی کورد ،سەیر بکە ن و چارەسەری سیاسی، ی و بە ئیرادەی رێزلێگرت سیاس ڕووبەرووی ببنەوە .رێگایان نەداوە هێزە سیاسی‌یەکانی ئەو نەتەوەیە ،بە رێگای هێمنان ە و بە شێوازی قانوونی بێنە پێشەوە .بە حاشا کردن لە بوونی نەتەوەی کور د و بە ن و بە خۆبواردن لە بە رەسمی ناسینی مافە نەتەوەییەکا گرتنەبەری رێگای سەرکوت ،بە دەستی خۆیان هاندەر و پاڵپێوەنەری هێزی سیاسی‌یەکانی کوردستان بوون بۆ چەک هەڵگرتن و بە شێوازی چەکدارانە بەرگری کردن لە خۆیان‌و نەتەوەکەیان .زۆر لە ناوەندە سیاسی‌یەکان و کۆڕ و کۆمەڵە ت و دەسەاڵتانەش، جۆراوجۆرەکانی دەرەوەی ئەو دەوڵە تەنیا الیەنی ئەمنیەتیی تێکۆشان و چاالکیی هێزی سیاسیی بەرهەڵستکا ر و ئۆپۆزیسییۆن دەبینن و الیەنەکانی دیکەی مەسەلەکە ،لە ژێر کاریگەریی ئەم جۆرە روانینە ،پشتگوێ دەخەن .بۆ وێنە لە خۆیان ناپرسن هێزە سیاسی‌یەکانی رۆژهەاڵتی کوردستان کە تێکۆشانی سیاسی‌یان لە نێوخۆی ئێران‌دا لێ قەدەغە کراوە ،یا خەڵکی ئەو بەشەی کوردستان کە بواری ئەوەیان پێ نادرێ نوێنەری راستەقینەی خۆیان بنێرنە مەجلیس و هەر لە جێدا مەجلیسی ئەو واڵت ە و دەستووری کۆماری ئیسالمی ،جێگ ە و مەجالی باسکردن لە پرسی نەتەوەییان نیە ،بە چ رێگایەک هەوڵی گەیشتن بە داوا و مافە رەواکانی خۆیان بدەن؟ تێکۆشەرێکی کوردی رۆژهەاڵتی کە ئەندامبوونی لە هەر حیزبێکی کوردی‌دا بەسە بۆ ئەوەی سزای قورس هەتا ئێعدامی بە سەردا جێبەجێ ێ و لە بکرێ ،دەکرێ بۆ بەرگری لە خۆی چەکی پێ نەب ش و دەستڕێژی هێزە کاتی ڕووبەروو بوون لەگەڵ هێر چەکدارەکانی ئەو رێژیمە ،بەرگریی لە خۆی نەکا؟ داخوا ئەو رێژیمە هیچ مەجالێکی دیکەی بۆ هێنانەگۆڕی داخوازەکانی ک و خەباتی هێمنانە لە پێناویان‌دا هێشتووەتەوە خەڵ کە پێویست نەکا کادر و پێشمەرگە و ئەندامانی حیزبە بەرهەڵستکارەکان ،چاالکی و تیکۆشانیان هەبێ؟ بڕیاربەدەستانی کۆماری ئیسالمیی ئێران ،هەتا ئێستاش، بیر و عەقڵیان الی تاقە یەک «رێگاچارە» دەخولێتەوە، ئەویش سەرکوت لە نێوخۆ ،میلیتاریزەکردنی هەرچی پتری ن و هەڕەشە لە هێزە سیاسی‌یەکانی رۆژهەالتی سنوورەکا لە نێو خاکی هەرێم دا .بەاڵم هیچ کام لەوانە نوێ نین و هەمووشیان چەندین ساڵە تاقی دەکرێنەوە .ئەوە نیە خەڵک هەر کە هەلیان بۆ هەڵکەوتووە ،لە هەڵڕشتنی رق‌و تووڕەیی خۆیان بەرامبەر دامودەزگا سەرکوتکەرەکانی ئەو رێژیمە، دەستیان نەپاراستوە؟! خۆ زۆربەی جارانیش چاوەڕوانی ئاماژ ە و هاندانی حیزبە سیاسی‌یەکانیشیان نەماونەوە .ئەوە نیە سەرەڕای هەموو ئەو گوشار و هەڕەشانەی لە سەریانە، هەر کات جامی سەبریان لێوڕێژ دەبێ ،هەڵدەکوتنە سەر بنکە و دامەزراوە دژی گەلی‌یەکانی کۆماری ئیسالمیی ئێران؟ ئەو رێگا و شێوازانەی هەتا ئێستا بۆ رووبەڕوو بوونەوە لەگەڵ هێزە سیاسی‌یەکانی رۆژهەاڵتی کوردستان بە مێشکی ش و ناتەواوی بڕیاربەدەستانی کۆماری ئیسالمی‌دا نەخۆ ن و تاقی کراونەوە ،ئەمنیەت و ئاسوودەییان بۆ ئەو هاتوو رێژیمە لێ نەکەوتووەتەوە .ئەو ئارەزوویەیان کاتێک دێتە دی کە نەک لە دەرەوەی سنوورەکان ،بەڵکوو لە هەناوی کۆمەڵگە و لە نێو خەڵکی رۆژهەاڵتی کوردستان ،بە دوای چارەسەری راستەقینە‌دا بگەڕێن کە ئەویش ملدانە بۆ ویستی لەمێژینەی گەلی کورد کە بە رەسمی ناسینی مافە نەتەوەییەکانیانە.
هەواڵ‌و راپۆرت
حدک هەواڵی کشانەوەی هێزەکانی لەسەر سنوور رەت کردەوە
قادر وریا گوتی :هەر بەوچەشنە کە دەوڵەتەکان و واڵتانی ناوچە بۆ نموونە حکوومەتی هەریم لەگەڵ واڵتانی ئێران و تورکیە دەتوانێ پێوەندی هەبێ، نەتەوەکانی ناوچەش بەتایبەتی ئەو بەشانەی کە بەبێ ویستی خۆیان واڵتەکەیان لەنێوان چەند والتی دیکە دابەش کراوە ،دەتوانن لەگەڵ یەکتر پێوەندی‌یەکی دۆستانە و باشیان هەبێ .حزووری تێکۆشەرانی کورد لە پارچەیەک یان پارچەکانی دیکەی کوردستان لە رابردووش‌دا سەڕەرای دژایەتی و گوشاری داگیرکه‌رانی کوردستان ،قه‌ت رانەوەستاوە و هه‌تا دۆزی کورد لە واڵتانی ئێران و تورکیە و سوری ه چارەسەر نەبێ و تێکۆشەرانی کورد لە خاک و زێدی خۆیان راوبنرێن، بەناچار پەنا دەبەن بۆ پارچەیەکی دیکەی کوردستان.
ئەندامیی دەفتەری سیاسیی حدک لەسەر چۆنایه‌تیی جێگربوونی هێزی سنوورەکانی لەسەر پێشمەرگە رۆژهەالتی کوردستان رایگەیاند کە رێژیمی کۆماری ئیسالمیی ئیران، زیاتر لە هەبوونی هێزی دێموکرات لە باشووری کوردستان ،لە حزووری هێزی پیشمەرگەی دێموکرات لەنێو خاکی رۆژهەاڵتی کوردستان نیگەرانە و ئەمەش لە کاتێک دایە حکوومەتەکانی پێشووتریش لە ئێران وعیراق نەیانتوانیوە پێش لە گەڕانەوە و حزووری پێشمەرگە بگرن .لە بیرمان نەچێ پێشمەرگەکانی حیزبی دێموکرات کور و کچی خەڵکی رۆژهەاڵتن و حزووری ئەوان لەنێو خەڵکێک کە بۆ پاراستن و بەرگریی کردن لە مافەکانی ئەوان بوونە پێشمەرگە ،مافی خۆیانە.
بەڕێوەچوونی «دیداری هزری نەتەوەیی» لە شاری سۆران لە رۆژانی ٦و ٧ی رەزبەر بەرێوەبەرایەتی فیدراسیۆنی رێکخراوە ناحکوومی‌یەکان و کتێبخانەی گشتیی شاری سۆران لە بناری شاخی کۆڕەک دیدارێكی دوو رۆژەیان سەبارت بە هزری نەتەوەیی بە بەشداریی چاالکان و نووسەرانی هەر چوار پارچەی کوردستان بەڕێوەبرد. لە یەکەم دانیشتنی ئەو دیدارەدا، بەرێزان؛ دکتور «قەدری یەڵدرم» و «قادر وریا» ئەندامی دەفتەری سیاسیی
رزگاریی نەتەوەیی) پێشکەش کرد. لە رۆژی دووهەمی ئەم دیدارەدا دۆستی لەمیژینەی گەلی کورد .دوکتور ئیسماعیل بێشکچی کۆرێکی بەڕێوەبرد لە ژێرناوی (مافی دیاری کردنی چارەنووس بۆ گەلی کورد) دوکتور بیشکچی لە باسەکەی‌دا رەهەندی مێژوویی و هەروەها لە روانگەی رەخنەگرانەوە باسی لە لەمپەڕەکانی سەر رێی کورد کرد بۆ گەیشتن بە مافی رەوای چارەی خۆ نووسین.
حیزبی دیمۆکراتی کوردستان و «عەلی عەونی» ئەندامی مەکتەب سیاسی پارتی دیمۆکراتی کوردستان و ئازاد تەوفیق کۆڕگێڕی پانێلی یەکەم بوون ،کە هەرکام لە گۆشە نیگایەکەوە روانینی خۆیانیان سەبارەت بە پرسی نەتەوەیی خستە روو. بەرێز قادر وریا لەم کۆڕەدا ،بابەتێکی لە ژێر ناوی( نەتەوە وەک قوربانی ملمالنێی سیاسیی نێوخۆیی) پیشکەش کرد .ناوبراو سەرەتا گرینگترین فاکتەری نێۆخۆیی بۆ ناکامیی نەتەوەیی تائیستا و هەروەها وێکهەڵنەکردن و ملنەدانی رێکخراو و ئەحزابی سیاسیی کورد بۆ هاوکاری کردنی هاوبەش بە خەساری گەورە زانی .لە دووهەم پانێلی پاش نێوەرۆ ئەو دیدارەدا ٦الو سەر بە رێکخراوە جیاجیاکانی کوردستان باس و بابەتەی خۆیانیان خوێندوە و ،لەو پانێلەدا شلێر رەحمانی جێگری سکرتیری یەکێەتی ژنانی دیمۆکراتی کوردستان باسێکی لەسەر (ئەرک وخەباتی ژن بۆ
لە دووهەم پانێلی رۆژی دووهه‌می دیداری هزری نەتەوەیی بەشێکی تر لە نووسەران و خاوەن بیرانی کورد وەکوو؛ شێرزادحەسەن ،شرۆڤەی هەلومەرجی ئێستای پرسی نەتەوەییان کرد و راوبۆچوونی خۆیانیان دەربڕی و تیشکیان خستە سەر ئەمە کە پەروەردە دەوری گرینگی هەیە لە ویستی نەتەوایەتی و چارەسەری کێشەی نەبوونی وشیاریی نەتەوەیی. لە دوایین پانیڵی ئەم دانیشتنە‌دا ،عەلی لەیالخ کادری راگەیاندنی حدک باسیکی کورتی لە ژێرناوی(رۆژهەاڵتی کوردستان و گوتاری نەتەوەیی) پێشکەش کرد ،کە کورتە باسێک بوو لە جێگە و پێگەی نەتەوەخوازی لە نێو چین و توێژەکانی رۆژهەاڵتی کوردستان. ئەم دیدارە لە ئێوارەی ٧ی رەزبەر بە چەند تابلۆی گورانی حەماسی لە الیەن سترانبێژ “برادەر” کۆتایی پێهات.
چەکدانانی ژمارەیەک چەکداری کوردی سەربە رێژیم لە ناوچەی شنۆ لە رۆژانی رابردوودا ژمارەیەک چەکداری کوردی خەڵکی ناوچەی شنۆ، کە نیازی چەک‌دانانیان هەبووە ،لە بنکەی فەرماندەیی سوپای پاسداران لە گەڵ «یوسف عەبدی» فەرماندەری سوپای پاسداران لە ناوچەی شنۆ ،دەبێتە دەمبەدمەیان .فەرماندەری سوپا سووکایەتی دەکا بە هەر چەکدارێکی کورد کە بیهەوێ چەکی کۆماری ئیسالمی دابنێ .چەکدارە کوردەکانیش دژی دەوەستنەوە و لەم سووکایەتیکردنەی وەجواب دێن و چەکەکانیان بە سەر رێژیم دادەنەوە .نزیکەی حەوتوویەکە کاربەدەستانی سوپا گوشاریان خستووەتە سەر ئەو چەکدارە کوردانە بۆ ئەوەی چەکەکانیان هەڵ بگرنەوە بەاڵم ئەوان هەر وا لە سەر بڕیاری خۆیان سوورن و تەسلیمی ئەو داوایەی سوپای پاسداران نەبوونەوە. حیزبی دیموکراتی کوردستان ،گەڕانەوەی چەکدارەکوردەکانی سەربە رێژیم بۆ باوەشی گەلەکەیان و پشتکردنیان لە خەیانەت و خۆفرۆشی، بە کردەوەیەکی ئازایانە و دروست دەزانێ و هیوای وایە هەموو ئەو کەسانەی لە بەر هەر هۆیەک کەوتوونە داوی رێژیمی کۆماری ئیسالمی و
بۆ پووڵ و پارە چەکی ئەو ڕێژیمەیان هەڵگرتوە و دژایەتی بزووتنەوەی ئازادیخوازیی کوردستان دەکەن ،واز لەو رابردووە پڕشوورەییە بێنن و ئابڕووی خۆیان بکڕنەوە.
ژماره689:
رۆژنامەی
چه‌ند هه‌واڵی جیهانی ئێران و رووسی ه شه‌ریکی
جینایه‌تی شه‌ڕ ل ه سووریه‌ن ی یه‌کشه‌ممه، ی به‌رگریی فه‌رانس ه رۆژ ژان مارك ئایرۆ وه‌زیر ی ئه‌و ه ده‌كرێ ك ه ئێران و رووسی ه ی شیمانه 4ی ره‌زبه‌ر گوت ی ی شه‌ڕ ل ه سووری ه بناسرێن و ب ه هۆكار ی جینایه‌ت وه‌ك شه‌ریك درێژبوونه‌وه‌ی شه‌ڕیشی زانین. ی هه‌واڵده‌ریی رۆیتێرز ،ژان مه‌ك ئایرۆ ،رووسی ه ی راپۆرت ب ه پێ ی ئەگەر ی و گوت ی سه‌ره‌كیی به‌شار ئه‌سه‌د زان و ئێرانی ب ه پشتیوانان کۆماری ئیسالمی و رووسیە پێش بە کوشتاری خەڵکی لە الیەن هێزەکانی بەشار ئەسەد نەگرن ،شەریکی ئەو رێژیمەن لەو جینایەتە‌دا. ی ده‌ره‌وه‌ی بریتانیاش ل ه به‌یاننامه‌یه‌ك‌د‌ا رایگه‌یاند هەروەها وه‌زیر ی ك ه ئه‌گه‌ر ئێران و رووسی ه له‌سه‌ر ئه‌م ره‌وت ه به‌رده‌وام بن ب ه شه‌ریك جینایه‌تی جه‌نگی له حه‌له‌ب ئه‌ژمار ده‌كرێن. ی سووری ه ب ه تایبه‌ت ی شاره‌كان ی ب ه بۆردومان ناوبراو ئاماژه ی رابردوودا ب ه ده‌یان ی چه‌ند رۆژ شاری حه‌له‌ب كرد ك ه ل ه ماوه ی كوژران. كه‌س له خه‌ڵكی مه‌ده‌ن ی سه‌ره‌كیی به‌شار ئه‌سه‌دن .فڕۆك ه رووسی ه و ئێران ل ه پشتیوانان ی ژێر ی ناوچه‌كان ی ل ه بۆردومان ی رووسی ه به‌شدار شه‌ڕكه‌ره‌كان ی ئه‌سه‌د ده‌كەن. كۆنتڕۆڵی دژبه‌رانی ده‌وڵه‌ت ی ئه‌مریكا و رووسیه ئێستا و پاش ب ه بن‌به‌ست گه‌یشتنی رێكه‌وتن ی سووری ه لە سەر ئاگربەس لە شاری حەلەب‌دا ،ئه‌رته‌شی ده‌وڵه‌ت ی حه‌له‌ب کرد کە بۆتە دەستی بە هێرش بۆ سەر نەیارانی ل ه شار هۆی کوژران و بریندار بوونی سەدان کەس لە خەڵکی ئاسایی ئەو شارە. ی ی رۆژهه‌اڵت ی ئه‌م دواییان ه بۆ سه‌ر ناوچه‌كان دوای هێرشه‌كان ی ئەو شارە ئابلۆق ه ی حه‌له‌ب ،نزیك ب ه ٢٧٠هەزاركه‌س ل ه خه‌ڵك شار دراون و به ده‌یان كه‌سی بێتاوانیش كوژراون. ی ئه‌مریكا گه‌مارۆ خستنه‌سه‌ر كۆنگره
ی ئێران تاوتوێ ده‌كا سپای پاسداران
ی ی تیرۆریزم ،رێگری ل ه په‌ره‌پێدان ی الوه‌كیی كاروبار كومیته ی ی كۆنگره ی ده‌ره‌وه ی پێوه‌ندیدار ب ه كومیته چه‌كوچۆڵ و تیجاره‌ت ی ی «قانوونی گەمارۆ تیرۆریستی‌یەکانی سپا ئه‌مریكا ،گه‌اڵڵه پاسداران» ده‌خرێته به‌رباس و ده‌نگی بۆ ده‌درێ. ی ی ئه‌م راپۆرت ه ئه‌م گه‌اڵڵه‌ی ه ك ه ل ه الیه‌ن ١٢نوێنه‌ر به‌پێ ی ی مه‌جلیسی نوێنه‌رانەوە پێشنیار كراوه ،وه‌زیر كۆماریخوازه‌كان ی ٣٠رۆژدا خه‌زێنه‌داریی ئه‌مریكا ئه‌ركدار ده‌كرێ ك ه ل ه ماوه ی ی كۆمار ی پاسداران راپۆرتێك بۆ كۆنگر ه ئاماده بكا ك ه ئایا سپا ئیسالمیی ئێران پێوه‌ره‌كانی تیرۆریزمی تێدای ه یان نا؟ هه‌روه‌ها ده‌بێ وه‌اڵمی ئه‌وه‌ش بدرێته‌و ه ك ه ئایا سپای پاسداران ی خۆیان ی ژێر كۆنتڕۆڵی دیكه ك ه ل ه الیه‌ن نوێنه‌ران و دامه‌زراوه‌كان ی ئیسالمی ئیدار ه ده‌كرێ ،دامه‌زراوه‌یه‌كن ل ه ژێر كۆنتڕۆڵی كۆمار دا یان نا؟ ی ئه‌م پرسیار ه ی ده‌بێ وه‌اڵم ی سێهه‌م ئه‌وه‌ی ه ك ه نوێنه‌ران مه‌سه‌له ی كۆنتڕۆڵ و قازانجەکانی بده‌نه‌و ه ك ه چ هۆكارگه‌لێك ل ه دیاری‌كردن ی خه‌زێنه‌داریی ئه‌مریكاو ه كۆنتڕۆڵ‌دا کاریگەرن ك ه ل ه الیه‌ن وه‌زیر به‌كار ده‌هێندرێت. ی ئێران ی پاسداران ی سپا ی قودس پێویست بە وتنە ،له‌شكر ی ی ل ه هه‌موو شه‌ڕ و كێشه‌كان راسته‌وخۆ یا ناڕاسته‌وخۆ خۆ ی سپای پاسدارانی ی نێوه‌ڕاست هه‌ڵده‌قوتێنێ و هێزه‌كان رۆژهه‌اڵت ی رێژیم راسته‌وخۆ ل ه عێراق و سووریه‌ن و ناڕاسته‌وخۆش پشتیوان ی ئه‌فغانستان ،پاكستان ،عێراق و لوبنان و ته‌نانه‌ت ی شێعه ل ه میلیشیا یه‌مه‌نیش ده‌كه‌ن. مه‌حکووم کردنی کۆمه‌ڵکوژی ساڵی ٦٧
ل ه الیه‌ن کومیته‌ی پاڕلمانی «رۆمانی«یه‌‌وه پارلمانی رۆمانی راگه‌یه‌ندراوێکی له‌ژیر ناوی «بانگه‌وازی لێپرسینهو ه ل ه به‌رپرسانی کوشتاری ساڵی ٦٧ل ه ئێران» باڵوکرده‌وه. له‌و به‌یاننامه‌دا هاتوو ه ب ه له‌به‌رچاوگرتنی زیادکردنی رێژه‌ی ئێعدامه‌کان ل ه چه‌ند حه‌وتووی رابردوودا ل ه ئێران ،هاوکات هێندێک زانیاری ورد له‌سه‌ر ره‌شکوژیی ساڵی ٦٧باڵوبووه ک ه کۆمه‌ڵگه‌ی ئێران وجیهانی هه‌ژاند. باڵوبوونه‌وه‌ی ده‌نگی تۆمار کراوی «مونته‌زه‌ری» له‌گه‌ڵ ٤ که‌سی دیک ه ل ه به‌رپرسانی بااڵی داموده‌زگای قه‌زایی و ئیتالعاتی ل ه تاران ،هیندێک راستی دڵهه‌ژێنی ل ه گه‌وره‌ترین کۆمهڵکوژیی زیندانیانی سیاسی له‌دوای شه‌ری دووهه‌می جیهانی خست ه روو. یه‌ک له‌و چوار که‌س ه ک ه زیندانیان پێیان ده‌گوتن« :هه‌یئه‌تی مه‌رگ»، مسته‌فا پوورمحه‌ممه‌دی وه‌رزێری ئێستاکه‌ی دادگوستری ده‌وڵه‌تی روحانی‌یه. ل ه راگه‌یه‌ندراوی کۆمیته‌ی پاڕلمانی رۆمانی‌دا باس ل ه فتوای جیهادی خومه‌ینی‌و وهه‌روه‌ها جه‌خت کردنی له‌سه‌ر به‌ڕیوه‌چوونی کوشتاری ساڵی ٦٧کراو ه و تێیداهاتووه ک ه مونته‌زری ب ه نووسینی سێ نامه بۆ خومه‌ینی ده‌ڵی :ک ه کوشتنی هه‌زاران که‌س ل ه یه‌ک رۆژدا ئاکامی پێچه‌وانه‌ی لێ‌ده‌که‌وێته‌وه. کۆمیته‌ی پارلمانی رومانی دووپاتی کرده‌و ه ک ه بێده‌نگی راگرتن ل ه به‌رانبه‌ر ئه‌م کۆمهڵکوژیی ه و لێ‌نه‌پرسینه‌و ه ل ه الیه‌ن ه پێوه‌ندیداره‌کان ک ه ئێستاشی له‌گه‌ڵ بێ ل ه به‌رپرسانی بااڵی ده‌زگای قه‌زایی وئه‌منی وسیاسیی ئێرانن ،ب ه کرده‌و ه هانده‌ر‌ی ئه‌وان ه بۆ درێژه‌دان ب ه کوشتار وجینایه‌ت کردن.
15ی ره‌زبه‌ری 6 _ 1395ی ئۆکتۆبری 2016
3
سیاسی
کۆماری ئیسالمی ،خوڵقێنه‌ر و هه‌نارده‌که‌ری قه‌یران ل ه هه‌ر سه‌ره‌تای هاتن ه سه ر کا ر ی مستەفا شەڵماشی کۆ ما ر ی ئیسالمی‌یه‌وه تا ب ه ئه‌مڕۆ ،چه‌کی هه‌ره‌گه‌وره‌ی کاربه‌ده‌ستانی ئه‌و رێژیمه خوڵقاندنی قه‌یران و ناردن ه ده‌ره‌وه‌ی قه‌یرانه .له‌و رووه‌و ه ک ه ماهییه‌ت و جه‌وهه‌ری ئه‌و رێژیم ه دواکه‌وتوووه‌ش له‌گه‌ڵ ژیانی ئاسایی ،یاسا و رێساکانی نێونه‌ته‌وه‌یی و ژیانی ئازاد و گه‌ش ه کردووی مرۆیی ناگونجێ، واڵتی بێ قه‌یران ،ناوچه‌ی بێ ئاژاو ه و دنیای پڕئاشته‌وایی به خه‌ته‌ری مه‌رگ بۆخۆی ده‌زانێ.
بره‌وی پێداوه .ب ه جۆڕیک ک ه کۆمه‌ڵگه‌ی ئێران ل ه هه‌موو نه‌خۆشی‌ی ه کۆمه‌اڵیه‌تی‌یه‌کان‌دا ل ه سه‌فی پێشه‌وه‌ی واڵتان دایه .ئیعتیاد ،له‌شفرۆشی ،دزی، به‌کارهێنانی توندوتیژی ،به‌رتیلخۆری و گه‌نده‌ڵیی ئیداری ،ناوه‌ند ه ده‌وڵه‌تی‌یه‌کان و کۆمه‌ڵگه‌ی داڕزاندووه. ب ه کورتی رێژیم قه‌یرانێکی کۆمه‌اڵیه‌تی ،سیاسی و ئابووری ئه‌وتۆی خوڵقاندو ه ک ه ته‌ک‌ته‌کی دانیشتوانی ئێران زۆرتر ل ه بیری ئه‌و ه دابن ک ه چۆن شه‌خسی خۆیان له‌و زه‌لکاو ه ده‌رباز که‌ن و ماڵ‌و‌منداڵیان له‌و هه‌موو به‌اڵیه‌ی ک ه رێژیمی ئاخونده‌کان به دیاریان هێناوه بپارێزن.
هه‌ربۆی ه ل ه نێوخۆدا به‌رده‌وام دوژمنی فه‌ڕزی ده‌ستنیشان ده‌کا و بچوکترین ره‌خن ه ل ه کرده‌و ه دژه‌مرۆییه‌کانی فڕێ ده‌دات ه نێو زه‌رفی دژایه‌تی له‌گه‌ڵ نیزام و له‌و رێیه‌دا ته‌نانه‌ت کاربه‌ده‌ست ه بااڵکانی خۆشی ناپارێزێ .ل ه بواری ئابووری و کۆمه‌اڵیه‌تیشه‌وه ،دایم له‌گه‌ڵ کۆمه‌اڵنی خه‌ڵک له شه‌ڕ دایه .نه‌ته‌نیا بیرێک بۆ ئه‌و له‌شکر ه گه‌وره‌ی بێکاران ناکاته‌و ه ک ه ته‌نانه‌ت له‌نێو خاوه‌ن بڕوانامه‌ی بااڵش‌دا النیکه‌م %35ی الوانی واڵت ده‌گرێته‌وه ،به‌ڵکوو ل ه بازاڕ و ل ه کار ه ئازاده‌کانیش‌دا ده‌خاله‌ت ده‌کا و ناوه‌ند ه ئابووری‌یه‌کان ده‌خات ه ژێر ده‌سه‌اڵتی سوپای پاسداران ،به‌سیج و روحانییه‌تی سه‌رب ه ده‌سه‌اڵت. رێژیم به‌وه‌ش نه‌وه‌ستاو ه و ل ه ماوه‌ی زیاتر ل ه سێ ده‌یه‌دا ،ده‌ستی ل ه هه‌موو تان‌و‌پۆی فه‌رهه‌نگی، کولتووری و کۆمه‌اڵیه‌تیی گه‌النی ئێران وه‌رداوه. ژنانی ئێرانی خزاندوه‌ته‌و ه نێو په‌چ ه و عه‌با و ریگری کردوو ه له هاتنه‌پێشیان ل ه جمگه‌کانی ده‌سه‌اڵت و قانوون ه دواکه‌وتوووه‌کانی سه‌ده‌کانی نێوه‌ڕاستی به‌سه‌ردا سه‌پاندون .له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ک ه ژنانی ئێران ب ه گشتی چ ل ه باری خوێنده‌واریه‌و ه و چ ل ه باری فه‌رهه‌نگی و کۆمه‌اڵیه‌تی‌یه‌و ه ده‌توانن شان ل ه شانی ژنانی پێشکه‌وتووترین واڵتانی دنیا بده‌ن ،به‌اڵم ل ه رێژیمی ئاخوندی‌دا هیچ نه‌خشێکیان پێ نه‌دراوه.
ئه‌وه‌ش دیار ه راست ئه‌و ئامانجه‌ی ه ک ه رێژێم هه‌یه‌تی ،بۆ ئه‌وه‌ی کۆمه‌اڵنی خه‌ڵکی ئێران ب ه کۆمه‌ڵ بیر نه‌که‌نه‌وه ،خۆیان رێک نه‌خه‌ن و تاکه‌کان زۆرتر ل ه بیری رزگارکردنی خۆیان‌دا بن تا رزگار کردنی واڵته‌که‌یان ل ه چنگی ئه‌و تاقم ه کۆنه‌په‌ره‌سته. رێژیمی ئاخۆندی راست ئه‌و سیاسه‌ته‌ش له‌سه‌ر نه‌ته‌وه‌کانی ئێران تاقی ده‌کاته‌وه .ههوڵ دهدا ئه‌وانیش بیر له‌و ه بکه‌نه‌و ه ک ه چۆن سه‌همێکی هه‌رچه‌ند بچوکیش بێ ،ل ه داهات و سه‌رمایه‌کانی ئێران بۆ ناوچه‌کانی ئه‌وان ته‌رخان بکرێ .رێژیم ب ه جۆرێک نه‌ته‌و ه ژێرده‌سته‌کانی ئێرانی ل ه دواکه‌توویی و بێ ئیمکاناتی‌دا هێشتوه‌ته‌و ه ک ه کردنه‌وه‌ی هه‌ر پڕۆژه‌یه‌کی بچوکی ئابووری، هه‌ر ئیمکانێکی بچوکی فه‌رهه‌نگی و که‌مترین ک ئاوڕدانه‌و ه ل ه مه‌سه‌ل ه ئازادیی کولتووریان وه نه‌ته‌وه‌ییه‌که‌ی ئه‌وان پێ بفرۆشی و ئه‌سڵی مافی دیاریکردنی چاره‌نوسیان به‌ره‌به‌ر ه ل ه بیر به‌رێته‌و ه و ل ه کۆتایی‌دا پڕۆژه‌ی تواندنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌ییان له‌سه‌ر تاقی بکاته‌وه. ئه‌و سیاسه‌تان ه ب ه تێکڕایی قه‌یران‌خوڵقێنن و نه‌ته‌نیا یارمه‌تی ب ه چاره‌سه‌ری گرفته‌کان ناکه‌ن، به‌ڵکوو گرفته‌کان ده‌گۆڕن بۆ قه‌یران و ره‌وت ه ئاساییه‌کان به‌ره‌و گرفت په‌لکێش ده‌که‌ن .وه‌اڵمی رێژیمیش بۆ هه‌موو ئه‌و گیروگرفتان ه ته‌نیا و ته‌نیا سه‌رکوت و راوه‌دوونانه .ل ه دنیادا رێژیمی هێند ه نابه‌رپرس ل ه به‌رامبه‌ر خه‌ڵکی وه‌اڵته‌که‌ی خۆیدا بوونی نییه .کۆماری ئیسالمیی ئێران ته‌نیا بیر له‌و ه دهکاتهو ه ک ه چاوه‌ڕوانی ئه‌و ل ه کۆمه‌اڵنی خه‌ڵکی ئێران چییه؟ هه‌رگیز بیر له‌و ه ناکاته‌و ه ک ه ئه‌ویش به‌رپرس ه ل ه ژیان و گوزه‌رانی خه‌ڵک و ئه‌رکی دابین کردنی ئاسایش ،پێداویستی‌یه‌کانی له‌شساغی ،دابین کردنی بژێوی و دابین کردنی ماف و ئازادی‌یه‌کانی ده‌که‌وێت ه سه‌رشان .رێژیم بۆ هه‌موو ئه‌و گرفتان ه ته‌نیا یه‌ک وه‌اڵمی هه‌یه، ئه‌ویش بێ‌ده‌نگ کردن ل ه رێگای توندوتیژی، زیندانی کردن و ته‌نانه‌ت له‌سێداره‌دانه‌وه .ماوه‌ی سی و حه‌وت ساڵ ه ئه‌و رێژیم ه ده‌گرێ ،زیندانی ده‌کا ،ره‌شه‌کوژی ده‌کا و له‌سێدار ه دهدا .تائێستا ته‌نانه‌ت ب ه قازانجی خۆشی بووبێ ،لێبوردنێکی گشتی باڵو نهکردۆتهوه ،نه‌رمی‌یه‌کی له به‌رامبه‌ر ئۆپۆزیسیۆنی خۆیدا نیشان نه‌داو ه و بۆ هیچ گرفتێکی نێوخۆیی رووی ل ه میزی وتووێژ نه‌کردو ه و رێگای ئاشته‌وایی تاقی نهکردۆتهوه. مه‌گه‌ر ل ه چوارچێوه‌ی پیالنی تیرۆردا ،هه‌روه‌ک ئه‌و دانێشتنه‌ی له‌گه‌ڵ شه‌هیدی رێبه‌ر دوکتور قاسملوو کردی ،ک ه ل ه راستی‌دا پالنی تیرۆر بوو نه‌ک وتووێژ. روو ب ه ده‌ره‌وه‌ی ئێرانیش ئه‌و رێژیم ه سه‌رچاوه‌ی چه‌ندین قه‌یرانه .ل ه ناوچه‌ی رۆژهه‌اڵتی نێوه‌ڕاست‌دا چه‌ندین پڕۆژه‌ی ده‌ست‌تێوه‌ردان و ئاژاوه‌گێڕیی هه‌ی ه و هه‌ر ل ه عێڕاقه‌و ه هه‌تا یه‌مه‌ن ده‌ستی قه‌یران‌خوڵقێن و ئاژاوه‌گێڕیی کۆماری ئیسالمیی ئێران ب ه ئاشکرایی دیاره .کۆماری ئیسالمیی ئێران هێند ه ب ه رووهه‌ڵمااڵوی ئه‌و ده‌ستێوه‌ردانان ه ده‌کا ،ک ه ته‌نانه‌ت ئه‌رته‌شێکی تایبه‌تی ب ه ناوی سوپای قودس و ل ه ژێر فه‌رمانده‌یی قاسمی سوله‌یمانی‌دا بۆ ئه‌و کار ه دروست کردوه .دیار ه ده‌کرێ ئه‌و ده‌ستیوه‌ردانانه‌ی رێژیم وه‌ک ناردنه‌ده‌ره‌وه‌ی قه‌یران چاو لێ بکه‌ین ،هه‌رچه‌ند ته‌وجیهی تیۆریکی رێژیم بۆ ئه‌و کارانه‌ی هه‌ر ل ه دوای هاتن ه
،،
گومان لهوهدا نیی ه ک ه قه‌یرانه‌کان بــه‌ســه‌ر‌رێ ــژیـ ـم‌دا ده‌شــکــێــن ـه‌وه .ل ه نێوخۆدا ناڕه‌زایه‌تی‌یه‌کان رۆژێــک ده‌تــه‌قــنــه‌و ه و ئــه‌و ئــاگــره‌ی له‌نێو خۆڵه‌مێشی تـــرس‌دا بــۆت ـ ه ژیله‌مۆ رۆژێــک سه‌رهه‌ڵده‌دا .ل ه ده‌ره‌وه‌ش سه‌ری رێژیم بێ کواڵو ده‌مێنێته‌وه، چــونــک ـه زلــهــێــز ه جــیــهــان ـی‌ی ـه‌کــان، به‌رهه‌می ئـه‌و ئــاژاوه‌ی ـه‌ی کۆماری ئیسالمی ده‌ستی بااڵی تێدا هه‌بووه، ب ه شێوه‌یه‌کی زۆر لێزانان ه بۆخۆیان ده‌چننه‌وه
،،
،،
بـــــ ه بــــــاوه‌ڕی مـــن رێـــژیـــم ب ه هیچ جۆرێک ئـه‌و هێز و سه‌باته‌ی دهسنهکهوتوو ه ک ه بۆخۆی بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌کا .ده‌ستێوه‌ردانه‌کانی ل ه ناوچ ه هه‌رچه‌ند مانۆڕێکیان پێو ه ده‌درێ، به‌اڵم چ ل ه باری مادی و چ ل ه باری ئینسانی‌یه‌و ه زۆر گران له‌سه‌ر رێژیم ده‌کــــه‌ون .ل ـ ه ب ــاری مــادی‌یــه‌وه له‌و هه‌لومه‌رج ه خه‌راپه‌ی ئابووری‌یه‌دا کـ ه رێــژیــم له‌گه‌ڵی ت ـه‌ڕه‌ف ـه ،بـ ه پێی هه‌ڵسه‌نگاندن ه جۆراوجۆره‌کان ساڵی النیکه‌م بیست میلیارد دۆاڵر له‌سه‌ر رێژیم ده‌که‌وێ .خه‌ساری نه‌فه‌رات و کادری وه‌فادار ب ه رێژیمیش ئێکجار زۆره ،ب ه جۆرێک ک ه رۆژ نیی ه ل ه ســوریـه‌وه ،ل ه عێڕاقه‌و ه و ته‌نانه‌ت ل ه یه‌مه‌نه‌و ه جـه‌نــاز ه نه‌چێته‌و ه بۆ ئێران
،،
رێژیمی دواکه‌وتوو و کۆنه‌په‌رستی کۆماری ئیسالمی ته‌نانه‌ت ل ه ژیانی رۆژانه‌ی خه‌ڵکیش‌دا ده‌خاله‌ت ده‌کا ،بۆیان دیاری ده‌کا ،چ لیباسێک له‌به‌رکه‌ن ،چ خواردنێک نه‌خۆن ،چ موزیکێک گوێ لێ بگرن و چ فیلمێک چاو لێ بکه‌ن .ئینته‌رنێت کۆنتڕۆڵ ده‌کا ،سه‌ته‌الیت کۆ دهکاتهو ه و پاڕازیت ده‌خات ه سه‌ر کاناڵ ه ته‌له‌فزیۆنی‌ی ه ده‌ره‌کی‌یه‌کان .ل ه به‌رامبه‌ردا هه‌رشتێک شیرازه‌ی کۆمه‌ڵگ ه تێک دا
سه‌رکاریه‌وه ،ناردن ه ده‌ره‌وه‌ی شۆڕشی ئیسالمی بووه ،به‌تایبه‌ت بۆ ئه‌و واڵت و ناوچانه‌ی ک ه دانیشتوانی ،مسوڵمانی شیعه‌ن .ئه‌نجامی ئه‌و ده‌ستێوه‌ردان ه ل ه کاروباری واڵتانی ناوچهدا، به‌تایبه‌تی ل ه واڵت ه عه‌ڕه‌بی‌یه‌کان‌دا ئه‌و ه بوو ه که واڵت و ناوچ ه سوننی‌نشینه‌کان هه‌ست ب ه مه‌ترسیی باڵوبوونه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتی شیعه ،یا النیکه‌م به‌هێزبونی هێژمۆنی کۆماری ئیسالمی ل ه ناوچه‌که‌دا بکه‌ن و ئه‌وانیش ههوڵ بده‌ن ده‌ست ه و تاقمی خۆیان ل ه واڵته‌کان‌دا دروست بکه‌ن و که‌ڵک ل ه هه‌ستی سوننه‌کان ل ه ناوچهدا وه‌ربگرن. ته‌نانه‌ت دروستبون یا النیکه‌م به‌هێزبونی هێز ه توندڕه‌و ه سوننه‌کانی وه‌ک داعش و ئه‌لقاعیده‌ش به‌شێکی زۆری ده‌گه‌ڕێته‌و ه بۆ ئه‌و سیاسه‌تی قه‌یرانسازی‌یه‌ی کۆماری ئیسالمی ل ه ناوچهدا. دیار ه پرسیارێک له‌و نێوهدا هه‌میش ه خۆی زه‌ق ده‌کاته‌وه ،ئه‌ویش ئه‌وه‌ی ه ک ه ئایا کۆماری ئیسالمی به‌و قه‌یرانانه‌ی ل ه نێوخۆدا دروستیان ده‌کات و به‌و قه‌یرانانه‌ش ک ه هه‌نارده‌یان ده‌کا بۆ وه‌اڵتانی ده‌وروبه‌ر ،به‌ڕاستی به‌هێز بوو ه و ل ه نێوخۆدا سه‌قامگیر بووه؟ هه‌روه‌ک به‌داخه‌و ه هێندێک الیه‌ن و که‌سایه‌تی و ته‌نانه‌ت واڵت وای لێک ده‌ده‌نه‌وه .هه‌روه‌ک ئه‌و بۆچوون ه تا راده‌یه‌کیش کاری کردۆ‌ت ه سه‌ر ئۆپۆزیسیۆنی ئێرانی و ته‌نانه‌ت ئۆپۆزیسیۆنی کوردیش و چه‌شنێک بی‌هیوایی دروست کردووه. ب ه باوه‌ڕی من رێژیم ب ه هیچ جۆرێک ئه‌و هێز و سه‌باته‌ی دهسنهکهوتوو ه ک ه بۆخۆی بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌کا .ده‌ستێوه‌ردانه‌کانی ل ه ناوچ ه هه‌رچه‌ند مانۆڕێکیان پێو ه ده‌درێ ،به‌اڵم چ له باری مادی و چ ل ه باری ئینسانی‌یه‌و ه زۆر گران له‌سه‌ر رێژیم ده‌که‌ون .ل ه باری مادی‌یه‌و ه له‌و هه‌لومه‌رج ه خه‌راپه‌ی ئابووری‌یه‌دا ک ه رێژیم له‌گه‌ڵی ته‌ڕه‌فه، ب ه پێی هه‌ڵسه‌نگاندن ه جۆراوجۆره‌کان ساڵی النیکه‌م بیست میلیارد دۆاڵر له‌سه‌ر رێژیم ده‌که‌وێ .خه‌ساری نه‌فه‌رات و کادری وه‌فادار ب ه رێژیمیش ئێکجار زۆره ،ب ه جۆرێک ک ه رۆژ نیی ه ل ه سوریه‌وه ،ل ه عێڕاقه‌و ه و ته‌نانه‌ت ل ه یه‌مه‌نه‌و ه جه‌ناز ه نه‌چێته‌وه بۆ ئێران .جگ ه له‌و ه رێژیم ل ه باتاڵقێکی دوور و درێژ‌دا هه‌ر ل ه عێڕاقه‌و ه تا یه‌مه‌ن گیری کردووه .دریژه‌دانی ئه‌و وه‌زع ه تا دێ دژوارتر ده‌بێ و لێکشانه‌وه‌شی هه‌روا. تاز ه مه‌علوم نیی ه به‌ری ئه‌و ئاژاوه‌گێڕیان ه کێ ده‌یچنێته‌وه .چونک ه هه‌موو زلهێزه‌کانی دنیا و زلهێزه‌کانی ناوچ ه ک ه بازیگه‌ری ئه‌و مه‌یدانه‌ن، وه‌ک ئه‌مریکا ،رووسیه ،فه‌ڕانسه ،ب‌ریتانیا ،ئاڵمان، چین ،تورکی ه و عه‌ڕه‌بستانی سعودی و چه‌ندین واڵتی دیک ه دروێنه‌که‌ری دوای شه‌ڕی داعشن و ده‌یانهه‌وێ به‌رهه‌مه‌که‌ی به‌رن ه سه‌ر خه‌رمانی خۆیان .هیچ دیار نییه کۆماری ئیسالمی ئێران دوای ئه‌و هه‌موو هه‌زینه‌ی ه چی ده‌ست ده‌که‌وێ. به‌تایبه‌ت خه‌ڵکی ئێران ل ه هه‌موو خه‌ساره‌ت و قوربانیدان ه چی به‌نسیب ده‌بێ؟ ئه‌و هێز و الیه‌نان ه و ئه‌و که‌سایه‌تی‌یانه‌ش ک ه تیشکی پڕوپاگه‌نده‌ی رێژیم لێی داون و توشی خه‌مۆکی و نائومیدی کردوون ،حه‌ق وای ه قوڵتر بیری لێ بکه‌نه‌وه‌و ب ه سه‌ر ترسی خۆیان‌دا زاڵ بن .ئیمکانی نیی ه رێژیمێک بتوانێ به‌و یاریی ه دۆڕاوان ه سه‌رکه‌وێ .گومان لهوهدا نیی ه ک ه قه‌یرانه‌کان به‌سه‌ر خۆیدا ده‌شکێنه‌وه .ل ه نێوخۆدا ناڕه‌زایه‌تی‌یه‌کان رۆژێک ده‌ته‌قنه‌و ه و ئه‌و ئاگره‌ی له‌نێو خۆڵه‌مێشی ترس‌دا بۆت ه ژیله‌مۆ رۆژێک سه‌رهه‌ڵده‌دا .ل ه ده‌ره‌وه‌ش سه‌ری رێژیم بێ کواڵو ده‌مێنێته‌وه ،چونک ه زلهێز ه جیهانی‌یه‌کان، به‌رهه‌می ئه‌و ئاژاوه‌یه‌ی کۆماری ئیسالمی ده‌ستی بااڵی تێدا هه‌بووه ،ب ه شێوه‌یه‌کی زۆر لێزانانه بۆخۆیان ده‌چننه‌وه.
