به‌ڕێوه‌چوونی سمینارێکی تایبه‌ت به 25ی نوامبر له بنکه‌ی ده‌فته‌ری سیاسیی حیزب پێش‌نیوه‌ڕۆی رۆژی ٢ی سه‌رماوه‌ز سمینارێکی تایبه‌ت ب ه پرسی ژنان ل ه یه‌کێک ل ه سالۆنه‌کانی بنکه‌ی ده‌فته‌ری سیاسیی حیزبی دێموکراتی کوردستان ،بە بەشداریی به‌شێکی به‌رچاو ل ه کادر و پێشمەرگەکانی نێو رێزەکانی حیزب ،به‌ڕێوه‌چوو. ئه‌و سمیناره زانستی‌ی ه ک ه ل ه الیه‌ن یه‌کیه‌تی ژنانی دێموکراتی کوردستان رێکخرابوو ،ل ه چه‌ند پانیڵ ئاماد ه و پێشکەش بە بەشداربووان کرا ... .ل2
دامه‌زرانی کۆماری کوردستان له چوارچێوه‌ی ئێرانێکی دێموکراتیکی فیدراڵ‌دا
دووشه‌ممه 15ی سه‌رماوه‌زی 5 _ 1395ی دێسامربی 2016
ژماره693 :
www.kurdistanukurd.com
پێشمەرگە هێمای خەبات و پارێزەری نیشتمانە قه‌یران له بزووتنه‌وه‌ی خوێندکاری‌دا
حیزبی دێموکرات و چەتری یەکبوون
(به بۆنه‌ی 16ی سه‌رماوه‌ز ،رۆژی خوێندکار له ئێران)
که‌ماڵ که‌ریمی
ره‌حمان سه‌لیمی
ل4
بابەتی یەکگرتنەوە و یەکبوون و یەکیەتی و هاوکاری لە نیوان هێز و الیــەنــە سیاسی‌یەکانی کــوردســتــان لە به‌رئه‌نجامه‌کانی هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆماریی رۆژهــەاڵت ،هەمیشە یەکێک لە بابەتە گــریــنــگ و ســەرەک ـی‌یــەکــانــی بـــەردەم ئه‌مریکا له‌سه‌ر کوردستان و ئێران خەباتکارانی کورد بووە و هەتا خەبات بەردەوام بێ ،ئەم پرسە گرینگیی خۆی ل5 مسته‌فا شه‌ڵماشی دەپارێزێ .گرینگتر لە ئەسڵی بابەتەکە پێویستیی سەرنجدانی خەباتکارانی کــورد لە رۆژهــەاڵت بە تایبەت حیزبە ســیــاسـی‌یــەکــانــە کــە بــەرپــرســیــاریــەتــی بناژۆخوازیی ئیسالمی سەرەکی‌یان بەرامبەر ئەم پرسە لەسەر نووسەر :گریگۆر دێلفاکس شانە. لە ـان ـ ـت ـ ـوردس ـ ک ـی ـ ـرات ـ ـوک ـ ـم ـ دێ حیزبی وەرگێران لە ئاڵمانی‌یەوە بۆ فارسی :شاهۆ حسێنی درێــــژەی تــەمــەنــی خــۆی و بەتایبەت وەرگێڕان بۆ کوردی :تەهای رەحیمی ل6 لە دەســاڵــی رابــــردوودا ،ئــەوەنــدەی لە دوای زیاتر لە ٧٠ساڵ بە هۆی فیداکاری و ئازایەتی و خوێن و قوربانیدان ،ناوی پێشمەرگە لە نێو ئەدەبیاتی جیهانی توانای‌دا بووبێ هەوڵی داوە لە پێناو و زمانە جۆراوجۆرەکانی دنیادا بۆتە ناوێکی ئاشنا .هەرچەند لەو رۆژەوە کە ناوی پێشمەرگە بە بەژنی چەکداری کورد بڕا نیزیک‌کردنەوەی الیەنە سیاسییەکان و ئەرکی شه‌کاوە راگرتنی ئااڵ و دیفاع لە شەرافەت و کەرامەتی گەلەکەی کەوتە سەر شانی ،دوژمنانی کورد بە تەواوی و هاندانیان بۆ سازدانی هاوکاری لە هێزی سیاسی و ماڵیی خۆیان هەوڵیان داوە ناوی پێشمەرگە بەدناو کەن و وه‌ک تیرۆریست و پیاوکوژ و جەردە بە دنیای پێوەندییەکانی روسیه و ئەمریکا بە نێوان هەموو الیەنەکان‌دا تێبکۆشێ .ئەم بناسێنن ،بەاڵم بە هۆی راستگۆیی و پاکی ،جوامێری و ئازایەتی و پشتیوانی خەڵکی کوردستان لە پێشمەرگە ،پڕوپاگەندەی رێبەرایەتیی ترامپ و پوتین هەواڵنە ئەگەر تا ئیستا بە ئاکامێکی دوژمن نەیتوانیوە کاریگەری هەبێ و لە بەدناو کردنی پێشمەرگە و لەو بوارەدا سەرکەوتنی بە دەست نەهێناوە ،بەڵکوو بە دڵخواز نەگەیشتوە بەاڵم بێ ئاکامیش پێچەوانەی هەوڵی دوژمنان ،پێشمەرگە رۆژلەرۆژ خۆشەویست‌تر دەبێ ،چونکە لە سەردەمی ئیستادا خەلكی کوردستان لە نەبووە و هەر ئەوەندەی دڕدونگی‌یەکان الیه‌ک و بەرەی دەژەتیرۆر لە سەرانسەری دنیادا له‌الیه‌کی دیکه ،بە چاوی ئومێدەوە دەڕوانە هێزی پێشمەرگەی کوردستان و ل7 عه‌زیز شێخانی کەمتر بوونەوە و هاودەنگی‌یەک لەسەر هەر ئەوە وایکردووە دەسەاڵتدارانی ئەو دەوڵەتانه‌ی کوردستانیان بەسەردا دابەش کراوە ،ئەگەر بە زاهیریش بێ ،بە رەسمی ل3 رەوابــوونــی ئــەم داواکــاریــیــەی خەڵک ناوی پێشمەرگە وەک رزگاریدەر و هێزی کاریگەری لە بەرابەر تیرۆردا ،بێنن. بەگشتی دروست بووبێ ،دەکرێ وەک خاڵێکی ئەرێنی لە پێوەندییەکانی نێوان هێز و الیەنەکان‌دا بژمێردرێ .