ژماره689 :
رۆژنامەی
چه‌ند هه‌واڵی ئێران سه‌رهه‌ڵدانی دیارده‌ی «خۆ لێ‌بێساحێب كردن» له به‌سااڵچووان سه‌رۆكی سازمانی بێهزیستی بێ ئاماژ ه كردن ب ه ئامارێكی راست و ورد ،رایگه‌یاند ك ه رێژه‌ی به‌سااڵچووانی سه‌رشه‌قام، روو ل ه زیاد بوون ه و وتی :چه‌ند ساڵێك ه ك ه ته‌نیایی و گۆشه‌نشینی به‌سااڵچووان ،زیادی كردوه. ئه‌نوشیروان موحسنی به‌ندپێی ،رۆژی یه‌كشه‌ممه٤ ،ی ره‌زبه‌ر له چاوپێكه‌وتنی رۆژنامه‌وانی‌دا وتی :ئه‌گه‌ر پێشتر له‌گه‌ڵ دیارده‌ی «مندااڵنی بێ خاوه‌نی له‌سه‌رشه‌قام» به‌ره‌وڕوو بووین ،ئه‌وڕۆ له‌گه‌ل دیارده‌ی به‌سااڵچووانی بێ‌خاوه‌ن ل ه شار ه گه‌وره‌كانی ی رابردوودا ،وه‌زیری ئێران رووبه‌ڕووین .ل ه مانگی گواڵنی ساڵ ته‌عاون ،كار وخۆشبژێویی كۆمه‌اڵیه‌تی ،خۆ بێ خاوه‌ن كردن ل ه به‌سااڵچووانی وه‌ك دیارده‌یه‌كی تاز ه ل ه نێو شار ه گه‌وره‌كانی ناو برد و هه‌روه‌ها وتی :ئه‌و دیارده‌ی ه لە په‌ره‌ستاندن‌دایە و خه‌ریک ه گشتگیر ده‌بێ. هه‌روه‌ها ل ه رۆژی ٨ی خه‌رمان ،سه‌رپه‌رشتی بێهزیستی تاران ئاماژه‌ی به‌و كێشه‌ی ه كرد و رایگه‌یاند نزیكه‌ی ١٨٩٨كه‌سی بێ خاوه‌نیش ل ه بنكه‌كانی بێهزیستی دان. شایانی باس ه ئه‌و ئامار ه له‌به‌ر كه‌مبوونی بنكه‌كانی بێهزیستی و گران‌بوونی تێچووی مانه‌وه‌ی به‌سااڵچووان له‌و بنكان ه و هه‌روه‌ها چوونه‌سه‌ری رۆژانه‌ی رێژه‌ی ب ه سااڵچووانی بێ‌خاوه‌ن له‌سه‌ر شه‌قام و ل ه پارك و ترمیناڵی شار ه گه‌وره‌كان ،ئامارێكی ناته‌واو ه و نیشانده‌ری ئه‌وه‌ی ه سه‌باره‌ت ب ه رێژه‌ی په‌ککه‌وتووانی سه‌رشه‌قام ئامارێکی راست له به‌رده‌ست‌دا نیه.
«نا» وتنی خامنەیی بە ئەحمەدی‌نژاد رێبەری کۆماری ئیسالمیی ئێران سەبارەت بە خۆ کاندید کردنی سەرلەنوێی ئەحمەدی‌نژاد لە کێبەرکێکانی هەڵبژاردنی سەرۆک‌کۆماری ئێران لە ساڵی داهاتوودا ،ناڕەزایەتیی خۆی دەربڕی. لەم پێوەندییەدا «مەهدی فازڵی» ،بەرپرسی پێشووی هەواڵنێری فارس رایگەیاند چەند حەوتوو لەمەوپێش لە چاوپێکەوتنی نێوان ئەحمەدی‌نژاد وخامنەیی ،ناوبراو باس لە بڕیاری خۆی سەبارەت بە بەشداریی کردنی لە کێبەرکێکانی هەڵبژاردنی سەرۆک‌کۆماری لە ساڵی داهاتوودا دەکا ،بەاڵم رێبەری نیزام دژایەتیی خۆی لەم بارەوە بە ئەحمەدی‌نژاد راگه‌یاندووه.
کۆبوونه‌وه‌ی ئیعترازیی
خوێندکارانی زانکۆ لە ئێران لە دەسپێکی کرانەوەی زانکۆکان لە رۆژانی رابردوودا خوێندکارانی چەند زانکۆی گەور ه لە ئێران بە هۆی پشێوی کەشی راهێنان و نەبوونی خزمەتگوزاریی پێویست و ،هەروەها بە نیشانەی ناڕەزایەتی دەربڕین بەرانبەر بە گەاڵڵەی «طرح سنوات» کە بە جۆرێک گوشاری ماڵی خستۆتە سەر خوێندکاران و بنەماڵەکانیانی تووشی کێشە کردوە ،لە بەردەم بینای زانستگاکان کۆبوونه‌وه. رۆژی دووشەممە٥ ،ی رەزبەر خوێندکارانی زانستگەی سەنعەتی شەریف لە تاران هاوکات لەگەڵ چەند زانکۆی دیکە لە شارەکانی قەزوین و ئیسفەهان کۆبوونەوەی ئیعترازی‌یان رێکخست و بە هەڵگرتنی پالکارد خوازیاری دەست لە کارکێشانەوەی جێگری راهێنان بوون ،کە سەرەڕای ئەوەی کە ئاگاداریی گرفتی خوێندکارانە تاکوو ئێستا بۆ چارەسەریی ئەم کێشانە هیچ کارێکی نەکردوە .نەبوونی «خوابگا» ،بەرزبوونی نرخی خوێندن لە زانکۆکان لە بەرچاوترین هۆکاری ئەم کۆبوونه‌و ه ئیعترازیانه‌یه.
سااڵنه ٢٦هه‌زار كه‌س له ئێران
ی پیسبوونی هه‌وا گیان له‌ده‌ست ده‌ده‌ن به‌هۆ ی پیسبوونی هه‌وا یه‌كێك ل ه سه‌ره‌كیترین گیروگرفته‌كان ی جیهانیی بێهداشت ،سااڵن ه ی ئامار ژینگه‌پارێزیی ئێرانه ،به‌پێ ی پیس گیان ل ه ی هه‌ڵمژینی هه‌وا زیاتر ل ه ٢٦هه‌زار كه‌س به‌هۆ ی جیهان دایه. ی ٢٦ ده‌ست ده‌ده‌ن و ئێران له‌م بواره‌دا له پله ی جیهانیی بێهداشت ك ه بۆ ی رێكخراو ی نوێترین راپۆرت به‌پێ ی ی جیهان ل ه رێگه ی ٩٢خه‌ڵك ساڵی ٢٠١٢ئامادە كرابوو ،سه‌د هه‌واو ه تووشی نه‌خۆشی ده‌بن ،ل ه هه‌مان ساڵ ٦/٥میلیۆن كه‌س ی ١١ی ی هه‌وا گیانیان له‌ده‌ست داوە .واتە سه‌د ی پیسبوون به‌هۆ ی هه‌وا ده‌گه‌ڕێته‌وه. ی جیهان‌دا بۆ پیسبوون ی مردن ل ه ئاست هۆكار ی ی دیکەی ئه‌م راپۆرته‌دا هاتوو ه ك ه رۆژ له‌گه‌ڵ رۆژ ل ه به‌شێك هه‌وا پیستر ده‌بێ و كاریگه‌ریی خراپی له سه‌ر ئابووری و چۆنیه‌تیی ژیانی خه‌ڵك دادەنێ. ی و... ی وه‌ك هیند ،رووسی ه و ئه‌ندۆنێز ی چین واڵتان پاش واڵت ی پیسبوونی هه‌وایان تێدایە. رێژەی به‌رزیی مردن ل ه رێگه ی جیهان ،هاتوچۆی ماشێن، ی واڵتان ی زۆربه به‌پێچه‌وانه ی کارگە و كارخانه‌كان لە الیەک و لە الیەکی دیکە بوونی دووكه‌ڵ خۆڵ و تۆزێکی زۆر لە پارێزگاکانی روژئاوا و باشووری ئێران، ی هه‌وا و زیادبوونی رێژەی لە هۆكار ه سەرەکی‌یەکانی پیسبوون مردنە.
4
کۆمه‌ڵناسی
15ی ره‌زبه‌ری 6 _ 1395ی ئۆکتۆبری 2016
ژماره689:
«خود» لە نێوان تاک‌جەمسەری و فرەڕەهەندی‌دا
سابیر قادری رەخ ــن ــەی بــابــەتــیــانــە چەمکێکە/ کولتوورێکە کە لە هەناوی کۆمەڵگه‌ی ئ ــازاد و دێــمــوکــرات لــەدایــک دەبــێ، گەشە دەکــات و دەبێتە دینامیزمی گــەشــەی کــۆم ـه‌ڵــگ ـه .چــەمــکــێــک کە سنوور و بەربەستەکان تێکدەشکێنی و رێگە وااڵ دەکــا بۆ قووڵبوونەوە و رۆچــــوون و روانــیــنــی ن ــوێ بۆ پــرس و ئاریشەکان ،چەمکێک کە پــەیــوەنــدی‌یــەکــی ئۆرگانیکی هەیە بە دیــالــۆگ ،رێــز ،مــوڕاڵ ،کراوەیی و لــێــهــاتــوویــی .کــولــتــوورێــکــە بۆ دۆزیـــــنـــــەوەی رێـــگـــەچـــارە کـــە لە بەرەژەوەندی گشتی‌دا بێت .رەخنەگر لەم پیناسەیەدا لە قالبی تاکەکەس‌دا دەرباز دەبێ و دەبێتە پێکهاتەیەکی دوو یا چەند رەهــەنــدی کە حەوڵ دەدا لــە رێــگــەی دیــالــۆگ و نیقاش روانگەکانی پێشکەش بکا و باشترین یا گونجاوترین ئالترناتیڤەکان بخاتە روو. لـــــــە بــــــەرمــــــبــــــەر ئـــــــــــــەوەدا، تـــەک‌رەهـــەنـــدیـــبـــوون یــەکــێــکــە لە کێشەکانی کۆمەلگه‌ی رۆژه ــەاڵت، تـــاکـــی تــــەک‌رەهــــەنــــد ،روان ــی ــن ــی تــاک‌رەهــەنــد ،پێکهاتە و سیستمی تاک‌رەهەند ،کولتوورێکە کە بەرهەمی نەخوێندوەی ئەودیوی رووداوەکانە، بەرهەمی نەخوێندنەوە ،نەبینین و نەبیستنی بیروبۆچوونەکانی دیکەیە. بەرهەمی ترسێکە ،ترسی لە خود و تــرس لە ئــەوانــی دیکە ،تــرس لە دۆڕان و ترس لە بردنەوەی ئەوانی دیکە .لە پێکهاتەیەکی لەم چەشنەدا دیــالــۆگ ،ئـــازادی ،رێــز ،لێهاتوویی و کراوەیی مانایەکی رووکەشیان هــەیــە .رەخــنــە لــەم حــاڵــەت ـه‌دا نەک الیەنی بابەتییبوونی نابێ بەلکوو ئالیەتێکە بــۆ رووخــانــدنــی ئەوانی دیکە ،رێگەیەکە بۆ شەرمەزارکردن، بــــۆ دەربــــڕیــــنــــی هـــەســـتـــەکـــان و دەســتــەبــەرکــردنــی بــەرژەوەنــدی‌یــە تاکەکەسی‌یەکان. بــۆ تێگەیشتن لـــەم دۆخـــە جیا لەوەی پێویستیمان بە خوێندنەوەی سایکۆلۆژی و ئایدیای زاڵ بەسەر تـــاکـــەکـــان‌دا ه ــەی ــە ،خــویــنــدنــەوە، تێگەیشتن و رۆچـــوون بــە توخمە سەرەکی‌یەکانی پێکهاتەی بنەماڵە و کۆمه‌ڵگه و دامــــەزراوە یاسایی و مـــەدەنـــی و کــولــتــووری‌یــەکــان فاکتەرێکی سەرکی‌یە لەم بابەتەدا. لە ژێر رووناکایی و خوێندنەوەی ئەو پێکهاتانەدا رەنگە بکرێ بەشیک لەم ئالۆزی‌یە هزری‌یە بە نیسبەت چەمکی رەخنە و رەخنەگر ،شیکاری بۆ بکرێ. بنەماڵە وەک فاکتەری سەرەتایی، رۆڵـــێـــکـــی بـــــەرچـــــاوی هـــەیـــە لــە بیچمگرتنی هــزری تاک‌جەمسەری ی ــا دوو ی ــا چــەنــد رەهــــەنــــدی .لە کۆمه‌ڵگه‌ی رۆژهــەاڵت ـی‌دا ،بــەزۆری پیاوساالری(نێرساالری) نەریتێکی بــاالدەســتــە .واتــە لــەم کۆمه‌ڵگه‌یەدا ئــــەوە رەگـــــەزی نــێــرە کــە هـــزر و کــــرداری ئ ــەرێ دەکـــرێ و دەبێتە پێوەر .واتە بــاوک /کوڕ دەسەاڵتی بــــااڵیــــان ه ــەی ــە لـــە چــەســپــانــدنــی تێروانینەکانی خۆیان لەو پرسانەی کە پەیوەندییان بە بنەماڵەوە هەیە، تەنانەت لە جێگەی و پێگەی دایک/ کچ قسە دەکەن و بڕیار دەدەن .لەم دۆخــەدا رەگــەزی مێ لە دەربڕین، تێروانین ،لێکدانەوە و هەڵبژاردن بــێــبــەش دەکـــــرێ .بــەرهــەمــی ئــەو دابه‌شکاری‌ی ه نالۆژیکی‌یە بریتی‌یە لە بزربوونی چەمکی دیالۆگ ،رێز، موراڵ و کراوه‌یی. واتە لە کاتی بڕیاردان ،مۆنۆلۆگی باب/کور پێگەیەک بۆ بەشداریکردنی ئــازادنــەی رەگــەزی مێ ناهێڵیتەوە.
ملکەچبوون و ئەرێ کردن وەک رێز لێکدەرێتەوە و «نــا» گوتن ،وەک بـێ‌مــوڕاڵــی وب ـێ‌رێــزی‌کــردن سەیر دەکـــرێ .لــەم دۆخــە نالۆژیکی‌یەدا جــێــگــەیــەک بــۆ دی ــال ــۆگ(ک ــە خــۆی بــەرهــەمــی لــۆژیــکــە) نــامــێــنــێــتــەوە. ســەرکــەوتــنــی ب ــاب/ک ــور بریتی‌یە لــە مــســۆگــەربــوونــی بــەرژەوەنــدیــی ئەندامانی بنەماڵە .بۆیە تــاک لەم دۆخــەدا پێویستی بە دەربیجەیەکە بۆ دەربڕینی رق و بێزاری‌یەکانی. رەخنەگر و رەخنەگرتن لە بڕیاردەر
دژکردەوەی ئەو «وردە‌کولتوور»انە. رەخنە لە کۆمه‌ڵگه‌ی موتوربەکراو بـــە ک ــول ــت ــوور و ب ــی ــرک ــردن ــەوەی تەک‌رەهەند بریتی‌یە لە بەریەککەوتن و بەگژداچوونەوەی بەرژەوەندی‌یە دژبـــەیـــەکـــەکـــان ،بـــە پــیــچــەوانــە، تێڕوانینی فــرەرەهــەنــد ،کــە لــەودا رەخنەی بابەتیانە وەک بەستێنێک بۆ بەیەک‌گەیشتنی بــەرژەونــدی‌یــە گشتی‌یە هاوبەشەکان ،سەیردەکرێ و پێشوازی لێ دەکرێ. رەنگە ئەم پێناسەیە لە رەخنە لە
،،
تەک‌رەهەندیبوون یەکێکە لە کێشەکانی کۆمەلگه‌ی رۆژهەاڵت ،تاکی تەک‌رەهەند ،روانینی تاک‌رەهەند ،پێکهاتە و سیستمی تاک‌رەهەند ،کولتوورێکە کە بەرهەمی نەخوێندوەی ئەودیوی رووداوەکانە ،بەرهەمی نەخوێندنەوە ،نەبینین و نەبیستنی بیروبۆچوونەکانی دیکەیە .بەرهەمی ترسێکە، ترسی لە خود و ترس لە ئەوانی دیکە ،ترس لە دۆڕان و ترس لە بردنەوەی ئەوانی دیکە
،،
لــــەم حـــاڵـــەتـــه‌دا ،دەک ــەوێ ــت ــە ژێــر ســیــبــەری هــەســت و ســـۆز .رەنگە خۆسووتاندنی ژن/کـــچ لــە دۆخــی دوژواری ژیـــــان‌دا نــمــوونــەیــەکــی بــەرچــاو بــێــت بــۆ تێگەیشتن لــەم چەمکە .باب/کور هیچ دەرفەتێک بۆ دەربڕین ،بەشداریکردن و دیالۆگ بــۆ کــــچ/ژن نـا‌هــێــڵــێــتــەوە(دۆخــێــکــی ناعەقاڵنی) .رەگــەزی مێ دەکەوێتە ژێر سێبەری ئەوم دۆخە نالۆژیکی‌یە و بە سووتاندنی لەشی خۆی ئەم دۆخــە ناعەقالنی‌یە درێــژە پێدەدا. واتــە گەرەکیه‌تی بــە کــردەوەیــەکــی نالۆژێکی بەر بە کردەوە و بڕیاڕی نالۆژیکی باب/کور بگرێ. بنەماڵە بەم پێکهاتەیە ،سەرەتایەکە بۆ بیچم‌پێدانی تاکی تاک‌رەهەند، تاکێک کە بەرژەوەندی‌یەکانی خۆی لــە ســـەرووی بــەرژەوەنــدی‌یــەکــانــی ئەوانی‌تر دادەنێ و بایەخ بۆ دەرفەتی راگۆڕینەوە لەگەڵ ئەوانی‌تر دانانێ. تــاک لــەم حــاڵــەت ـه‌دا نــامــۆ دەب ــێ بە دیالۆگ و «مــن» دەبێتە پێناسەی تاکەکانی بنەماڵە و کۆمه‌ڵگه« .من» بە واتای نەدیتن و نەسبیتنی «ئەوانی تر» .یا لە باشترین حاڵەتدا «من» واتە لە سەرووی «ئەوانی‌تر». گشتگیربوونی ئ ــەم جـــۆرە لە تێروانین و بــیــرکــردنــەوەیــە لەنێو تاکەکانی کۆمهڵگهدا بە تێپەڕبوونی کـــات دەبــێــتــە هـــۆی هــاتــنــە ئـــارای کــولــتــوورێــک کــە لــەســەر بنەمای نــکــۆڵــیــکــردن و پــەرواێــزخــســتــنــی ئــەوان ـی‌تــر و بــە جــەمــســەر‌زانــیــنــی خود ،شکل دەگرێ .ئەوەی کە تاک، گرووپێک یاخۆ گەلێک ،کەسێکی‌تر، گــرووپــێــکــی‌تــر ی ــا گــەڵــێــک ـی‌تــر بە «بێ‌فەرهەنگ» یا «با‌فەرهەنگ» نێودێر دەکات ،بەر لە هەموو شتێک بریتی‌یە لە خۆ بە جەمسەر‌زانین یــا خــۆ بــە کــەم‌گــرتــن لــە هــەمــبــەر ئـــەوانـــی‌تـــر .ل ــە وەهــــا دۆخ ــێـ ـک‌دا خودی جەمسەر گوێ لە ئەوانی‌تر نـــاگـــرێ ،چــونــک ـه بــەســتــێــنــێــک بۆ چەمکی دیالۆگ لەنێوان کولتوورە جــیــاوازەکــان بــوونــی نییە ،بەڵکوو ئــــەوەی هــەیــە بــەگــژداچــوونــەوەی ک ــول ــت ــووری ب ــااڵدەس ــت ــە بــەســەر «وردە‌کـــولـــتـــوورەکـــانـــی»تـــردا ،و
ئایدیا و جیهانبینی تەک‌رەهەندی، بـــتـــوانـــێ یــــارمــــەتــــیــــدەر بــــێ بــۆ روونکردنەوەی ئەم دابەشکاری‌یە نــالــۆژیــک ـی‌یــە ک ــە ل ــە کــۆم ـه‌ڵــگ ـه‌ی رۆژهەاڵتی‌دا دەبینرێ. لێکهەڵوەشانەوە و دابرانی واڵتان و رێکخراوەکانی جیهانی سێهەم رەنگە نموونەیەکی گونجاو بێت بۆ زیاتر شیکردنەوەی و تێگەیشتن لە تێڕوانینی تاک‌رەهەندی. ئــەگــەرچــی بــەشــیــک ل ــەم دابـــڕان و داڕمانانە بەرهەمی سیاسەت و بــەرژەوەنــدی‌یــە نێودەوڵەتی‌یەکانە بـــــەاڵم هـــۆکـــاری بــنــەرەتــیــی ئــەم دی ــاردەی ــە پــەیــوەنــدی بــە فاکتەرە پێکهاتەیی نێوخۆییەکانی ئەم واڵت و رێکخراوانەوە هەیە .لەم کۆمه‌ڵگه و رێکخراوانەدا تاک‌رەهەندیبوونی دینامیزمی پێکهاتەکان/تاکەکان، سەرەکیی رووخــانــن .دینامیزمێک کە لــەوەدا هێزی بااڵدەست نکۆلی لە ئەوانی‌تر دەکــات ،وەک شیعە لە سووننی و بەپێچەوانە ،فــارس لە کورد ،هێزە کوردی‌یەکان لە یەکتر. ئەم دابڕانانە بەر لەوەی دابڕانی سیاسی /کۆمەاڵیەتی بــن ،بریتین لە بۆشاییەکی ئەخاڵقی ،بەو مانایە کە هێزی بــااڵدەســت بۆ پاراستنی ب ــەرژەون ــدی‌ی ــەک ــان ــی ،پــێــکــهــاتــە و روانــگــە جــیــاوازەکــانــی دیکە ســڕ و کــپ دەکـــا .تــرس لــە بندەستبوون وژێردەستبوون وا لە دەسەاڵت دەکا کە لە هەموو ئامێر و ئالییەتێک کەڵک وەرب ــگ ــرێ ،بــۆ ئـــەوەی دەســەاڵتــی خۆی سەقامگیر بکات .لە راستی‌دا چەرخەی ناسەقامگیری و دابــڕان راست لەم خاڵەڕا دەست پێدەکات. توخمەکانی کــراویــیــبــوون ،رێــز، دیــالــۆگ و لێهاتوویی لــەم واڵت و رێکخراوانەدا بە دەگمەن نەبێ بەدی ناکرێن .لە روانــگــەی دەســەاڵتــەوە، کــراوەیــی و رێــز بــەرامــبــەر دەنگە جــیــاوازەکــانــی کۆمه‌ڵگه بــە واتــای دۆران و لــەدەســتــدانــی هێژمونی لــێــکــدەرێــتــەوە .ل ــەم کۆنتێکستەدا دیـــالـــۆگ و رەخـــنـــەی بــابــەتــیــانــە نــەتــەنــیــا پــێــویــســت نــیــیــە بــەڵــکــوو وەک ئــاژاوەگــێــڕی و هــەوڵــدان بۆ تێکدانی هێمنایەتیی لێکدەدرێتەوە.
بــەم شیوەیە دەرتانێکی ئەوتۆ بۆ رخنەی ئیجابی نامێنێتەوە .دەسەاڵت ل ــەم کۆنتێکستەدا نــەتــەنــیــا خــۆی تاک‌جەمسەری و تەک‌رەهەندی‌یە، بــەڵــکــو ئـــەم ت ــەک‌رەه ــەن ــدی‌ی ــە بۆ هــەنــاوی کۆمهڵگهدا دەگــوازێــتــەوە. تاک لەم دۆخــەدا «تفهیم» دەکرێ کــە بــۆ پاراستنی ب ــەرژەوەن ــدی و بــااڵدەســتــی خ ــۆی «خــــود» بکاتە پێوەر .لە وەها بەستێنێک‌دا باسکردن لــە ب ــەرەژەوەن ــدی‌ی ــە گشتی‌یەکان بایەخێکی ئەوتۆی نابێ. رەخــنــەگــر ،دژبــــەر یــا رکــابــەر دەخرێتە /دەکەوێتە دۆخێک کە لە جێگەی ئەوەی پێناسە و بانگەشە بۆ روانگەکانی خۆی بکات ،دەکەوێتە حاڵەتێکی «تدافعی» و وزە و توانای دەخاتە گەڕ بۆ داکۆکیکردن لە خۆی و ژێر پرسیاربردنی ئەویتر و بەم شێویە مەجالێک بۆ ئەسڵی بابەتەکه، کە «رخنە» و دیالۆگە ،نامێنێتەوە. رەخــنــە دەبــێــتــە رق و تــووڕەیــی و شـــەرمـــەزارکـــردنـــی دوالی ــەن ــە ک ـه جــێــگــەی دیــالــۆگ دەگــرێــتــەوە. درێــژەکــێــشــانــی ئــــەو چــەرخــەیــە وادەکــــات کــە رەخــنــەگــر لــە ئــەرک، رۆڵ و ویست و ئامانجی سەرەکێی خۆی دوور بکەوێتەوە و دەکەوێتە سیکلێکی نائەخاڵقی /نالۆژیکی ،لە قاڵبی رخنەگر و ئەقەللیەت‌دا. بەکورتی لەم تێروانینیەدا ،نەک تەنیا الیەنی دەسەاڵت بەڵکو الیەنی ناڕازی /دژبەر رێرەو و تێفکرینێکی تاک‌رەهەندی بەخۆوە دەگرن ،واتە ت ــرس لــە ک ــران ــەوە و دەرف ــەت ــدان بــە هاتنە ئـــارای ئــایــدیــای جــیــاواز ســەرەتــای ئــەو سیکلە نالۆژیکی/ ئــەخــاقــی‌یــە ک ــە دیـــالـــۆگ لــەگــەڵ ئەوانی‌تر رەد دەکاتەوە .لە بەستێنی لــەم شــێــوەیــەدا دەرفەتێکی ئەوتۆ بۆ هاتنە ئــارای رەخنە بابەتی بە مەبەستی دۆزینەوەی رێگەچارەکان و لــێــکــگــرێــدانــی بـــەرەژەوەنـــدی‌یـــە هاوبەشەکان نامێنێتەوە .لێکەوتە و دەرئەنجامی ئەمە دەبێتە دابڕان، دارمــان و لێکهەڵوەشانەوە پێکهاتە کۆمەاڵیەتی و یەکە سیاسی‌یەکان و هاتنە ئارای یەکە و پێکهاتەی نوێی سیاسی ،کەمەالیەتی و کولتووری بە هەمان عەقلییەت و تێڕوانین. ئەنجام: پەیوندی‌یەکی راستەوخۆ لەنێوانی دوو چــەمــکــی تــەک‌رەهــەنــدیــبــوون و رەخــنــەی بابەتیانەدا هــەیــە ،ئەم دوو چەمکە بــەر لــە هــەر شتێک، تێڕوانینێکی کۆمەاڵیەتی /ئەخالقین کــە پێویستی بــە هــەنــدێــک فاکتەر و پێشمەرج هەیە بۆ ئــەوەی شکل بگرن: یــەکــەم مــــوڕاڵ ،واتـــە رێــزگــرتــن لــە بــیــروبــۆچــوونــە ج ــی ــاوازەک ــان، دووهــەم کراویی ،واتە سنگفراوانی و دەرفەتدان بە هاتنە ئارای دەنگە جیاوازەکان ،سێهەم ئۆبژێکتیڤبوون کـــە بــریــت ـی‌یــە لـــە لــێــهــاتــوویــی لە هــەڵــەســەنــگــانــدنــی بــابــەت ـی‌یــانــەی رەخنە ،چوارەم دیالۆگ کە بریتی‌یە لـه تــوانــای بیستن و دیتنی دیــدی جــیــاواز و کــەوتــنــە نێو دانــوســتــان لەگەڵ ئــەوانـی‌تــر .لە دۆخێکی لەم شێویە دایە کە رەخنەی بابەتی‌یانە دەبێتە کولتوور و تاک و پێکهاتەی فرەرەهەند شکڵ دەگرێ. ئــەو پێشمەرجانە لــە بەستێنی ئازاددا دەرفەتی هاتنە ئارایان زیاترە، بــۆیــە رەخــنــەی بــابــەتــی و دیــالــۆگ ئاوێنەی ئەر رێژە لە ئازادی‌یە کە لە کۆمهڵگهدا هەیە .نەبوونی رێژەی پێویست لە ئازادی و نەهاتنە ئارای ئەم پێشمەرجانە بنەمای شکلگرتنی پێکهاتە و تێروانینی تەک‌رەهەندی‌یە. ئــەم تەک‌رەهەندی‌یە لە بنەماڵەوە دەســت پێدەکات و دواتــر خــۆی لە نێو تــان‌وپــۆی دی ــاردە کۆمەاڵیەتی و ســیــاس ـی‌یــەکــان ـی‌تــردا ،بــەرهــەم دێنێتەوه.