هەر لەم حیزبی دێموکراتی کوردستان و کۆمەڵە کۆ بوونەوە رێبەری شۆڕشی واڵتی کووبا کۆچی‌دوایی کرد پێناوەش‌دا بــووە کە بــەردەوام خەمی لە بەهێزکردنی پێوەندییەکانی لەگەڵ فـــــیـــــدێـــــل کـــــاســـــتـــــرۆ، خواردووە الیەنە سیاسی‌یەکانی دیکەدا پــێــشــنــیــوه‌ڕۆی رێــــــــبــــــــەری شـــــۆڕشـــــی و هەمیشە بە بایەخەوە و بــەدوور لە رۆژی دووشەممە، واڵت ــی کــووبــا ،لــە تەمەنی تێبینی‌یەکانی لەسەر جۆری بیرکردنەوە رێــــکــــەوتــــی ٨ی ٩٠ســاڵــی‌دا کــۆچ ـی‌دوایــی و هەڵوێست و سیاسەتی ئەم یان ئەو ســـــــەرمـــــــاوەزی کرد. الیەن و تەنیا لە پێناو رەخساندنی هەلی ١٣٩٥ی هــەتــاوی ت ــەل ــەوی ــزی ــون ــی کــووبــا هاوخەباتی و هــاوکــاری زیاتر لەگەڵ هەیئەتێکی حیزبی بـــــەرەبـــــەیـــــانـــــی رۆژی هەمووان‌دا خۆی پێوە ماندوو کردوە. دێـــــمـــــوکـــــراتـــــی بۆ داواکــاریــی حیزبی دیــمــۆکــرات شــەمــمــە٦ ،ی ســەرمــاوەز کـــوردســـتـــان ،بە ئەم بەدواداچوون و بەئاکام گەیاندنی لــە زمـــان رائــــۆڵ کاسترۆ ســـەرپـــەرەســـتـــی بـــــــرای فــــیــــدڵ ک ــاس ــت ــرۆ پرسە گرینگە ئەوە بووە ،کە باسەکان بـ ــەڕێـ ــز مــســتــەفــا هــــەواڵــــی کـــۆچـــی‌دوایــــی لــە کــۆبــوونــەوە دووقــۆڵـی‌یــەکــانــەوە لە مـــــــــەولـــــــــوودی، رێبەر و چریکی ناسراوی نــێــوان هــەرکــام لــەم حیزبە دۆستانە جێگری سکرتێری باردۆخی بە سەبارەت ئێران، و ناوچەکە کووبایی پشتڕاست کردەوە. بــگــوازرێــتــەوە بــۆ کــۆبــوونــەوەیــەکــی گشتیی حــیــزب ،ســەردانــی رێکخراوی رۆژهــەاڵتــی ـی ـ ـەت ـ ـەاڵی ـ ـۆم ـ ک و ـی ـ ـاس ـ ـی ـ س فــیــدڵ کــاســتــرۆ ١٠س ــاڵ گــشــتـی‌تــر بــە بـــەشـــداری نــوێــنــەرانــی کــوردســتــانــیــی حــیــزبــی کۆمۆنیستی هەموو حیزب و الیەنە سیاسی‌یەکانی ئــێــران( کــۆمــەڵــە)ی کــرد کــە ،لــە الیــەن کــوردســتــان بەگشتی و بــزووتــنــەوەی لــــەمــــەوپــــێــــش بـــــە هـــۆی رۆژهــــــــــــەاڵت .مـــەبـــەســـت لـــــەوەش هەیئەتێکی سەرکردایەتی ئەم حیزبەوە م ــاف ــخ ــوازان ــەی خــەڵــکــی کــوردســتــان ،نەخۆشی‌یەوە لە دەسەاڵت ئاڵۆگۆڕی بیروڕایان کرد. نەما و ،جێگەی خۆی رادەستی براکەی رائۆڵ کاسترۆ کرد .فیدڵ کاسترۆ لە دەسپێکردنی باسێکی راشکاوانە لەسەر بـــەســـەرپـــەرەســـتـــی بــــەڕێــــز ســــەالح هەیئەت ـەردوو ـ ه دیـــدارەدا ـەم ـ ل ـەر ـ ه وەزعی کوردستان و پێویستی‌یەکانی ساڵی ١٩٥٩دا دوای رێکخستنی شۆڕشێک دژ بە دیکتاتۆری باتیستا توانی مازووچی‌یەوە پێشوازی لێ‌کرا. ـەر ـ ـەس ـ ل ـردن ـ ـەک ـ ـس ـ ق گـــەڵ لــە ـات ـ ـاوک ـ ه ئــەم قۆناغە لە خەباتی رۆژهـــەاڵت و دەسەاڵتی سیاسی لەو واڵتە بەدەستەوە بگرێ و نزیک بە ٥دەیە رێبەری لــەم دیـــدارەدا ه ــەردوو الیــەن وێــڕای ی سیاس هێزە ئەرکی رۆژهەاڵتی یەکانی خستنە بەرباسی گرفتەکانی بــەردەم کووبا بوو. یەکڕیزی و یەکبوونمان لە بەرامبەر دەربــڕیــنــی بــۆچــوون و هەڵسەنگاندنی کوردستان ...ل2 خۆیان لەسەر گۆڕانکارییە سیاسی‌یەکانی دوژمــــنــــی هـــاوبـــەشـــمـــان ،ک ــۆم ــاری ئیسالمی‌دا بــووە .بێگومان هــەر یەک هەنگاونان بەرەو قۆناغێکی نوێ لە ئاوڕێک لە ژیان و خەباتی ئاخۆ ئه‌مریکا دەبێ لە یەمەن تورکیە لە بەردەم دوو رێیان‌دا لــە حــیــزبــەکــانــی رۆژهـــــەاڵت تــوانــا و خەباتی مەدەنی تێکۆشەر ساڵە رەبەتی روومەتەکەی‌تری راگرێ؟* سیاسەت و بەرنامەی کــاری خۆیان وه‌رگێڕان له ئینگلیسی‌یه‌وه :کەماڵ حەسەنپوور رەزا محەممەدئەمینی هه‌یاس کاردۆ هەیە و ناکرێ و ناتوانرێ چاوپۆشی سمایل شەرەفی لە دەوری کەم و زۆریان بکرێ .