رۆژنامەی
جێبه‌جێ کردنی گه‌اڵڵه‌ی «هیئت امنایی» قوتابخان ه ده‌وڵه‌تی‌یه‌کان
ه ــەروەک دەزانــیــن هەموو ئــۆرگــان و ئــیــدارە و شنۆ فه‌تاحی قوتابخانەکانی واڵت تووشی گەندەڵی دارایــی و و :ئاڵه‌شین دزی و بەڕێوەبەری سەقەت و خراپ بەکارهێنانی ســەرچــاوە دارای ــی و ئیمکاناتی گشتی بــوون و بەداخەوە پەروەردەش لەو پەتایە بێبەری نیە و گیرۆدەی بەدبەختی‌یەکی زۆری دارایی و فەرهەنگی‌یە و لەچاو دامەزراو ه و رێکخراوەکانی دیکە کەمترین بوودجەی بۆ تەرخان کراوە ،کەچی باری قورسی کۆمەڵگەی لەسەر شانە و ملیۆنان کەس لە واڵت راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ بە کاری پەروەردە و پرسەکانی‌یەوە سەرقاڵن .سرووشتی‌یە قوتابخانە دەوڵەتی‌یەکانیش کە یەکەیەکی بچوکی پــەروەردە و فەرهەنگی ئەو رێکخراوە پان و بەرینەن تووشی هەرەج و مەرەج و بێ‌بەرنامەیی و بەڕێوەبەرانی نالێهاتوو و رەنگە تەنانەت گەندەڵ و خۆفرۆش و کەڵکاژۆخوازێکی زۆر بن ،هەروەها چونکی لە الیەن پلەبەرزەکانەوە دامەزرێندراون زیاتریش تووشی گەندەڵی پەروەردەیی و فەرهەنگی و دارایی دەبن و ،لەم الیەشەوە چونکی بوودجەی پەروەردە کەمە و زیاتریش دەبێ خەرجی بەرنامە پرۆپاگەندەییەکانی رێژیم بکرێ هەتا قوتابی‌یەکی زۆر راکێشی رێکخراوە سیخۆری‌یەکان بکرێن و ببن بە بەسیج ،کەواتە روون و ئاشکرایە چی بۆ چاکترکردن و بەرزکردنەوەی ئاستی قوتابخانە و دابینی کەلوپەل و پێشخستنی قوتابخانان نامێنێتەوە و هەر بۆیە بەڕێوەبەران و ئەربابەکان و ئەنجومەنی قوتابخانەکان هەموو ساڵێک بە دەیان فێڵ و تەڵەکە و شێوازی هاندان و هەڕەشە و پاڕانەوە زۆربەی تێچووەکانی قوتابخانە وەک تێچووی ئــاو ،کــارەبــا ،تەله‌فون ،گــاز و کــەرەســەی نووسینی وەک کاغەز و کەرەسەی راکێشان و پرینت و چاککردنەوەکان لە رێگەی قوتابی‌یەکانەوە لە دایک و باوکانیان وەردەگرن و هەمیشە لە قوتابخانە دەوڵەتی‌یەکان مشتومڕێکی زۆر لەسەر دابینی ئەو تێچووانە لە گۆڕێ‌یە و یەکێکە لە کەڵکەڵە گەورەکانی بنەماڵە دەست‌کورت و هەژارەکانی کۆمەڵگە ،کە بەداخەوە خۆکوژیی قوتابییانی لە شارەکانی واڵت بەدوای خۆیدا هێناوە ،یا بۆتە هۆی ئەوەی قوتابی‌یەکی زۆر دەرس و خوێندن جێ بێڵن .هەر لەم پێوەندییەدا ئەو دواییانە و بەتایبەت ئەمساڵ ،قوتابخانەکان خەریکن پرۆسەیەکی پارەوەرگرتنی زۆرەملی بەڕێوە دەبن بە ناوی «هیئت امنایی» ،ئەو پرۆسەیە بەو گوێرەیە کە قوتابخانە و ئەنجوومەنەکان تێچووی قوتابخانەکانیان لە هەموو بــوارەکــانــەوە لێکداوەتەوە و بەسەر قوتابی‌یەکانیان‌دا دابەش کردوە و مانگی خەرمانان کاتی تۆماری ناوی قوتابی‌یەکان لە بنەماڵەکانیانی وەردەگرن ،کە ئەگەر بڕە پارەی دیاریکراو نەدەن منداڵەکان ناونووس ناکەن .هەر بۆیە لە ئێستاوە خێزانێکی زۆری هەژار و دەست تەنگ کەوتوونەتە بیری دابینی چەند سەد سەزار تمەنێک بۆ ناونووسی منداڵەکانیان و بەداخەوە هەر ئەو بنەمااڵنە کە زۆربەیان چەند منداڵی بەرخوێندنیان هەیە ،بارێکی قورسیان دەکەوێتە ســەرشــان .س ــەرەڕای ئــەوەش کڕینی کتێبی خوێندن و کەرەسەی نووسین و خوێندن و جلوبەرگیش هێندەی دیکە ئەو بنەمااڵنە دەخاتە تەنگانەوە .هەرچەند لە قانوون‌دا پــەروەردەی خۆڕایی مافی هەموو مندااڵن و مێرمندااڵنە ،بەاڵم لە ئیران‌دا هیچ قانوونێک پراکتیزە ناکرێ و بە شێوەی جۆراوجۆر پێشێل دەکرێ و ئیدارەکانی پەروەردەش خۆ لە پێداویستی‌یەکانی قوتابخانەکان دەبوێرێن و دەستی بەڕێوەبەران و بەرپرسانی قوتابخاەکانیان ئاوەڵە کرودە تا هەر چۆنێک بە باشی دەزانن تێچووەکانی خۆیان دابین بکەن و قوتابخانەکان بەڕیوە ببەن. هەر بۆیە لە سۆنگەی ئەو پرۆسە و گەاڵڵەیەوە کێشە و ئارێشەیەکی زۆر دەستەویەخەی بنەماڵە هەژارەکان بووە و قوتابی‌یەکی زۆرتریش لە خوێندن و خۆپێگەیاندن دەبن. ده‌سپێکی قوتابخانه‌کان له ئێران و کوشتنی زمانی زگماکی
ل ه ده‌سپێکی ساڵی نوێی خوێندن و کرانه‌وه‌ی خوێندنگاکان ل ه ئێران و شاره‌کانی کوردستاندا ،چاوه‌ڕوانی خه‌ڵک و چاالکانی فه‌رهه‌نگیی کوردستان له‌سه‌ر خوێندن و نووسین ب ه زمانی دایکی ل ه قوتابخانه‌کان وه‌کوو سااڵنی پێشوو مایه‌وه. ئه‌گه‌رچی ده‌وڵه‌تی حه‌سه‌ن روحانی بە بەراورد لەگەڵ دەوڵەتەکانی پێش خۆی راشکاوانەتر به‌ڵێنی دابوو ک ه گه‌اڵڵه‌ی خوێندن و نووسین ب ه زمانی دایکی ل ه زووترین کات ده‌چیت ه بواری جێبه‌جێ کردن و ی په‌سه‌ند کرد ،به‌اڵم ل ه ده‌سپێکی ساڵی نوێی بۆخۆیشی ئه‌و گه‌اڵڵه‌یه ت قسه‌کانی روحانی له‌سه‌ر خوێندنی ٩٦-٩٥ل ه ئێران‌دا ،دەرکەو مافی خوێندن و نووسین ل ه قوتابخانه‌کانی نه‌ته‌وه جیاجیاکان له‌و واڵته‌‌دا ،هه‌ر تەنیا بانگه‌شه‌ی هه‌ڵبژاردن بوو نه‌ک پرۆژ‌یه‌کی کۆنکرێت و یاسایی. پارێزگای ورمێ پێویستی
بە ٥هەزار پۆلی وانەوتنەوە هەیە ی گوندەکانی ئه‌م پارێزگای ه ی ورمێ گوتی قوتابخانه پارێزگار ی خێرا هه‌یه .قوربانعه‌لی سه‌عاده‌ت، پێویستیان ب ه نۆژه‌نكردنه‌وه ی چه‌ند قوتابخانه‌یه‌ك له‌م ی كرانه‌وه پارێزگاری ورمێ ل ه كات ی فێركردن گوتی: ی پێوه‌ره‌كان ی ئاماژ ه به نزمبوون پارێزگایەد‌ا وێڕا ی ئێم ه پێویستیی خێرایان ب ه نۆژه‌ن‌كردنه‌و ه و قایمكردن قوتابخانه‌كان هه‌ی ه و ده‌بێ ئاوڕی جیددی لێ بدرێته‌وه. ی پێوه‌ر ه تاووتوێ‌كراوه‌كان ك ه ل ه الیه‌ن ی ب ه پێ ناوبراو گوت ی فێركردن و په‌روه‌رد ه كراوه ،ئه‌م پارێزگای ه پێویستی ی بوار پسپۆڕان ب ه زیاتر ل ه ٥هه‌زار پۆلی وانه‌گوتنه‌و ه هه‌یه ،هه‌روه‌ها ٢هه‌زار ی رووخان دان و پێویستیان ب ه ی گوندەکانیش ل ه به‌ره‌به‌ر پۆلی كۆن نۆژه‌ن‌كردنه‌و ه هه‌یه. شایانی باسە پارێزگای ورمێ یەکێک لە پارێزگاکانی کوردستانە کە لەگەڵ کێشەی نەبوونی قوتابخانەی پێویست و ئەمنییەتی ئەو قوتابخانانە بەرەوڕوویە .زۆربەی قوتابخانەکان بەتایبەت لە گوندەکان ،لە سیستمی گەرمایی پێشکەوتوو بێ‌بەشن و ئەوەش بۆتە هۆی روودانی زۆر کارەساتی دڵتەزێن.
5
بیروڕای ئازاد
15ی ره‌زبه‌ری 6 _ 1395ی ئۆکتۆبری 2016
ژماره689 :
رۆژنامەی
هەڵوێستەیەک لەسەر ناسنامە و شوناسی سیاسیی کورد (به‌شی یه‌که‌م) عه‌زیز شێخانی
تــێــڕوانــیــن لــە جــیــهــان ،گــۆی زەوی و دابەشکاری جۆغڕافیایی و سیاسی لەگەڵ زۆر راستیی تاڵ و وشک ئاشنامان دەکا. لــەو ژینگەیەدا الوازان پــەراوێــز خــراون و تەنانەت لە مافی خاوەنایەتیی خاک و چارەی‌خۆنووسین دابــڕێــنــدراون .ئێمەی کورد لە کۆنەوە ،نەخشی شوینکەوتە و پاشکۆیەتیمان بە بــااڵ بــڕاوە و لــەدوای گەل و نەتەوەکانی دیکەی جیهان لەگەڵ چەمک و دیــاردەکــان ئاشنا بووین .ئێمە وەک تاک و کۆ هێشتا لە ســەدەی ٢١دا ئازایەتیی خۆناسین و داواکردنی ویست و داخوازەکانمان بە شێوەیەکی کۆنکرێت و تۆکمە نییە .ئێمە لە جیهانی ناسنامەکان‌دا خۆمان لێ‌گۆڕاوە و شەکەت و ماندوو، داگـــیـــرکـــەر و خـــۆمـــان بـــە ســروشــتــی لــۆژیــکــی ش ــون ــاس ب ــۆ جــیــانــاکــرێــتــەوە. هــاوار و کردەوەکانمان لەسەر بنچینەی نــاســنــامــە شــێــواو و پــەرتــەوازەکــەمــان، هێزی گۆڕانیان نییە و لە نیوەی رێگادا دەوەســـتـــن .لــە ئــاکــامــی خــۆنــەنــاســیــن و نــەبــوونــی تــوانــا بــۆ خــۆجــیــاکــردنــەوە لە ئەوانی دیکە ،چــاوەڕوانــی رزگــاریــدەری ئاسمانین و لە پێناوی مــانــەوەدا له ژێر چنگی داگــیــرکــەران‌دا ســەرکــز و ماتین. لەو جیهانەدا نیزیک بە ٢٠٠دەوڵــەت لە ماوەی چەند سەت ساڵێک‌دا پێکهاتوون و نەخشەی جیهانیان بە تەواوەتی گۆڕیوە. ئێمە لەو بەستێنەدا زۆر لە سەرەخۆین و هێشتا بۆ گەیشتن بە ئۆتۆنۆمی رێگا دەبــڕیــن .مــرۆڤــەکــان لــە یەکە سیاسی‌یە جیاوازەکان‌دا دەژین و لە ماڵ ،کۆمەڵگه و قوتابخانەکان‌دا فێر دەکرێن کە سەر بە چ ئایین ،رەگــەز ،نەتەوە ،کولتوور و کەمە‌نەتەوەیەکن .ئێمەش لەسەر خاکی خۆمان ناچار دەکرێین کە مێژوو ،زمان، کولتوور و چیرۆکی نەتەوە سەردەست و دەوڵەتە چەتەکان بخوێنین. بــۆ تێگەیشتن لــە چەمکی ناسنامەی ســیــاســی گــونــجــاوە چــەنــد پــرســیــاریــک بورووژێنین کە سنوور ناناسن و لە نێو گەل و نەتەوە جیاوازەکانی سەر تۆپی زەوی‌دا جێکەوتوو و باون .تۆ کێی؟ ئێمە کێین و خاوەنی چ رابردوو و مێژوویەکین؟ کــورد بــوون چ مانایەکی بــۆ ئێمەمانان هەیە؟ تۆ هەڵگری ناسنامەی چ واڵتێکی و زمانی دایکت چییە؟ لە کوێ لە دایک بوویی و سەر بە چ ئایین و قوتابخانەی دینیت؟ رەگەز و پیشەت چییە و سەر بە چ نەتەوە و کولتوورێکی؟ ئەو پرسیارانە لە جیهانی ئــەمــڕۆدا نامۆ نین ،بــەاڵم لە سەردەمی کۆن‌دا بێ بنەما و نامۆ .کاکڵەی ئــەو بــاســە لــە ســەردەمــە جــیــاوازەکــان‌دا کــەم‌و‌زۆر رەنگ دەگــۆڕێ ،بەاڵم هەناوی ناگۆڕێ و هەڵگری مانا و بایەخی قووڵە. ئەو پرسیارانە بە تێکڕا باس لەوە دەکەن، کە ئێمە یان ئەمن چ پێوەندی‌یەکم لەگەڵ ئەوانی دیکە و دەورەبەردا هەیە و لەگەڵ کامانە خاوەنی رابردوویەکی هاوبەش، ئەمڕۆیەکی پێکەوە و دوارۆژێــکــی وەک یەکین. ئایدێنتیتی وشەیەکی تێکەاڵوی زمانی التینە کە لە دوو بەشی ئیدێم و ئینتێتی پێکهاتووە .بــەشــی یــەکــەم «ئــیــدێــم» بە مانای هاوشێوە ،وەکوو یەک یان لێکچوو دێ و بەشی دووهــەم «ئینتیتی» مانای تێکڕا و هەموو دەدات .ئەو وشەیە ئاماژە بە سەرجەم یان تێکڕا دەکات کە وەک‌یەک و هاوشێوە ده‌مێنێتەوە و لە ئاڵوگۆڕە گەوەرەکانیش‌دا هەوێنی لە دەست نادات. شوناس لە روانگەی ئەندامانی کۆمەڵە مــرۆڤــێــک ،گـــەل و نــەتــەوەیــەک مــانــا و ئاماژەیەکی هاوبەش دەدات .تێگەیشتن لە ناسنامە بەندە بەوەی ،کە لە چ روانگە و زانستێکەوە هەڵدەسەنگێندرێ .ناسنامە لە ئاستی تاک‌دا زیاتر بواری سایکۆلۆژی و ناخ و «خۆ» دەگرێتەوە ،بەاڵم الیەنە تێکڕاییەکەی دەرکەوتەیەکی کولتووری و کۆمەاڵیەتی‌یە .لە تێڕوانینی «ستوارت هـــاڵ» نــاســنــامــە بــە س ــەر ســێ بــازنــەی
زەمــەنــی‌دا دابـــەش دەکـــرێ .یــەکــەم ئەو بەشە کە مــرۆڤ بە لەدایکبوون وەری دەگــرێ و وەک تاکێکی تــەواو و خاوەن هــزر ،تێگەیشتن ،زانــیــاری و تێکۆشان هەڵگریانە .دووهـــەم بــازنــە بریتی‌یە لە بەستێنی کۆمەاڵیەتی ،کە وەک بازنەی یــەکــەم ســروشــتــی و ئــوتــومــاتــیــک نییە، بەڵکو لە پێوەندی لەگەڵ ئەوانی دیکە و دەورووبـــــەردا شكڵ دەگـــرێ .سەمبول، بــایــەخ و ماناکان لــەو قــۆنــاخــەدا کــارا و شــوێــنــدانــەرن .بــازنــەی سێهەم ،بــاس لە بــازنــەی پۆستمۆدێڕن دەکـــات کــە زۆر کۆکراوە و تۆکمە نییە ،بەڵکو پەرتەوازە و لێکدابڕاوە .ئەو جۆرە لە ناسنامە لە چەند ژێــرشــونــاس پێکهاتوە کــە رەنــگــە لەگەڵ یەکتردا ناتەبا بن.
لـــێـــکـــگـــرێـــدراوی تـــوخـــم و ژی ــن ــگ ــەی پێوەندی‌یەکانی نێوان «خۆ» و «ئەوانە». ناسنامە لــەگــەڵ داوبــەنــدە کۆمەاڵیەتی، کولتووری ،ئایینی و زمانەوانی‌یەکان‌دا گرێدراوە .شوناس مانا و هەوێنی ژیانە، بــۆیــە بــە بــابــەت و مــاتــڕیــاڵــی الوەکـــی و دەرەکــی جێگای پڕ ناکرێتەوە .شوناس تــێــکــەڵــێــکــە لـــە دیـــالـــۆگ لـــەگـــەڵ خـــۆ و دەوروبــەردا .بۆ وێنە ئێمە وەک ئەندامی کۆمەڵگه‌ی کورد یان ئەوانی دیکە وەک ئــەنــدامــی کۆمەڵگه‌ی ف ــارس ،تــورک یان عەڕەب ،هەوێن و ماددە سەرەکی‌یەکانی پێویست بــۆ ژیــان وەک زم ــان ،مێژوو، شوێنی لەدایکبوون ،کولتوور و ئایین لە کۆمەڵگه وەردەگــریــن .بەشێکی بنەڕەتی لــە بــەســتــێــنــەکــانــی نــاســنــامــەی ئــێــمــە لە
،،
ناسنامە لە ئاستی تاک یان کۆدا لێکگرێدراوی توخم و ژینگەی پێوەندی‌یەکانی نێوان «خۆ» و «ئەوانە» .ناسنامە لەگەڵ داوبەندە کۆمەاڵیەتی ،کــولــتــووری ،ئایینی و زمــانــەوانـی‌یــەکــان‌دا گــرێــدراوە. شوناس مانا و هەوێنی ژیانە ،بۆیە بە بابەت و ماتڕیاڵی الوەکی و دەرەکی جێگای پڕ ناکرێتەوە .شوناس تێکەڵێکە لە دیالۆگ لەگەڵ خۆ و دەوروبەردا
،،
ناسنامە رەوتێکە کە بەردەوام لە ئاکامی پێوەندی‌یە نێوخۆیی و دەرەک ـی‌یــەکــان، سروشتی ژینگە و تێڕوانینی ئەوانی دیکە، روخــســار دەگـــۆڕێ .شــونــاس لــە ئانالیز و هەلالجی کــردن‌دا بە ســەر نێوەرۆک، قــــــەوارە و رەوت‌دا دابـــــەش دەکــــرێ. شــیــکــردنــەوە و تاریفیکی کۆنکرێت لە ناسنامەی مرۆڤ کارێکی گرانە .ناسنامە پرسێکی سەردەمی مۆدێڕنە ،کە خاوەنی زۆر رەهەند و روخــســاری جــیــاوازە .لە ســەردەمــە کــۆنــەکــان‌دا مــرۆڤــەکــان وەک ئەندامی کۆمەڵە بچووک و بنەماڵەکان لەسەر ناسنامە و شوناسیان هیچ جۆرە پرسیار و گومانیان نــەبــووە .لە ئاکامی گەشەکردنی کۆمەڵگه ،روودانی ئاڵوگۆڕی بنەڕەتی لە بەستێنی ژیانی مرۆڤەکان، پــەرەســەنــدنــی ژیــانــی رێــکــخــراوەیــی و ئـــیـــداری ،شــونــاســی م ــرۆڤ ــەک ــان پــەلــی هاویشت و لق و پۆپی زیاتری لێ‌کەوتەوە. کاتێک مرۆڤەکان لەسەر بناخەی جیاواز، چــوارچــێــوەی جۆغڕافی و ئــابــووری‌یــان بۆ خۆیان دەستنیشان کــرد و مێژووی خــۆیــان داڕشـــتـــەوە ،تــێــڕوانــیــان لــەســەر خۆیان و ئەوانی دیکە گۆڕا .لە درێژەی ئــەو رەوتـــەدا ،زمــان تەنیا بۆ نووسینی کتێب و داڕشتنە ئایینی‌یەکان بەکار نەهات و بوو بە ئامرازی نووسینی رووداو و زانیاری‌یەکان و بە سێحرێک رابــردوو، ئەمڕۆ و داهاتووی پێکەوە بەستەوە .لە بەستێنی ژیانی مرۆڤ‌دا باس و ماناکان بــە تــەواوەتــی لــە یەکتر جیا ناکرێنەوە. لــە ژێـــر تــیــشــکــی ئـــەو خــویــنــدنــەوەیــەدا ناسنامەی تاکە مرۆڤێک لە دەورووبــەر جیا ناکرێتەوە .کاتێک پرسیار لە خۆم دەکەم« ،کە ئەمن کێم؟» بێگومان لەگەڵ پرسیاری «ئێمە کێین؟» گرێدراوە و لە بەستینی کۆمەاڵیەتی ،ئێتنیکی ،کولتووری، ئایینی ،زمان و ناوچەی ژیان و هتد بە یەک دەگەن. نــاســنــامــە لــە ئــاســتــی تـــاک یـــان کــۆدا
پێوەندی ئێمە و کۆمەڵگه‌دا و بەتایبەت ئێمە و ئــەوانــی دیــکــەدا مــانــای خــۆیــان وەردەگ ــرن .بازنەی شوناس و ناسنامە لە بەستێنی کات و ســەردەم‌دا دەکەوێتە ژێــر شــوێــنــەواری ئــاڵــوگــۆڕەکــان ،بــەاڵم خــاڵــی جــەوهــەری نــاســنــامــەی تێکڕایی، وەرچەرخانی گــەورە وەرناگرێ .مرۆڤ گیانلەبەرێکە ،کە هەلالجی خۆی دەکات و لێکدانەوەی لەسەر خۆی هەیە .ناسنامە لە بنەڕەت‌دا چیرۆک و گێڕانەوەی خۆمان لە رووداو ،دیاردە و خۆمانە ،کە واڵمی ئەو پرسیارە تاوتوێ دەکات ،کە ئێمە کێین؟ نــاســنــامــە ل ــە بـــــواری ســایــکــۆلــۆژی، کۆمەاڵیەتی ،سیاسی ،کولتووری ،ئایینی، رەگەز ،پیشە و هتد لێکدراوەتەوە .لە پەنا چەمکی ناسنامە زۆر چەمکی دیکە وەک گــەل ،نــەتــەوە ،نەتەوایەتی ،هــاوواڵتــی و نیشتمانی زەق دەبنەوە .لە خوێندنەوەیەکی ســاکــاردا ،ناسنامە بەرهەمی پێوەندی‌یە کۆمەاڵیەتی‌یەکانە ،کە بە پێوەندی کۆرپە و دایــک و باقی ئەندامانی مــاڵ دەســت پێ‌دەکا و پەل بۆ کۆمەڵگه و گۆڕەپانێکی بــەریــنــتــر دەهــــاوێــــژێ .شــونــاس لــەگــەڵ ئــەوەی لە ئاستی تاک و تێکڕایی ئاماژە بــەوە دەکــات کە ئێمە یــان ئەمن کێم ،لە هەمانکات‌دا دەریدەخات کە ئێمە یان ئەمن کێ نین .به واتایەکی دیکە خاڵی بەرامبەر بە ئێمە یا ئەمن ،ئــەوان یا ئــەوە ،کە لە بــەراوردکــردن لەگەڵ خۆمان‌دا جیاوازە و هاوشێوەی ئێمە نییە .ئەو جیاوازی‌یە لە شکڵ و شێوەی جیاوازدا دەردەکەوێ کە لە کۆن‌دا لە زمان و ئاخاوتن‌دا زیاتر رەنگی داوەتەوە. ناسنامەی تێکڕایی و سیاسی بە زەقی لــە شوناسی سایکۆلۆژی و تایبەت بە تاک جیا دەبێتەوە و سنووری پێوەندی‌یە کــۆمــەاڵیــەت ـی‌یــەکــان دەبـــــڕێ .شــونــاســی سیاسی ،بە لوتکەی جیاکەرەوەی نێوان ئێمە و ئــەوان یــان دۆســت و دوژمــن بە ئەژمار دێ .ئەو پێوەندی‌یە پاسیڤ نییە و
لە کردەوەدا ئەکتیڤ و کارایە .ناسنامەی ســیــاســی و تــێــکــڕایــی لــە بەستێنی کــات و مــێــژوودا شكڵ دەگــرێ .ئــەو جــۆرە لە شوناسە لــەگــەڵ هــەوداکــانــی رۆژگـــار و رووداوەکــان تێکەڵە و چیرۆک ،سەمبول و رەمزە نەتەوەییەکان یان تێکڕاییەکان لەخۆدەگرێ .بە واتایەکی دیکە سەمبول، رەمز و کۆدە گشتی‌یەکان لە شكڵگرتنی شوناس‌دا رۆڵی گــەورە دەگێڕن .لەسەر بناخەی شوناسی سیاسی ،ئەوانی دیکە لە خۆ جیا دەکرێنەوە .گــەالن و نەتەوە خاوەن‌دەوڵەتەکان بە شێوازی جیاواز و لە سەردەمی کۆنەوە بــەردەوام بە دوای وێنەی خۆیان‌دا گەڕاون و بۆ باشترکردنی وێنەکەیان پەنایان بۆ ئەفسانە و چیرۆک بردووە .مرۆڤەکان لە رێگای دۆزینەوە و گەشەپێدانی شوناسی هاوبەش خوازیارن کــە القــیــان لــە ســەر ئـــەرزی بــوونــی ئەم جیهانە قایم و پتەو بکەن .لە ژێر تیشکی تیۆری ناسنامەی سیاسی بنج و بناوانی زۆر قەیران و کێشەی ئەمڕۆی جیهان دەنــاســرێــن و چــارەســەر بــۆ بەشێکیان دەستنیشان دەکرێ. چەمکی شوناس ،دۆست و ئەوانی دیکە لــە فــۆڕمــی نــێــوتــڕاڵ ،نەرێنی و دوژمــن لە ئاستی لۆکاڵی ،ناوچەیی و جیهانی‌دا دەردەکــــەون و رۆڵ و نەخشی کــارا لە پێوەندی نێوان دەوڵەتان ،گەالن ،ئاشتی و شەڕدا دەگێڕن .بۆ وینە لە سەردەمی دوو جــەمــســەری‌دا هــەر دووک الیــەن و تەنانەت دەوڵەتانی هاوپەیمان بە چاوێکی دوژمــنــکــارانــە لــە کــــردەوە و سیاسەتی الیــەنــی بــەرامــبــەریــان دەڕوانــــی .شایانی ئاماژەپێکردنە کە ژمــارەیــەک شــارەزا و خاوەن‌بیروڕا گرینگیی زۆر بە شوناس لە لێکۆڵینەوەکانی تایبەت بە پێوەندی‌یە نێودەوڵەتی‌یەکان نادەن .بە وتەی کەسێکی شــارەزا ،نیزامی سەرمایەداری پێویستی بە بازاڕە نەک دوژمن .لە بەرامبەردا بە گــوێــرەی تيڕوانینی زۆر خــاوەن‌بــیــروڕا، مرۆڤ و مرۆڤەکان بۆ درێژەدانی ژیان بێجگە لە نــان پێویستیان بە شوناس و زۆر بابەتی دیکە هەیە .شوناسی سیاسی، دەوڵــەت بە تەنیادەزگای تاریفکردنی و دیاریکردنی ناسنامە نازانێ .لەو روانگەوە گەل و نەتەوەکان و تەنانەت کەمەنەتەوە و ئایینەکان بەشێکی کارا و دیاری وێنەکەن و نــاکــرێ پــەراوێــز بخرێن .ناسنامە لە بەستێنی هەڵخڕاندن و دامرکاندنەوەی قەیرانەکان‌دا شوێندانەرە و بە فاکتەرێکی دیار دەناسرێ. بە گوێرەی لێکدانەوە و خوێندنەوەی «ویــلــهــۆ هـــارلـــێ» شـــــارەزا ل ــە پــرســی ناسنامە و پێوەندی‌یە نێودەوڵەتی‌یەکان، لەپاش کۆتایی شەڕی سارد لێکۆڵینەوە لــەســەر شــونــاس و ئــەوانــی دیــکــە زیاتر بـ ــوون و بــە جــۆریــک کــەوتــۆتــە چەقی زانستە مرۆڤی‌یەکان .کۆتاییەکانی شەڕی سارد بۆ مرۆڤایەتی بە مانای هەڵخڕانی زیاتری هەست و ئۆگری بۆ ناسنامە و شوناسی سیاسی ،کولتووری و مافەکان بــە ئــەژمــار دێ ــت .بــە واتــایــەکــی دیــکــە لە دۆخی تازەدا بە فۆڕم و شێوازێکی دیکە جــیــاوازی‌یــەکــانــی نــێــوان ئێمە و ئــەوان خوێندرانەوە .بۆ زەقبوونەوەی جیاوازیی شوناس و ناسنامە ،ئێمە پێویستمان بە بوون و تێگەیشتن لە ئەوانی دیکەیە کە بەستێنی خۆناسینی کۆمەاڵیەتی و لە درێژخایەن‌دا سیاسیی کۆمەڵە خەڵکێک ئامادە دەکــات .ئەوانی دیکە لە تاریفێکی گشتی‌دا بۆ ناسین لە بازنەی کــرداری‌دا پێویستیان بە وردبوونەوەیە .دەکرێ ئەو یان ئــەوان لە خانەی نێوتڕاڵ ،نەرێنی و لە کۆتایی‌دا دوژم ـن‌دا جێ بگرن .لەسەر بناخەی رووداو و بــەســەرهــاتــەکــان ،لە بیر و زەینی زۆرایــەتــی یــان کەمایەتیی کۆمەڵگه‌دا وێنەیەک لە دوژمنی راستەقینە یان مەزەندەکراو و نادیار دەخوڵقێ ،کە بۆ پرسی ئاسایشی نیشتمانی و واڵتان ســـــوودی لــــێ‌وەردەگــــیــــرێ .ل ــە رێــگــای نــاســانــدن و دیــاریــکــردنــی روخــســاری دوژمن قەیران و رووداوەکان باشتر مانا دەکرێنەوە و پرسی بەرەنگاربوونەوە و ئامادەکاری بۆ رووبەڕووبوونەوە زیاتر
زەق دەبێتەوە .لە کۆمەڵگه‌ی مرۆڤایەتی‌دا پێوەندی نێوان ئێمەی باش و خاوەن‌ماف لەگەڵ ئەوانی نوێنەری خەراپە و شەڕ، لەسەر بنەمای رەوایەتی چەق دەبەستێ. له ژێر تیشکی ئەو دیــاردەیــەدا زۆربــەی دەوڵــەت و گەالنی بێ‌دەوڵەت و تەنانەت هێزە رزگاریدەرەکان الیەنی بەرامبەریان بە نوێنەری خەراپە و وێرانی دەناسێنن و مافی بەرگریی و پەالماردان بۆ خۆیان بە رەوا دەزانن. کــوردەکــان لە سەردەمی گەشەکردنی بیری نەتەوایەتی و پەرەسەندنی هەستی نیشتمانی و تەنانەت بەکارهێنانی زمانی دایــک و خۆناسین‌دا لــە دوای زۆربــەی گ ــەالن ــی نــاوچــەکــە بـــــوون .نــاســنــامــەی سیاسیی کوردان پەرتەوازە و ناکۆنکرێتە. کوردەکان خاوەنی دەوڵەتی خۆیان نین و نەبوون .ئەوان لە ماوەی زیاتر لە ٥٠٠ ساڵی رابـــردوودا تووشی چارەنووسی تاڵ و دابەشبوونی زیاتر بوون و هێشتا النیکەمی مافەکانیان دەستەبەر نەبووە. چیرۆکی کــاوەی ئاسەنگەر و دەسەاڵتی مادەکان کاریگەریان لەسەر ئەمڕۆی کورد نییە و لە پرسی خەباتی رزگاریخوازی‌دا مانایەکی کۆنکرێت نابەخشن .هەڵکەوتی جۆغڕافیایی و ژێئۆپۆلیتیکی کوردستان، لــەســەر ج ــۆر و چــۆنــایــەتــی شکڵگرتنی ناسنامە و شوناسی سیاسیی کــوردان بە رێژەیەکی بەرچاو شوێندانەر بووە. مێژووی شەڕە کۆنەکان ،رێژەی پەالمارە دەرەک ـی‌یــەکــان بۆ ســەر خاکی کــوردان، زاڵبوونی نەتەوە و دەسەاڵتی ئەوانی دیکە لە کوردستان تەگەرە و کۆسپی لە بەردەم گەشەکردنی سروشتی ناسنامەی تێکڕایی کوردانی خوڵقاندوە .ژیان له ژێر دەسەاڵتی چەوسێنەر و تەنانەت چــەوســانــەوە بە ناوی خوا و ئایین لە ماوەی سەدان ساڵ و دابەشبوون لە نێوان دوو دەسەاڵتی عوسمانی و پێرسیا(ئێرانی کۆن) و دواتر تورکیە ،ئێران ،عێڕاق و سوریەدا پرسی شوناسی کوردیان ئاڵۆز کــردوە .له ژێر پاڵەپەستۆی زۆرداران و پەرتەوازەبوونی نــێــوخــۆیـی‌دا ،کــوردەکــان بــە شێوەیەکی کۆنکرێت و تۆکمە بــەرپــەرچــی ئــەوانــی دیکەیان نەداوەتەوە. نــــاوچــــەی کـــــــوردان لـــە ســـەردەمـــی گەشەکردن و رووناکبیری و دامەزرانی دەســەاڵتــی مــۆدێــڕن ،لــە زۆر بــابــەت و دیاردە دوور بووە .ئەوان لەپاش زۆربەی گــەالن و خەڵکی دیــکــەی نــاوچــە ئــاگــادار و شــارەزای جۆر و چۆنایەتی سیستمی ئــیــدارە ،پــــەروەردەی مــۆدێــرن ،مێدیا و سیاسەت بوون .له ژێر کارتێکەری دین و بــیــری نــەتــەوە بــااڵدەســتــەکــان زیــاتــر شوێنکەوتووی خەلیفە و پاشای ئەم و ئــەو ب ــوون .لــە ســەردەمــی مۆدێرنیش‌دا تـــوێـــژی خــــویــــنــــدەوار لـــە ژێــــر نـــاوی سۆسیالیزم ،کۆمۆنیزم ،سەرمایەداری و تەنانەت رەوتــی گڵۆبالیزم بە ئاسانی لە الیــەن ئەوانی دیکە دەستەمۆ کــراون. عەڕەبەکان ،فارسەکان ،تورکەکان بە تێکڕا لە دین و ئایدۆلۆژی‌یەکانی دیکە کەڵکیان وەرگــرتــووە و بەرهەڵێخیان بۆ دیــواری لــەرزۆکــی ناسنامەی خۆیان هەڵچنیوە. ئــەوان بە نــاوی دیــن ،رەگ ــەز ،سنووری دەستکرد و زۆر چەمکی رەنــگــاوڕەنــگ تەنانەت کــورد و زۆر نەتەوە و خەڵکی دیکەیان کۆنتڕۆڵ و دەستەمۆ کــردوە. کوردەکان لەو نێوەدا لە دین و دەسەاڵتە دینی‌یەکان و هەروەها دەسەاڵتی دەوڵەتی مۆدێڕنی نــەتــەوە ســەردەســتــەکــان تەنیا کەلەپچە و ژێرچەپۆکیان پێ‌بەخشەرا. ئەگەرچی کەسانی وەک خانی لە نووسین و شێعرەکانیان‌دا ئاماژە بە دەردی کوردان دەکـــەن ،بــەاڵم تێکڕای کــورد ش ــارەزای شوناسی خۆی نەبووە و ئاگاداری لەسەر زمان ،مێژوو ،کولتور ،خاک و هتد وەک پێویست نەبووە. دڕێژه‌ی هه‌یه... ئه‌و وتارانه‌ی له «بیروڕای ئــازاد«دا باڵو ده‌بنه‌وه، ته‌نیا سسده‌ربڕی بیروڕای نووسه‌ره‌کانیانه.
6
15ی ره‌زبه‌ری 6 _ 1395ی ئۆکتۆبری 2016
سیاسی
ژماره689:
رۆژنامەی
زمانی زگماکی وەک هێز
سۆران عەلیپوور زمــان یەکێک لە ئاڵۆزترین داهێنانەکانی مرۆڤە ،هاوکات رازێکی سەرنجراکێش و گــرێ‌یــەکــی سەختی بـــواری لیکۆڵینەوە و تێڕامانیشە ،چۆن زمان پەیدا بووە؟ بۆچی زمان بووە بە هۆکاری پەیوەندی دروست کردن و چۆن پرۆسەی لێک‌گرێدانی دەنگ و واتــا ،رستەسازی و وشەسازی دەستی پــێــکــردووە و تائێستاش ب ــەردەوام ــە؟ لەو پرسیارە ســەرەتــایــی و بنەڕەتی‌یانەن کە زمانناسانی بەخۆیەوە ســەرقــاڵ کــردووە، هاوهەنگاو لــەگــەڵ گەشە و پێشکەوتنی مرۆڤایەتی‌دا زمــان تەنیا لە چوارچێوەی هــۆکــارەکــانــی پــەیــوەنــدی پــێــکــەوەکــردن‌دا نەماوەتەوە و لە کۆنتێکستی جیاوازدا رۆڵ و ماهیەتی خــۆی گــۆڕیــوە و کارەکتەری جــۆراوجــۆری تاقی کــردۆتــەوە ،بۆ نموونە زمان لە تێروانینی یەکەم‌دا رۆڵێکی مەدەنیانە
نزیک نەبێ. پیەر بۆردیۆ فەیلەسوفی ساختارگەرای فەرانسەیی لە لێکۆڵینەوە کۆمەڵناسی‌یەکانی‌دا قورساییەکی زۆر بە زمان وەک سەرمایەیەکی رەمــزی دەدا وەک پێکهێنەرێکی سەرەکیی هێز لە مەیدانە سیاسی و کۆمەاڵیەتی‌یەکان‌دا دەیناسێنێ ،ئــەو پێی وایــە کە زمــان تەنیا هۆکاری پەیوەندی پێکەوەکردن نیە بەڵکوو بەستێنێکی سیاسیشە بۆ یەکالیی کردنەوەی ملمالنێکانی هێز و دەســـەاڵت کــە لــەوێ‌دا تاکەکان بە دوای بــەرژەوەنــدیــی خۆیان‌دا دەگەڕێن .پرسیاری سەرەکی لێرەدا واتای ئاخاوتن و دەربــڕیــن نیە بەڵکوو پرسیار لەسەر ئەوەیە کە ئاخاوتن و دەربرین چ هێز و قورساییەکیان هەیە ،سەرنجی خوێنەر لــەســەر رەوانــبــێــژی و تــوانــای قسەکردن دەگوازێتەوە بۆ سەرنج لەسەر سەرمایەی رەمزی وتەبێژ ،کە پێگەی ئەو لە ساختاری کۆمەاڵیەتی‌دا دیــاری دەکــا ،واتــە زمــان لە نێو پەیوەندی‌یە کۆمەاڵیەتی‌یەکان‌دا بیچم دەگــرێ نــەک وەک ئامرازێک بۆ پێوەندی پێکەوەکردن .ئەو لەسەر ئەو باوەرەیە کە زمــان سیمبول یان رەمزێکە کە لە رێگەی قسەپێکەرەکانیەوە دانی پێدا دەنرێ و لەو
،،
زمان لە کارەکتەرە شوناسخوازی‌یەکەی‌دا کە مەبەستی سەرەکیی ئەو وتارەشە ،پانتایی ئەزموون کردنی ناسنامەیە ،ئامرازێکی کارا و بەهێزی پێناسەکردنەوە و دان‌پێدانانە لە سنوورەکانی نەتەوە ـ دەوڵەت‌دا و نزیک بوونەوە لە نێوەندی دەسەاڵت .ئەو کارەکتەرەی زمان لەنێو کەمینە ئاینی و ئێتنیستیەکان‌دا ،یا لەنێو نەتەوە پەراوێزخراوەکان‌دا بە روونی بەرچاو دەکەوێ .بۆ کوردەکان زمان هەم دیوێکی بەرگریخوازانەی هەی ه کە بەشێکە لە ناسنامەیەک و دەبێ لە ئاست هێژمونی دەوڵەتانی زاڵ بەسەر کوردستاندا وەک میراتێک و گەوهەرێکی بەبایەخ بپارێزرێ ،هەم دیوێکی هێرشبەرانەشی هەیە بۆ گەیشتن بە دەسەاڵت و دروست کردنی قەوارەیەکی سیاسی
،،
دەگێڕێ و پانتایی پێک‌گەیشتن ،لێک‌تێگەیشتن و پـــێـــوەنـــدی دروســــــت کـــردنـــی نــێــوان مرۆڤەکانە .لەگەڵ گۆڕانکاری‌یە مێژوویی و سیاسی‌یەکان ،لە دنیای مۆدێرن‌دا زمان بەرگێکی سیاسی‌یانە دەپــۆشــێ و دەبێتە مەیدانی جیاکردنەوەی سنوورەکانی دەوڵەت ـ نەتەوە و بەشداری و پشکداری لە کایە سیاسی‌یەکان و رەوایــەتــی دەبەخشێ بە ه ــاوواڵتــی‌ب ــوون لــە فــۆرمــێــکــی ئــیــداری و سیاسی‌دا ،بۆ نموونە دەتوانین ئاماژە بەو کارکردە ئایدۆلۆژیکی‌یەی زمان لە تورکیە و ئ ــێ ــران‌دا بــکــەیــن .زمـــان لــە کــارەکــتــەرە ش ــون ــاس ــخ ــوازی‌ی ــەک ــەی‌دا ک ــە مــەبــەســتــی سەرەکیی ئەو وتارەشە ،پانتایی ئەزموون کردنی ناسنامەیە ،ئامرازێکی کارا و بەهێزی پێناسەکردنەوە و دان‌پێدانانە لە سنوورەکانی نــەتــەوە ـ دەوڵــــەت‌دا و نزیک بــوونــەوە لە نێوەندی دەســەاڵت .ئەو کارەکتەرەی زمان لەنێو کەمینە ئاینی و ئێتنیستیەکان‌دا ،یا لەنێو نەتەوە پەراوێزخراوەکان‌دا بە روونی بەرچاو دەکــەوێ .بۆ کوردەکان زمان هەم دیوێکی بەرگریخوازانەی هەی ه کە بەشێکە لە ناسنامەیەک و دەبێ لە ئاست هێژمونی دەوڵەتانی زاڵ بەسەر کوردستاندا وەک میراتێک و گەوهەرێکی بەبایەخ بپارێزرێ، ه ــەم دیــوێــکــی هــێــرشــبــەرانــەشــی هــەیــە بۆ گەیشتن بــە دەســـەاڵت و دروس ــت کردنی قەوارەیەکی سیاسی. ئێستا لە دنیادا لە نێوان ٣٠٠٠تا ٨٠٠٠ زمــان بوونی هەیە ،هۆکاری سەرەکی بۆ ئەوەی کە ناکرێ ئامارێکی ورد لەو بارەوە بــاو بکرێتەوە ئــەوەیــە کــە سنوورەکانی نێوان زمان و دیالێکت لە زۆر شوێن‌دا بە تەواوی روون نین ،لەگەڵ هەموو ئەوانەدا، ئەو راستی‌یە لە جێگەی خۆیەتی کە زمان لە پرۆسەیەکی مێژوویی‌دا بووە بە بەشێک لە سروشتی مرۆڤ و تەنانەت دیارترین هێڵی جیاکردنەوەی لە زیندەوەرەکانی دیکەش. کەواتە بە دەربرینێک دەتوانین بڵین کە زمانی زگماکی لە سروشتیترین داهێنراوەکانی مــرۆڤــە ،لەوانەیە هیچ دەستکردێکی دیکە مرۆڤ هێندەی زمان لە سروشتی مرۆڤەوە
رێگەیەوە هێز و دەسەاڵت بە تاک و گرووپ دەبەخشێ ،واتە زمان لە نێوەندی دەسەاڵت دایە ،ئەوە سەرەرای ئەوەی کە مرۆڤەکان لە رێگەی ئەزموونە دەرەکی‌یەکانی خۆیانەوە دنــیــای دەرەوە هــەســت پـــێ‌دەکـــەن و لە رێگەی زمانەوە پەیوەندی لەگەڵ ئەو دنیایە دروســت دەکــەن ،ئەزموونە دەرەکی‌یەکان ئەو سەرمایە سێمبولیکیانەن کە هێژمونی بە دەسەاڵتی زمان دەدەن ،ئەگەر گرووپێک دەرفـــەتـــی وەس ــەری ــەک‌ن ــان ــی ســەرمــایــەی سێمبولیکی بۆ رەخسابێ ئەوا لە زمانیش‌دا هێژمونی هەیە ،ئەو سەرمایەیە دەکرێ پلەی بەرزی خوێندن ،پێگەی سیاسی و ئابووری بــێ کــە زمــانــی قــســەکــەر دەبــاتــە نێوەندی دەسەاڵتەوە. تیۆری‌یەکەی بۆردیۆ بەرچاوروونی‌یەکی باشمان دەداتــێ تا بتوانین لە الیەکەوە لە گرینگیی خوێندن بە زمانی دایک تێبگەین و لە الیەکی دیکەشەوە لە پیالنەکانی سیستمێک ئاگادار بین کە دەرفەتی خوێندن بە زمانی دایــک لە نێوەندەکانی خوێندن‌دا نــادا ،بۆ نــمــوونــە لــە ئــێــران‌دا ســــەرەڕای هەبوونی بەندێکی ناتەواو و تا رادەیەکیش ریاکارانە لە یاسای بنەرەتی‌دا کە رێگە بە خوێندنی زمانی دایک لە قوتابخانەکان‌دا دەدا ،بەاڵم لە پراکتیک‌دا نەک هەر ئەو دەرفەتە نەرەخساوە بــەڵــکــوو قــســەکــردن بــە زمــانــی نــەتــەوەیــی زۆرجار تەنبێکردن و سزادانیشی بە دواوە بووە .هەبوونی بەندی پازدە و مانەوەی لە یاسای بنەرەتی‌دا بۆ ئەوەیە کە هەر کاتێک بــاس لــە زمــانــی زگــمــاگ هاتە گــۆرێ وەک سپەرێک لە ئاست نەتەوە و کەمینەکان‌دا بەکار بهێنرێ و وەک پرۆژەیەک کە هیچکات جێبەجێ نەکراوە بە منەتەوە بە چاویان‌دا بدرێتەوە ،ئەگەر بە پشتیوانی لە روانگەی بــۆردیــۆشــەوە لــە هــۆکــارەکــانــی پراکتیزە نەکردنی بەندێکی ئــاوا یــان لە بنەڕەتەوە هەقی خوێندن بە زمانی دایــک بکۆڵینەوە ئەوا دەبێ بڵێین کە هۆکاری یەکەم ئاگادار بوونی رێژیم لەو سەرمایە رەمزییەیە(زمان) کــە هێژمونی و پێگەی گــرووپــێــک دەباتە ســەرێ و هێز و دەسەاڵتی پێ دەبەخشێ
و لــە کێشمەکێش و ملمالنێ سیاسی و کــۆمــەاڵیــەتـی‌یــەکــان‌دا پارسەنگەکە بــە الی خۆیدا دەکێشێتەوە ،لە روانگەی تارانەوە یــەک زمانی لە خوێندن‌دا یەکگرتوویی و ئاسایشی میللی دەپــارێــزێ و دەوڵ ــەت بە بەهێزی دەهێڵێتەوە ،واتە سنووردارکردنی زمـــان لــە نــووســیــن و ئــاخــاوتــن‌دا دەبێتە س ــن ــووردارک ــردن ــی بــەکــاربــەرەکــانــی ئــەو زمانەش لە پشکدار بوونیان لە کایە سیاسی و مەدەنی و ئابووری‌یەکان‌دا. هــۆکــاری دووه ــەم ئــەوەیــە کە بە گشتی لــەنــێــو نــەتــەوەکــانــی ئــێــران و بــە تایبەتی لــە ک ــوردس ــت ــان‌دا رێــژیــم لــە کــارەکــتــەری شوناسخوازی زمــان دەسڵەمێتەوە و لەو پاشخانە ناسیۆنالیستی‌یە دەتــرســێ کە لــە پشت کــارەکــتــەری زمــانــەوە هــەیــە ،ئەو ئاوێتە‌بوونەی لەنێو زمــان و بزووتنەوەی رزگــاریــخــوازی‌دا هەیە و پــیــرۆزی‌یــەک کە لە ناسیۆنالیزم‌دا بە زمــان دەدرێ ،رێژیم لــە رێــگ ـە‌دان بــە خوێندنی زمــانــی کــوردی دەپرینگێنێتەوە ،چونکە خوێندن بە زمانی زگماکی یەکگرتوویی و هاوپەیوەندی لە نێوان ئەندامەکانی نــەتــەوەیــەک‌دا بەهێزتر دەکا و ئەو جەبرە مێژووییەی کە کوردەکانی بــەســەر چــەنــد واڵتــێــک‌دا دابـــەش ک ــردووە الوازتر دەکا. دوایــیــن هــۆکــار ئــەوەیــە کــە کــۆمــاری ئیسالمی رۆڵیکی دووالیەنە دەداتە سیستمی پەروەردە و فێرکردن لە ئێران‌دا ،بە الیەک‌دا خەڵکانێک کە دەنکەجۆیەکی ماڵی پاشایان خــواردووە وەک سەرکەوتوو و نوخبە لە سیستمی پەروەردەیی خۆی دێنێتە دەرێ و تایتڵی دوکتور و کارناس و فەیلەسوف و ئەندازیار و ...پێ دەبەخشێ و لە الیەکی دیکەشەوە مۆری دواکەوتوویی و نەزانی و هیچ لەباران‌دانەبوو بە خەڵکانێک دەدا کە دەکەونە دەرەوەی چوارچێوەی بەها و پێوەرەکانی .منداڵێک کە یەکەم رۆژەکانی خۆی لە مەدرەسە دەست پێ‌دەکا و تا ئەوکات لــە رێــگــەی زمــانــی دایــک دنــیــای دەرەوەی خۆی ئەزموون کــردووە و ناسیویەتی ،لە پــڕێ ـک‌دا بــە ســەر ســاخــتــارێ ـک‌دا دەک ــەوێ ک ه زمان دەکاتە بەربەستێک بۆ هاتنە نێو سیستمی پـــــەروەردەوە ،دەبــێ تــووشــی چ راچڵەکینێک بێ و چەندە توانا و کاتی خۆی هەر بۆ ئەوە تەرخان بکا کە جارێکی دیکە بتوانێ لە رێگەی زمانێکی دیکەوە دنیای دەرەوەی خــۆی ئــەزمــوون بکاتەوە .ئەوە بێجگە لــە هــەمــوو ئــەو بەربەستە سیاسی و ئــابــووری‌یــانــەی لــە درێـــژەی خوێندن‌دا دێنە پێش خوێندکارێکی کــورد .بۆردیۆ بە روونــی بــاس لــەو رۆڵــە پارۆدۆکسیکاڵەی سیستمی پــەروەردە دەکا کە چۆن دەرفەت بە کۆمەڵێک دەدات سەرمایەی فەرهەنگی خۆیان ببەنە سەرێ و کۆمەڵێکیش بێبەری بکرێن و بخرێنە پەراوێزەوە. کـــەوایـــە زمـــــان رۆڵــێــکــی گــریــنــگ و نـــێـــوەنـــدگـــەرا لـــە ی ــەک ــای ــی کــــردنــــەوەی پرسەکان‌دا دەگێڕێ و هێز لە زمــان‌دا بە مــانــای هێز لــە مــەیــدانــەکــانــی ســیــاســەت و دەسەاڵت دایە ،هەر لەو سۆنگەیەوە زمانی زگماکی لە گوتاری شوناسخوازی کوردی رۆژهەالت‌دا قورسایی خۆی هەیە .سەرەرای هەموو بەربەست و سپەرانەی لە ئاست خوێندنی زمانی زگماکی‌دا هەیە ،چاالکوانان، رۆشنبیران و ئەدیبانی کــورد لــە رێگەی کردنەوەی کۆمەڵێک نێوەند هەم لە شارەکان و هەم بە شێوەی ئۆنالین هەوڵی فێرکردنی زمــانــی زگماکی‌یان بــە ن ــەوەی نــوێ داوە، بەاڵم بێبەری کردنی خوێندکاران لە خوێندن بە زمانی دایک بە شێوەیەکی دامەزراوەیی و لە رێگەی سیستمی پــەروەردەوە ،بێبەش کردنیانە لــە وەســەریــەک‌نــانــی سەرمایەی فەرهەنگی و هاوکات بەرینتر بوونی ئەو کــەلــێــنــەی کــە لــە نــێــوان ژیــانــی رۆژانـــەی خــوێــنــدکــارێــک و خــوێــنــدنــگــاکــەی‌دا هــەیــە. زۆرن ئــەوانــەی کــە لــەگــەڵ یــەکــەم رۆژی دەستپێکردنی خوێندن‌دا لە گەڵ دنیایەکی نــەنــاســراو بــەئــەزمــوون و زمــانــی خۆیان رووبەڕوو دەبنەوە ،بۆ زۆرێک لەوانە یەکەم جارە کە لەگەڵ دامەزراوەیەکی حکوومی بە شێوەی راستەوخۆ دەکەونە پەیوەندی‌یەوە و دەست و پەنجە لەگەڵ دنیایەکی نەناسراو و بێگانەدا نەرم دەکــەن ،پەیوەندی‌یەک کە هەر لە یەکەم وەبەریەککەوتن‌دا ئاماژە بە ناتەبایی ،هەاڵواردن و چەوساندنەوە دەکا.
دیارده‌ی ئهحمهدینژاد ساڵی 1384روخسارێکی نه‌ناسراو یان که‌متر ناسراو ،ب ه نــاوی مه‌حموود ئهحمهدینژاد ،ب ه دووج ـه‌مــس ـه‌ری کــردنــی فـ ـه‌زای سیاسی و ب ه پشتیوانی بنیاته‌کانی هێز و سه‌رمایه ،بوو ب ه سه‌رکۆماری ئێران .که‌سێک ک ه ل ه مــاوه‌ی 8 ساڵ سه‌رکۆماری‌دا ،زیانێکی گه‌وره‌ی ل ه هه‌موو بواره‌کان و به‌تایبه‌ت ل ه ئابووریی ئێران دا .ب ه حەسەن شێخانی قسه‌ی زۆرێک ل ه کارناسانی پێوه‌ندیدار ،ده‌وڵه‌تی ئهحمهدینژاد زۆر زیاتر ل ه شـه‌ڕی 8ساڵه‌ی ئێران-عێراق زیانی ب ه ئابووریی ئێران گه‌یاندووه .لێره‌دا گونجاو له‌گه‌ڵ باسه‌که‌‌دا، باسی هه‌ندێک له تایبه‌تمه‌ندی‌یه‌کانی ده‌وڵه‌تداریی ئهحمهدینژاد ده‌که‌ین: )1ئهحمهدینژاد ک ه بوو ب ه سه‌رکۆمار ،ئه‌زموونێکی ئه‌وتۆی له به‌ڕێوه‌به‌ریی و کاری سیاست‌دا نه‌بوو؛ باوه‌ڕی ب ه کاری کارناسان ه ل ه به‌ڕێوه‌به‌ریی واڵت‌دا نه‌بوو و ل ه ده‌ره‌وه‌ی عورف ه باوه‌کان و رێوشوێن ه مۆدێڕنه‌کان ،ئیداره‌ی واڵتی ده‌کرد .له‌گه‌ڵ ئـه‌وه‌ش‌دا سیاسه‌تی وه‌ک بوارێکی بۆ کێشمه‌کیش سازکردن و دژبه‌ری کردن ،چاو لێ‌ده‌کرد و به‌کاری دێنا ،نه‌ک بوارێک بۆ لێک‌تێگه‌یشتن و ته‌عامول و سازان له‌گه‌ڵ ئه‌وی دیکه .ب ه واتایه‌کی دیک ه زۆر تاک‌ره‌هه‌ندان ه ل ه سیاسه‌تی ده‌ڕوانی و بێجگ ه له‌وه‌ش بۆ گه‌وجاندنی خه‌ڵک تێمێکی مێتافیزیکیشی پێده‌دا و زۆر جار ئیدیعای ده‌کرد ک ه ل ه غه‌یبه‌و ه ئیلهامی بۆ دێ و ل ه ژێر رێنوێنی ئیلهامه‌کانی دنیای غه‌یب‌دا واڵت به‌ڕیو ه ده‌با .به‌م شیکردنه‌وانه مه‌علووم ه ک ه که‌سێک به‌م تایبه‌تمه‌ندی و وه‌همانه‌وه ،ئه‌گه‌ر گرینگترین پۆستی ئیجرایی واڵت وه‌ئه‌ستۆ بگرێ ،واڵت تووشی چ کاره‌ساتگه‌لێک ده‌کا. )2داهاتی نه‌وتی ئێران ل ه 8ساڵه‌ی ده‌وڵه‌ته‌کانی ئه‌حمه‌دی‌نژاد‌دا 700میلیارد دۆالر بوو .داهاتێکی ئه‌فسانه‌یی ک ه ده‌کرا ب ه ئه‌ندیش ه و پالن و مودیریه‌تێکی دروست ،واڵتێکی پێ بنیات بنرێ و ئابووری‌یه‌کی پێ ببوژێته‌و ه و خه‌ڵکیش ل ه خێروبێراتی به‌هره‌مه‌ند بن .به‌اڵم به‌پێچه‌وانه،ئهحمهدینژاد ب ه فکر و مودیریه‌تێک، ک ه ل ه ده‌ره‌وه‌ی هه‌موو عــورف و رێوشوێنه ئه‌مڕۆییه‌کانی حکوومه‌تداری‌دا جێ‌ده‌گرێ ،هه‌موو ئه‌و داهاته‌ی ب ه فیڕۆ دا و به‌شێکی گه‌وره‌شی بێ‌جێ کرد. کاتێک ئهحمهدینژاد ده‌سه‌اڵتی جیبه‌جێ‌کردنی راده‌ستی حه‌سه‌ن روحانی کرد رێژه‌ی هه‌اڵوسانی ئابووری ،زیاتر ل ه 40له‌سه‌د و رێژه‌ی گه‌شه‌ی ئابووریی ئێران مه‌نفی 6له‌سه‌د بوو .ب ه کورتی ئابووری‌یه‌کی تێک‌ته‌پیو و قه‌یراناوی راده‌ستی ده‌وڵه‌تی دوای خۆی کرد .راده‌ی وێرانی‌یه‌کانی ده‌ورانی ئهحمهدینژاد ئه‌وه‌ند ه زۆرن ک ه ههوڵ و تێچویه‌کی زۆری ده‌وێ ک ه ئێران ل ه ژێر باریان ده‌ربێ و پشت راست بکاته‌وه. )3ئهحمهدینژاد ل ه ژێر تیشکی ئه‌و پێناسه‌یه‌ی بۆ سیاسه‌تی هه‌بوو ،که‌لێنێکی قووڵی کۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسی ل ه ئێران‌دا دروســت کرد .که‌لێنێک ک ه هه‌وڵێکی زۆری ده‌وێ ک ه تا راده‌یه‌ک پڕ بکرێته‌وه .به‌م هۆیه‌ی ه ک ه به‌شێک ل ه ئه‌کته‌رانی سیاسه‌تی ئێران باس ل ه «ئاشته‌وایی نیشتمانی» ده‌که‌ن .ل ه بواری سیاسه‌تی ده‌ره‌کی و ل ه ئاستی نێونه‌ته‌وه‌یی‌دا گوتارێکی هێرشبه‌ران ه و کێشه‌خوڵقێنی هه‌بوو و ئه‌مه‌ش وایکرد ک ه کۆمه‌ڵگه‌ی نێونه‌ته‌وه‌یی ل ه هه‌مبه‌ر ئێران یه‌کگرتوو بکا و ل ه ئه‌نجام‌دا گه‌مارۆیه‌کی زۆر ب ه سه‌ر ئێران‌دا سه‌پان و ئێران ل ه ئاستی نێونه‌ته‌وه‌یی‌دا ته‌ریک که‌وته‌وه. بێجگ ه ل ه هه‌مووی ئه‌وانه‌ش ،ئێستا په‌روه‌نده‌گه‌لێکی زۆر ل ه ده‌زگای قه‌زایی ئێران ل ه دژی ئهحمهدینژاد ل ه ئار‌ا دان ک ه ئه‌گه‌ر ب ه جیدی لێپرسینه‌وه‌ی لێ‌بکرێ، هیچ دوور نیی ه ک ه ئهحمهدینژاد سااڵنیكی زۆر بکه‌وێت ه زیندان .پرسیار ئه‌وه‌ی ه ک ه به‌و شیکرنه‌وانه‌ی سه‌ره‌و ه و ،به‌و کارنام ه شکست‌خواردوو و زیانباره‌وه، چۆن ئهحمهدینژاد تا ئێستاش ئه‌کته‌رێکی سیاسه‌تی ئێرانه و ب ه قسه‌ی زۆرێک ل ه ئوسوولگه‌راکانیش شانسی ده‌نگ‌هێنانه‌وه‌ی له باقی به‌ربژێره‌کانی ئوسوولگه‌را زیاتره؟ ته‌نانه‌ت چاالکانێکی ریفۆرمخواز ،راده‌ی ده‌نگی ئهحمهدینژاد ل ه حاڵه‌تی رێگری نه‌کردنی له الیه‌ن خامنه‌ییه‌وه ،ب ه 15میلیۆن ده‌نگ ده‌خه‌مڵێنن! ل ه واڵتانێک ک ه خاوه‌نی سیستمێکی ته‌ندروستی ده‌سه‌اڵتدارین ،یه‌که‌م :که‌سانی وه‌ک ئهحمهدینژاد نایه‌ن ه س ـه‌رکــار .دووهـــه‌م :ئه‌گه‌ر سوکانی ده‌سه‌اڵتیش به‌ده‌سته‌و ه بگرن مه‌جالیان پێ‌نادرێ ک ه ئه‌وه‌ند ه قانوون‌شکێنی بکه‌ن؛ چونک ه ده‌زگاگه‌لێکی به‌هێزی چاوه‌دێری هه‌ن و ده‌سه‌اڵتداران ب ه به‌رده‌وامی کۆنتڕۆڵ ده‌کرێن .سێهه‌م :ئه‌گه‌ر که‌سێک ل ه پێگه‌ی ده‌ســه‌اڵت‌دا ل ه قانوون ال بدا ئه‌وا رووبــه‌ڕووی لێپرسینهو ه ده‌کــرێ و سزا ده‌درێ .به‌اڵم ل ه ئێران‌دا سـه‌ره‌ڕای ئه‌و هه‌موو زیان ه گه‌ورانه‌ی ل ه هه‌موو بوراه‌کانی ژیانی مرۆڤی ل ه ئێران داوه، هێشتاش ئه‌کته‌رێکی کاریگه‌ر ه و زۆر رووهه‌ڵمااڵوان ه بۆ جاری سێهه‌م چاوی ل ه کورسی سه‌رکۆماری‌یه! پرسیاره‌ک ه ئه‌وه‌ی ه ک ه چۆن ه به‌و حاڵه‌و ه هێشتا چه‌ند میلیۆن ده‌نگی له کۆمهڵگهدا هه‌یه؟! گرینگترین هۆکاری ئه‌و دیارده‌ی ه ئه‌وه‌ی ه ک ه کۆمه‌ڵگه‌ی ئێران ،کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی په‌ره‌نه‌سه‌ندووی سیاسی‌یه .په‌ره‌نه‌سه‌ندوویی سیاسی و ئه‌وه‌ی ک ه ل ه ئێران‌دا حیزبی به‌هێز بوونیان نیی ه و سیاسه‌تی ئێران ب ه شێوه‌یه‌کی مۆدێڕن به‌دامه‌زراوه‌یی نه‌بووه ،وایکردوو ه ک ه که‌سانێکی پۆپۆلیستی وه‌ک ئهحمهدینژاد خه‌ڵک چه‌واش ه بکه‌ن و سه‌رنجی خه‌ڵک بۆ الی خۆیان راکێشن .دیار ه لێره‌دا ناکرێ فاکته‌ری له‌خواره‌و ه بوونی ئاستی تێگه‌یشتنی خه‌ڵکیش نادید ه بگیرێ. ئهحمهدینژاد ل ه خولی یه‌که‌می هه‌ڵبژاردنه‌کانی سه‌رکۆماریی 84دا 4میلیۆن ده‌نگی هێنا ،به‌اڵم ل ه خولی دووهـه‌م‌دا ب ه زۆر هۆکار و یه‌ک ل ه گرینگترینیان، پشتیوانی و رانتی بنیاته‌کانی هێز و سه‌رمایه ،بوو ب ه سه‌رکۆمار .ل ه ساڵی 88یش‌دا ب ه هه‌ڵبژاردنێکی ساخت ه کرایه‌و ه سه‌رکۆمار .ل ه ساڵی 92دا سه‌عیدی جه‌لیلی ک ه زیاتر ل ه هه‌موو کاندیداکانی دیک ه ل ه هێلی فکری و سیاسیی ئهحمهدینژاد نزیک بوو 4 ،میلیۆن ده‌نگی هێناوه .ئه‌م ه نیشان دهدا ک ه ئه‌گه‌ر ئه‌حمه‌دی‌نژاده‌کان ل ه رانتی هێز و سه‌رمایه‌ی ناوکی سه‌ختی حاکمییه‌ت به‌هره‌مه‌ند نه‌بن ،ئه‌وا راده‌ی کاریگه‌ری و مانۆڕدانیان ل ه کۆمه‌ڵگه داده‌به‌زێ. ئێستا ک ه خامنه‌یی ناچار بوو ل ه پشت تریبوون ب ه ئهحمهدینژاد بڵێ ک ه خۆت کاندید مه‌که ،ئهحمهدینژاد ل ه به‌شێکی زۆری ئه‌و رانت ه دامــاڵــدراو ه و وه‌ک خاته‌می و ره‌فسه‌نجانی ،به‌اڵم ب ه شێوازێکی جیاواز و گونجاو له‌گه‌ڵ تایبه‌تمه‌ندیی سه‌رکێشی ئهحمهدینژاد ،پێی گوترا ک ه خه‌ونی دانیشتن له‌سه‌ر کورسی سه‌رکۆماریی بۆ جاری سێهه‌م ،ل ه مێشکی خۆی به‌رێت ه ده‌ر.
7
15ی ره‌زبه‌ری 6 _ 1395ی ئۆکتۆبری 2016
ژماره689 :
سێ‌کوچکەیەک بۆ خەبات
ناسر باباخانی
دەکرێ ئێلێمانە سەرەکی‌یەکانی خەبات لە فۆرمی سێ‌کوچکەیەک‌دا کە بریتین لە :حیزب و هــێــزە سیاسی‌یەکان ،خەڵکی نێوخۆی رۆژهەاڵت و کوردی دیاسپۆرا کۆ بکەینەوە. خــوێــنــدنــەوەی ئــەزمــوونــەکــانــی رابــــردوو پێمان دەڵێن کە ئــەم سێ بەشە دەتوانن بە هەموو وردە جیاوازی‌یە فکری‌یەکانیان (بــە هــۆی ژینگەی سیاسی‌یانەوە) لەسەر هاوکێشە سیاسی‌یەکانی نێوخۆ شوێندانەر بن .هەرکاتێ ئەم سێ‌کوچکەیە هاوئاهەنگ بــوون ،شوێندانەریی ئــەم یەکڕیزی‌یەمان بـــــەکـــــردەوە لـ ــە نـــێـــوخـــۆی رۆژهـــــــەاڵت بینیوە و نــاهــاوئــاهــەنــگــی پــاژەکــانــی ئــەم سێ‌کوچکەیە لەگەڵ یەکتر ،بۆتە هۆکاری تەریک‌کەوتنەوەی بزووتنەوەی نەتەوەیی لە رۆژهەاڵتی کوردستان. بۆیە پێویستە بە خەسارناسی‌یەکی زانــســتــی و واقعبینانە و بــــەدوور لە کەشوهەوایەکی ئیحساسی ،هۆکار و بەربەستەکانی ئــەم تــەری ـک‌کــەوتــن و ناهاوئاهەنگی‌یە -هەرچەند زۆر زۆر بە کورتی – کە دواجــار دەبنە بەربەستی خەباتێکی هەمەالیه‌نە ،دەسنیشان بکەین: ـ بوونی کەلێنەکان: ئــــــەوەی راســـتـــی بـــێ لـــە نــێــو ئــەم سـ ـێ‌ک ــوچ ــک ــەی ــەدا هـــەنـــدێ جــــار بــۆ هــەنــدێ بــابــەت ،کەلێنێکی مەعریفەیی و ئـــانـــتـــۆلـــۆژیـــک بــــــەدی دەکــــــرێ. «شــێــوەڕوانــیــن»یــان جــیــاوازە (دەڵــێــم جیاواز نەک دژبــەیــەک) و رەنگە ئەمە مەترسی‌یەکی گەورە بێ بۆ سەر دۆخی سیاسی و کــۆمــەالیــەتــی .کــەوابــوو بۆ پڕکردنەوەی کەلێنی نێوخۆ و دەرەوە پێویستە رەخنەیەکی نێوگوتاری ساز بێ ،خەسارناسی بکرێ ،خاڵە هاوبەش و جــیــاوازەکــان دەســنــیــشــان بکرێن و دواجار لە دۆخی هاوتەریبی بێنەدەر و لە پنتێک‌ڕا یەکبگرنەوە و ئەم پنتە ببێتە سەرەتای خاڵگۆڕانێک بۆ پڕکردنەوەی کەلێنەکان.
ژیـــانـــی تــاكــەكــەســی و کــۆمــەاڵیــەتــیــشــی تەنیبۆوە .گوتاری بزووتنەوەی نەتەوەیی، گوتارێك كە گــرێــدراوی «ح ــزوور» بوو! حــــزوور بــە واتــــای «بـــــوون» بــە مــانــای بــوونــی پــێــشــمــەرگــەی ک ــوردس ــت ــان! واتــە «حـــزوور»ی پێشمەرگەی كوردستان لە پانتایی جوگرافیای رۆژه ــەاڵت‌دا پاڵپشتی ئــەم گــوتــارە بــوو و پێشمەرگەش هێمای فیزیكی بوونی نەتەوە بوو .ماوەی نیزیک بە بیست ساڵە کە پێشمەرگەی كوردستان تەقەی لە چەکی نەهاتووە[هێرشی نه‌کردۆته سـه‌ر بنکه و مۆڵگه‌کانی رێــژیــم] ،بە زۆر هــۆکــار کــە بــاس لــە هۆکارەکانی مەجالی تایبەت بە خۆی دەوێ ،دەسەاڵتی کۆماری ئیسالمی ئێرانش سەرەکیترین ئیستراتێژی بۆ بــەرگــری لە خەباتی گەلی کــورد ئەوە بــووە کە ب ــەردەوام کەلێنێک ،دابڕانێک لە نێوان شار(خەڵک) و شاخ(پێشمەرگە) ساز بکا بە هەر شێوەیەک و لەسەر بنەمای ئەم ئیستراتێژییەش تاکتیکی جۆراوجۆریشی رەچاو کردووە و دواجار ئەم دابڕانە بۆتە
بیرواڕ ای ئازاد
ئــەم سێ فــەزایــە بەگشتی لێکتر جــیــاوازە، رەنگە گەورەترین جیاوازییەکەش ئەوە بێ کە بزووتنەوەی مەدەنی لە نێوخۆ بێ‌سەرە و رەهــەنــدە رێکخراوەییەکانی الوازە ،بۆ وێنە ئەو جوواڵنەی لە نێوخۆ ساز دەبن بەردەوامیان پێوە دیار نییە و لەسەر یەک کەڵەکە نابن ،ئەم رووداوە کۆمەاڵیەتی و سیاسی‌یانەی نێوخۆ وەک کارگ هەڵدەتۆقن بـــۆ مـــاوەیـــەکـــی کـــــورت و س ــەرل ــەن ــوێ دادەمرکێنەوە بۆ ماوەیەکی درێژ ،لە الیەکی دیکه فــەزای دەرەوە تا رادەیــەک لە باری بوونی پالنێکی ئیستراتێژیک و رەهەندی فکری الوازن .بــەاڵم وەک خاڵی ئیجابی دەرەوە خاوەنی سیستمێکی رێکخراوەیی بــەئــەزمــوونــە و نــێــوخــۆش پتانسییەلێکی باشی لەباری رەهەندی فکری‌یەوە هەیە، پەیوەندی راستەوخۆی ئەم دوو الیەنە بە هۆی دۆخی دیکتاتۆری لە ئێران پێک نایه، هەر بۆیە فەزای سێهەم واتە فەزای مەجازی و سۆشیال مێدیا کە نوێنەرانی هــەردوو الی تێدایە دەتوانێ ببێتە ئاڵقەیەکی بەهێزی
کۆبوونه‌وه‌ی ئیعرتازیی مامۆستایانی سه‌قز له 2015دا
،،
دەکـــــــرێ ئــێــلــێــمــانــە س ــەرەکــی‌ی ــەک ــان ــی خ ــەب ــات ل ــە فــۆرمــی سێ‌کوچکەیەک‌دا کە بریتین لە :حیزب و هێزە سیاسی‌یەکان ،خەڵکی نێوخۆی رۆژهــەاڵت و کــوردی دیاسپۆرا کۆ بکەینەوە .خوێندنەوەی ئەزموونەکانی رابردوو پێمان دەڵێن کە ئەم سێ بەشە دەتوانن بە هەموو وردە جیاوازی‌یە فکری‌یەکانیان (بە هۆی ژینگەی سیاسی‌یانەوە) لەسەر هاوکێشە سیاسی‌یەکانی نێوخۆ شوێندانەر بن .هەرکاتێ ئەم سێ‌کوچکەیە هاوئاهەنگ بوون ،شوێندانەریی ئەم یەکڕیزی‌یەمان بەکردەوە لە نێوخۆی رۆژهەاڵت بینیوە و ناهاوئاهەنگی پاژەکانی ئەم سێ‌کوچکەیە لەگەڵ یەکتر، بۆتە هۆکاری تەریک‌کەوتنەوەی بزووتنەوەی نەتەوەیی لە رۆژهەاڵتی
ـ نەقۆستنەوەی هەلەکان: لــە مــێــژووی خەباتی گــەالنــی دنیادا لــەبــاری زەمــان ـی‌یــەوە ،شتێک هەیە کە وەک پنتی خاڵگۆڕانی نەتەوەکان سەیر دەکرێ .واتە لە کاتێکی تایبەت‌دا بە هۆی رووداوێــکــی تایبەت گــۆڕان و تەنانەت وەرچەرخانێک ساز دەبــێ کە دواجــار پاش هەموو ملمالنی‌یەک دەبێتە هۆی کوردستان ئەوەی کە رەوڕەوەی خەبات بکەوێتەوە ســەر رەوتـــی خــۆی و بــە شێوەیەکی دینامیکی درێــژە بە چاالکی‌یەکانی بدا، ئــەمــە واتــە کــەوتــنــەســەر رێــلــی راستەڕێی هۆی ئــەوە کە بــوون و حــزووری شاخ لە خەبات ،تەنانەت ئەگەر لە کورت‌ماوەش‌دا نێو شاردا بگاتە نزمترین ئاستی خۆی ،بۆیە سەرجەم ویست و داخوازی‌یەکانی خەبات لــە هــەر شوێنێ هــەر کاتێک هەست بەمە دەستەبەر نەبێ ،هەر ئەوەندە کە شۆکەکە بکا کە ئەوا خەریکە چەکەرەی حزوورێک وە بەژنی جوواڵنەوە کەوتووە دەسکەوتێکی سەرهەڵدەدا بێ‌سێ‌ودوو دەیقرتێنێ. گوتاری هاوبەش مانای ئەوە نییە کە ئەم گرینگە! بەاڵم گرینگ ئەوەیە یاریکەرەکانی بزووتنەوە واتە سێ‌کوچکەی خەبات هەلەکە هێز و الیەنانەی تووشی لەتبوون هاتوون بقۆزنەوە .لە کۆمەڵناسی سیاسی‌دا هەندێ یەکبگرنەوە ،مانای ئــەوە نییە رەخنەیان جار پێشهاتە و ئاڵوگۆڕە کۆمەاڵیەتی‌یەکانن سەبارەت بە سیاسەتەکانی یەکدی نەبێ، کە بــارودۆخــی سیاسی واڵتێک دەگــۆڕن .لە هەمبەر یەکدی نەوی بکێشن یان لەگەڵ بۆ بەدیهاتنی ئەم ئاڵوگۆڕە کۆمەاڵیەتی‌یە نێوخۆ هیچ جیاوازی‌یەکیان نەبێ...نا ...لە چەشنێ کاتالیزۆر پێویستە کە ببێتە هۆی راستی‌دا ئاراستەی ئەم گوتارە هاوبەشە هەاڵیسانی ئــاڵــوگــۆڕەکــە ،دەکـــرێ جەولە دەبـــــێ بــــگــــۆڕدرێ و رووی ق ــس ــەی لە و جموجۆڵی هێزی پێشمەرگە لەنێوخۆ «ئەویتر» بێ ...رووی لە دەسەاڵت بێ ...ئەم یان بۆنە جۆربەجۆرەکان یەکێک بن لەم گوتارە دەبێ لە سەر چەمک‌گەلی هاوبەشی سێ‌کوچکە خــۆی ســاغــکــاتــەوە و بتوانێ کاتالیزۆرانە. قورسایی و بارستایی ئــەم بزووتنەوەیە بەرز کاتەوە. ـ نەبوونی گوتارێکی هاوبەش
،،
گــەلــی کــــورد ل ــە رۆژهـــــــەاڵت هـ ــەر لە نێوەڕاستی حەفتاكانەوە كە قرمەی چەكی هێزی پێشمەرگە وەستاوە ،تووشی چەشنێک ناچاالکی بووە .كە دەڵێم وەستانی قرمەی چەك مەبەستم تەنیا خەباتی چەكداری نییە، بەڵكوو ئاماژەم بە نەبوونی گوتارێكە كە لە كۆتایی پەنجاكان تا نێوەڕاستی حەفتاكان گ ــوت ــاری زاڵ بـــوو بــەســەر كــۆمــەڵــگ ـه‌دا، گوتارێك كە تەنانەت تەواوی رەهەندەكانی
ـ بەدەستەوەنەگرتنی فەزای سۆشیال مێدیا کــۆنــتــڕۆڵــی رەوانــــی ئــەم فــەزایــە ،وەک چــوارچــێــوەیــەکــی ئــــازاد زۆر گــریــنــگ و کــاریــگــەرە .لــە راســت ـی‌دا دەکـــرێ قــایــل بە سێ فــەزای تایبەت بین :فــەزای نێوخۆی رۆژهــەاڵت ،فــەزای دەرەوەی واڵت(حیزبە ســیــاسـی‌یــەکــانــی کــوردســتــان و کــوردانــی تاراوگەنشین) و فــەزای مــەجــازی .دۆخی
پــەیــوەنــدی نێوانیان ،شوێنێک کــە هەموو الیــەک لێکتر گرێ دەدا ،هەر بۆیە ئەرکی بژاردەکانی کۆمەڵگه ئەوەیە کە لە رێی ئەم فەزایە حەولی پڕکردنەوەی کەلێنەکان بدا. ـ کــەلــکــوەرگــرتــن لــە وزەی میدیاکانی جیهانی یەکێک لــە بەهێزترین و کاریگەرترین مــیــکــانــیــزمــەکــان بــۆ بــە ئــامــانــج گەیشتنی دۆزی کورد ،بەجیهانی‌کردنی ئەم پرسەیە. ئەزموونی ئــەم چەند ساڵەی راب ــردوو لە باشوور و رۆژئاوا و باکوور نیشانیان داوە کە کورد بۆ ئەوەی بگاتە مەبەست پێویستە بـــــەردەوام پــرســەکــەی لــە نــێــو رێــکــخــراوە جــیــددی و نــێــونــەتــەوەیــیــەکــان ،هــەروەهــا میدیاکانی جیهان‌دا لە برەودا بێ تا بتوانێ بۆ هەنووکە و دواڕۆژ پاڵپشت و پشتیوان بۆخۆی مسۆگەر بکا. دیــارە بوونی میدیای جیددی خۆجێیی، داڕشتنی پالن و ستراتیژی بە بــەراوردی دەس ــک ــەوت و دەرکـــــەوت ،لۆجێستیک و پشتیوانی ماددی و ...ئەمانەش بۆ خەبات پێوستن ،بەاڵم تا ئەم خااڵنەی لە سەرەوە ئاماژەم پێکردن وەک الیەنی نەرم‌ئامێری رەچاو نەکرێن و ئەم سێ‌کوچکەیە نەبێتە ئەمری واقیع و هەمووان لە ژێر کەپرێکی هاوبەشدا نەبن ،دۆخی خەبات لە رۆژهەاڵت ناتوانێ لەم قەتیسماوی‌یە دەربازبێ!