بەاڵم خەباتی مەدەنی لە رۆژهەاڵتی کوردستان دۆخی تورکیە نەگەڕاوەتەوە پێش النیکه‌م دوو تــا ســێ جــار یاخییبووە ل ه به‌رزترین لووتکه‌ی زاڵ به‌سه‌ر ئەو راستی‌یە لە هیچ الیەنێک مەگەر تا ئێستا توانیویەتی چەند قۆناغێک ئەزموون شێوەکوودتاکەی چند مانگی رابردوو حوسی‌یەکانی یەمەن ،کە ئێران پشتیوانیانە ،ده‌شتی ره‌نگاوڕه‌نگی ناوچه ،له‌ژیر خۆی لێ بدزێتەوە ،شاراوە نیە کە هیچ بکا .کە باس لە «ئەزموون» دەکەین ،راست و بەدڵنیایی‌شەوە هەتا ئەو رێڕەوەی بە موشەک هێرشیان کردۆتە ...ل9 سێبه‌ری ئه‌شکه‌وتێکی ...ل10 حیزبێکی کوردستانی تەنانەت ...ل2 بەو مانایە دێت که نامانهه‌وێ ...ل8 ئەردۆغان گرتوویەتە پێش ...ل9
،،
،،
2
15ی سه‌رماوه‌زی 5 _ 1395ی دێسامبری 2016
درێژەی
حیزبی دێموکرات و چەتری یەکبوون
حیزبی دێموکراتی کوردستانیش کە خاوەن توانا و نفووز و ئیعتبارێکی زۆرە لە نێو خەڵکی کوردستان‌دا ،ناتوانێ بە تەنیا خاوەنداریەتی بزووتنەوەی سیاسیی خەڵکی کوردستان بکا .هەر بۆیە هەر حیزبێک بەو توانا و ئێعتبارەوە کە هەیەتی و خەمخۆری خەڵکی کوردستان و بزووتنەوەکەی بێ ،دەبێ لە ئاست پێویستی‌یەکانی ئەو بزووتنەوە هەوڵی یەکڕیزی و یەکخستنی هەموو تواناکانی بزووتنەوەی کورد لە رۆژهەاڵت بدا .ئەوەش جگە لە دانیشتنی بەردەوام لە ئاستی سەرەوەدا و دیتنەوەی خاڵە هاوبەشەکان و دیاریکردنی رێکاری هاوکاریکردن لە نێوان ئەو هێزانەدا رێگەیەکی دیکەی نیە. هەرچەند دوای هەوڵێکی زۆر بۆ سازدانی کۆبوونەوەیەکی لەو چەشنە ،کە بۆ تەنیا یەک جار کۆبوونەوەیەک بە بەشداری سکرتێرەکانی هــەردوو الی دێموکرات و سێ الیەنی کۆمەڵە پێکهات ،بــەداخــەوە نەفەسی درێــژەدانــی لێبڕا و بــوو بە دوا کۆبوونەوەش .بە بــاوەڕی ئێمە درێژەدانی ئەم کۆبوونەوانە دەیتوانی کۆسپه‌کانی سـه‌ر رێگه هەڵبگرێ و زەمینەی لێک نیزیکبوونەوە و هاوکاریی نێوانیان خۆش بکا .ئەگەرچی ئەم باسانە لە دوا کۆبوونەوەی سکرتێرەکانی پێنج حیزبی کوردستانی رۆژهەاڵت لە دیداری ئنیستیتۆی مێری‌دا لە هەولێر ،لە الیەن هەر یەک لەو بەڕێزانەوە بە جیاوازیی بۆچوونەکانیانەوە کەوتە بەرباس و هیوا و هۆمێدێکی لە دڵی خەمخۆرانی ئەم پرسەدا دروست کرد ،بەاڵم چاوەڕوانی‌یەکان زیاتر لە دەرکەوتنێک لە وەها کۆڕێک‌دا بوو .چاوەڕوانی ئەوەی کە مادام هەموو هەست بەو بۆشاییە دەکەن کە باسی دەکــرا ،ئەدی چ بەربەستێک لە بەردەم دایە کە پێشی لە بەیەکەوەبوونی ئەو هێزانە گرتووە جگە لە چاوەڕوانی تێپەڕینی زەمان و ئینشااڵ و ماشااڵکان؟ ئــەوەی راســت بــێ ،گومان ل ــەوەدا نیە کە حیزب‌تەوەری و هــەوڵــدان بۆ پاراستنی بــەرژەوەنــدیــی حیزبی بەتایبەت لە دە ساڵی رابــردوودا و بــەدوای لێکدابڕانەکان لە نێو هەردوو الی دێموکرات و کۆمەڵەدا و ،خۆماندووکردن بە سەلماندنی رەوایــی بوون لە الیەن هێندێک لەو الیەنانەوە هەتا ئیستاش کێشەی سەرەکیی بەشێک لەو حیزبانەیە .هەوڵدانێک کە جگە لە بەفیڕۆدانی هێز و پتانسیەلی خەباتکارانەی لە دژی کۆماری ئیسالمی ،ئاکامێکی دیکەی نەبووە .هێز و توانایەک کە دەکرا و دەکــرێ بە ئیرادەیەکی باشترەوە لە خزمەت بەرژەوەندیی بزووتنەوەی خەڵکی کوردستان‌دا بەکار بهێندرێ. لەم پێناوەدا حیزبی دێموکراتی کوردستان لە سااڵنی رابردوودا و بەبەردەوامی پێی لەسەر ئەوە داگرتوە کە ،بۆ چارەسەری کێشەکان و خۆدوورخستنەوە لە ئەگەری دووبارەبوونەوەی ئەزموونە تاڵەکانی نێو بزووتنەوەی کورد پێویستە خەمی زیاتر لە یەکخستنەوەی ریزەکانی خەباتکارانی کورد بخۆین و بۆ ئەم مەبەستەش یەکخستنەوەی نێو ماڵی دێموکراتەکانی لە سەرووی ئەرک و بەرنامەکانی‌دا داناوە .