رۆژنامەی
دوو حه‌وتووانه‌ی رۆژهه‌اڵت شیوەجۆ لە وێستگەیەکی دیکەی زەمەن‌دا شیوەجۆ گوندێکە بە قەدپاڵی شیو و دۆڵەکانی ناوچەی کاڵەشینی رەبەتەوە .گوندێکی بچوک کە بە چیا و دەوەن و لێڕەواری ئەو ناوچەیە پەرژین کراوه .بەاڵم لە مێژووی هاوچەر‌خ‌دا ناوی ئەو تاهیر قاسمی گوندە خنجیالنەیە پەرژینی لێڕەوار و چیاکانی بڕیوە و سێ جار ناوبانگی لە کوردستاندا دەنگی داوەتەوە. یەکەم وێستگەی دەرچوونی ناوبانگی شیوەجۆ بۆ ٣٦ساڵ لەو ه پێش دەگەڕێتەوە .ساڵی ١٣٥٩ی هەتاوی و لە گەرمەی هێرشی پاسدارانی کۆماری ئیسالمی بۆ سەر کوردستان و بەرگریی قارەمانانەی پێشمەرگە و خەڵک ،حیزبی دێموکراتی کوردستان بنکەی دەفتەری سیاسیی خۆی لە پەنا گوندی شیوەجۆ دامەزراند .لە شوێنێک بە ناوی دۆڵی رەزگەیان کە دواتر ناوبانگی «دۆڵی دێموکرات»ی وەرگــرت .رێبەریی حیزب لەوێوە فەرماندەیی بەرگریی قارەمانانەی پێشمەرگەی کوردستانی دەکرد .خانەخوێی و میوانداریی ئەو گوندە بە سامان هەژار بەاڵم بە دڵ دەوڵەمەندە لە دەفتەری سیاسیی حیزب ،بۆ ماوەی ٣ساڵ شیوەجۆی الی خەڵکی کوردستان و ئازادیخوازان کرد بە رووگەی ئــازادی .رۆژانە لە سەرانسەری کوردستان و ئێرانەوە پێشمەرگە ،خەڵکی ئاسایی ،کەسایەتیی جۆراوجۆر، رێبەرانی سیاسی و بە گشتی چین و توێژی جیاواز روویــان لە شیوەجۆ و لە دۆڵی دێموکرات دەکرد .لەوێ لەگەڵ رێبەرانی حیزبی دێموکراتی کوردستان و لە سەرووی هەموانەوە دوکتور عەبدوڕەحمانی قاسملوو دیداریان نوێ دەکردەوە ،باسیان لە چۆنیەتی کردنەوەی گرێ کوێرەکانی ژیان و خەبات دەکرد و لەسەر داهاتووی خەبات و چارەنووسی گەلی کورد پرسیار و راوێژیان دەکرد .خانەخوێی شیوەجۆ بۆ کۆنگرەی پێنجەمی حیزبی دێموکراتی کوردستان لە ساڵی ١٣٦٠ی هەتاوی ،زیاتر لە پێشوو ناوی ئەو گوندەی خستە نێو الپەڕەکانی مێژووی خەباتی کورد لە رۆژهەاڵتی کوردستان. بنکەی دەفتەری سیاسیی حیزب زیاتر لە سێ ساڵ لە شیوەجۆ نەمایەوە .سپای داگیرکەر بە هەموو شێوەیەک هێرشی خۆی بۆ سەر کوردستان درێژە دەدا .بوردومان و تۆپبارانی کوردستان رۆژانە مڵک و ماڵی خەڵکی دەسووتاند .حیزب ناچار بوو بنکەی سەرکردایەتیی خۆی لە بەرەکانی شەڕ دوور بخاتەوه .بــەاڵم ئەم ماوەیە بەس بوو بۆ ئــەوەی ناوی شیوەجۆ لە کوردستاندا ببێ بە ناوێکی ناسراو و ناوبانگی شیوەجۆ سنوور و کەوشەن تێپەڕێنێ. هەشت ساڵ لەوەپێش جارێکی دیکە ناوی شیوەجۆ کەوتەوە سەر زاران .ماوەیەکی زۆر بوو شیوەجۆ و شیوەجۆیەکانی کوردستان پێی پێشمەرگەیان لێ بڕابوو .سااڵنێک بوو کە خەڵکی نیشتمانپەروەر و پێشمەرگەخۆشەویستی ئەو دەڤەرە و باقی ناوچەکانی کوردستان بە تاسەی نو‌ی‌کردنەوەی دیدار لەگەڵ رۆڵەکانیان بوون .تا ساڵی ١٣٨٧ی هەتاوی حیزبی دێموکراتی کوردستان قۆناخێکی نوێی خەباتی دەست پێ کــردەوە .پێشمەرگەکانی ئەم حیزبە لەو ساڵەوە تا ئێستا پۆل پۆل سەردانی ناوچە جۆراوجۆرەکانی کوردستان دەکەن و لە ئامێزی خەڵک و نیشتمانی خۆیان دان .لە دووهەم ساڵی دەستپێکردنەوەی ئەم قۆناخەی خەبات‌دا بوو کە شەهید هەمزە سارتکەیی ،فەرماندەی بە وەجی دێموکرات بە پێشەنگایەتیی پۆلێک پێشمەرگە سەردانی شیوەجۆی کردەوە .له دۆڵی دێموکراتەوە ،لەو شوێنەی کە سەردەمانێک جێگای حەسانەوەی دوکتور قاسملووی رێبەر بوو ،بۆ کامێرای کوردکاناڵ دوا .لە په‌یامێک‌دا بۆ هاوسه‌نگه‌ره الوه‌کانی ،موژدەی دەستەمالن بوونەوەی پێشمەرگە و خەڵکی دا و وەفاداریی خۆی بە رێبازی رێبەرە مەزنە شەهیدەکەی ،دووپات کردەوه. باڵوبوونەوەی ئەو پەیامە لە شیوەجۆوە و لە رێی کوردکاناڵەوە ،جارێکی دیکە تینی لە دڵی رزگاریخوازان و خەڵکی کوردستان گەڕاندەوە. چەند رۆژ لــەوە پێش ،لەگەڵ هاتنی وەرزی پاییز ،جارێکی دیکە نــاوی شیوەجۆ سنوور و کەوشەنی تێپەڕ کردەوە .لێ ئەمجارە ئەگەرچی هۆکار بوونی بنکەی دەفتەری سیاسیی حیزب وەک قیبلەی ئازادی یان پەیامی دەسپێکردنەوەی قۆناخێکی نوێ لە الیەن فەرماندەیەکی پێشمەرگە لە دۆڵی دیموکراتەوە نەبوو بەاڵم نیشانە و هێما بۆ جۆرێکی دیکە لە خەبات و تێکۆشانی نەتەوەیی و هاوتەریب لەگەڵ شێوەکانی دیکەی خەبات بوو. تێکۆشانێک کە دەکرێ وەک یەکێک لە جۆرەکانی خەباتی مەدەنی و نەتەوەیی پێناسە بکرێ. ئەویش کرانەوەی قوتابخانەیەک بۆ منااڵنی ئەو گوندە لە الیەن پۆلێک لە خێرخوازانی نیشتمانپەرەوەر بوو. منااڵنی شیوەجۆ سەرەڕای ئەم ناوبانگەی گوندەکەیان و رەنگە هەر له‌بەر ئەو ناوبانگەش، هەتا چەند حەوتو لەوەپێش ،لە بوونی قوتابخانەیەکی رێک‌‌و‌پێک بۆ خویندن ،بێبەش بوون. تەنانەت ئەو ساڵۆن و بنکە و شوێنانەش کە حیزب لە دەوری ئاوایی و بۆ دانیشتوانی گوندەکەی بە جێ هێشتبوو ،لە الیەن سپای داگیرکەرەوە رووخێندران .قوتابیانی شیوەجۆ وەک منااڵنی زۆرێــک لە گوندە دوورەدەستەکانی کوردستان ،ناچار بــوون پۆلەکانی سەرەتایی خوێندن لە هۆدەیەکی کۆنی شێداردا تێپەڕ بکەن .بەاڵم دواجار بە هیممەتی پۆلێک لە پزیشکانی شاری مەهاباد و بە هاوکاریی خەڵکی گوندەکە ،قوتابخانەیەکی سێ ژوورە بۆ قوتابیان و هۆدەیەکیش بۆ حەسانەوەی مامۆستای قوتابخانە کرایەوە. خزمەتگوزاریی خێرخوازانە دەمێکە لە کوردستان هەیە بەاڵم تا چەند ساڵ لەوە پێشیش خێرخوازان خێری خۆیان زیاتر لە سازکردن یان نۆژەن‌کردنەوەی بنکە و شوێنە ئایینی‌یەکان تەرخان دەکــرد .لێ سااڵنێکە له‌گەڵ پەرەگرتنی بیری نەتەوەیی ،نیشتمانپەروەری و مرۆڤدۆستی لە الیەک و دیتنی ئەو هەموو ناعەداڵەتی و دواخستنەی بە سەر کوردستاندا سەپاوە ،خێرخوازی سنووری ئایینی تێپەڕاندوە .خێرخوازان بە سازکردنی قوتابخانە، دەرمانگا و دیکەی شوێنە خزمەتگوزاریە گشتی‌یەکان ،رواڵەتێکی نوێیان بە کاری خێرخوازی لە کوردستان داوە .لە راستی‌دا خێرخوازی ئاوێتەی نیشتمانپەروەری و مرۆڤدۆستی کراوە. ئەگەرچی هەوڵی خێرومەندانەی ئەوان بارتەقای ئەو هەموو بێ‌ئیمکاناتی‌یە لە کوردستان نییە بەاڵم بێگومان جێ‌پەنجەیان بە سەر ئاوەدانیی نیشتمان‌دا دیار و بەرچاوە. شیوەجۆ هەرچەند گوندێکی الپەڕە ،بەاڵم تاکە گوندی کوردستان و ناوچەکەش نییە کە لە خزمەتگوزاری‌یە سەرەتاییەکان بێبەش کراوە .دەسەاڵتی داگیرکەری تاران بەردەوام هەوڵ دەدا کەمترین ئیمکانات بۆ کوردستان دابین بکا و کەمترین یارمەتی بە پێشکەوتن لە کوردستان بدا .لە بەرامبەر ئەوەدا نیشتمانپەروەرانی کورد ،ئەوانەی دەستیان دەگاتە دەمیان ،هەوڵیان داوە لەم بارەوە دارێک لەسەر پەردووی الوازی بانی نیشتمان دابنێن .ئەوان هەر لە کردنەوەی بنکەی تەندروستی‌یەوە تا قوتابخانە و تا یارمەتی کۆکردنەوە بۆ خەڵکی هەژار و لێقەوماوی کورد لە رۆژهەاڵت و بەشەکانی دیکەی کوردستان ،بە خەمی خەڵکەوە چوون .شیوەجۆ بە هەر هۆیەک بۆ هەڵبژاردنی ئەم کارە خێرخوازی و خزمەتگوزاریە هەڵبژێردرابێ ،هێمایەکی دیکەیە بۆ پەرە گرتنی ئاستی خەمخۆریی نەتەوەیی خێرخوازانی نیشتمانپەوەری کورد و نیشانەیەکە بۆ پەرەگرتنی شێوەیەک لە خەباتی نەتەوەیی کە ئامانج و سەرکەوتنی خۆی لە پێشکەوتنی کوردستان ،بنەبڕکردنی نەخوێندەواری و تەیارکردنی مێشکی مناڵی کورد بە زانست و فێربوون ،دەبینێتەوه .ئامانجێک کە بیرهێنەرەوەی ئەو بەشە لە وەسیەتنامەی پێشەوای مەزنمانە کە روو بە نەتەوەکەی دەفەرموێ« :لێ‌گەڕێن منداڵه‌کانتان بخوێنن ،چونکه ره‌مزی پێگه‌یشتوویی و سه‌رکه‌وتن له خۆینده‌واری دایه .با له گه‌النی دیکه دوا نه‌که‌ون».
8
15ی ره‌زبه‌ری 6 _ 1395ی ئۆکتۆبری 2016
ژماره689:
رۆژنامەی
ناوچەیی
ریزبەندی‌یە سیاسی‌یەکان و داهاتووی مەسەلەی کورد لە سوریە بەرلە روودانی کوودتاکەی خالید حەسەنپوور مانگی ژووئــیــە /پووشپەڕی ئــەمــســاڵــی تــورکــیــە ،نــێــوانــی حــکــوومــەتــی ئــاکـه‌پــە لــە الیــه‌ک دەگـــەڵ ئەمریکا بە هۆکاری سەرەڕۆیی و سەربزێویه سیاسی‌یەکانی ئــەردۆغــان لە نــاوچــەدا و هــەم دەگــەڵ ئــورووپــا بە هۆی هەناردنی سێاڵوی پەنابەران بۆ ئەو قارەیە بــــەرەو ســاردی ـه‌کــی زۆر چ ــووب ــوو .کــەمــێــک پێش روودانی کوودتاکە پارلمانی ئاڵمان لە هەڵوێستێکی مێژوویی‌دا قەتلوعامی ١٩١٤ی ئەرمەنی‌یەکانی وەک ژێنوساید لەقەڵە م دا .ئەوەش پێوەندی ئاڵمان وەک دڵی ئورووپای دەگەڵ تورکیە گەیاندە جێگاێک کە کاتێک هەیئەتێکی وەزارەتی دەرەوەی ئاڵمان ویستی سەردانی پێرسۆنێلی واڵتەکەی لە ئینجرلیک بکا ،لە الیەن تورکیه‌وە رێگای پێ نەدرا.
،،
دەگەڵ ئـــەوەی خــەبــاتــی کــوردی رۆژئــــاوا لـــەدژی داعـــش و بــاقــی هێزە تــونــدئــاژۆ ئــیــســام ـی‌یــەکــان ،پێگه‌یه‌کی باشی سیاسی پــێ‌داون ،بــەاڵم دژایەتی سێ دەوڵەتی تورکیە ،ئێران و سوریه کە هەرسێکیشیان بە دوو جەمسەری ئەسڵی بڕیاربەدەست واتا رووسیە و ئەمریکاوە وەسڵن _ ئەگەر دژایەتی ئۆپۆزیسیۆنی ســوریــەشــی بخەینە ســەر – دەگــەیــنــە ئەو ئاکامە کە داهاتوو و چارەنووسی رۆژئاوا لەژێر تەم‌ومژ دایە
،،
کاتێک کوودتاکە رووی دا رۆژئ ــاوا بەگشتی و ئەمریکا بەتایبەتی یەکدابەدوو نەهاتنە سەرخەت بــەو ج ــورەی تورکیه دەیــهــەویــســت ،لــێـی‌گــەڕان کە کێشەکە بــە الیـ ـه‌ک‌دا بــکــەوێ و پــاشــان هەڵوێستی خۆیان دەربــڕی .ئــەوەش بە روونــی نیشانی دا کە ئەگەر رۆژئاوا بۆخۆی لە پشتی کوودتاکە نەبووبێ النــێــکــەم لـــەدژی نــەبــووە .کێشە و ناکۆکی‌یەکانی پێشوو دەگەڵ رۆژئاوا و شێوازی هەڵوێست گرتنیان لــەســەر کــوودتــاکــە بــوو بــە هــۆی ئــەو ه‌ی‌کــە داشــی سیاسیی تورکیه به‌رامبەر بە رۆژئــاوا بەگشتی و ئەمریکا بەتایبەتی سواربێ .ئەوە بوو کە ئەردۆغان لە وەرچەرخانێک‌دا دەراوی خۆی و حکوومەتەکەی بـه‌رامــبــەر بــە رووســیــە پــاکــردەوە و ،بــە ئەمریکای نیشان دا کە ئامادەگی مامەڵەی دەگەڵ رووسەکان لەسەر کەیسی سوریه هه‌یه. ئەو وەزعە ئەمریکای ناچار کرد بۆ ئەوەی تورکیه لە باوەشی رووسیە نەکەوێ و پارسەنگی هێز لە ســوریــەدا ئــەوەنــدەی دیکە بە ســوودی رووســیــە و ئەسەد نەشکێتەوە ،مل بۆ داواکـــاری چەند ساڵی رابردووی تورکیه سەبارەت بە لەشکرکێشی بۆ نێو خاکی سوریه و گرتنی جرابلۆس راکێشێ .تورکی ه بەو کــارەی دوو ئامانجی سەرەکی پێکا ،یەکەم بە حــزووری خــۆی لەسەر سنوورەکانی کوردستان، رێگای لکاندنی کانتۆنی عەفرین بە کۆبانی ئاستەنگ دەکات و لەو رێگایەوە پێش بە سازبوونی یه‌که‌یه‌کی جۆغرافیی کورد لە رۆژئاوا دەگرێ .دووهەم ئامانجی ئــەویــە کــە رۆڵ و دەوری یــەپــەگــە لــە هەوڵبەندی نیزامیی ئەمریکادا الواز بکا و ئەگەر بکرێ پێگه‌ی هەتا ئێستای لێ وەرگرێتەوە و خۆی ببێتە بەدیلی نیزامی و ئەو بۆشاییە پڕ بکاتەوە. دیاریکردنی جەمسەربەند ی‌یەکان لە سوریەدا لە الیه‌ک بەو هەمووە ئەکتەرە ناوچەیی و جیهانی‌یەوە دژوارە و لــە الی ـه‌کــی دیــکــەوە دژوارتـــــر ل ــەوەش ئــەویــە کــە جــەمــســەری ب ــااڵدەس ــت بــە ســەرنــجــدان بە بەرباڵویی رووب ــەری شــەڕ دەستنیشان بکرێ. ئەگەر هەموو الیەنەکانی ورد و درشتی شــەڕ لە خــــوارێ‌ڕا هــەتــا ســـەرێ ،لــە ئیسالمێ تــونــدئــاژۆڕا هەتا ئیسالمی میانەڕەو و هێزە عیلمانی‌یەکان ،کە هەرکامەیان راستەوخۆ و ناراستەخۆ بە جۆرێک بێ ئەوەی بیانهەوێ لە هەوڵبەند ی‌یه‌ک دان ،کۆکەینەوە و هــەڵــیــانــن ـه‌وێــریــن ،دەکــــرێ لــە دوو جــەمــســەری گەورەتری رووسیە و ئەمریکادا کۆیان بکەینەوە. بێ له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌و ه‌ی‌که قه‌یرانی سوریه بە چ ئاقارێکی دیکەدا لە داهاتوودا تێ‌دەپەرێ ،لە حاڵی حازردا ئەوەی شقڵ لە رەوتی رووداوەکانی سوریه دەدا ،سێ‌کوچکەی رووسیە ،ئێران و رێژیمی ئەس ەدن. ئــــەو ســێ‌کــوچــکــەیــە هــــەم لـــە رووی ئــامــانــجــە درێــژخــایــەنــەکــانــەوە و هـــەم لــە رووی تاکتیکی
سەرباز ی‌یەوە یەکانگیر و یەکپارچەن و لە مەیدانی کـــــردەوەدا وەک ی ــەک دەجــووڵــێــنــەوە .مــیــحــوەری ئەمریکا کــە لــە ک ــوردەک ــان ،تــورکــیـه و هێزەکانی ئۆپۆزیسیونی سوریە پێکدێ ،هەم لە رووی ئامانجە سیاسی و ئەجێنداکانەوە لێک دوورن و هــەم لە رووی ئامانجە سەرباز ی‌یەکانەوە ناتەبان .ئەمریکا نــە دەتــوانــێ بــە تـــەواوی لــەســەر کــوردەکــان و نە لەسەر تورکیه و نە لەسەر هێزەکانی ئۆپۆزیسیۆن – بەسەرنجدان بە تێوەگاڵنی ریزەکانی ئۆپۆزیسیۆن لە بناژۆیی ئیسالمی – حیسابێکی دوور و درێژ بکاتەوە .تورکیە و رۆژئــاوا هەرچەند بەرواڵەت لە جەمسەری ئەمریکا دان بەاڵم لە رووی بەرژەوەندی و ئەجێنداوە نــەک هــەر لێک دوورن تەنانەت دژی یەکتریشن .هێزە ئاما ڵ‌دێموکراتیکەکانی سوریەش بە هۆی پشتیوانی نەکردنیانەوە لە رابــروودا لە الیەن ئــەمــریــکــاوە و ســەرکــوتــی تــونــدی رێژیمی ئــەســەد، ریز ه‌کانیان تووشی گۆڕانکاریی ئیدئۆلۆژیکی بە سوودی بناژۆی ئیسالمی بوون ،بە جورێک کە نە دەتوانن بەسەر ریزەکانی خۆیان‌دا زاڵ بن و نە بۆیان دەکرێ ریزی خۆیان لە باقی الیەنە توندڕەوەکانی ئیسالمی جیابکەنەوە .رووسەکان هەر لەو کاتەدا کە لەسەر مێزی وتووێژ بۆ کۆتایی پێهێنان بە شەڕ دەگەڵ ئەمریکا دادەنیشن ،ئەفسەران و سەربازانی رێژیمی ئەسەد قاوغی تفەنگ و تۆپ و تەیارەکانیان پ ــڕ دەکـــــەن ل ــە تــەقــەمــەنــی و نــەخــشــەی شــوێــنــی داهــاتــووی شەڕ دەرێــژن .فێلێک کە رووســەکــان لە رەوتی قەیرانی ئۆکراینیش‌دا بــەردەوام کەڵکیان لێ وەرگرتوە .ئەوانە هەمووی بۆتە هۆی ئەو ی‌کە لە مەیدانی ک ــردەوەدا سێ‌کوچکەی رووس ،کۆماری ئیسالمی و ئەسەد ئیپتیکاری سەربازی و سیاسی لە سوریەدا بەدەستەوە بگرن. تێوەگاڵنی ریــزەکــانــی ئۆپۆزیسیۆنی ســوریــە لە بــنــاژۆیــی ئیسالمی و نیزیکی ئــەو هــێــزانــە دەگــەڵ بەرەی نوسرە و ئەڵقاعیدە ،لەسەر مێزی وتووێژی رووســیــە و ئەمریکاش‌دا گرفتی جیدی پێکهێناوە. لــە حــالــێـک‌دا ئەمریکا داوا لــە رووســیــە دەک ــات کە رێژیمی ئەسەد لەژێر گوشار بنێ کە ئۆپۆزیسیۆنی ئــامــا ڵ‌دێــمــوکــراتــیــکــی ســوریــە بــۆمــبــاران نــەکــات، رووسیەش مەرجی بۆ ئەمریکا ئەو ه‌یە کە دەبێ ئەو هێزانە سەفی خۆیان لە باقی هێزە توندئاژۆکان جیا کەنەوە .داوای ـه‌ک کە لە الیه‌ک لە الیەن ئەمریکاوە بەدیهاتنی دژوارە و هەم بۆتە بەهانەیه‌ک بەدەست رووسیە و ئــەســەدەوە کە شەڕەکە دژی دژبــەران بەبێ جیاوازی درێژە پێ‌بدەن. پێشبینی ئــەوەکــە قـه‌یــرانــی ســوریــە چــەنــد ساڵی دیکە دەکێشێ و بە چ ئاقارێکی دیکەدا تێ‌دەپەڕێ کارێکی دژوارە و لەوەش دژوارتر ئەو ه‌یە کە بزانین مەسەلەی کــوردی رۆژئ ــاوا کە ئێستا ناوچه‌یه‌کی خۆبەڕێوەبەری هەیە ،لەو دوو جەمسەربەدند ی‌یە بنەڕەتی‌یه‌دا چ حیسابێکی بۆ دەکرێ؟ دەگەڵ ئەوەی خەباتی کوردی رۆژئاوا لەدژی داعش و باقی هێزە توندئاژۆ ئیسالمی‌یەکان ،پێگه‌یه‌کی باشی سیاسی پێ‌داون ،بەاڵم دژایەتی سێ دەوڵەتی تورکیە ،ئێران و ســوریـه کــە هەرسێکیشیان بــە دوو جەمسەری ئەسڵی بڕیاربەدەست واتــا رووســیــە و ئەمریکاوە وەسڵن _ ئەگەر دژایەتی ئۆپۆزیسیۆنی سوریەشی بخەینە سەر – دەگەینە ئەو ئاکامە کە داهاتوو و چارەنووسی رۆژئاوا لەژێر تە م‌ومژ دایە. سیناریۆی یەکەم ئەویە کە بــەرەی رووســیــە لە داهــاتــووی ســوریــەدا بــااڵدەســت بــێ .لــە حالەتێکی ئــەوتــۆدا رووســیــە نــاچــارە کــە بــەرژەوەنــدیــی دوو شەریکە ئەسڵی‌یەکەی واتا ئێران و رێژیمی ئەسەد سەبارەت بە مەسەلەی کورد لەو واڵتە وەبەرچاو بگرێ .سیناریۆی دووهەم ئەویە کە بەرەی ئەمریکا بــااڵدەســت بــێ ،هــەم دیسان ناتوانێ بەرژەوەندیی تــورکــیــە و ئــۆپــۆزیــســیــۆنــی ســوریــە س ــەب ــارەت بە مافەکانی کورد لە سوریە نادیدە بگرێ .سیناریۆی سێهەم ئەویە کە دوو جەمسەرە ئەسڵی‌یه‌کەی شەڕ واتــا ئەمریکا و رووس لەسەر داهــاتــووی سوریە رێکبکەون ،کە لە حاڵەتێکی ئــەوتــۆش‌دا سەبارەت بە مافەکانی کورد شتێک ناگۆرێ بەڵکوو لەوانەیە دوورەدیــمــەنــەکــە خەراپتریش بــێ .بــەو مانایە الی تەرازووی دژەکورد و مافەکانی بە کەوتنەسەریەکی دژبــەرانــی کــورد قورستر دەبــێ .تەنیا دەمێنێتەوە سیناریۆی درێ ــژەی شــەڕی نێوخۆیی و نەبوونی ئیستقرار .لە حالەتێکی ئــەوتــۆدا بە هــۆی ئەوی‌کە کــوردەکــان لەسەر ئــەرزی واقیح هێزیکی تۆکمە و کاریگەرن ،پێویستە خۆیان بە جۆرێک رێک بخەن کە لە رووی سیستمی پلۆرالیستی‌یەوە بۆ ئیدارەی خۆیان وێنه‌یه‌کی بــاش پێشانی جیهانیان بــدەن و بەجۆرێک دیکۆراسیۆنی سیاسی‌یەکەیان دەستکاری بــکــەن کــە خــۆیــان لــە بــازنــەی ئەمنییەتی ناوچەیی دەربهێنن و دەرگاکانی دیپلۆماسی جیهانی بەسەر خۆیان‌دا بکەنەوە.
رەوتی ئیسالمی سیاسی و رێکخراوە گرینگەکانی لە ئێران‌دا(بەشی هه‌شته‌م) حەسەن حاتەمی دوکتور عەلیی شەریعەتی١ عەلیی مەزینانی یا شەریعەتی بیرمەندێکی ئیسالمی شوڕشگێڕ بوو کە بە قسەکردن ،کتێب‌نووسین و وتارەکانی ،کاریگەریی زۆری لە تێئۆریزەکردنی ئیسالمی سیاسی لەنێو رووناکبیران و خوێندەواران و زانستگاییەکان و توێژی مام‌ناوەندیی‌دا هەبوو .لە بارەی شەریعەتی‌دا ،بەو جۆرە نووسراوە :نووسەر، کۆمەڵناس ،مێژووناس و لێکۆلەری دینی خەڵکی ئێران .لە تێکۆشەران و چاالکانی مەزهەبی و سیاسی لە داڕێژەرانی بیری شۆڕشی ئیسالمی لە ئێران بوو .شەریعەتی لە ئەدەبیاتی هاوچەرخ(ی ئێران)دا ،بە مامۆستا(معلم)ی شەهید ناوی دەبرێ. ویکی پێدیا-عەلیی شەریعەتی لە گوندی «کاهەک» سەربە شاری سەبزەواری خوراسان لە ساڵی )١٩٣٣(١٣١٢ لەدایک بوو .الی باوکی محەممەد تەقی شەریعەتی وانە ئیسالمی‌یەکان فێرببوو .باوکی کە روحانی بوو ،بە قەولی عەبدولعلی بازرگان :مزگەوتی هەڵنەبژارد و لە رێگای خومس و زەکات ژیانی نەکرد .ئەو لە ئیدارەی فێرکردن و بارهێنان دامەزرا و مامۆستای قوتابخانە بوو .لە مەشهەد شوێنێکی بەناوی کانوونی حەقایقی ئیسالمی دامەزراند .ئەو کەسێکی دیکەی بەناوی مامۆستا تاهیری ئەحمەدزادە ،لەو ناوەندە لەگەڵ بوو. عەلیی شەریعەتی کە تاقانە بوو ،لەسەر ئیسالمی سیاسی لە ئێران کاری کرد و کارێگەری دانا .مەسعوود و مەجیدی ئەحمەدزادە کۆرەکانی تاهیر لە دامەزرێنەرانی رێکخراوی چریکە فیداییەکان و پەرویزی پوویانیش، هەموویان پەروەردەی کانوونی حەقایق بوون .شەریعەتی کە ٤٤ساڵی تەمەن کرد ،پتر لە ١٠٠کتێب و نووسراوەی هەبوو .ئەو حوسێنییەی ئیرشادی کردە گەورەترین پێگەی خۆی و الوەکانی تێدا سازمان دا. گرووپی جۆراوجۆری پێک هێنا ،بەتایبەتی جەختی لەسەر کاری شانۆیی دەکرد .میر حوسێنی مووسوی و محەممەد عەلی نەجەفی دەرهێنەری سریالی سەربەداران ،لە قوتابی‌یەکانی شەریعەتی بوون .ئەو سێ هەزار خوێندکاری لەو حوسێنییەدا ،ناونووس کردبوو. عبدالعلی بازرگان ،مصاحبە با تلویزیون پرتو نور-شەریعەتی لە کاتی خوێندن و لە ردەکانی قوتابی و خوێندکاری‌دا ،زۆر زیرەک بوو .بۆیە دوای تەواو کردنی لیسانسی ئەدەبیات لە زانستگای مەشهەد ،لە زانستگای سۆربۆنی فەڕانسە لە - ١٩٥٩بورسی پێدرا و لە ١٩٦٤دوکتورای وەرگرتوە .هەرچەند سەبارەت بە رەشتەی بڕوانامەکەی قسەی جۆراوجۆر هەیە؛ عینوانی فەرمی بڕوانامەکەی «مێژووی ئیسالمی لە سەدەی نێوەڕاست» ە .بەاڵم باڵیوێزخانەی ئێران لە پاریس ،بڕوانامەکەی وەک دوکتورا لە ئەدەبیات بە فەرمی ناسیوە. ویکی پێدیا-شەریعەتی یەکێک لە پشتیوانەکانی بزووتنەوەی خۆماڵی کردنی نەوت کردبوو و لە رێکخراوی نیهزەتی خوداپەرستانی سوسیالیست‌دا ئەندام بوو .لەگەڵ بەرهەمەکانی فرانتیس فانوون و سارتر ئاشنا بوو .پشتیوانی لە بزووتنەوەی ئازادیخوازی ئەلجەزایر کرد و تێیدا زۆر چاالک بوو .لە چاالکی‌یەکانی ئەلجەزایری‌یەکان لە فەڕانسە بەشدار بوو .ئەو لە زانستگای سۆربۆن هاوپولی هەواری بومدین بوو؛ کە بوو بە دووهەمین سەرکۆماری ئەلجەزایر .ئەو چەند کتێبی فڕانتیس فانوون و ژان پۆل سارتری تەرجەمە کردووە .ئەندامی کۆنفێدراسیونی خوێندکاران لە دەرەوەی واڵت و یەکێک لە دامەزرێنەرانی نێهزەتی ئازادیی ئێران لەوێ بوو. نووسین و قسە نوێیەکانی لەسەر ئیسالمی شیعەی عەلەوی کە مەسەلەکانی رۆژ و کێشەکانی هەژاری و بێدەرتانی خەڵکی باس دەکرد و رێگاچارەی خەبات بە دژی سەرەڕۆیی باس دەکرد ،هەوڵی دا و بیرێکی نوێی بەرهەم هێنا .لەگەڵ شیعەی سەفەوی-کە لە حەوزەکانی عیلمیە‌دا ،برەوی هەبوو ،-بە سوونەتی دەزانی و موخالیفی بوو .ژیان و تێکۆشانی شەریعەتی لە الیەن موافیقان و موخالیفانی بە کەسێکی چەند رەهەندی دەناسرێ. عەبدولعەلیی بازرگان دەڵێ :هەموو پێیان وایە شەریعەتی کەسایەتی‌یەکی سیاسی ،یا دژی رێژیمی شا بوو .بەاڵم پتر لە سەرەڕۆیی حکوومەتی ،دژی سەرەڕۆیی دینی ،دژی سەرەڕۆیی حەوزەیی و دژی دواکەوتوویی بوو .قسەیەکی بەناوبانگی شەریعەتی ئەوەیە کە :ژمارەیەک لەو ئاغایانە ،دەستێکیان بۆ وەرگرتن و دەستێکیان بۆ ماچ کردن هەیە .ئەو تەبلیغی ئیسالمی بێ‌روحانییەتیشی دەکرد .و بە دوکانێکی دەزانی بۆ ئەوان .بۆیە دژایەتیی توندیان دەکرد .میسباحی یەزدی ،شێخ مورتەزای جەزایری ،سەید قاسمی ئیسالمی لە دژبەرە توندەکانی شەریعەتی بوون .ئەوان و هاوبیرانیان هەوڵیان دا لە مەرجەعەکانی شیعە دژی شەریعەتی فتوا وەرگرن .شەریعەتیان بە سونی ،وەهابی و ...دەشوبهاند .ئەوان ناوی ناحەزیان بۆ حوسێنییەی ئیرشاد بە کار دێنا .ساواکیش بە غه‌نیمەتی دەزانی کە شەریعەتی لە الیەن روحانی‌یەکانەوە تەکفیر دەکرێ. حەسەنی یووسفی ئیشکەوەری -کە پێشتر روحانی بوو ،-دەڵێ :شەریعەتی یەکێک لە بیرمەندانی جیهانی ئیسالم بوو .ئەو لەپێش‌دا ،بڕوای بە شۆڕشی فەرهەنگی هەبوو .کتێبەکانی ئەو تیڕاژی میلیۆنیان هەبوو. رسانەی سبز ایران-دوکتور عەباسی میالنی-مامۆستای زانستگای ستەنفۆردی ئەمریکا ،-سەبارەت بە شەریعەتی دەڵێ: بێشک روحانییەت لە ساڵی ١٩٦٢دا دەیزانی ئەگەر نەتوانێ چینی مام‌ناوەندی و خوێندوار بۆ الی جۆرێک لە بیروڕای مەزهەبی راکێشێ ،یاریی ه سیاسی‌یەکەی دۆڕاندوە .شەریعەتی ئەو کارەی بۆ کردن .بەاڵم هەر دیتیان هێرش بۆ روحانی‌یەکان دەکا ،خەریکی پیالن‌گێڕی بەدژی بوون .ساواکیش هەر ئەو کارەی کرد .هەتا جێگایەکی تەحەموولی کرد و بە دژی چەپەکان کەڵکی لێ وەرگرت .بەاڵم دوایی بەکردەوە بۆی دەرکەوت کە موجاهدینی خەڵق پەروەردە دەکا ،زیندانی کرد .د .میالنی پێی وایە :ئەکبری گەنجی نووسراوەیەکی زۆر گرینگی رەخنەیی لەسەر شەریعەتی نووسیوە .میالنی ،شەریعەتی بە بنیاتنەری «فرهنگ شهادت» دەزانێ، کە بەداخەوە ئێستاش بوونی هەیە. صدای آمریکا ،برنامەی افق ،علی شریعتی ،اسالم سیاسی و اسالم بدون روحانیت-.شەریعەتی کە لە ساڵی ١٣٤٣دا ،هاتەوە ئێران ،لە سنووری تورکیە و ئێران گیرا و ماوەی چوار مانگ لە «قزل قلعە» زیندانی کرا .پاشان هەرچەند بڕوانامەی بااڵی خویندنی هەبوو ،بۆ مامۆستای چوارەمی سەرەتایی لە گوندێکی دەرووبەری مەشهەد دامەزرا .چونکە دامودەزگای دەوڵەتی بەتایبەتی ساواک سەرەتا هەوڵیان دەدا عەلیی شەریعەتی زۆر لە پەراوێزدا بێ .بەاڵم دواتر لە زانستگای مەشهەد بوو بە مامۆستا. شەریعەتی لە ساڵی ١٣٤٨ی هەتاوی چــووە حوسێنییەی ئیرشادی تــاران و لە سوخەنرانی و شێکردنەوە و نووسینەکانی لەسەر ئیسالمی عەلەوی و تێکەاڵوکردنی لەگەڵ بەشی ئابووریی سوسیالیستی، سەرنجی توێژی خوێندەواری رادەکێشا. دوکتور عەلیی شەریعەتی لەگەڵ خانمێکی هاوپۆلی بە ناوی پوورانی شەریعەت رەزەوی ژیانی هاوبەشی پێک هێنابوو .برایەکی پووران بە ناوی مێهدی شەریعەت رەزەوی ناسراو بە ئازەر لە خوڵقاندنی رۆژی خوێندکار‌دا ،گیانی لێ ئەستێندرا .پــووران یارمەتیدەرێکی باشی شەریعەتی لە تێکۆشانەکانی‌دا بوو. شەریعەتی سەبارەت بە ئازەری شەریعەت وتبووی :ئەگەر ناچارییەک بۆ زیندوومانەوەم نەبوایە ،خۆم لە بەرانبەر زانستگا ئاور تێبەر دەدا ،ئەو جێگایەی کە ٢٢ساڵ پێشتر ئازەری ئێمە لە ئاوری بیدادی‌دا ،سوتا و ئەویان لەپێش پێی نیکسۆن[ جێگری سەرکۆماری ئەوکاتی ()١٩٥٣ ،١٣٣٢ئەمریکا]دا ،قوربانی کرد. ویکی پێدیا ،مجموع آثار شمارە -١با مخاطب های آشنا (وصیت نامە)-د .عەلیی شەریعەتی ئیسالح‌گەرێکی دینی بوو کە ویستی وانەکانی مەزهەبی شیعە بەرۆژ بکا و لەگەڵ شێوەیەک مۆدێرنیتەی رەخنەیی تێکەاڵوی کا .ئەو ویستی عەزا و ماتەمین و لەخۆدان بۆ رووداوی کەربال و فەرهەنگی نەوحەخوانی بۆ شیکردنەوەی مێژووی بەرگری لە بەرانبەر زۆرداری و سەرەڕۆیی بەرێ. ئەوە بۆچوون و کردەوی باوکیشی بوو.
9
ناوچەیی
15ی ره‌زبه‌ری 6 _ 1395ی ئۆکتۆبری 2016
ژماره689 :
قەیرانی سوری ه لە بازنەی هاوکێشە ناوچەیی و جیهانی‌یەکان‌دا!
رەزا محەممەدئەمینی
شەڕ و بۆمبارانی خەڵکی ئاسایی و کاولکاری لە سوری ه و بەتایبەت لە گەورەترین شـــاری ئ ــەو واڵتــــە ،شــاری حەڵەب بەردەوامە و تەنیا لە ماوەی ١٠رۆژی رابردوودا بــەهــۆی بــۆمــبــارانــی فــرۆکــە جەنگی‌یەکانی رووســیــە و ت ــۆپ و م ــووش ــەک بــارانــی هێزەکانی سوریه ،زیاتر لە ٥٠٠کەس کوژراو و ١٧٠٠ کــەســیــش ب ــری ــن ــدار بـ ــوون. ئه‌مریکا و هاوپەیمانەکانی زۆر بە توندی رەخنەیان لە هێرشەکانی سەر رۆژهەاڵتی ئەو شارە گرتوە و رووسیە و سوریه‌یان بە کۆمەڵکوژی و جینایەتی دژ بە مرۆڤایەتی تاوانبار کردوە .لەو بەینەدا تەنیا نەخۆشخانەی گەورەی ئــەو بەشە لە شــار کە هەتا چەند رۆژ لەمەوبەر چاالک بـــــوو ،لـــە هــێــرشــی بــۆمــبــە بۆشکەیی و هێشووی‌یەکانی فرۆکەکانی «ئەسەدــ پۆتین» لە ئەمان‌دا نەماو بۆردومان کــرا و پەکی ک ــەوت .بەپێی هـــەمـــوو ک ــۆن ــوان ــس ــی ــۆن و رێککەوتنە نێودەوڵەتی‌یەکان، نــەخــوشــخــانــەکــان دەبـــێ لە هێرش و پــەالمــاری جەنگی پارێزراو بن؛ بەاڵم وادیــارە لــە شــــەڕی ســـوریـــه‌دا هیچ شوێن و جێگایەک ،تەنانەت نەخۆشخانە و پەناگەی ژن و منداڵەکانیشلە هێرشی فرۆکەکان پارێزراو نین. پینج ساڵ پاش سەرهەڵدانی شـــەڕی خــوێــنــاوی ســوری ـ ه ،ئـــــەو قــــەیــــرانــــە ئــێــســتــا وەک کـــەاڵفـــێـــکـــی ئـــاڵـــۆز وگرێ‌کوێرەیەکی لێهاتووە کــــە چــــارەســــەری‌یــــەکــــەی هــــەتــــا دێ ئـــەســـتـــەم‌تـــر دەبــــــێ .رەنـــگـــە ئـــەگـــەر لە پ ــاش «ب ــەه ــاری عــەڕەبــی» بــەشــار ئــەســەد کــە ســەر بە کــەمــیــنــەی عــەلــەوی‌یــەکــانــە لــەگــەڵ حــیــزبــەکــەی وازی ــان لـــە دەســـــــەاڵت هــێــنــابــایــە، یــان بە شێوەیەکی هێمنانە لـــــەگـــــەڵ نـــــارازی‌یـــــەکـــــان کردبایە، هەڵسووکەوتیان نەک هەر ئەو واڵتە تووشی ئــــەو شــــەڕ و ک ــوش ــت ــار و کاولکاری‌یە نەدەبوو ،بەلکوو ئـــەگـــەری ئـــــەوەش هــەبــوو خەڵک چاوپۆشیان لە کردەوە قیزه‌ونەکانی بەشار و حافز ئ ــەس ــەدی بــابــی لــە م ــاوەی دەسەاڵتدارییان‌دا کردبایە و سوریه بە ئاقارێکی دیکەدا ڕۆیشتبا. تەنانەت لە ساڵی ٢٠١٣ش کــــە هـــێـــزەکـــانـــی بـــەشـــار ئ ــەس ــەد زۆر ب ـێ‌بــەزەیــانــە شــارۆچــکــەی»غــووتــە»یــان لــــــە نــــیــــزیــــک دەمـ ــێـ ــشـ ــق بــۆمــبــارانــی شیمیایی کــرد و بــە هــــەزاران کەسیان لە خەڵکی بێ‌تاوانیان کوشت، باشترین هەل بۆ ئه‌مریکا و هاوپەیمانەکانی رەخسا ،بە کەمترین تێچووی سیاسیی و نیزامی‌یەوە ،بەشار لەسەر کار الدەن و رێژیمێک بێننە ســەر کــار کــە نوێنەرایەتی هــەمــوو پێکهاتە نەتەوەیی و ئــایــیــن ـی‌یــەکــانــی ک ــردب ــا. ئ ــەو کـــات ،واتـــە ســێ ســاڵ لەمەوبەر ،لە الیەک داعش و دەستە و تاقمە تێرۆڕیستی‌یە
ئیسالمی‌یە تەکفیری‌یەکان جێگە و پێگەیەکی ئەوتۆیان لــە ســـوریـــه‌دا نــەبــوو و لە الیەکی دیکەش رووسەکان بــەکــردەوە نەهاتبوونە نێو قــەیــرانــەکــە و لــەڕاســتــی‌دا رێژیمی بەشار ئەسەد تەنیا لە الیەن کۆماری ئیسالمی و تاقمی حیزبوڵالی لوبنانەوە پــشــتــیــوانــی بــــەکــــردەوەی لێ‌دەکرا .بەاڵم ئیستراتێژی نــــــــــاڕوون وه ــەڵ ــوێ ــس ــت ــی پاسیڤی ئەوکاتی ئه‌مریکا و هاوپەیمانەکانی لە بەرانبەر ئــەو قــەیــرانــەدا ،ئــەو هەلەی بــۆ ئــەســەد رەخــســانــد هەتا بــە هــاوکــاری هەمەالیەنەی کــۆمــاری ئیسالمی و دواتــر رووســەکــان جــێ پێی خۆی پتەوتر بکات. جگە لە کوژران و بریندار بوونی ســەدان هــەزار کەس
کۆماری ئیسالمی لە لوبنان و سوریه‌را دەسپێدەکات و بە هەموو هێزەوە پشتیوانی لە مانەوەی بەشارئەسەد لە دەسەاڵت‌دا دەکەن. دەوڵەتی تورکیەش کە هەر لــە ســەرەتــای سەرهەڵدانی قەیرانی ســوری ـه‌وە ،بــەدژی بــەشــار ئــەســەد هەڵوێستی گــرتــوە ،وێــرای هــاوکــاری و پشتیوانی لــە نــەیــارانــی ئەو رێــژیــمــە و پــڕ چــەکــکــردنــی ب ــەن ــاو ئــەرتــەشــی ئــــازادی ســوری ـه و دەســتــە و تاقمە ئــیــســام ـی‌یــەکــان ،بەتەمایە پشتێنەیەکی ئەمنییەتی لە خاکی سوریه‌دا دامەزرێنی. وادیارە تورکیە بەنیازە هەتا کێشەی سوریه بە الیــەک‌دا نــــەکــــەوێ ،پــاشــەکــشــە بە هێزەکانی لەو واڵتەدا نه‌کات. دیــارە بوونی ئەو هێزانە لە
هــاوکــێــشــەکــەدا هــەیــانــبــوە، زی ــات ــر ل ــە ه ــەم ــوو کــاتــێــک رووخانی ئەو رێژیمەی بۆ ئه‌مریکا و هاوپەیمانەکانی ئەستەم و دژوار کردۆتەوە. هەر لەو ماوەیەدا شەڕە قسە و گــرژیــی و ئــاڵــۆزی‌یــەکــی بـێ‌وێــنــە لــە نــێــوان ئه‌مریکا هــاوپــەیــمــانــەکــانــی لــەگــەڵ رووسیە لە پێوەندی لەگەڵ هــێــرش و بــۆمــبــارانــی سەر شــــــاری حــــەڵــــەب هــاتــۆتــە ئـــــــــــاراوە ،بـــــە چــەشــنــێــک لـــە وتـــەبـــێـــژی وەزارەتـــــــی دەرەوەی رووســــەکــــان، ماری‌یا ساخارۆڤا رایگەیاند، هێرشی لەم‌چەشنە(هێرشی هاوپەیمانەکانی) ئامریکاو رەنگە ئاڵوگۆڕی بنەرەتیی مــەتــرس ـی‌دار ،نــەک هــەر لە سوریه بەڵکوو لە تــەواوی نــاوچــەکــەدا پێک بێنێ .لەو
،،
راستە تورکیە و کۆماری ئیسالمیی ئێران لە کێشە و شەڕی سوریه‌دا لە دوو بەرەی جیاوازدان و هەر یەک لەوان سیاسەت و ئیستراتێژی خۆیان هەیە ،بەاڵم هەر دوو رژیم لەسەر رۆژئاوای کوردستان و دژایەتی و بەربەرەکانی لەگەڵ هەر چەشنە قەوارەیەکی کوردی لە هەر کام لە شێوەکانی(ئۆتۆنۆمی ،فێدێڕاڵی و سەربەخۆیی) هاودەنگ و هاوڕان و ئامادەن لەسەر ئەو خاڵە هاوبەشە ،تەنازول بۆ یەکتر لە سەرهەموو ناکۆکی‌یەکانیان بکەن
،،
لـــە خــەڵــکــی ئــــەو واڵتـــــە و ماڵوێرانی و ئــاوارە بوونی میلیۆنان کــەســی دیــکــە کە بــۆتــە قــەیــرانــێــکــی مــرۆیــی و دراوســـێـــکـــانـــی ســوریــ ه و واڵتــانــی ئــورووپــایــی بە خــۆیــەوە ســەرقــاڵ کــردووە، ئـــــەو واڵتــــــە ئــێــســتــا بــۆتــە مــەیــدانــی تــەراتــێــنــی زلهێزە ناوچەیی و جیهانی‌یەکان .لە ئاستی ناوچەیی‌دا کۆماری ئیسالمی و دەوڵەتی تورکیە، دوو یاریکەری سەرەکین کە حــزووری بەکردەوەیان لەو شــەڕ و قــەیــرانــەدا هــەیــە و هەرکام لەو دوو حکوومەتە، سیاسەت و ئیستراتێژی و ن ئامانجی تایبەت بە خۆیا جێبەجێ بکەن. کـــــــۆمـــــــاری ئ ــی ــس ــام ــی خوازیاری مانەوەی بەشار ئــەســەد لــەســەر دەســەاڵتــە و لــەو پــێــنــاوەش‌دا جگە لە هاوکاریی مــاددی و ناردنی چەک و چۆڵی پێشکەوتوو، بە هەزاران بسیج و پاسدار ســپــا و شــیــعــەی پاکستانی و ئــەفــغــانــی رەوانـــــەی ئــەو واڵتــە کــردوە و شانبەشانی هێزەکانی بەشار ئەسەد لە بەرەکانی شەڕدان .بەرپرسە نــیــزام ـی‌یــەکــانــی رێ ــژی ــم بە راشــــکــــاوی رای ــگ ــەی ــان ــدوە کــە «پــەرێــزی ئەمنییەتی»
ســوریـه هەرچەند تێچووی ئابووری و نیزامی زۆری بۆ تورکیە بەدواوە دەبێ ،بەاڵم گرینگی تایبەتی خۆی هەیە بۆ ئیستراتێژی سیاسی ئەو واڵتــە لە سوریه و بەگشتی لە ناوچەکەدا. راستە تورکیە و کۆماری ئیسالمیی ئــێــران لــە کێشە و شــەڕی ســوریـه‌دا لە دوو بـــەرەی ج ــی ــاوازدان و هەر یــــەک لـــــەوان ســیــاســەت و ئیستراتێژی خــۆیــان هەیە، بەاڵم هەر دوو رژیم لەسەر رۆژئــــــاوای ک ــوردس ــت ــان و دژایـــەتـــی و بــەربــەرەکــانــی لــــــەگــــــەڵ هـــــــەر چ ــەش ــن ــە قەوارەیەکی کوردی لە هەر کام لە شێوەکانی(ئۆتۆنۆمی، فــێــدێــڕاڵــی و ســەربــەخــۆیــی) هــــاودەنــــگ و هـــــــاوڕان و ئــامــادەن لــەســەر ئــەو خاڵە هـــاوبـــەشـــە ،تــــەنــــازول بۆ یـــەکـــتـــر لــــە ســـەرهـــەمـــوو ناکۆکی‌یەکانیان بکەن. لـــــە پــــێــــوەنــــدی لـــەگـــەڵ زلــهــێــزە جیهانی‌یەکانیش‌دا جــێــی ئــامــاژەیــە ی ــەک ســاڵ پــــــاش دەســــتــــێــــوەردانــــی راستەوخۆی رووسەکان لە شــەڕی سوریه‌دا و لێدان و بۆردومانی نەیارانی ئەسەد و ئـــەو ڕۆڵــــە ســەرەکــی‌یــە لـــە گ ــۆڕی ــن ــی هــاوســەنــگــی
پــێــوەنــدی‌یــەدا رووســەکــان رێــکــکــەوتــنــی دابــــەزانــــدن و کەم کردنەوەی پلۆتۆنییۆمی زەخیرەکراویان کە لە ساڵی ٢٠٠٠دا ل ــەگ ــەڵ ئـه‌مــریــکــا مــۆر کــردبــوو ،هەڵپەسێراو راگەیاند .هەڵپەساردنی ئەو ئیستراتێژیکە، رێککەوتنە دەتــــوانــــی گــرێــکــی دیــکــەی کــــی‌بــــەرکــــێــــی نـــــاوەکـــــی لێبکەوێتەوە. ئه‌مریکا و هاوپەیمانەکانی بـــــــاش لـــــــەو راســــتــــی‌یــــە گەیشتوون ،بە هاتنە کایەی بەهێزی رووســەکــان لەژێر ن ــاوی شــەڕ لــەگــەڵ داعــەش و تێرۆڕیزم و لە راستی‌دا شــەر بۆ پاراستنی رێژیمی بەشارئەسەد وەک دواپێگەی ئـــەو زلــهــێــزە ل ــە دەریــــای نـــاوەڕاســـت‌دا ،ئــیــدی ئــەوان ئەو دەرفەت و دەرەتانەیان نــــەمــــاوە کــــە بــــە زەبـــــری هێز ،راســتــەوخــۆ بۆخۆیان رێژیمی ســـەرەڕۆی بەشار لــەســەرکــار الدەن .چونکە دەزانن لە ئەگەری بەکردەوە کردنی وەهــا سناریۆیەک و لێکەوتنەوەی هــەر چەشنە رووبـــــەڕوو بــوونــەوەیــەکــی سەربازی‌دا ،بڵێسەی ئاگری شــەڕی سوریه دەتــوانــی بە ه ــەم ــوو الیـــــەک‌دا تــەشــەنــە بستێنێ و «شەڕە قسە» بکاتە
«شەڕی گەرم» و ئەمنی‌یەت و ئاشتی و ئاسایشی جیهان تــــووشــــی مــەتــرســی‌یــەکــی قەرەبوونەکراوە بکات. بــــەوحــــاڵــــەش هــــــەروەک پێشتر ب ــاس‌ک ــرا و دیـــارە، رەوتی شەڕ و رووداوەکــان وهـــاوســـەنـــگـــی ه ــێ ــزەک ــان ل ــە دوای دەســتــێــوەردانــی رووســــەکــــان لـــە قــەیــرانــی ســــوریــــه‌دا بـــــەالی بــــەرەی رووس و ئێران و سوریه‌دا شکاوەتەوە .ئەسەد کە هەتا ساڵێک لەمەوبەر ،سەرەڕای پــشــتــیــوانــی هــەمــەالیــەنــەی کــــۆمــــاری ئ ــی ــس ــام ــی ،لــە الیــەن نــەیــارانـی‌یــەوە تەنگی پــێــهــەڵ‌چــنــدرابــوو ،ئێستا لە بەرەکانی شــەڕدا بااڵدەستە و بەتایبەت لە شاری حەڵەب کــە دەســبــەســەرداگــرتــنــی بۆ هەموو الیەنەکانی شەڕ زۆر گرینگە ،لــە پــێــشــڕوەی‌دایــە. ئــەو راســتــی‌‌یــە بــۆ ئه‌مریکا و ه ــاوپ ــەی ــم ــان ــەک ــان ــی ،بە تــــورکــــەکــــانــــیــــشــــەوە کــە هــەزیــنــەیــەکــی زۆریـــــان بۆ ســــازکــــردن ورێــکــخــســتــنــی دەس ــت ــە و تــاقــمــە میلیشیا ئیسالمی‌یەکانی وەک ئەحرار شــامــی و ســوپــای سوڵتان مـــوراد و...ســـــەرف ک ــردوە، زۆر نــاخــۆشــە؛ بـــەاڵم لــەو قــەیــرانــەدا ئ ــەوان ،بەتایبەت ئه‌مریکا وەک واڵتــێــک کە خۆی بە پارێزەری سەرەکی ئ ــاس ــای ــش و ئــەمــن ـی‌یــەتــی جیهان دەزانێ ناچارن ،باجی ســیــاســەتــی هــەڵــەی خــۆیــان لــە ســێ ســاڵ لــەمــەوبــەر لە ســـوریـــه‌دا بــــدەن و لــەگــەڵ رووســەکــان هەرچۆنێک بێ بە ریگا چارەیەکی هاوبەش ئــەگــەر بــکــرێ ،بــە تێچووی کەم‌تر بگەن. دیـــــارە هــەرچــۆنــێــک بێ دەبــێ زلهێزەکان پێش بەو کــوشــتــار و کــاولــکــاری‌یــە بــگــرن ک ــە هــەرئــێــســتــا لــەو واڵتە لێکترازاو هەڵتەکاوەدا بەرێوەدەچی .ئەو کارەساتە مــــرۆیــــیــــەی کــــە خــەریــکــە تەنانەت زلهێزەکانیش بەگژ یــــەک‌دا دەدا ،سەلمێنەری ئەو راستی‌یەشە کە ریشەی ناکۆکی و ناتەبایی لە سوری ه و لە رۆژهەاڵتی نێوەڕاست‌دا دەگ ــەرێ ــت ــەوە بــۆ ســتــەم و سیستیمی کۆلۆنیاڵی پیش شــــەڕی یــەکــەمــی جــیــهــانــی و شـــێـــوەی دابــەشــکــرانــی ئــەو واڵتــانــە لــە دوای ئــەو شــــــەڕە و دامــــەزرانــــدنــــی بـــــێ‌ســـــەرەوبـــــەرەی چــەنــد دەوڵــەتــێــکــی دەســـکـــرد کە هیچ بنەمایەکی نەتەوەیی و ئایینی تێیدا رەچاو نەکراوە. هــەر بۆیەشە هــەتــا نــەتــەوە ژێردەستەکان و پەیڕەوانی دین و مەزهەبە جیاوازەکان، بە مــاف و ئازادی‌یەکانیان نەگەن؛ هەتا رێژیمە سەرەڕۆ و دیکتاتۆڕەکان دەرەتــانــی دەســـتـــێـــوەردان و ئــــاژاوە نـــانـــەوەیـــان ل ــە بــەرتــەســک نەکرێتەوە و هەوسار نەکرێن و هــەتــا بــەیــەکــەوە ژیــانــی ئاشتی‌یانە و بــەدوور بوون لە دەمارگرژیی و نەفرەتی نەتەوەیی و ئایینی ،لە دڵی کۆمەاڵنی خەڵکی رۆژهەاڵتی نێوەڕاست‌دا چەکەرە نەکات؛ ئەگەری زۆری هەیە قەیران و رووداوە تاڵەکانی سوریه، لە واڵتانی دیکەی باکووری ئــه‌ف ــری ــق ــا و رۆژهــــەاڵتــــی نێوەڕاست‌دا دووپات بێتەوە.
رۆژنامەی روانینی دەرەکی
کاتی دەستپێکی پرۆسەیەکی نوێی ئاشتی لە نێوان تورکی ه و کوردەکان هاتووە واشینگتۆن پۆست – ئەسڵی ئایدین تاسباش وەرگێڕان :کەماڵ حەسەنپوور جۆکێک هەیە کە دەڵێ :لە کوردێک کە چاوەڕوانی ئیعدام‌کران بوو دەپرسن دوایین ئاواتت چیە؟ لە جواب دا دەڵێ :چاوم بە دایکم بکەوێ .پاشان لە تورکەکە هەمان پرسیار دەکەن و ئەویش لە جواب دا دەڵێ :کوردەکە چاوی بە دایکی نەکەوێ. ئەوە کۆکراوەی روانگەی هەنووکەیی تورکیه‌یە بەرامبەر بە باکووری سوریه. له‌م دواییانه‌‌دا برێت مەکگۆرک ،نێردواری تایبەتی سەرۆک‌کۆمار ئۆباما لەسەر پرسی داعش ،لە نیویۆرک کەوتە بەر تانەی سەرۆک‌کۆمار رەجەب تەیب ئەردۆغان لەبەر سەردانەکەی لە مانگی فێوریە‌دا بۆ کۆبانی لە سوریه ،سەمبۆلی هەرە بەرچای خۆڕاگری کوردان بەرامبەر بە دەوڵەتی ئیسالمی .مەکگۆرک خەاڵتێکی لە الیەن شەرڤانە کوردەکانەوە، کە ئەردۆغان بە تێرۆریستیان دەزانێ ،پێ بەخشرا. کاتێک کە ئەرۆغان دەیهەویست [ لە هۆڵەکە] دەرکەوێ بە مەکگۆرکی گوت‹ :دووپاتی نەکەیتەوە!› کێبەرکێی نێوان کورد و تورک هەندێ جار بە قازانجی واشینگتۆن بووە ،هەر ئەو کێبەرکێ‌یە تورکیه‌ی بۆ شەڕ بە دژی داعش و کوردەکانی بۆ ئامانجی بوێرانە وەک گرتنەوەی مۆڵگەی بە هێزی جیهادیه‌کان ل ه گرێ سپی و مونبیج هان دا .کوردەکانی سوری ه هاوپەیمانێکی کاریگەری ویالیەتە یەکگرتووەکان بوون لە جەنگی دژی دەوڵەتی ئیسالمی و دەورێکی سەرەکی لە هێرشی چاوەڕوانکراوی سەر پێتەختی دەولەتی ئیسالمی لە رەققە دەگێڕن. بەاڵم لە ماوەی ساڵی رابردوودا ،بۆ هاوکاری لەگەڵ کوردانی سوری ه بەبێ گیروگرفت ساز کردن لە الیەن ئانکاراوە، واشینگتۆن تا رادەیەکی زۆر چاوی لە هەمبەر خراپتر بوونی بارودۆخی کوردەکان لە تورکی ه نووقاندووە .بەاڵم ئەو بااڵنس راگرتنە ئاستەمە ،ناتوانێ تا ماوەیەکی زۆر درێژەی هەبێ .بەبێ جۆرێک مامەڵە لە نێوان کورد و تورک ،زۆری پێ‌ناچێ کە ئەو بەشە لە ئۆپۆزیسیۆنی سوریەی ئەوبەری سنوور کە تورکیه‌ی لە پشتە لەگەڵ هێزە کوردی‌یەکانی کە ویالیەتە یەکگرتووەکان پشتیوانیان دەکا تووشی شەڕ و پێکدادان دەبن .لە جیاتی «مودیرییەت» کردنی ئەو دۆخە ناسکە وا باشترە بەڕێوەبەریی ئۆباما ماوەی دەسەاڵتداریی خۆی بەکار بێنێ تا ئەردۆغان بۆ دەستپێکردنی پرۆسەی ئاشتی لەگەڵ کوردەکان هان بدا. پرسی کورد چیتر ناتوانێ لە چوارچێوەی سنوری هیچ کام لە واڵتان‌دا چارەسەر بکرێ ،ئەوەی لە تورکی ه دەگوزەرێ بە وه هەیە و بە شێوەیەکی ئاڵۆز پەیوەندی بە هاوکێشەی سوریه پێچەوانەشەوە .کە وابوو شتەکە مەسەلەیەکی دژەتێرۆریستی ساکار نیە ،هەروەها پشتیوانی‌یەکی بەهێز بۆ جوواڵنەوەی کوردی لە نێوخۆی تورکیه بوونی هەیە. ئەردۆغان راست دەکا کاتێک دەڵێ کوردەکانی سوری ه و نەیارانی کورد لە تورکی ه بەیەکەوە پەیوەندییان هەیە. پەکەکە(پارتی کرێکارانی کوردستان) براگەورەی بەهێزی کوردەکانی سوریه‌یە و دەیان ساڵە بەدژی تورکی ه دەجەنگێ. ئەردۆغان هەروەها حەقیەتی لە هەڵمەتی توندوتیژی پەکەکە لە نێو تورکی ه سکااڵ بکا ،پاش کۆتایی کوتوبڕی گفتوگۆی ئاشتی لە ساڵی رابردوودا ،تووندوتیژی‌یەکان خەراپتر بوون و رێژەی قوربانی‌یەکان بە شێوەیەکی بەرچاو زیادیان کردووە .بەاڵم بە لەبەرچاو گرتنی رێژەی سەرهەڵدانەکە ،وەاڵمی بەزەبری سوپای تورکی ه ناتوانی براوە بێ و تەنیا دەبێتە هۆی زیاتر بوونی ناڕەزایەتی لە نێو جیلی داهاتووی الوانی کورد‌دا، ئەویش یەکگرتوویی درێژخایەنی تورکی ه دەخاتە مەترسی‌‌یەوە. هەر چەشنە سازانێک لە نێوان تورکی ه و کوردەکان دەبێتە هۆی هێور بوونەوەی سەرهەڵدانەکە لە نێوخۆی تورکیه؛ کە تائێستا بۆتە هۆی گیان لەدەستدانی هەزاران کەس و پۆتانسییەلی ئەوەی هەیە کە هاوپەیمانێکی گرینگی ناتۆ ناسەقامگیر بکا. تورکەکان دەبێ فکری مەزن و درێژخایەن بکەنەوە .لە جیاتی بە شێوەیەکی نۆستالژیک ناوی سوڵتانەکانی عوسمانی لە سەر پرد و تونێلەکان بنێن و برەو بە ناسیۆنالیزمی تورکی بدەن، رێبەرانی تورک دەبێ وەک نەوەی شیاوی هێزێکی ئیمپێراتوریی هەڵسوکەوت بکەن .ئەوە بە مانای دەستهەڵگرتن لە شەیدایی مالیخولیایی دژی کوردانی سوری ه و دەستپێکردنی وتووێژ لە نێوخۆیە .فەرمانبەرێکی پێشووی تورک جارێکیان بە منی گوت: ‹لە درێژخایەن‌دا تورکی ه یا بچوک یا گەورە دەبێتەوە› .ئەوەی دواتر دەبێتە کارێکی ئەمپێراتوریەتی .بۆ ئەو کارە رێبەرانی تورک دەبوو ببنە فریشتەی پارێزەری کوردان لە ناوچەکەدا و پشتیوانیی دەوڵەتێکی کوردی دۆست لە سوری ه بکەن. لە کۆتایی‌دا ،مەسەلەی دێموکراسی لە تورکیه‌یە ،کە وێدەچێ هەموو کەس لە رۆژئاوا لێی بێ‌هیوا بووبێ .مەسەلەی کورد هه‌میشە مەحەکی چۆنایەتیی دێموکراسی لە تورکی ه بە شێوەیەکی گشتی بووە کە کاریگەری لەسەر هەموو شتێک لە ئازادی رادەربڕین‌ڕا بگرە تا هەڵبژاردنەکان هەبووە .پاش کۆتایی وتووێژی ئاشتی لەگەڵ کوردە یاخیبووەکان ساڵی رابردوو ،دێموکراسی تورکی ه رۆژ لەگەڵ رۆژ کزتر بووە. دوڵەتی تورکیه لەو دواییانە‌دا دەستی کردووە بە البردنی شارەدارەکانی هەڵبژێراو و هەر ئێستا پارێزبەندی لەسەر نوێنەرانی کورد لە ئانکارا هەڵگرتووە ،ئەوە نیشانەیەکە کە ئەوان ده‌یانهەوێ لە چەند مانگی داهاتوودا دەستبەسەریان بکەن. وا وێدەچێ کلیلەی وەرسوڕانی سەرەڕۆیی ئەردۆغان و پاراستنی دەسکەوتە ناسکەکانی سوری ه بە نێو دووبارە دەستپێکردنەوەی پرۆسەی ئاشتی لەگەڵ کوردان‌دا تێپەڕ دەبێ.