بۆ ئەم کارەش بەپێی راسپاردەی گۆنگرەکانی حیزب ،هەروەک لە راپۆرتی کۆنگرەی شانزدەهەم‌دا هاتووە و راستگۆیانە دەڵێ« :رێبەری و بەدەنەی حیزبی ئێمە لەو باوەڕە دایە کە لە پێناوی یەکگرتنەوەیەکی راستەقینە کە دەستەبەری بەهێزی و یەکگرتوویی دواڕۆژی حیزبی دێموکرات بێ ،پێویستە هەردوو الیەن (سەرفەنەزەر لەوە کە خوێندنەوەیان بۆ دابڕان چیە) ئیستا وەک هەن یەکتر قبووڵ بکەن و رەوتی وەسەریەک‌کەوتنەوە بەجۆرێک مودیرییەت بکەن کە بەیەکەوە خاوەنداری لەو رەوتە و لە داهاتووی حیزب بکەن .رەوتێک کە لەودا الیەنێک خۆی بە ئەسڵ و الیەنەکەی دیکە بە دۆڕاو لە قەڵەم بدرێ .واتە حیزبێکی دێموکراتی بەهێز و یەکگرتوو کە چی دیکە لە کێشەکانی رابردوودا گیر نەکا و سازکردنی سەنتێز لە رابردوو و روانین و وزەی سەرجەم تێکۆشەرانی خۆی بکاتە دەسمایەی ئیدارەی خۆی و مودیرییەتی سیاسەت و خەبات لە کۆمەڵگا» .هەر لەم پێناوەدا بــووە کە بە لەبەرچاوگرتنی پرێنسیپی یەکتر قبووڵکردن گەاڵڵەی ئامادەکراوی خستۆتە بەردیدی هەموان. هەرچەند جێگەی داخە کە ئەم هەوڵە دڵسۆزانەیەی حیزبی دێموکرات لە چەند ساڵی رابردوودا لە الیەن ،الیەنەکەی دیکەی دێموکراتەوە بەهێند وەرنەگیراوە و هەرجارەی بە بەهانەیەکەی داتاشراو و تەنانەت هێرشی راگەیاندن بۆ سەر سکرتێری حیزب وەک دوا بەهانە ،خۆیان لەم پرسە گرینگە دزیوەتەوە .سەرەڕای هەموو ئەو هەوڵە بێ ئاکامانە ،حیزبی دێموکراتی کوردستان لەبەر ئەوەی ئەمە بە ویستی کۆمەڵگەی کوردستان و داخوازی سەرەکیی خەڵک لە دێموکراتەکان دەزانێ ،لێی ماندوو نەبوە و بردنەپێشی ئەم پرسە گرینگە وەک ئەرکێک لە بــەردەم خۆی و هەموو دێموکراتەکان‌دا دەبینێ و خۆی لێ بە بەرپرسیار زانیوە .گرینگە الیەنەکەی دیکەی دێموکراتیش لە جیاتی هەڵدانی چەتری خۆیان بۆ هەموان ،بیر لە چەترێک بکەنەوە کە هەموان لە سێبەری‌دا بتوانن وزە و توانای خۆیان تەنیا لە خزمەت دۆزی رەوای کورددا بخەنە گەڕ.
هەواڵ‌و راپۆرت
درێژەی به‌ڕێوه‌چوونی سمینارێکی تایبه‌ت ب ه 25ی نوامبر له بنکه‌ی ده‌فته‌ری سیاسیی حیزب
سه‌ره‌تای ئه‌و سمیناره په‌یامی یه‌کیه‌تی ژنانی دێموکراتی کوردستان ب ه بۆنه‌ی ی توندوتیژی دژ ب ه ژنان» ل ه الیه‌ن 25ی نوامبر رۆژی جیهانیی «به‌ره‌نگاربوون ه سرووشت ره‌سوڵپوور پێشکه‌ش به ئاماده‌بووان کرا. پاشان ل ه پانێلی یه‌ک هم‌دا هاورێ عومەرباڵه‌کی ئه‌ندامی ده‌فته‌ری سیاسیی حیزب ،باسێکی سه‌باره‌ت ب ه پرسی ژنان له یاسای بنه‌ڕه‌تیی کۆماری ئیسالمیی مادده قانوونیانه کرد ،ک ه ب ه جۆرێک رێگه‌خۆشکه‌رن بۆ هه‌اڵواردن ئێران و ئه‌و و چه‌وساندنه‌وه‌ی ژنان ل ه کۆمه‌ڵگه‌ی ئێران .ناوبراو ب ه خستنه‌رووی چه‌ند مادد ه یاسایی له یاسای بنه‌ڕه‌تی کۆماری ئیسالمی له‌م باره‌و ه گوتی :بۆ چاره‌سه‌ری پرسی ژنان و که‌مکردنه‌وه‌ی ئازاره‌کانیان ل ه ئێرانی ژێر ده‌سه‌اڵتی کۆماری ئیسالمی ،پێویست به پێداچوونه‌و ه و چاکسازیی ماددە یاسایه‌کان هه‌یه. ل ه پانێلی دووهه‌می ئه‌وسمیناره‌دا دوکتور ناسرسیمایی ره‌وانناس و مامۆستای زانکۆ باسێکی تایبه‌ت و زانستی سه‌باره‌ت به ژنان ل ه کۆمه‌ڵگه‌ی کورده‌واری پێشکه‌ش ب ه به‌شداربووان کرد و ،ناوبراو ب ه هه‌ڵسه‌نگاندێکی مێژوویی و زانستیانه‌ی کۆمه‌ڵگه‌ی ژنانی کورد له‌گه‌ڵ واڵتانی ده‌راوسێ له رۆژهه‌اڵتی نێوه‌ڕاست ،روانین و تێبینی خۆی له‌سه‌ر هه‌موو شێو ه توندوتیژی به‌رانبه‌ر ب ه ژنان و نیزامی پیاوساالریی له کۆمه‌ڵگه‌ی کوردستان خسته‌ڕوو. ل ه بڕگه‌یه‌کی دیکه‌ی ئه‌و سمیناره‌دا ،خاتوو سوهه‌یال قادری سکرتێری یه‌کیه‌تی ژنانی دێموکراتی کوردستان باسێکی کورتی سه‌باره‌ت به په‌روه‌رده‌ی ژنانی نێو ریزه‌کانی حیزب پێشکه‌ش کرد. بڕگه‌ی کۆتایی ئه‌و سمینار ه ته‌رخان کرابوو به پرسیار و تێبینی ئاماده‌بووان ک ه به‌شێک له‌وان له گفتگۆیه‌کی کراوه‌دا پرسیار و تێبینی خۆیانیان خسته‌ڕوو ،ک ه ل ه الیه‌ن کۆڕگیڕانه‌وه وه‌اڵم‌دارنه‌وه.
درێژەی حیزبی دێموکراتی کوردستان و کۆمەڵە(رێکخراوی
کوردستانیی حیزبی کۆمۆنیستی ئێران) کۆبوونەوە
لە پێوەندی لەگەڵ بارودۆخی سیاسیی ئێستای کوردستان ،راشکاوانە باسیان لە خاڵە بەهێزو الوازەکان کرد و هەردووال هاوڕابوون لەسەر ئەوەی کە سەبارەت بە تێکۆشان و یەکریزی ،چاوەڕوانیی زۆر زیاتر لە هێزە سیاسییەکان دەکرێ و ئەوان پێویستە لەم پێوەندییەدا هەنگاوی بەکردەوە هەڵێننەوە. هەر لەم پێوەندییەدا هەردوو هەیئەت ،پێداگرییان لەسەر هاوهەڵوێستی و یەکریزیی نێوان هێزە سیاسییەکان کردەوە.
دیداری دوو هه‌یئه‌تی حیزبی دێموکراتی کوردستان و کۆمه‌ڵه‌ی شۆرشگێری زه‌حمه‌تکێشانی کوردستانی ئێران رۆژی شه‌ممه ،رێکه‌وتی ٦ی سه‌رماوه‌زی ١٣٩٥ی هه‌تاوی ،هه‌یئه‌تی حیزبی دێموکراتی کوردستان به سه‌رپه‌رستی بەڕێز مسته‌فا مه‌ولودی ،جێگری سکرتێری گشتیی حیزب سه‌ردانی کۆمه‌ڵه‌ی شۆرشگێری زه‌حمه‌تکێشانی کوردستانی ئێرانی کرد ،ک ه ل ه الیه‌ن هه‌یئه‌تێکی ئه‌و حیزب ه ب ه سه‌رپه‌رستی بەڕێز عه‌بدواڵ موهته‌دی، سکرتێری گشتیی کۆمه‌ڵه‌ی شۆرشگێری زه‌حمه‌تکێشانی کوردستانی ئێران پێشوازیان لێ کرا. ل ه دێدارێکی سێ سه‌عاته‌دا کۆمه‌ڵ ه باسێکی سیاسی له‌سه‌ر دوایین ئاڵوگۆره‌کان ل ه ناوچ ه و ده‌وروبه‌ر هات ه به‌رباس و هه‌ردوو ال لێکدانه‌و ه و هه‌ڵسه‌نگاندنی خۆیان بۆ مه‌سه‌له‌کان هێنایە بەر باس و ،تێبینی و سه‌رنج و روانگه و خوێندنه‌وه‌یان بۆ مه‌سه‌له‌کانی رۆژ له ناوچهدا باس کرد .له‌سه‌ر زۆر مه‌سه‌له‌ش بۆ چوونه‌کانیان وه‌ک یه‌ک بوو یان زۆر له یه‌کتر نیزیک بوون. ته‌وه‌رێکی دیک ه باسی ئه‌و کۆبوونه‌وه ،چۆنیه‌تی هاوکاری و کارکردنی به‌کرده‌وه‌ی هێزه سیاسی‌یه‌کانی رۆژهه‌اڵتی کوردستان به‌گشتی و به‌تایبه‌تی کۆمه‌ڵه‌کان و دێموکراته‌کان بوو ،که ماوه‌یه‌ک پێش ئێستا ل ه کۆنفرانسێک‌دا ل ه سه‌نته‌ری مێری، سکرتێرەکانی هه‌ر پێنج الیه‌ن باسی هه‌ڵوێست و بۆچوون و سیاسه‌ت کردنی خۆیان کرد. له کۆبوونه‌وه‌که‌دا هه‌وڵدرا کۆی ئه‌و باسانه ک ه ل ه سه‌نته‌ری مێری کراو ه بکرێن ب ه هه‌وێن و باسی هاوکاری کردنی هێزه‌کانی رۆژهه‌اڵت و رێگایه‌کی هاوبه‌ش بدۆزنه‌و ه بۆ هاوکاری به‌کرده‌وه‌ی زۆرتری ل ه نێو هێزه‌کان‌دا .دیار ه ئیشار ه به‌وه‌ش کڕا ک ه ل ه چەند ساڵی رابردوودا هه‌وڵێکی باش ها‌تۆت ه ئاراوه ک ه ئاکامه‌که‌ی بۆته داڕشتنی گه‌اڵل ه و پرۆژه و سه‌ر ئه‌نجام ئاماده‌کردنی پالتفۆرمی هاوکاری نێو حیزبه‌کان و ته‌نانه‌ت ئه‌و باسانه‌ی ک ه زیاتر ل ه 5ساڵه دێموکراته‌کان و کۆمه‌ڵه‌کان بۆ چه‌ندین جار کۆبوونه‌وه‌ی دوو قۆڵی و چه‌ند قۆڵیان کردوه، به‌ڵکوو به ئه‌نجامێکی عه‌مه‌لی بگه‌ن .به‌اڵم ب ه هه‌ر هۆیه‌ک بێ ،ئیقدامێکی گشتگیری لێ نه‌که‌وتۆته‌وه .له‌وکۆبوونه‌وه‌یه‌دا باس کرا ل ه سه‌رجه‌می ئه‌و گه‌اڵڵه و پالتفۆرم و رێکه‌وتنی دووالیه‌نه ،خاڵی هاوبه‌شی زۆر به‌دی ده‌کرێ ،ک ه ده‌کرێ هه‌موویان بکرێن ب ه سه‌رچاوه‌یه‌ک بۆ ئه‌وه‌ی حیزبه‌کان به رێکه‌وتنێکی گشتگیر بگه‌ن بۆ کاری هاوبه‌شی زیاتر و که‌ڵک وه‌رگرتن ل ه ده‌رفه‌تی ره‌خساو ل ه زۆربه‌ی ئاسته‌کان‌دا. ل ه کۆتایی‌دا هه‌ر دوو الیه‌ن پێداگریان کردو ه ک ه پێویست ه ئه‌و دیداران ه زیاتر بن و دوو الیه‌نیش زۆرتر ل ه بواری جۆراوجۆردا هاوکاری یه‌کتر بکه‌ن.