10
15ی ره‌زبه‌ری 6 _ 1395ی ئۆکتۆبری 2016
ژماره689:
رۆژنامەی
روانین
پەیمانی پیرۆز
ئاوڕێک لە ژیان و خەباتی تێکۆشەر ئەحمەد بادیکان(پادگانی)
مه‌نووچێهر پووردڵ لە کتێبی بە‌نرخی مێژووی کوردەکانی ئیمپراتۆری عوسمانی (دوکتور جەلیلی جەلیل)دا ئاماژە بە پەیمانێک کراوە بە ناوی پەیمانی پیرۆز! رووداوێکی گرینگ کە کەم وا هەبووە نەتەوەی کورد بە خۆیەوە ببینێ .پەیمانێک کە بە سەرپەرشتی و کارزانی ئەمیر بەدرخان، میری بۆتان لە نێوان میرانی ناوچەکانی بۆتان ،وان ،هەکاری ،مووش ،خێزان ،سه‌عره‌د، ی ئه‌رده‌اڵن ل ه ئێرانش پەیماننامەکە قارس ،موسڵ و ...واژۆ دەکرێ .تەنانەت میرنشین واژۆ دەکات تا بۆ هەموو الیەک دەرکەوێ کە بەدرخان مەبەستی سازدانی واڵتێکی سەربەخۆیە و البردنی سنوورە دەسکردەکانی کوردستانە لە نێوان ئێران و عوسمانی‌دا. واتە لەنێوبردنی ناکۆکی نێوان میرنشینەکان و دواجار یەکڕیزی ماڵی کورد .بۆیە لێکۆڵەرە بیانی‌یەکانیش ئەم حکوومەتە بەم دەستەواژەیە تاریف دەکەنsemi-independent : emirateکە گوزارە لە حکوومەتێکی نیوەسەربەخۆ دەکا کە بە تەعبیری ئەمڕۆیی وەک بوونێکی دیفاکتۆیی سەلمێندرابوو. سەرکردەیەکی کورد دووسەد ساڵ لەمەوبەر -لە بیرەوە بۆ کردەوە -هەنگاوی نا بۆ سەربەخۆیی کوردستان و لە بەرامبەر زلهێزەکانی ئەو سەردەمه‌‌دا واتە دوو ئیمپراتۆری عوسمانی و ئێران‌دا راوەستا ،بەتایبەتی عوسمانی‌یەکان کە بەهێزترین دەوڵەتی سەردەم بوون .لێرەدا مەبەست تاووتوێی ئەم پەیماننامەیە نییە و تەنیا دەمەوێ لە یەک رستەدا ئاماژە بە مەبەستی سەرەکیی پەیمانی پیرۆز بکەم کە دوو سەدە لەوەپێش رێبەرێکی کورد لە رێگای رێککەوتن و یەکگرتن لەگەڵ الیەنەکانی‌تر ،لە قالبی پەیمانی پیرۆزدا حەولی سەربەخۆیی واڵتی خۆی دا ،بێگومان ئەوەش کە ناوی پیرۆز بۆ پەیمانەکە دیاریکراوە دەگەڕێتەوە سەر گرینگیی ئەم رێککەوتنە ،چونک ه هەروەک هەموو الیەک دەزانن ئەوە دەقە ئایینی‌یەکانن کە وەک تێکستێکی پیرۆز ناوزەد دەکرێن ،کەچی میری بۆتان و هاوپەیمانەکانی ئەم پەیمانە تا ئاستی پیرۆز‌بوون هەڵدەکێشن چونک ه خاک و نەتەوەیان بەالوە پیرۆز بوو. *** لە مێژووی کۆن و سەردەمی ئێستاش‌دا هەندێ جار گوێبیسی هەندێ وشە و دەستەواژەی پەیوەندیدار بە چەمکی سازان دەبین کە بۆ ئەوە دەبن هەڵوێستەیان لەسەر بکەین :پەیمان ،عەهد ،پەیماننامە ،رێککەوتن ،رێککەوتننامە ،ئیتیفاق ،تەوافوق و ...کە زیاتر لە نێوان هێز و الیەنە سیاسی‌یەکان (لێرەدا مەبەست هێزەکانی نێوخۆیە) واژۆ دەکرێ. لە یەکەم روانین‌دا سەرجەم ئەم وشانە بەدەر لە ناوەرۆکیان هەستێکی ئەرێنیمان پێ دەبەخشن و المان وایە ئاکامەکەیان دەبێتە هۆی چەشنێک ئارامی و سەقامگیری بۆ واڵت، بەاڵم کە لە نێوەرۆکی پەیمان و رێککەوتنەکان ورد دەبیەوە ئەم هەست بەئارامی جێگای خۆی دەدا بە دڵەڕاوکێ و ناسەقامگیری ،بۆ؟
هەر چەشنە رێککەوتنێکی سیاسی کە لە بارودۆخێکی تایبەت‌دا پێکدێ دەبێ بە بێ هیچ ئەمالوئەوالیەک دەبێ بەردەنگی سەرەکیی وردی ئاگاداری دۆخی نێوخۆ بێ و رێککەوتنەکە الیەنی دەرەکی ،الیەنی بەرامبەر یان بە واتایەک ئەویتر بێ .ناکرێ پەیمان ببەستی و بەردەنگەکەت الیەنی ژوورەکی بێ ،دیارە مەبەست ئەوە نییە کە قەول و قەراری نێوخۆیی وەک بنەما و پره‌نسیپی نێوان واژۆکەرانی رێککەوتنەکە چاوپۆشی لێ بکرێ و پشتگوێ بخرێ ،نا ...بەڵکوو لەگەڵ ئەوەدا کە ئەم پرنسیپانە دەپارێزرێن ئاخرجار رووی دەقی رێککەوتنەکە دەبێ بەرامبەرت بێ .خاڵی مەترسیدار ئەم چەشنە رێککەوتنانە ئەوەیە کە لەبری ئەوەی بەردەنگی سەرەکی ،الیەنی دەرەکی بێ بەردەنگەکەی رێک الیەنی ژوورەکی‌یە! کەچی لە الیەکی‌ترەوە رێککەوتنی الیەنی بەرامبەری کورد لە سەرجەم قۆناغەکانی پڕۆسەی رێککەوتن‌دا تەواو و بێ‌ئەمالوئەوال رووی دەمی لە کوردە .رێککەوتنی حیزب و الیەنە سیاسی‌یەکانی کوردستانی چ لە ئاستی حیزبەکانی هەر پارچەیەک وەک بەرە یان هەر چوار پارچەی کوردستان لەم ساتەوەختەدا نەک هەر کارێکی ئەرێنی‌یە ،بەڵکوو پێویستی‌یەکی مێژووییە .ئەگەر مەبەست بەرژەوەندیی نەتەوەیی بێ و مەبەست یەكالبوونەوەی کۆنە حساباتی الیەنەکان نەبێ ،ناکرێ و نابێ هیچ هێز و الیەنێک پەراوێز و پشت گوێ بخرێن ،نابێ لەبری دڵگەرمی خەڵک ببێتە هۆی دڵەڕاوکێ، نابێ لەبری یەکڕیزی ببێتە هۆی لێکترازان ،نابێ کاردانەوەی سەلبی بە دوای خۆیدا بێنێ و ...ئەوەی ئێمە ئەمڕۆ لەسەر عەرزی واقێع دەیبینین سیلەی چاوی رێککەوتنەکان لەبری بەرژەوندی نەتەوەیی ،رووی لە بەرژەوەندی حیزبی‌یە .ئەگەر وەک نموونە باس بکەم کۆنگرەی نەتەوەیی کوردستان کە دەکرا وەک دەرفەتێکی لەبار کەلکی لێوەرگیرێ زیاتر بوو بە هۆی گۆڕەپانی باڵ باڵێنی دوو الیەنی سەرەکی کوردی. ئه‌و ه چه‌ندین ساڵ ه هه‌موو الیه‌نه‌کان ،سه‌رجه‌م حیزبه‌کان بانگه‌شه‌ی یه‌کڕیزی، هاوپه‌یمانی ،رێککه‌وتن و ...ده‌که‌ن و بێگومان ده‌رئه‌نجام ه ئه‌رێنی و پۆزیتیڤه‌کانی ل ه که‌س شاراو ه نیی ه که‌چی له‌سه‌ر ئه‌رزی واقیع نایات ه دی .دیار ه حاشا ل ه جیاوازیی پێکهاته‌یی و فکریی الیه‌ن ه سیاسی‌یه‌کان ناکرێ و ئه‌م ه خۆی ل ه خۆیدا ده‌بێ وه‌ک پلۆرالیزمێکی سیاسی سه‌یر بکرێ به‌اڵم ده‌کرێ هه‌ر به‌م جیاوازییانه‌و ه حه‌ولی ئه‌و ه بدرێ لێکتر نیزیک و نیزیکتر ببینه‌و ه و دواجار ل ه ژێر چه‌تر و به‌ره‌یه‌کی هاوبه‌ش کۆبینه‌وه .بۆیە ئێمەی کورد پێویستیمان بە واژۆکردنی پەیمانێکی پیرۆز هەیە تەنانەت ئەگەر بە قەڵەم و کاغەزیش نەکرێ لە رووی ئەخالقی و نەتەوەییەوە ئەرکدارین چاومان بەسەر یەکەوە بێ!
بــۆ بـه‌چــۆک داهێنانی پێشمه‌رگه، هەیاس کاردۆ س ــوپ ــای نــه‌ی ــار پــه‌ن ــای بــــرد ه ب ـه‌ر ســێ هــێــزی« :ت ــرس» و «خـ ـه‌و» و «برسییه‌تی» .سێ‌کوچکه‌ی پاڵپشتی نه‌یار ک ه ئاوازه‌ی خۆڕاگریی پێشمه‌رگه‌یان بیستبوو ،له‌و هه‌ڵمه‌ته‌دا بڕیاری یه‌کگرتنیان دا. «تــرس» ک ه لەمێژ بــوو هێزی خــۆی له‌سه‌ر سوپای دژ تاقی کردبۆوه ،ب ه زه‌رد ه خه‌نده‌یه‌که‌و ه قه‌ولی دا وا به‌دڵ و ده‌روونی هێزی پێشمه‌رگه‌دا بچێت ه خوار ک ه کڵۆلێ بکا و هه‌ر له یه‌که‌م په‌المار‌دا په‌کی بخا« .خه‌و» ب ه تێڕادیوی له‌قودره‌ت و هه‌یبه‌تی خــۆی مه‌سه‌له‌که‌ی زۆر ب ه سووکی گــرت و گوتی :هیچ نیه، مادام منتان ده‌گه‌ڵم خه‌می هیچ مه‌خۆن .شه‌رت ه دان ه به دانه‌ی پێشمه‌رگ ه له دنیای وشیاری بتارێنم و بیانخه‌مه نێو گێژاوی بێ‌خه‌به‌ری‌یه‌وه« .برسییه‌تی» به‌اڵم ل ه هه‌ر دووکیان تێڕادیوتر و ل ه خۆباییتر قسه‌ی کرد و وای نیشان دا ک ه هێزی ئه‌و ب ه ته‌نیا بۆ په‌ک‌خستنی توانای پێشمه‌رگ ه به‌سه .هێزی دژ ،دڵخۆش ل ه پاڵپشتیی ئه‌و سێ دیارد ه چاره‌نووس‌سازه‌ی مه‌یدانی شه‌ڕ خۆی رێک خست و هه‌وای سڕینه‌وه‌ی ناوی پێشمه‌رگه‌ی که‌وت ه سه‌ری .ته‌پڵی شه‌ڕ لێدرا و ده‌نگی شه‌یپووری وه‌ڕێکه‌وتوانی مه‌یدانی مه‌رگ و ژیان گوێی ئاسمانی که‌ڕ کرد .کاتێک هێزی پـه‌المــارده‌ر ب ه پاڵپشتیی سێ‌کوچکه‌ی نه‌گبه‌تی خۆی گه‌یاند ه مه‌یدانی خۆ تاقی کردنه‌و ه و بانگی شه‌ڕی دا ،خۆی ل ه به‌رانبه‌ر کێوی «وره« و «ئیمان» و ئازایه‌تی»ی پێشمه‌رگه‌دا دیته‌وه .ب ه دیتنی ئه‌و سێ شاسواره‌ی مه‌یدانی شه‌ڕ ،سێ‌کوچکه‌ی پشتیوانی نه‌یار سه‌ریان داخست و پاشه‌وپاش گه‌ڕانه‌وه .به گه‌ڕانه‌وه‌ی ئه‌وان ،سوپای هێرشبه‌ریش خۆی نه‌گرت و سه‌ری بۆ ئیمان و وره و ئازایه‌تیی پێشمه‌رگ ه نه‌وی کرد. ویستم فێری ده‌رسی فیداکاری و له‌خۆبوردوویی و ئازایه‌تی بم .گه‌ڕام و سۆراغی مامۆستای چاک و قوتابخانه‌ی به‌ناوبانگ و کتێبی بایه‌خدارم کرد .پرسیم و ناونیشانی جۆراوجۆرم په‌یدا کردن .شوێن و بنک ه و بنیات و قوتابخانه و فێرگ ه و زانستگای جۆربه‌جۆرم تاقی کردنه‌و ه و له‌الی هه‌رکامیان شتێک فیر بووم. به‌اڵم مخابن هیچکام له‌وان ه نه‌یانتوانی ئاواتی من وه‌دی بێنن و ده‌گه‌ڵ مانای راستینی فیداکاری و له‌خۆبوردوویی و ئازایه‌تی ئاشنام بکه‌ن .له درێژه‌ی گه‌ڕان و به‌دواداچوونم‌دا سه‌ره‌نجام گه‌یشتم ه «پیری دنیا دیده« و مه‌به‌ستی خۆم بۆ باس کرد .پیری بیرمه‌ند زوو ل ه مه‌به‌ست گه‌یشت و زۆر زووتریش فێری کردم روو ل ه کوێ بکه‌م .ئه‌و پێی گوتم« :رۆڵ ه ئه‌وه‌ی تۆ لێی ده‌گه‌ڕیی مه‌نزڵ و مه‌ته‌رێزی له‌به‌رزایی ئه‌و چیا سه‌رکه‌شانه‌ی ه و ئه‌گه‌ر ده‌خۆت راده‌بینی و وره‌ی سه‌رکه‌وتنت هه‌ی ه رامه‌وه‌ست ه و بۆی سه‌رکه‌وه .ته‌نیا پێشمه‌رگه‌ی ه ده‌توانێ فێری ده‌رسی فیداکاری و له‌خۆبوردوویی و ئازایه‌تیت بکا» .ب ه بیستنی ناوی پێشمه‌رگ ه پشوویه‌کم هاته‌و ه به‌رخۆ و ده‌ستی پیرم ماچ کرد و به‌ره‌و لووتکه ملی هه‌ورازم گرته به‌ر. ***
ئه‌حمه‌د پادگانی به‌شداری ئه‌مجاره‌ی «مێژووی زیندوو» ل ه بنه‌ماڵه‌یه‌کی کرێکار و هه‌ژاری شاری مه‌ریوان ل ه دایک بووە« .ب ه بیرم د‌یت ک ه ساڵی ١٣٤٥دایکم ده‌ستی گرتم و بردمی بۆ ماڵه‌کانی خوالێخۆشبوو «ره‌حیم نیکجو» ک ه له‌ناوه‌ندی شار هه‌لکه‌تبوو ،ده‌وڵه‌ت به‌کرێی گرتبوو بۆ مه‌درسه .گوتیان ئه‌م ه «دبستان فرح»ه .له‌و ساله‌دا نێردرام ه به‌رخوێندن .مه‌رحوومی باوکم مه‌عده‌ن به‌ردی هه‌بوو وات ـه به‌ردکه‌ن بــوو .مه‌عده‌نه‌ک ه له که‌نار جــاده‌ی مه‌ریوان – زرێبار هه‌ڵکه‌وتبوو ک ه به«کلکه‌وه‌سانه« به‌ناوبانگ ه ل ه مه‌ریوان. هه‌رچه‌ند من ته‌مه‌نم به‌و ه نه‌گه‌یشتبوو ک ه کار بکه‌م ،به‌اڵم ب ه هۆی ناله‌باریی وه‌زعی ئابووری و هه‌ژاری هاوینان ک ه مه‌دره‌س ه داده‌خرا ده‌بوو له‌وێ کار بکه‌م« .»...ئه‌حمه‌د بادیکان» ک ه له‌نێو هاوسه‌نگه‌ر و دۆستانی پێشمه‌رگه‌ی‌دا ب ه ئه‌حمه‌د پادگانی ناوبانگی رۆیشتو ه و هه‌ر به‌ڕاستیش وه‌ک پادگانێکی پڕ ل ه چه‌کی ئیمان و ور ه و خۆڕاگری حیسابی بۆ ده‌کــرا ،یه‌ک ل ه هه‌زاران تیکۆشه‌ری مه‌یدانی ئازادیی گه‌له‌که‌یه‌تی ک ه ب ه ئێسک و پێستی‌یه‌و ه ه ـه‌ژاری و چه‌وسانه‌وه‌ی هه‌ست پێ کــردو ه و هه‌ر بۆیه‌ش دواتر ک ه توانای خه‌باتی ده‌خۆی‌دا شک بردو ه لێی رانه‌وه‌ستاوه. ئەو سەرەتا ئاوای دەست پێکرد« :له‌و کاته‌دا من ک ه ئه‌ندام یان الیه‌نگری هیچ ریکخراوه‌یه‌ک نه‌بووم ،له‌گه‌ڵ ٢هاوڕێی ئه‌و سه‌رده‌مه‌م کانونی الوانی بێکار(کانون جوانان بیکار)مان پێک هێنا و ٣ژمار ه بالوکراوه‌مان له‌پێوندیی ب ه الوانی بێکار نووسی و باڵومان کرده‌وه .له‌و کاته‌دا زیاتر له ٤٠که‌س له‌و کانوونه‌دا ناونووسیان کرد ،ئه‌و کانوون ه ئامانجی ئه‌و ه بوو ک ه کار و پیش ه
بۆ الوانی بێکار بدۆزیته‌وه» .دواتر بە له‌به‌رچاو گرتنی ناسیاوی و دۆستایه‌تی‌یه‌ک ک ه ده‌گ ـه‌ڵ به‌شێک ل ه چاالکانی «یه‌کیه‌تیی جووتیاران»( دواتر بوو ب ه کۆمه‌ڵه) هه‌یبوو خۆی گه‌یاند ه الی ئـه‌وان و بڕیاری خه‌بات ب ه دژی رێژیمی س ـه‌ره‌ڕۆی کۆماری ئیسالمی دا .هه‌ر له‌و ماوه‌یه‌دا گه‌اڵڵه‌ی چه‌ک‌کردنی شاره‌بانیی مه‌ریوانی داڕشت و ب ه هاوکاریی دۆستانی له‌یه‌که‌یتی جووتیاران خۆی گه‌یانده‌و ه نێو شار و ده‌ستی به‌سه‌ر ئه‌و بنکه‌ی ه داگرت. کاک ئه‌حمه‌دی پادگانی ب ه نیازی به‌شدار‌بوون له بزووتنه‌وه‌ی دژی نابه‌رانبه‌ریی چینایه‌تی ده‌ستی به‌خه‌بات کرد و هاوکات ئه‌شقی رزگــاریــی گه‌ل ه بنده‌سته‌که‌شی به‌ربینگی پێ گرتبوو. پــاش مــاوه‌یـه‌ک مانه‌وه ل ه ریــزی کۆمه‌ل ه سه‌نگه‌ری گــۆڕی و خۆی گوته‌نی« :هه‌رکه‌سیک ده‌ست ده‌کات ب ه کاریکی تاز ه ل ه سه‌ره‌تایه‌و ه زۆر یان که‌م له‌گه‌ڵ گیروگرفت ده‌سته‌ویه‌خ ه ده‌بێ. یان که‌سیک ب ه دوای ئامانجیک‌دا بگه‌ڕێ هه‌ند ه سووک و ئاسان نیی ه ک ه بۆی مسۆگه‌ر بێ ،وشیاری و عه‌قڵمه‌ندی پێویسته .منیش له سه‌ره‌تاو ه له‌گه‌ڵ کۆمه‌ڵیک گیروگرفتی فیکری ده‌سته‌ویه‌خه‌بووم. یه‌کیک له‌و گیروگرفتانه‌ی ک ه له‌گه‌ڵی به‌ره‌وروبووم ک ه شناختیکی ئه‌وتوم له‌سه‌ر رێبازی سیاسیی حیزبه‌کانی کوردستان نه‌بوو وه‌ک پێویست .هه‌روه‌ها کۆماری ئیسالمیش مه‌جالی ئه‌وه‌ی نه‌دا ک ه حیزبه‌کانی کوردستانی پڕۆگرامی خۆیان به‌ته‌واوی له‌نێو کومه‌النی خه‌لک‌دا بالو بکه‌نه‌وه« .دواتر و ل ه جه‌نگه‌ی خه‌بات و تێکۆشانی به‌کرده‌وه‌‌دا ئه‌و تێکۆشه‌ر ه رێبازی حیزبی دێمۆکرتی کوردستانی قبووڵ کرد و ل ه ساڵی ١٣٦٠ی هه‌تاوی‌ڕا شان ب ه شانی خه‌باتکارانی ئه‌و حیزب ه مه‌ته‌رێزی ل ه دوژمن گرت و ئیتر بوو به‌و خه‌باتکار ه به‌ناوبانگ ه ک ه ئاوازه‌ی هه‌موو کوردستانی گرته‌وه. ئه‌وانه‌ی ل ه خه‌باتی سه‌ختی به‌رگریی چه‌کداری‌دا به‌شدار بوون باش ده‌زانن پێشمه‌رگه‌ی باش و سه‌رکه‌وتوو ده‌بێ ل ه چ تایبه‌تمه‌ندی‌یه‌ک به‌هره‌مه‌ند بێ .ور ه و ئازایه‌تی ،ئیمان و توانای به‌رده‌وام بوون ،نه‌زم و دیسیپلین ،کاری تیمی و رێز گرتن له هاوسه‌نگه‌ر ،خه‌ڵکی بوون و بۆ خه‌ڵک خه‌بات کردن ،وشیاری و زیره‌کی ل ه کاتی به‌ره‌وڕوو بوون ده‌گه‌ڵ دوژمن ،ناسینی ناوچ ه و شوێن ه جۆراوجۆره‌کان و ...له‌و تایبه‌تمه‌ندی‌یانه‌ن ک ه هه‌مووی ل ه وجوودی ئه‌حمه‌د پادگانی‌دا کۆببوونه‌و ه و ئه‌ویان کردبوو ه جه‌نگاوه‌رێکی راستینی مه‌یدانی خه‌بات .پادگانی ئه‌گه‌ر که‌مێک دره‌نگ خۆی ساغ کرده‌وه ،به‌اڵم چاکی خۆ ساغ کرده‌و ه و باشی درێژ ه دا .راستی‌یه‌که‌ی ئه‌وه‌ی ه هه‌موو ناوچه‌ی مه‌ریوان ب ه شار و دێهاتی و به‌شێکی زۆر ل ه ناوچه‌کانی جنووبی کوردستان ببوون ه مه‌یدانی قاره‌مانه‌تی نواندنی پادگانی و هه‌موو خه‌ڵکی ئه‌و ناوچانه ده‌گه‌ڵ ناو و سیمای ئه‌و تێکۆشه‌ره‌ی گه‌ل ئاشنا بوون. کــاری بـــه‌رده‌وام ،ئیمان ب ه رێباز و نیشاندانی توانای ب ـه‌ڕێــوه‌بــردن وای کــرد پــادگــانــی زوو جــێ بگرێ و پله‌کانی سه‌رکه‌وتن له‌کاری پێشمه‌رگایه‌تی‌دا یه‌ک به‌یه‌ک ببڕێ .ب ه گشتی ل ه ماوه‌ی مانه‌وه‌ی له ریزی خه‌باتگێڕانی دێموکرات‌دا ،هه‌ڵۆی چیا و پێده‌شته‌کانی مه‌ریوان ئه‌م به‌رپرسایه‌تی و ئه‌رکانه‌ی پێ ئه‌سپێردراون: ساڵی ٦٠هه‌تا کۆتایی ٦١ل ه ناوچه‌ی سه‌قز وه‌ک پێشمه‌رگ ه خزمه‌تی کردوه. سه‌ره‌تای ساڵی ٦٢گه‌ڕاوه‌ته‌وه ناوچه‌ی مه‌ریوان و ب ه کاری ته‌شکیالتی و نیزامی‌یه‌وه خه‌ریک بووه. ساڵی ٦٤بووه‌ت ه فه‌رمانده‌ری پێشمه‌رگه‌کانی ناوچه‌ی مه‌ریوان. پاش کۆنگره‌ی ٨بووه‌ت ه ئه‌ندامی مه‌ڵبه‌ندی یه‌کی جنووبی کوردستان و به‌رپرسی کۆمیته‌ی شارستانی مه‌ریوان. دوای کۆنگره‌ی ٩هه‌مدیسان ئه‌ندامی مه‌ڵبه‌ندی یه‌ک و ئه‌مجار فه‌رمانده‌ری هێزی زاگرۆس ل ه جنووبی کوردستان. ساڵی ١٣٧٢کراوه‌ت ه جێگری به‌رپرسی کۆمیته‌ی ئه‌منیه‌ت ک ه ئه‌و ئه‌رکه‌ی هه‌تا چوار ساڵ ل ه ئه‌ستۆ بووه. پــاش کۆنگره‌ی ١١دیسان کــراوه‌ت ـه‌و ه به‌رپرسی کۆمیته‌ی شارستانی مه‌ریوان. ل ه کۆنگره‌ی ٩دا بووه‌ت ه راوێژکاری کومیته‌ی ناوه‌ند‌ی. ئاخرین به‌رپرسایه‌تیی تێکۆشه‌ر پادگانی کار له کۆمیسیۆنی سیاسی -نیزامیی سه‌ر ب ه ده‌فته‌ری سیاسیی حیزبه‌که‌ی بووه. ل ه ماوه‌ی خه‌باتی شۆڕشگێران هی‌دا به‌رێز پادگانی ٦جار بریندار بوو ه ک ه دوایین جار برینی زۆر قورسی هه‌ڵگرتوه .جگه وه به‌بنه‌ماڵه‌ش تووشی زیانی قورسی گیانی و ماڵی هاتوون له و له‌و باره‌یه‌و ه داخی له ده‌ست دانی خوشکی خۆشه‌ویستی و خوشکه‌زا و ئامۆزا و هه‌روه‌ها ئه‌شکه‌نج ه کرانی باوکی له‌الیه‌ن ده‌زگ ــای سه‌رکوتکه‌ره‌و ه که دواتــر هـه‌ر بـه‌و هــۆیـه‌و ه کۆچی کردوه .هه‌مووی ئه‌وان ه ئه‌حمه‌دیان له‌پێ نه‌خستو ه و له درێژه‌ی رێگا ماندوویان نه‌کردوه. ئه‌گه‌ر نــاوی بزووتنه‌وه‌ی رزگاریخوازیی گه‌لی کورد ده‌نگی داوه‌ت ـه‌و ه و دۆست و دوژمن حیسابی بۆ ده‌کا ،ئه‌گه‌ر حیزبی دێموکراتی کوردستان وه‌ک حیزبێکی خه‌باتکاری مه‌یدانی کوردایه‌تی ناوبانگی رۆیشتوه ،بێگومان ب ه بوونی خه‌باتکارانی بێ‌ژماری ئه‌و مه‌یدانه‌یه .پێشمه‌رگ ه و فه‌رمانده‌رانی پێشمه‌رگ ه ل ه درێژه‌دان و به‌ره‌وپیش بردنی ئه‌و خه‌باته‌دا رۆڵ و جێگایه‌کی هه‌تا بڵێی گرینگیان هه‌ی ه و دیار ه له‌نێو ئه‌وانیش‌دا تێکۆشه‌ر ئه‌حمه‌د پادگانی له‌بژارده‌کانه .بێگومان بزووتنه‌وه‌ی سه‌ربه‌رزانه‌ی گه‌لی کــورد به بوونی که‌سانی وه‌ک پادگانی دڵخۆش ه و هه‌ر بۆی ه کۆمه‌اڵنی خه‌ڵکی کورد رێز له‌و قاره‌مانانه‌ی مه‌یدانی تێکۆشان ده‌گرن.
11
ئه‌ده‌بی
15ی ره‌زبه‌ری 6 _ 1395ی ئۆکتۆبری 2016
ژماره689 :
رۆژنامەی
یادی گوڵێکی هه‌ڵوه‌ریو ته‌مه‌نی پتر هه‌ڵکشا. جیا ل ـ ه قـــادر ،ئـه‌وجــار س ــم ــایــل‌ی ــش بـــــوو بـ ه دۆستی گیانی ب ه گیانی عه‌لی فه‌تحی ئــه‌و .هه‌رسێک خــاوه‌ن شــــێــــوازی ئــاخــاوتــنــی هاوشێوه ،تــه‌واو شنۆییانه .دوو وێــژ ه هـ ـه‌رده‌م ل ه رسته‌کانی گفتوگۆیان‌دا به‌دی‌ده‌کرا :هه‌تی ،گۆتم. ئینقالبی ئێران شای رووخاند و ده‌سه‌اڵتی شاره‌کان که‌وت ه ده‌ست خه‌ڵک .له‌و نێوهدا سمایل مه‌ولوودنیژاد چه‌کی پێشمه‌رگایه‌تی هه‌ڵگرت. • هه‌تی سمایل ،گۆتم ئـه‌و تفه‌نگه‌ت ل ه کێنده‌رێ هینایه؟ • هه‌تی شه‌هاب ،مه‌گه‌ر نازانی بوویتم ه پێشمه‌رگه. ک ه شه‌ڕی نه‌غه‌د ه ده‌ستی‌پێکرد ،سمایل خێرا به‌ره‌و به‌ره‌کانی شه‌ڕ چوو .له‌وێ شه‌هید بوو و جه‌نازه‌ی هاته‌وه .شه‌هاب ل ه هه‌موو که‌س پتر رووخــا .ته‌نیا قادری شوان مابوو ،دڵی پێ‌خۆش بێ. زۆری نه‌خایاند قادریش ده‌ستی ل ه شوانی‌یه‌تی هه‌ڵگرت و چه‌کی پێشمه‌رگایه‌تی ل ه شان کرد. ئێواره‌یه‌ک تووشی هه‌ڤدوو ده‌بن. • شه‌هاب ،گۆتم سبه‌ینێ ب ـه‌ره‌و ره‌زایــیـه(ورمــێ) ده‌چین ،وه‌خته‌کی هاتمه‌وه خه‌به‌ری خۆشت بۆ دینم. • هه‌تی قادر ،ئاگات له‌خۆت بی ...چاک تفه‌نگ باوێی. ئه‌و نارنجۆکه‌ش له‌وێ بته‌قینه .ده‌ستی بۆ نارنجه‌کی نێوقه‌دی قادر راداشتبوو. ســێ رۆژ دوات ــر ه ـه‌واڵــی شه‌هید بــوونــی قــادر و کۆمه‌ڵێک پێشمه‌رگ ه گه‌یشته‌و ه شاری شنۆ .جیهانی رۆئیایی شه‌هاب دیسان شێوا .دوو برینی به‌ژان روح و جه‌سته‌یان ئازار دهدا. سێپتامبری ،1981خۆرهه‌اڵتی کوردستان سه‌ره‌ڕای گشت نه‌هامه‌تی‌یه‌کانی ،ئه‌وه‌ند ه خاک ه ئازادکراوه‌ی ژێــرده‌سـه‌اڵتــی پێشمه‌رگه‌ش ک ه هه‌یبوو ،که‌وته‌به‌ر په‌الماری هێزه‌کانی کۆماری ئیسالمی و جاشه‌کانی خۆماڵی و هاورده .دوایین مانگی هاوین ،ل ه ئێواره‌یه‌کی خ ـه‌مــاوی‌دا شــاری شنۆش دوای بۆکان داگیر کرا. خامۆشی ناوچه‌ی شنۆی داگرت .ئێمه‌ش ل ه ناوچه‌ی الجــان گیرساینه‌و ه و بنکه‌کانمان دام ـه‌زرانــد .ته‌نیا هومێدمان ئه‌وجار پتر ب ه شۆڕشگێڕانی نێوخۆ بوو. هێزه‌کانی پیشمه‌رگه ،ته‌شکیالت و شان ه نهێنی‌یه‌کان پێویست بوو دووبار ه رێک‌بخرێنه‌وه .بنکه‌ی کۆمیته‌ی شارستانی شنۆ ل ه گوندی شــاوه‌ل ـێ‌ڕا گوێزرایه‌و ه بۆ دێی کانیباخ له‌سه‌ر رێگای مه‌هاباد – پیرانشار. ل ه جێگای حوسێن مه‌ده‌نی ،به‌رپرسایه‌تی کۆمیته‌ی شارستان راده‌ستی ره‌حیم محه‌ممه‌دزاده کرا. یه‌که‌م جه‌وله‌م سـه‌ردانــی شــار و ساغکردنه‌وه‌ی شان ه نهێنی‌یه‌کان بــوو .شانه‌ی ‹›قوڵتی هه‌ڵمین›› کــاراتــریــنــیــان .ش ـه‌هــاب ب ـه‌نــاوی نهێنی ‹›شــێــتــۆ›› و ئۆمه‌ری به‌رپرسیشیان به‌ناوی ‹›باخچه‹› .به‌همه‌ن و سوله‌یمان و مارفائاغا و ره‌حمان ،ئه‌وانیش ئه‌ندامی چاالک. شێتۆ وه‌کــوو هه‌میش ه هـه‌دادانــی نه‌بوو .ئه‌و ئیتر جــیــا ل ـ ه ئ ـه‌رک ـ ه پ ـێ‌ئ ـه‌ســپــێــردراوه‌کــان ،چاوساغیی پێشمه‌رگه‌کانیشی وه‌ستۆی خۆی گرتبوو .سه‌رلک و سه‌رپه‌له‌کان ،زۆربه‌یان ده‌یانناسی .سه‌ید له‌تیف، قاسم ،برایم باشوو و که‌ریم شاشان و سه‌ید عه‌لی و چه‌ندێکی‌تر. شێتۆی کۆڵنه‌ده‌ر ،شه‌د ه له‌سه‌ر ،شه‌و و رۆژ چاالکی ده‌نواند .له یه‌کێک له‌دیداره‌کاندا ،به‌و زاراوه‌ی شیرینی باسی فه‌رمانده‌یه‌کی جاشه هاورده‌کانی ده‌کرد: • کوڕم من تۆ چاک ده‌ناسم .هه‌ست و شعوورت باش ده‌نرخێنم .ده‌شزانم تۆ و گه‌نجه‌کان له‌و شاره‌دا ته بۆ چی‌ده‌که‌ن ،هه‌ندێ له‌سه‌رخۆ بن ،ئه‌و حکوومه گاڵته نابێ... شێتۆ گوێی به‌و ورده‌‌ئامۆژگاری‌یان ه نه‌ده‌بزووت. ره‌حیم محه‌ممه‌دزاده ،به‌رپرسی کۆمیته‌ی شارستان به‌پێی راپۆرته‌کان ئاگاداری هه‌موو هه‌ڵسووکه‌وته‌کانی ته‌شکیالتی نێوشار ده‌کرا .زۆرجار داوای ل ه من کرد
چاوی به‌و شێتۆی ه بکه‌وێ .تامه‌زرۆی دیتن و ناسینی ئه‌و بوو. ئێواره‌یه‌کی ســاردی زستان ل ه گوندی کانیباخ‌ڕا بــه‌ره‌و نــاوچـه‌ی شنۆ وه‌ڕێکه‌وتین .دۆڵــی بابه‌سه‌ن نوقمی به‌فر ببوو .گوندی قاڕنێ‌مان ده‌رب ــاز کرد. به‌ته‌نیشت پێگه‌ی دوژمن له‌سه‌ر چیای قه‌اڵتماران‌دا ئاودیو بووین و گه‌یشتین ه ناوچه‌ی شنۆ .هێزه‌کانی پێشمه‌رگ ه خێرا ته‌واوی دێیه‌کانی ئه‌وبه‌ره‌ی رووباری گاده‌ریان تا نیزیک نه‌ڵۆس خست ه ژێر ده‌سه‌اڵتی خۆیان. کادره‌کانیش ده‌ستبه‌جێ به‌ره‌و شوێنی چاالکی‌یه‌کانیان وه‌ڕێکه‌وتن. ل ه گوندی کۆنه‌قه‌اڵ چاوه‌ڕوانی هاتنی شێتۆ بووین. پاشنیوه‌ڕۆ شه‌هاب ده‌ستێک که‌واپاتۆڵی مرادخانی له‌به‌ر ،لێمان وه‌ژوور که‌وت .وه‌کوو هه‌میش ه شه‌ده‌ی له‌سه‌ر بوو .ره‌حیم نه‌یده‌ناسی. • کــاک ره‌حــیــم ئـــه‌وه‌ش شێتۆ ک ـ ه ئــه‌و هـه‌مــوو ه ئاره‌زووی دیداریت ده‌کرد. شه‌هاب و ره‌حیم ته‌نیا چاره‌گ ه سه‌عاتێک یه‌کتریان بینی .شێتۆم به‌ڕێکرده‌وه. • عه‌لی گیان ،ئـه‌و شێتۆی ه به‌ڕاستی له‌به‌رداڵنه. ت ده‌که‌م مرۆڤێکی ئازا ،به‌ور ه و نیشتمانپه‌روه‌ره. هه‌س هیچ ده‌زانی پشتیوان و برایه‌کت ب ه من ناساند. • کاک ه گیان ،جارێ چیت دیتووه .به‌ڕاستی ئێم ه گیانێکمان ده‌گـه‌ڕێــتـه‌و ه بۆ بوێری شه‌هاب .ئه‌وانی دیکه‌ش ل ه شانه‌ی قوڵتی هه‌ڵمین‌دا به‌ڕاستی هه‌ریه‌ک ه و ئوستووره‌یه‌ک ل ه خۆڕاگرین .ئه‌و ه ئۆمه‌ر(باخچه)، ئه‌و ه به‌همه‌ن و ره‌حمان و مارفاغا و سوله‌یمان .ئه‌گه‌ر ئه‌وانه نه‌بن ئێم ه هیچمان بۆ ناکرێ. هێرشه‌کانی رێژیم چڕتر ببوون .ئێمه‌ش ناچار بووین بنکه‌کانمان بگوێزینه‌و ه بۆ ناوچه‌ی سه‌رشاخان و ل ه ێ بین .له‌نێو شار سه‌ره‌ڕای گوندی بابه‌کراوێ نیشته‌ج گیرانی به‌شێکی زۆر ل ه ئه‌ندامانی حیزب ،به‌و حاڵه‌ش چاالکیی شان ه نهێنی‌یه‌کان پتر ل ه پێشوو بوون و ئه‌و بۆشاییه‌یان پڕکردبۆوه. هه‌ڵبژاردنی نوێنه‌رانی مه‌جلیسی شووڕای ئیسالمی له‌پێش بوو .پێویست بوو چه‌ند عه‌مه‌لیاتێک جێبه‌جێ بکرێن .هێزی پێشمه‌رگ ه دووبــــار ه لـه گونده‌کانی هه‌ردوو به‌ری چۆمی گاده‌ر دامه‌زران .به‌شی یه‌که‌می چاالکی‌یه‌کان بۆ نێو شار داندرابوون .دوو رۆژ پێشتر خۆم ده‌نێو شار کێشا .ئه‌ندامانی حیزب وه‌کوو هه‌میش ه ێ کرد. ته‌واوی پالنه‌کانیان یه‌ک به‌دوای ی هک‌دا جێبه‌ج ئه‌ندامانی شانه‌ی قوڵتی هه‌ڵمین ل ه هه‌رسێ پالنی نێو شاردا سه‌رقافڵه‌ی بوێری بوون .شه‌هاب و به‌همه‌ن و ئۆمه‌ر نه‌خشی سه‌ره‌کیان گێڕا .نیوه‌ڕۆی رۆژی هه‌ڵبژاردن ل ه دێشه‌مس و قه‌ره‌سه‌قه‌ل ده‌یــان چه‌ک که‌وت ه ده‌ســت پێشمه‌رگه .سه‌رکه‌وتنێکی مێژوویی تۆمارکرا .شار و دێ و چیا ده‌ستیان وێکدا. چه‌ند مانگ تێپه‌ڕی .ره‌وت ــی ئــاڵــوگــۆڕه‌کــان خێرا بــوو .به‌همه‌ن ئیمکانی مــانـه‌وه‌ی پتری له‌نێو شــاردا نه‌ما و هــات ـه‌ده‌ر و چه‌کی پێشمه‌رگایه‌تی لـ ه شان کرد .سوله‌یمان ،ئه‌ویش به‌هه‌مان شێو ه له‌گه‌ڵ زیبا هاتنه‌ده‌ر .ئۆمه‌ر و شه‌هاب(باخچ ه و شێتۆ) مابوونه‌وه. مارفاغا رووی ل ه شاری ورمێ کرد و دواتر ل ه بنکه‌ی گۆڤاری سروه دامه‌زرا. مــانــگــی دیــفــاع ل ـ ه ئــــازادی ده‌ســتــی پــێــکــرد .رژێــم بـه هـه‌مــوو هێزییه‌و ه پ ـه‌المــاری پــاشــمــاوه‌ی ناوچ ه ئازادکراوه‌کانی دا .به‌همه‌ن بامڕووه‌ت ،خۆشه‌ویستی هه‌موومان ل ه چیاکانی سه‌رده‌شت شه‌هید بوو .ئه‌و له‌گه‌ڵ لکێکی هێزی کێله‌شین بۆ پاراستنی ئه‌و ناوچه‌ی ه چــووبــوو .فـه‌تــره‌یـه‌ک دوات ــر لـ ه گــونــدی بابه‌کراوێی ناوچه‌ی سه‌رشاخان کۆنفڕانسی کۆمیته‌ی شارستان و هه‌ڵبژاردنی نوێنه‌ر بۆ کۆنگر ه گیرا .دوای ئه‌و کۆنفڕانس ه من چووم ه بنکه‌ی فرسته‌نده‌ی رادیۆ ده‌نگی کوردستان ل ه گه‌وره‌دێ. • کاک ڕه‌حیم مااڵواییت لێ‌ده‌که‌م و لێتتان دوور ده‌کـه‌ومـه‌وه .به‌و زووان ـ ه ئۆمه‌ر و شه‌هاب دێنه‌ده‌ر. رێزیان لێنێ ،که‌سانی به‌وه‌جن .ئه‌وان ئه‌رکی نیشتمانی خۆیان به زیادتریشه‌وه به‌جێ‌گه‌یاندووه...