دیداری نێوان دوو هەیئەتی حیزبی دێموکراتی کوردستان و کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی کوردستان لە درێژەی دیدارو کۆبوونەوە لە گەڵ هێز و الیەنەکانی کوردستان ،هەیئەتێکی حیزبی دێموکراتی کوردستان لە گەڵ هەیئەتێکی کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی کوردستان کۆبووەوە. دوانیوەڕۆی رۆژی دووشەممە ،رێکەوتی ٨ی سەرماوەزی ١٣٩٥ی هەتاوی هەیئەتێکی حیزبی دێموکراتی کوردستان ،بە سەرپەرەستی به‌ڕێز مستەفا مەولوودی ،جێگری سکرتێری گشتیی حیزب ،لە الیەن هەیئەتێکی کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی کوردستان بە سەرپەرەستی بەڕێز عومەر ئیلخانی‌زادە ،سکرتێری کۆمەلە پێشوازی لێ‌کرا. لەم دیدارەدا هەردوو هەیئەت لە پێوەندی لە گەڵ دوایین گۆڕانکارییەکانی ناوچەکەو ،بارودۆخی سیاسیی ئێران و کوردستان ئاڵوگۆڕی بیرو بۆچوونیان کرد.
ژماره693:
رۆژنامەی
چه‌ند چاالکی‌یەکی دیکەی حیزبی سه‌ردانی شاندێکی «هه‌ده‌په» له بنکه‌ی نوێنه‌رایه‌تیی حیزب له هه‌ولێر رۆژی سێ‌شه‌ممه٩ ،ی سه‌رماوه‌زی شاندێکی نوێنه‌رایه‌تی «هه‌ده‌په» ل ه هه‌ولێر ،سه‌ردانی ده‌فته‌ری نوێنه‌رایه‌تیی حیزبی دێمۆکراتی کوردستان له هه‌ولێریان کرد. سه‌ره‌تا شاندی هه‌ده‌په له‌سه‌ر بارودۆخی تورکی ه و باکوری کوردستان و به تایبه‌ت رووداوی ده‌ستبه‌سه‌رکرانی هاوسه‌رۆکه‌کانی هه‌ده‌په و ،هه‌روه‌ها ده‌ستگیرکردنی به‌شێک ل ه سه‌رۆک شاره‌وانی‌یه‌کانی هه‌ڵبژێردراوی شاره‌کانی باکووری کوردستان قسه‌یان کرد و رایانگه‌یاند ،گرتنی ئه‌و که‌سانه له‌گه‌ڵ سه‌ره‌تایی‌ترین پره‌نسیپ و ئوسوولی دێموکراسی و مافه‌کانی مرۆڤ دژایه‌تییان هه‌یه و ،خزمه‌ت ب ه پرۆسه‌ی ئاشتی و دیالۆگی نێوان کورد و تورک ناکات و به‌ره‌و ئاقارێکی نادیاری ده‌بات. دواتر ئیبراهیم زێوه‌یی به‌رپرسی نوێنه‌رایه‌تیی حیزب له هه‌ولێر، سه‌باره‌ت به ره‌وتی ده‌ستگیرکردنی به‌رپرسان و کاربه‌ده‌ستانی هه‌ده‌په و نوێنه‌رانی خه‌ڵک و به‌شێک ل ه سه‌رۆک شاره‌وانی‌یه‌کانی خه‌ڵکی باکووری کوردستان په‌رۆشی و نیگه‌رانی‌یه‌کانی خۆی و حیزبی دێمۆکراتی کوردستانی له ئاست ئه‌م رووداوان ه ده‌ربری و، مه‌حکوومی کرد و رایگه‌یاند که ئه‌م کرده‌وه نه‌ته‌نیا هه‌ر پرۆسه‌ی ئاشتی و دیالۆگی نێوان کورد و تورک ده‌خاته مهترسییهوه به‌ڵکوو هیچ خزمه‌تێک به قووڵبوونه‌وه‌ی پێوه‌ندی و تێکه‌اڵویی نێوان گه‌اڵنی تورک و کورد وبه‌ره‌وپێش چوون و گه‌شه و ئاوه‌دانی واڵتی تورکیه ناکا ،بگره له ئاستی ناوچه‌یی و جیهانی پرێستیژ و متمانه‌ی ده‌وڵه‌تی تورکیه ده‌خاته ژێر پرسیاره‌وه.