بۆ هه‌رکه‌سێ، ته‌نیا جارێ زه‌نگوڵه‌ی کلیسا ده‌زرینگێته‌وه. هه‌رکه‌س له ژیان‌دا ته‌نیا جارێک ده‌بێته خاوه‌ن دایک. هه‌ناسه‌ی مرۆڤ ،ته‌نیا جارێ له ژیان‌دا ده‌وێستێ و ده‌کوژێته‌وه. خۆشاوی عه‌شقیش ،ته‌نیا جارێ ده‌خورێته‌وه. له ره‌وه‌زه‌کـــان، من یه‌که‌مجار ئــه‌وه‌م ل ـه‌وێ دیــت ، له‌سه‌ر چیاکانی کاریچه، دڵم له‌جێو ه بوو به هه‌زار پارچه. بیرێک به خه‌یاڵم‌دا هات و تێپه‌ڕی: ک ه چۆن قورس و قایم ڕاده‌گیرێ، فه‌رمانی عه‌شق و به‌خته‌وه‌ری! هه‌ڵبه‌ت خه‌راپی ئه‌وجۆره خه‌یااڵنه لهوهدا، له‌ده‌ست ده‌رده‌چن و بارده‌که‌ن و زۆر خۆناگرن، هه‌ڵده‌کشێن و به‌ره‌و به‌رزایی ده‌ڕۆن و ده‌فڕن.
ئه‌وکات ه من ده‌مێنمه‌وه ،به‌دیار ئازارێکی قــورس و به‌ژان چونکه بهبێ هیچ شادی‌یه‌ک، ده‌بێ ئه‌وجاریش ده‌ربازبم ل ه گه‌رده‌لوول و تۆفان. ڤێنیزێلۆس زێرڤێ‌ئاس و :عه‌لی فه‌تحی تـــێـــبـــیـــنـــی :شـ ــاعـ ــیـ ــر یــــه‌کــــه‌مــــجــــار چــــــــاوی ب ـ ه پێشمه‌رگه(پارتیزانه‌کان) که‌وتووه ک ه ل ه چیاکانی ئاوایی کاریچ ه وه‌سه‌رکه‌وتوون .ئه‌و پارتیزان ه یونانیانه‌ی توانیویان ه ناوچه‌ک ه له‌ژێر ده‌ستی فاشیسته‌کانی ئیتالی ده‌ربێنن و رزگاری بکه‌ن.
• دڵنیاب ه که‌سی برا. دوای رۆیشتنم ،شه‌هاب کۆڵه‌پشتی له‌پشت ،خۆی گه‌یاندبوو ه سه‌رشاخان و به‌دوای ئه‌ویش‌دا ئۆمه‌ری خــۆشـه‌ویــســت .ش ـه‌هــاب هـه‌رچـه‌نــد ل ـ ه بنه‌ماڵه‌یه‌کی ده‌ست‌ڕۆیشتوودا ،ب ه ناز و نیعمه‌ته‌و ه گه‌ور ه ببوو، بــه‌اڵم خێرا خــۆی لـه‌گـه‌ڵ ژیــانــی پێشمه‌رگایه‌تی و شــاخ رێکخست .خێرا پته‌وترین دۆستایه‌تی له‌گه‌ڵ ره‌حیم دام ـه‌زرانــد .هه‌م پێشمه‌رگه‌ی نیزامی بوو و هه‌م کادرێکی لێهاتووی ته‌شکیالتی .هاوینی ،1985 ل ه ده‌وری دووهه‌می سازمانده‌هی هێز و کۆمیته‌ی شارستان ،گه‌لێک چاالکی نــوانــدبــوو .دوات ــر ،له‌به‌ر کارلێهاتوویی وه‌کوو جێگری لکی کوردنیژاد دیاریکرا. ئه‌و سه‌رده‌م ه ده‌فته‌ری سیاسی ل ه گه‌وره‌دێ بوو. شه‌هاب له‌گه‌ڵ ژمــاره‌یـه‌ک ل ه پێشمه‌رگه‌کانی هێزی کێله‌شین ب ه مه‌بستی پاراستنی ده‌فته‌ر هاتبوو ه ئه‌وێ. دوای ماویه‌کی زۆر له‌یه‌کتر دابڕان و ئاخر دیدارمان ل ه شاری شنۆ ،ئه‌و ه یه‌که‌م چاوپێکه‌وتنی دووباره‌مان بوو .چه‌ند جارێک له‌گه‌ڵ شه‌هاب و خه‌جیج مه‌عزووری و خالید عه‌زیزی و زیبا سه‌روه‌ری ل ه ده‌وری یه‌کتر کۆبووینه‌وه .من هه‌میش ه ل ه چاره‌نووسی شه‌هاب نیگه‌ران بــووم .ده‌مزانی شێتۆی من خۆی ب ه ئاو و ئاگردا دهدا .راوێژێکم له‌گه‌ڵ دوکتور شه‌ڕه‌فکه‌ندی ک ــرد .ئـه‌وکــاتـ ه بـه‌رپــرســی راگـه‌یــانــدنــی حــیــزب بــوو. پێشنیارم پــێــکــرد ،ئــیــزن نـــه‌دا ش ـه‌هــاب بگه‌ڕێته‌و ه کۆمیته‌ی شارستانی شنۆ و هێزی کێله‌شین ،بینێرێت ه بنکه‌ی فرسته‌نده‌ی رادیــۆ به‌مه‌سڵه‌حه‌تتره .دوکتور شه‌ڕه‌فکه‌ندی پێشنیاره‌که‌ی منی پێ گونجاو بوو و په‌سندی‌کرد. • شه‌هاب گیان ،ئه‌گه‌ر داوایه‌کت لێ‌بکه‌م ،به‌قسه‌ی برای خۆت ده‌که‌ی؟ • هه‌تی گۆتم با ئه‌وه‌ڵ بزانم چییه. • لــه‌ســه‌ر پــێــشــنــیــاری مــن و پ ـه‌ســنــدی دوکــتــور شه‌ڕه‌فکه‌ندی ،به‌مه‌سڵه‌حه‌ت ه نه‌گه‌ڕێیه‌و ه کۆمیته‌ی شنۆ و له رادیۆ ده‌ست‌به‌کار بکه‌ی. له‌جێو ه هه‌ڵبه‌زییه‌وه .ده‌تگوت زوڵمێکی گه‌وره‌ی لێ ده‌کرێ .نه‌ختێک ده‌فکره‌و ه رۆچوو و له‌نه‌کاو قاقایه‌کی لێدا. • هه‌تی ئه‌من چلۆن دێم ه رادیۆ .ئه‌من گۆتم ده‌بی شه‌ڕ بکه‌م .ئه‌من ده‌بی له‌گه‌ڵ قادر میرزایی و قاسم عه‌زیزی و سه‌دیق رۆسته‌م‌نیژاد بچم پایه‌گای بگرم... ئه‌دی ...گۆتم هه‌رده‌چمه‌وه.... شه‌هاب گه‌ڕاو ه بۆ کۆمیته‌ی شارستانی شنۆ .له‌و مــاوه‌یـه‌دا ئۆمه‌ریش له‌به‌ر بــارودۆخــی ناله‌باری ژن و منداڵه‌کانی ناچار ببوو گـه‌ڕابــۆو ه شــاری شنۆ و کونجی ته‌نیایی و خه‌فه‌تی هه‌ڵبژاردبوو .ره‌حمانیش ل ه ژاراوه‌ی باشووری کوردستان ژیانێکی ئه‌وتۆی نه‌بوو و هێزه‌کانی ئه‌منیی عێراق گشت رۆژێ به‌ربینگیان پێده‌گرت .ئه‌ویش ل ه رووی ناچاری گه‌ڕابۆو ه شار. سوله‌یمانیش بۆ هه‌میش ه ئاواره‌ی هه‌نده‌ران بوو. گ به‌هاری ،1986رێژێمی کۆماری ئیسالمی وه‌ته‌ن دێ و شه‌و و رۆژ خه‌ریکی دامه‌زراندنی پێگ ه و بنکه‌ی نیزامی و دروستکردنی جاده‌ی ئه‌منی له‌سه‌ر سنوور ده‌ب ــێ .ج ــاده‌ی بــه‌ره‌و دۆڵــی بێمزورتێ و ده‌ڤــه‌ری نازدارداغی لێده‌دا و بۆ پاراستنیشی کۆمه‌ڵێک جاش و پاسدار ته‌رخان ده‌کا .پێشمه‌رگه‌کانی هێزی کێله‌شین ب ه رێگای خــواکــورک‌دا ب ـه‌ره‌و شنۆ وه‌ڕێ دهک ـه‌ون. له‌سه‌ر چاوه‌ی گه‌ڵی گاده‌ران داده‌مه‌زرێن .کۆمه‌ڵێک ج ـه‌ول ـه‌ی سیاسی‌ـ نیزامیی نــوێ جێبه‌جێ ده‌کــه‌ن. سه‌رکه‌وتنه‌کانیان سنووری بــاوه‌ڕی مرۆڤ ده‌بڕن. له‌خۆبوورده‌یی هێزی کێله‌شین ده‌بێت ه سه‌رتیتری هه‌واڵه‌کانی رادیۆ ده‌نگی کوردستان .الپه‌ڕه‌یه‌کی نوێ ل ه مێژووی حیزبی دێموکرات‌دا ده‌نووسرێ. پێشمه‌رگه‌کان شوناسایی هه‌موو ئه‌و بنک ه و پێگ ه نوێیانه‌ی دوژمن ده‌که‌ن .بۆ ئه‌و مه‌به‌ست ه ل ه نازدارداغی کۆده‌بنه‌و ه و پالنی پ ـه‌المــاردان بۆ سـه‌ر هێزه‌کانی دوژمــن داده‌ڕێـــژن ،به چه‌شنێک ک ه سه‌رکه‌وتنه‌کان که‌موێنه بن .له‌سه‌ر چه‌ند خاڵێک رێککده‌که‌ون: _1به‌پێچه‌وانه‌ی شێوازی پێشوو ،ئه‌وجار پێویست
ت بــوو کاتژمێر پێنجی سه‌رله‌به‌یانی پـه‌المــار ده‌سـ پێ‌بکه‌ن ،بۆوه‌ی دوژمن غافڵگیر بێ ،چونک ه هه‌میش ه پێی وابووه پێشمه‌رگ ه ته‌نیا به‌شه‌و هێرش‌ده‌کا. _2هه‌ر لک و په‌لێک شوێنی دیاری خۆی هه‌بێ. _3لکی کوردنیژاد ،ده‌ستپێکه‌ری هێرش‌بێ. کاتژمێر دووی نیوه‌شه‌و ،پێشمه‌رگ ه به‌ره‌و شوێن ه پێ‌ئه‌سپێردراوه‌کان وه‌ڕی ده‌که‌ون .به‌رل ه سه‌عات پێنج هه‌موویان داده‌مه‌زرێن .راست ئه‌و کاتژمێره ،به‌شی فه‌رمانده‌یی له‌سه‌ر لووتکه‌ی چیاو ه فه‌رمانی په‌المار دهدا .زۆر نا‌خایه‌نێ سه‌نه‌گه‌ره‌کانی دوژم ــن یه‌ک به‌دوای یه‌ک‌دا ده‌گیرێن و ته‌نیا 45خوله‌ک تێده‌په‌ڕێ 7پایه‌گای دوژمن ده‌که‌ونه ژێر ده‌سه‌اڵتی پێشمه‌رگه. دوایــیــن ساته‌کانی تــه‌واو بوونی ئ ـه‌و عه‌مه‌لیاته، شڵه‌ژانێک ب ـه‌دی دهک ــرێ .ره‌حیم محه‌ممه‌دزاد ه ب ه نیگه‌رانی‌یه‌وه ب ه بێسیمه‌که‌ی ده‌پرسێ: • ئه‌لۆ ،عادل... • فه‌رموو گوێم لێته. • چ باسه ،شڵه‌ژانێک به‌دی‌ده‌کرێ. کاکه ،سه‌دیق ...حاته‌م( .حاته‌م فه‌رمانده‌ی پێشووی هێزی نحۆ ل ه نــاوچـه‌ی ورمــێ بــوو و چه‌ند ساڵێک پێشتر ل ه ده‌ڤه‌ری شنۆ شه‌هید ببوو). ره‌حیم و هاوڕێیانی تێده‌گه‌ن ک ه سه‌دیق رۆست هم‌نیژاد شه‌هید بووه. • عادل له‌سه‌ر خه‌تم .تکای ه ب ه پێشمه‌رگه‌کان بڵێ خۆیان ل ه کۆکردنه‌وه‌ی ده‌سکه‌وت بپارێزن. عادل ئه‌وجار ده‌نگی ته‌واوێک ده‌شڵه‌ژێ .ده‌یویست شتێک بڵێ و نه‌یده‌توانی و تاسابوو. • عادل چ قه‌وماوه ،ده‌نگت نییه .نیگه‌رانین. • نازام چی بڵێم ....ش ...ش ...ش ...شه‌هاب • ده‌بڵێ بزانم شه‌هاب چی لێهاتووه؟ • شه‌هابیش حاته‌م. خه‌مێکی قــووڵ جه‌سته‌ی ره‌حیم و فه‌رمانده‌کان داده‌گــرێ .دوو که‌س ل ه به‌وه‌جترین پێشمه‌رگه‌کان، شه‌هاب سه‌ییادی‌فه‌ڕ و سه‌دیق رۆسته‌م‌نیژاد شه‌هید ده‌بــن .عه‌مه‌لیاته‌کان تـه‌واو و پێشمه‌رگه‌کان جه‌ناز ه له‌سه‌ر شــان بــه‌ره‌و لووتکه‌ی فه‌رمانده‌یی داوێنی چیا ده‌گــرن ـه‌ب ـه‌ر و هه‌ڵده‌کشێن .کاتێک ده‌گ ـه‌ن ـه‌و ه کێوێک خه‌م و په‌ژار ه له‌گه‌ڵ خۆیان دێننه‌وه .ره‌حیم یادگاری‌یه‌کانی شه‌هاب هه‌ڵده‌گرێ :سه‌عاتی ده‌ستی، کارتی پێشمه‌رگایه‌تی و وێنه‌ی خۆشه‌ویسته‌که‌ی شه‌هاب .کادری ده‌رمانی برینه‌کانی جه‌سته‌ی که‌ریم محه‌ممه‌دزاد ه (ناسراو ب ه خولخووله) ده‌پێچێت .که‌ریم ده‌نگی وه‌ی لێنایه. • ئه‌رێ کاکی برا تۆ ک ه شانت بریندار ه و گولـل ه کـه‌وانـه‌ی کــردوو ه و شێویلکه‌ی خــواره‌وه‌تــی تـه‌واو تێکشکاندووه ،هه‌ر ناڵێی ئاخ ..وه‌ی ...ئۆف .قادر فه‌تحی لێی‌ده‌پرسێ. که‌ریم له‌به‌ر برینی زاری هیچ واڵمێک ناداته‌وه. • کاک قادر ،ده‌کرێ بڵێی کوێ له‌شی که‌ریم ساغ ماوه .خۆ ئه‌و بێچاره‌ی ه ل ه شه‌ڕه‌کانی پێشووش‌دا هیچ شوێنێکی جه‌سته‌ی نه‌ماو ه کونکون نه‌بووبێ .باوه‌ڕ بک ه میژووی جواڵنه‌وه‌ی رزگاریخوازی کوردستان به‌قه‌را ئه‌و چیایه‌ی رووبه‌ڕوومان ب ه که‌ریم ده‌ینداره. گشتیان وه‌ڕێ ده‌که‌ون .دوژمن 98که‌س کوژراوی ده‌بێ و کارته‌کانیان ده‌که‌وێت ه ده‌ست پێشمه‌رگه‌کان. وه‌ک دواتر باس‌‌کرا ته‌نیا یه‌ک که‌سیان نه‌جاتی هاتبوو. کاروانێکی دوورودرێژی شۆڕشگێران له‌و سااڵنه‌دا س ـه‌ریــان نــای ـه‌وه یــان ل ـ ه هــــه‌ژاری‌دا بـــه‌ده‌م خ ـه‌م و حه‌سڕه‌ته‌وه مااڵواییان کــرد .شانه‌ی نهێنی قوڵتی هه‌ڵمین به‌داخه‌و ه پشکی شێری به‌رکه‌وت .تۆ بڵێی ی رۆژێـــک ل ـ ه رۆژان ،جیلی نــوێ س ـه‌یــری وێنه‌کان به‌همه‌ن بامڕووه‌ت ،شه‌هاب سه‌ییادی‌فه‌ڕ ،مارف‌ئاغایی یا عومه‌ر پردئابادی و سه‌دیق رۆست هم‌نیژاد و قاسم عه‌زیزی و که‌ریم خولخول ه و زۆرانی دیک ه بکا ،بڵێی به‌سه‌رهاتی سه‌ید له‌تیف و که‌ریم شاشان و زۆرانی‌تر بخوێنێته‌و ه و چه‌شنی ئه‌وان بهبێ له‌به‌رچاوگرتنی به‌رژه‌وه‌ندی تاکه‌که‌سی ،ل ه خه‌می رزگاری نیشتمان‌دا بێ؟!
ه تۆڕی جیهانیی ئینتێرنێت دا: ماڵپه‌ڕی ناوه‌ندیی حیزبی دێموکراتی کوردستان ،رۆژنامه‌ی «کوردستان» ل www.kurdistanukurd.com info@kurdistanukurd.org info@kurdistanukurd.com www.kurdch.tv Hotbird:6 13 MHz 11642
ئیمەیل و ته‌له‌فوونی ته‌شکیالتی نهێنی: +9647508578190 Tashkilat.kdp92@gmail.com
polarization: horezental-SR: 27500 - FEc : 3/4 Radiodk59@gmail.com
کۆڕیادی مامۆستا هێمن لە شاری مەهاباد بەڕێوەچوو سه‌رل ه به‌یانی 1ی ڕەزبەر بۆ بەرزراگرتنی یادی مامۆستا هێمن گه‌وره‌شاعیری کورد ،لە ساڵۆنی وەحدەتی شاری مەهاباد فستیڤاڵێک بەرێوە چوو. له‌م فستیڤاڵ ه به‌شێکی به‌رچاو ل ه نووسه‌ران وقه‌ڵه‌مبه‌ده‌ستانی هەر چوار پارێزگای کوردی رۆژهەاڵتی کوردستان تێیدا بەشدار بوون و زیاتر ل ه ٦٠وتار و بابه‌تی پێوه‌ندیدار له‌م هه‌مایش ه یه‌ک رۆژه‌‌دا پێشکه‌ش کرا و دواتر د ه بابه‌تی سه‌رکه‌وتووهه‌ڵبژێردرا .ئه‌م فستیڤاڵه کە ب ە ههوڵ وماندووبوونی ئه‌ده‌بدۆستان و ئه‌نجوومه‌نی ئه‌ده‌بی موکریانی مه‌هاباد به‌ڕیوه‌چوو پێشوازی‌یه‌کی به‌رفراوانی لێ‌کرا .خاڵی جێگه‌ی گله‌یی و ره‌خن ه ئه‌وه‌بوو ک ه ئیداره‌ی فه‌رهه‌نگ وئیرشادی ئیسالمی خوراسان رێگه‌ی نه‌دا هه‌تا نووسه‌ران وشاعیرانی کوردی خوراسانی به‌شداری ئه‌م فستیڤاڵ ه بن. ئه‌م رێوڕه‌سم ه بۆ ماوه‌یه‌ی یه‌ک رۆژل ه کاتژمیر٨ی به‌یانی تا کاتژمێری ٩ی شه‌و درێژه‌ی کێشا و ل ه کۆتاییش‌دا ل ه
الیه‌ن لێژنه‌ی به‌ڕێوه‌به‌ری‌یه‌و ه بۆ رێزلێنان ل ه ماندووبوونی هونه‌رمه‌ند «هادی زیائه‌ددینی» ک ه په‌یکه‌ره‌ی مامۆستای هێمنی ساز کردبوو خه‌اڵتێکیان پێشکه‌ش کرد.
ی ی ئه‌مساڵ ٢٥گرووپی پارێزگا و ١٢گرووپی دیكه گوت ی به‌شداریی ئه‌م فێستیڤاڵه‌یان ی پارێزگا و بیان ده‌ره‌وه کردووه. ی هونه‌ر ی ناساندن و په‌ره‌پیدان ئه‌م فێستیڤاڵ ه ب ه مه‌به‌ست ی به‌ڕێوه‌به‌ریی ل ه ل ه بوار ه جیاجیاكان به‌ڕێوه‌ده‌چێ و ئه‌رك ی سنه‌یه. ئه‌ستۆی كاربه‌ده‌ستان و هونه‌رمه‌ندانی پارێزگا ی فه‌رهه‌نگ و به‌ڕێوه‌به‌ریی هونه‌ری شانۆیی وه‌زاره‌ت ی مه‌ریوان ی له‌م فێستیڤاڵه‌دا ،ناو ی ئیسالمی گوت ئیرشاد ی و رووداوه فه‌رهه‌نگ وه‌ك شاری به‌ڕێوه‌به‌ری ئه‌م ی ی راكێشان ی هۆ هونه‌ری‌ی ه ده‌نووسرێ و ئه‌مه‌ش ده‌بێته گه‌شتیار بۆ ئه‌م ناوچه‌یه. ی شه‌قام ل ه ی ٣گرووپی شانۆ هه‌روه‌ها ناوبراو گوت ی له‌هێستان و ئیتالیا و ئه‌رمه‌نستانیش به‌شداریی ئه‌م واڵتان ی ی دیكه‌ش ل ه واڵت فێستیڤاڵه‌یان كردو ه و چه‌ند گرووپێك سۆئێده‌وه به‌شدار بوون. ی ی به‌ناوبانگ ی ئه‌مساڵ ل ه الیه‌ن گرافیستكار ی فێستیڤاڵ لۆگۆ ی ئه‌م سن ه ساعێد موچشی ئاماده‌كراوه .هه‌ره‌ها داوه‌ران فێستیڤاڵ ه بریتی بوون :له عه‌تائوڵاڵ كوپار ،بێهروز غه‌ریبپوور و سه‌عید ئه‌سه‌دی.
«ژیان لەسەر سنوور» لەوحەی فەخری فێستیڤاڵی فیلمی وەرگرت
فیلمی دیکۆمێنتاریی «ژیان لەسەر سنوور» لە دەرهێنانی هەشت منداڵی کۆبانی و شنگال و لە بەرهەمهێنانی «بەهمەن قوبادی» لەوحەی فەخری فێستیڤاڵی نێودەوڵەتی فیلمی مندااڵنی «لۆکاس» لە واڵتی ئەڵمانیا بەدەستهێنا. فیلمی دیکۆمێنتاریی «ژیان لەسەر سنوور» لە دەرهێنانی هەشت منداڵی شارەکانی کۆبانی و شنگال و لە بەرهەمهێنانی سینەماکاری ناوداری کورد «بەهمەن قوبادی» کە لە الیەن کۆمپانیای هۆڵەندیی «ئیلۆمینا فیلمس» لە سینەماکان و
فێستیڤاڵە جیهانی‌یەکان‌دا باڵودەبێتەوە ،لە نوێترین بەشداریی نێودەوڵەتیی خۆیدا کاتژمێر ٤ی دوانیوەڕۆی رۆژی ٢١ی سێپتەمبەری ٢٠١٦لە سی و نۆیەمین خولی فێستیڤاڵی نێودەوڵەتیی فیلمی مندااڵن و مێرمندااڵنی «لۆکاس» لە شاری فڕانکفۆڕت لە واڵتی ئەڵمانیا چووە سەر پەردەی سینەما و ،لە الیەن ئەندامانی لێژنەی دادوەرانی ئەم فیستیڤاڵەوە ،لەوحەی فەخری بە «بەسامە سولەیمان» و «سامی حوسێن» دوو کەس لە دەرهێنەرانی ئەم کۆمەڵە فیلمە پێشکەش کرا ،تاکوو هاندانێک بێت بۆ درێژەپێدان بە دەرهێنەریی و سازکردنی بەرهەمی نۆێیان لە داهاتوودا. هەروەها لە رۆژانی بەڕێوەچوونی ئەم فێستیڤاڵەدا ،خەاڵت و دیاریی دیکەش بەم دوو دەرهێنەرە مێرمنداڵە بەخشرا. فیستیڤاڵی نێودەوڵەتی فیلمی مندااڵن و مێرمندااڵنی «لۆکاس» بە پشتیوانی رێکخراوەی فیلمی ئەڵمانی و هەر دوو ساڵ جارێک بەڕێوەدەچێت و سی و نۆیەمین خولی بە نمایشی فیلم‌گەلێکی چیرۆکی ،دیکۆمێنتاری ،ئەنیمەیشێن و ئەزموونی لە دەرهێنەرانی ٢٧واڵتی جیهان لە رۆژانی ١٩ تا ٢٥ی سێپتەمبەری ٢٠١٦لە شاری فڕانکفۆڕت لە واڵتی ئەڵمانیا بەڕێوەچوو.
نوێنەری خامنەیی :مەبەست لە بەڕێوه‌بردنی کۆنسێرت سڕینەوەی دینە لە کۆمەڵگه‌دا
مه‌حەمەدعەلی نێکونام نوێنەری خامنەیی لە پارێزگای «چهارمحال و بختیاری» دەڵێ :بەڕێوه‌بردنی کۆنسێرت بەرهەمی رۆژئاوایە و مەبەست لەو کارەش سڕینەوەی دین، دابەزاندنی ئاستی مەعنەویات لە نێۆ کۆمەڵگه و گەشەدانی بێ‌ئه‌خالقی‌یه کە
The Official Organ Democratic Party ofParty-Iran Kurdistan - I ran The Organ of Kurdistan Democratic
NO: 689 6 October 2016 No: 493 5 Sep 2008
به‌ر له مااڵوایی شوناس‌به‌خشه بێ‌شوناسه‌کان
بەڕێوەچوونی یازدەهەمین فستیڤاڵی شانۆی سەرشەقامی مەریوان
ی رۆژی یه‌کشه‌ممه4 ،ی ره‌زبه‌ر یازده‌هه‌مین فێستیڤاڵ ی سه‌رشه‌قام ل ه مه‌ریوان ب ه به‌شداریی نێوده‌وڵه‌تیی شانۆ ی پێ‌كرد. ی ٤رۆژ ده‌ست ی بۆ ماوه هونه‌رمه‌ندانی نێوخۆ و بیان ی ی به‌شداربوو ی هێرانا ،میوان و گرووپه‌كان ی راپۆرت به پێ ی مه‌ریوان تا ی شه‌قام ی نێوده‌وڵه‌تیی شانۆ فێستیڤاڵ ی ی ره‌سم ی رۆژی یه‌کشه‌مم ه وه‌رگیران و به‌شێوه دوانیوه‌ڕۆ ی ٤رۆژ به‌شداریی ئه‌م فێستیڤاڵ ه بوون. ماوه ی ئیسالمیی سن ه ی گشتیی فه‌رهه‌نگ و ئیرشاد به‌ڕێوه‌به‌ر
KURDISTAN
لە الیەن دوژمنانەوە ئیدارە دەکرێ. نێکونام لە پاڵ ئەوەی کە گوتوویەتی کۆنسێرتی مۆسیقا لەگەڵ ئاکارە ئیسالمی‌یەکان‌دا دژبەیەکن ،روو بە سەرکۆماری ئێران دەڵێ« :دەکرێ دیندار بی و دژبەری بەڕێوه‌چوونی کۆنسێرت نەبی؟»
لەمێژە باس و بابەتی بەڕێوبردن و هەڵوەشاندنەوەی کۆنسێرت لە ئێران‌دا بە تایبەتی ئەو کۆنسێرتانەی وا ژه‌نیار و گۆرانیبێژی ژنی تێدایە بۆتە مایەی کێشە و سەرئێشەی هونەرمەندان و لە الیەن دام و دەزگا حوکمی‌یەکانەوە بە توندترین شێوە بەرەوڕووی دەبنەوە.
لە کۆمەڵگە و واڵتە پێشکەوتووەکانی جیهان‌دا ،هەندێک نــاوەنــد و دامـــــەزراو ه بـــەدی دەکــرێــن کــە تــایــبــەت کار لەسەر رەفتار و کــرداری گشتیی کۆمەڵگە دەکــەن و ،بە ته‌های ره‌حیمی تۆماری هەموو جۆرە ئاکارە گشتی‌یەکانی کۆمەڵگە هەوڵ بۆ بەرگری لە پەرەگرتنی دیــاردە ناشیرین و زیانبار و ئاراستەبەخشین بە ئاقاری پێشەوەچوونی کۆمەڵ دەدەن .دیارە بەو واتایەی ئەو ناوەندانە دەگەڵ تۆماری رەفتار و کــردارەکــان و تاووتوێی دیــاردەکــان ،بەرپرسان و الیەنە پێوەندیدارەکانی لێ ئاگادار دەکەنەوە و بەرچاوڕوونی سەرهەڵدانی هەرچەشنە دیاردە و قەیران و الڕێبوونێک دەدەن بە شوێنی دەسەاڵتدار ،هەتا دەسەاڵت بە گرتنەبەری رێچکەی دروست ،بەگوێرەی رەچاوی بەرنامەی گونجاو بەر لە سەرهەڵدان و تەشەنەی نۆرمی خەساره‌تبار و داڕمانی بایەخە گشتی‌یەکان، رێگەچارەی پێویست بگرێتە بەر .ئەو چەشنە ناوەندانە لە ئێرانیش زۆرن بەاڵم بەو جیاوازییەوەی ،کە هەڵسەنگاندن دەکەن بۆ چۆنێتی تووش کردنی کۆمەڵگە بە هەندێک پەتای ماڵوێرانکەر ،هەتا کۆمەڵگە لە هێز و بڕستی بیرکردنەوە و ئەکتیڤ بوون بکەوێ و بە واتایەک کۆمەڵگە تووشی سڕکردن بکەن هەتا شایەدی سەربزێوی و دەنگ هەڵبڕینی کۆمەڵگە بۆ داوای مافەکانیان نەبن ،یان زۆربەی رێکخراوەکانی لەم چەشنەی کۆماری ئیسالمی کار لەسەر چەندێتی گۆڕان و بەرزبوونەوەی وشیاری کۆمەڵگە لەسەر مافەکانی بەگشتی دەکەن، یان هەشن کار لەسەر چۆنێتی تێکدان و ئاژاوەنانەوە لە ماڵە دەرودراوســێ دەکەن و سروشتیشە ،ئەو پارە و تێچووەی دەبێ بۆ ساخ و سەلیم و راگرتنی کۆمەڵگە بکرێ و دە چارەسەریی کێشە و ئارێشەکانی کۆمەڵگەدا خەرج بکرێ، بۆ ئــاژاوەنــانــەوە و دووبــەرەکــی خستە نێو کۆمەڵگە و هــەنــاردەی تیرۆر و کپ کردنی دەنگی ئازادیخوازی و سەرکوتی جیابیران تەرخان دەکرێ .هەر بۆیە کە بە ئاماری دیاردە نەرێنی‌یەکانی کۆمەڵگە جیاوازەکان‌دا دەڕوانین لە زۆربەی هەر ه زۆریان‌دا ئێران پلەی یەکەم یان سەرەتاکانی داگیر کردوە .لە گیرۆدەبوون بە مادە بەنگەمەنی‌یەکان‌ڕا بگرە هەتا خۆکوژی ،سەرپێچی ،تاوان، کوشتن ،دزی ،کاڵوبازی و هتد ،کە لە بژاردن نایەن .ئەمڕۆژانە لە شارەکانی ئێران‌دا دیاردەیەکی دزێوی دیکە خەریکە بەها و بایەخە مرۆییەکانی کۆمەڵگەی ئێران دەباتە ژێر پرسیارەوە ،ئەویش بەڕەڵال کردنی پیرە‌پیاو و پیرێژنانە .لە واڵتێک‌دا کە بانگەشەی شارستانییەتی چەند هەزار ساڵە دەکا و ،لە ناوچەکەدا پێی وایە کەس لەوان پێشکەوتووتر و بەفەرهەنگتر نیە ،لە واڵتێک‌دا کە ئااڵی ئایینی ئیسالمی هەڵداوە و بانگەشەی رووگە و رێبەرایەتی موسلمانانێتی ده‌کا، لە واڵتێک‌دا کە دەسەاڵتەکەی بانگەشەی هەناردەی ئایدیۆلۆژی‌یەکەی دەکا لەپێناو خزمەت و رزگاریی مرۆڤایەتی ،ئەوانەی دەبێ لەسەر شانیان داهاتووی خۆیانیان لەسەر بنیات بنێن ،ئەو مرۆڤانەی دەبێ ئەوپەڕی رێز و حورمەتیان لێ بگیرێ ،ئەو کەسانەی بەدەستی قەڵەشیو و پشتی چەماوە بەوڕۆیان گەیاندوون، بێ نان و بێ ئاو و بێ ناز ،بەڕەڵاڵی کوچە و شەقامە بێ‌بەزەییەکانی شاران دەکرێن ،ئەوانەی تا دوێنێ شوناس و ناسنامەیان بە کەسانێکی زۆر دەبەخشێ، ئەمڕۆ لە شارەکانی ئێران بە «مجهول الهویە» دەناسرێن ،باشە بڵێی شوناس و هویەتی ئەو مندااڵنەی باوک و دایکیان بەڕەڵاڵی شەقاماە دەکەن چ بێ .ئایا چی بووەتە هۆی ئەوەی بەها و بایەخە کۆمەاڵیەتی‌یەکان بەو چەشنە پێچەوانە ببنەوە ،ئەو کۆمەڵگەیە چی بەسەر هاتووە وردە وردە لە هەموو شتێکی خۆی نەبان دەبێ .ئایا تاوانبار مندااڵنن ک ه هێند بێ‌بەزەیی و بێ‌روحم بوون دایک و باوکانیان هەڵوەدای کووچە و کۆاڵنان بکەن ،یان دەور و زەمان کوردی وتەنی گۆڕاوە باوکێک کە دەیان منداڵی بەخێو کردوە ئەوڕۆ بە دەیان منداڵ بەخێو ناکرێ و شەو تا بەیانی سەر وەسەر کارتۆن دەخەوێ و هەناسەسارد و بێ‌کەس و بێ‌هانا راخەری بەرد و لێفەی ئاسمانە .یان نا دیسان ئەو دوژمنی دەرەکی‌یە خەریکە نۆرمە ئاسمانی‌یەکانی ویالیەتی فەقیهـ تێکدەدا و لە رێگەی پیر و پەککەوتووە ئاوارەکانەوە دەیەوێ کۆڵەکە رزیوەکانی دەسەالتە پیرۆزەکەی سەدەی بیست و یەکەم کرمێ بکا .بە گوێرەی ئامارەکان ئێران کە واڵتێکی الوە، بەو واتایەی رێژەی حەشیمەت زیاتری الوە و لە زیاتر لە هەشتا ملیۆن کەس تەنیا چوار ملیۆن کەسی سەروو شەست و پێنج ساڵە ،چ قەیرانێک رووی داوە تەنیا لە تاران زیاتر لە هەژدە هەزار پیر و پەککەوتوو لە کووچە و کۆاڵن و کەالوەکان‌دا بێ‌شوناس «مجهول الهویە» ماونەتەوە .ئایا ئێران واڵتێکی هێندە فەقیر و هەژار و بێ‌داهات و ویشکەاڵن و قاقڕ و بێ‌بەرهەمە ،دەوڵەت و سیستمی دەسەاڵتبەدەست نەتوانێ نوایەک بۆ ئەو هەناسەساردانە ساز بکا ،یان ئەوەی لەنگرگە و بەندەر و بازرگانی و بەگشتی سامان و سەرمایە واڵت کەوتۆتە دەستی تاقمێکی دەمارگرژی پاوانخواز کە بۆ رۆژێک زیاتر مانەوەی زیاتر لە دەسەاڵت‌دا دەیان کلک و پاشکۆیان لە ناوچەکە و سەرانسەری جیهان بۆ خۆیان ساز کردوە و ،لە ژێر درووشمی پڕ و پووچ‌دا خەریک دەسوەردانی لە ژیانی گەالنی دیکەشدان و ،بەجێی ئەوەی ژیان و گوزەران و خۆشبژێویی خەڵکی ئەو واڵتەیان لەبەر چاو بێ ،بەگژ یەکداکردنی نەتەوە و ئەتنیکە جۆراوجۆرەکانی ناوچەکە بە ئاسایش نەتەوەیی خۆیان بزانن و مانەوەی خۆیان لە خوێنڕێژی لە سووریە و یەمەن و فلەستین و لوبنان و ئێراق و ئەفریقا و ...دا ببینن .ئەدی کوا ئەو قارەمانانەی قودوس و کەربەال ئازاد دەکەن و سیستمی جیهانی دەگۆڕن و وتووێژی شارستانی‌یەتەکان دێننە گۆڕێ و پەیامی رزگاری مرۆڤایەتی‌یان پێیە ،ئایا دەیانەوێ سیستمی دنیاش بەو جۆرەی بەسەر خەڵکی ئێرانیان هێناوە بگۆڕن.