بەشداریی هەیئەتێکی حیزب لە ساڵیادی دامەزراندنی پارتی کرێکارانی کوردستان لە واڵتی سوئیس له‌سه‌ر بانگهێشتی فه‌رمی ،هه‌یئه‌تێكی کومیتەی حیزبی دیموکراتی کوردستان بە سەرپەرستی هاوڕێ زاهید شاعیری به‌رپرسی كۆمیته، بەشدارییان له رێوره‌سمی ساڵیادی دامه‌زرانی په‌که‌که کرد .ئه‌و رێوره‌سمه ئێواره‌ی رۆژی شه‌ممه٢٦ ،ی نوامبری ٢٠١٦ل ه شاری ی دامه‌زانی لوتزه‌رن-ی واڵتی سوئیس ،ب ه بۆنه‌ی یادی ٣٨ساڵه پارتی كرێكارانی كوردستان به‌ڕێوه چوو ،که تێیدا «زوبه‌یر ئایدار» ئه‌ندامی كۆنسه‌ی به‌ڕیوه‌به‌ریی كۆما جڤاکێن كوردستان( ك ج ك) و «ره‌مزی كارتال» هاوسه‌رۆكی كۆنگره‌ی گه‌ل ،به‌شدار بوون. له‌و رێوڕه‌سمه‌دا پەیامی کومیتەی سوئیسی حیزبی دێموكراتی كوردستان له الیەن زاهید شاعیری پێشكه‌ش به به‌شداران كرا. شایانی باسه كه له په‌راویزی ئه‌و رێوڕسمه‌دا هەیئەتی حیزبی چاویان به هه‌ردووك به‌ڕێزان :زوبه‌یر ئایدار و ره‌مزی كارتال كه‌وت و باسیان ل ه هه‌لوومه‌رجی ئێستای رۆژهه‌اڵتی كوردستان و سیاسه‌تی ئێستای حیزبی دێموكراتی كوردستان کرد .جێگەی ئاماژه‌یه كه حیزبی دێموكراتی كوردستان ته‌نیا حیزب بوو ل ه رۆژهه‌اڵت و باشووری كوردستان كه په‌یامیان به‌و بۆنه‌یه‌و ه پێشكەش كرد.
کۆبوونه‌وەی هەیئەتێکی کۆمیتەی ئاڵمان ح د ک لەگەڵ هەیئەتێکی رێکخراوی چەپەکانی ئاڵمان رۆژی سێ‌شەممە٢٩ ،ی نوامبر هەیئەتێکی کۆمیتەی حیزبی دیموکراتی کوردستان لە واڵتی ئاڵمان پێکهاتوو لە هاوڕێیان خالید حەسەنپور ئەندامی رێبەری وسولتان گواڵوی بەرپرسی کۆمیتەی ئاڵمان لە دەفتەری رێکخراوی چەپەکانی ئاڵمان لە شاری بێرلین، لەگەڵ هەیئەتێک لە چەپەکانی ئاڵمان پێکهاتوو لە «ئاندریاز گونتەر» و بەرپرسی پێوەندییە نێوونەتەوێەکان و خانمی «ویدرمان» بەرپرسی کۆبووەوە . هەیئەتی خانەخوێ سەرەتا داوایان لە هەیئەتی حیزب کرد ،کە سەبارەت بە مێژوو و ئامانجەکانی حیزب و هەروها بارودۆخی ک بدا .بۆ ئەو ئێران و پرسی کورد لەو واڵتە بەرچاو روونێ مەبەستە هەیئەتی حیزب سەبارەت بە مێژوی پێکهاتن و ئامانجە و ستراتیژی حیزبی دیموکراتی کوردستان بۆ هەیئەتی خانەخوێ دوا و ،لە درێژەی باسەکەدا تیشکی خستەسەر بارودۆخی سیاسی ئێران بەگشتی و کوردستان بەتایبەتی .لەپێوەندی لەگەڵ دۆخی ئیران‌دا ئەندامانی حیزب بە درێژی باسی ناتەباییەکانی سیستمی ئێران سەبارەت بە پرسی دێموکراسی و ،مافی کەمایەتی‌یە ئایینی و نەتەوییەکان و هەروها هەاڵواردنی ئابووری و فەرهەنگیی رێژیمی کۆماری ئیسالمی‌یان دەرحەق بە گەاڵنی ئێران کرد و ،لەو پێوەندیەدا قامکیان لەسەر باری خراپی گوزەران و بێدەرەتانی گەلی کورد لە رۆژهەاڵت کوردستان دانا .لە بەشێکی دیکەدا هەیئەتی حیزب پەرژایە سەر پرسی مافی مرۆڤ و پێشێلکرانی چەند قاتی ئەو مافانە لەکوردستان لەالیەن کۆماری ئیسالمی‌یەوە . هەیئەتی رێکخراوی چەپەکان ،خۆشحاڵی خۆیان لەو دیدارە دەربڕی و نیگەرانی خۆیان سەبارەت بە بارودۆخی نالەباری گەلی کورد لە کوردستانی ئێران نیشاندا و ،پێشیلکردنی مافی مرۆڤ و بێ عەداڵەتیان دەرحەق بە پێکهاتەکانی ئێران مەحکووم کرد. بەشی کۆتایی کۆبوونەوەکە تەرخانکرا بۆ پرسی چۆنیەتی رێکخستنی پێوەندییەکانی نێوان هەردووک ال ،کە لە الیەن هەیئەتی خانەخوێ ئامادەیی تەواو نیشاندرا کە لەمەوبەدوا ،ئاستی پێوەندییەکانیان لەگەڵ حیزبی دیموکراتی کوردستان گەرموگوڕتر و قووڵتر کەنەوە. شایانی باسە کە رێکخراوی چەپەکان لە هەڵبژاردنەکانی رابردووی پارلمانی لە ئاڵمان ١٠لە سەدی دەنگەکانیان وەدەست هێناوە و لە ئێستا دا خاوەنی ٦٤کورسین لە پارلمانی ئاڵمان‌دا.
3
15ی سه‌رماوه‌زی 5 _ 1395ی دێسامبری 2016
سیاسی
26ی سەرماوەز لە چەند قۆناغی مێژوویی‌دا
عومه‌ر باڵه‌کی رووداوەکانی خەرمانانی ساڵی 1320ی هەتاوی کە بە هۆی هاتنی سوپای سۆڤیەت و بریتانیا بۆ نێو خاکی ئێران روویان دا ،کاریگەریی تەواویان هەبوو لەسەر الواز کردنی دەسەاڵتی دیکتاتۆری حکوومەتی ناوەندی لە تاران و سەرهەڵدان و پەرەگرتنی ئازادی و چاالکی سیاسی لە ناوچە جۆراوجۆرەکانی ئێران و، کوردستانیش بێبەش نەبوو لەو فەزایە کە هاتبووە پێشێ .خەڵک زۆر چاالکانە و ئازایانە هەلومەرجەکەیان قۆستەوە، بەتایبەتی کە سوپای سۆڤیەت نزیک بوو لە ناوچەی موکریان و لە ورمێ جێگیر ببوو، دامودەزگای دەسەاڵت لە زۆربەی شار و شارۆچکەکانی ئەو ناوچەیە تێکەوە پێچران و تەنیا شوێنێک کە ئاسەواری دەسەاڵتی پاشایەتیی ئێرانی لێ مابوو شاری مەهاباد بوو کە لە 26ی سەرماوەزی 1323ی هه‌تاوی‌دا شارەوانی ئەو شارە بە دەستی خەڵکی وەزاڵەهاتووی ئەو شارە دەستی بەسەردا گێرا( .رۆژنامەی کوردستان ژمارەی ،1سەبارەت بە گرتنی شارەبانی مەهاباد بە دەستی خەڵکی شار ،تێلگرافی قەرەنی ئاغای مامەش کە بۆ وەزیری مشاویری تاران نووسیویەتی ،باڵو کردۆتەوە). دوای گرتنی شارەوانی مەهاباد بە
دەتوانێ واڵتی خۆی بە باشترین شێوە ئیدارە بکا. لە 1ی خەزەڵوەری 1324دا حیزبی دێموکراتی کوردستان بە دەرکردنی بەیاننامەیەک رەسمەن بوونی خۆی راگەیاند و لەو رۆژە بە دواوە بە کردەوە کاروباری سیاسی ،ئەمنی، دادوەری ،ئابووری و فەرهەنگیی خەڵکی کوردستان لە الیەن بەڕێوەبەرانی حیزبی دێموکراتی کوردستانەوە ئیدارە دەکران. حیزبی دێموکراتی کوردستان لە رۆژی راگەیاندنەوە هەتا رۆژی ئیعالنی کۆماری کوردستان گەلێک کاری پڕبایەخ و گرینگی ئەنجام دا کە هێندێکیان ئێستاشی لەگەڵدا بێ ،جێگای شانازی نەتەوەی کوردن ،وەک دامەزرانی سوپای میللی ،هەڵکردنی ئااڵی کوردستان. ... پێک هێنانی سوپای میللی بەشێک لە بەرنامەی حیزبی دێموکراتی کوردستان بوو ،چونکە لە بەرنامەی حیزب‌دا هاتبوو کە دەسەاڵتی بەرێوەبەری کاروباری کوردستان دەبێ بە دەستی گەلی کوردەوە بەڕێوە بچێ هەر بۆیە حیزبی دێموکرات دەبوایە لە فکری پێکهێنان و دامەزراندنی سوپایەک‌دا بێ کە بتوانێ دیفاع لە نەتەوە و دەستکەوتەکانی بکا .هەرەسی ئەرتەشی پاشایەتیی ئێران بە دوای هاتنی سوپای سۆڤیەت و بریتانیا بۆ نێو خاکی ئێران، هەر وەکی لە پیشدا باس کرا ،بوو بە هۆی ئەوەی کە پادگان و پاسگاکان لە الیەن خەڵکەوە دەستیان بەسەردا بگیرێ و خەڵک دەستیان بە چەک رابگا و لەو بارودۆخەدا رێبەرایەتیی حیزب بێکار دانەنیشت و
،،
لە گەالوێژی ساڵی ١٣٦٣لە گەرمەی شەڕی داسەپاو لە الیەن کۆماری ئیسالمی‌یەوە بە سەر کوردستان‌دا ،رێبەری حیزبی دێموکراتی کوردستان بە پێویستی زانی رۆژێک بە ناوی پێشمەرگەوە ناودێر بکا ...،هەر بەم مەبەستە کومیتەی ناوەندیی حیزب لەسەر رۆژی ٢٦ی سەرماوەز ساغ بۆوە
،،
یەکجاری ئاسەواری دەسەاڵتی رەزاشا لە ناوچەکەدا نەما ،هەرچەند حکوومەت هەوڵی دا لە رێگای سەرۆک خێڵ و عەشیرە بە دانی پۆست و عینوان ،دەسەاڵتی خۆی لە ناوچەکەدا بپارێزێ بەاڵم سەرکەوتوو نەبوو؛ چونکە خەڵک گرینگیان بە نوێنەرانی حکوومەتی ناوەندی نەدا بەڵکوو لە شاری مەهاباد شووڕایەکیان لە خەڵکی شار بە سەرپەرستی و مەسئولیەتی قازی محەممەد پێک هێنا کە رۆژانە ئەو شووڕایە کاروباری خەڵکی لە بواری قەزایی و ئەمنی‌یەوە رایی دەکرد. گرتنی شارەوانی مەهاباد لەو سەردەم‌دا لە چەند بواردا گرینگی هەبوو :یەکەم: لەسەر گەشەکردنی هەستی نەتەوایەتی و رەواندنەوەی ترس و دڵەراوکێی خەڵک لە ن کاریگەری هەبوو .دووهەم: دەسەاڵتدار ئەو حەرەکەتە سەرەتایەک بوو بۆ پێکهێنانی هێزێکی چەکدار کە بتوانێ پارێزگاری لە ماف و ئازادییەکانی خەڵکی کوردستان بکا. سێهەم :گرتنی شارەوانی مەهاباد دەسپێکێک بوو کە خەلکی کوردستان بەرێوەبەریی کاروباری خۆی بە دەستی خۆی بێت و لەو بوارەدا ئەزموون کۆ کاتەوە و بە دەسەاڵتداران و نەتەوە ئازادەکان بسەلمێنی کە ئەگەر مه‌جالی خۆبەرێوەبردنی پێ بدرێ و چارەنووسی خۆی بە دەستی خۆی بێت،
هەلەکەی قۆستەوە و ئەندام و الینگرانی خۆی کە چەکدار بوون ،لە هێزێک‌دا بە ناوی هێزی دێموکرات رێکی خستن کە لە راپۆرتی رۆژنامەی کوردستان ژمارە 10دا کە لەسەر بەڕێوەچوونی رێوڕەسمی 2ی رێبەندان رۆژی راگەیاندنی کۆماری کوردستان بە روونی ئیشارە بە بوونی هێزی چەکدار رێکخراو دەکا کە بەشداری رێوڕەسمەکە بوون. « ...موتابقی بەرنامەیەک کە لە پێشدا ساز کرابوو پێشەوا بە تەواوی حوزار رۆژباشی فەرموو پاشان تەشریفی لە تریبون هاتنە خوارێ و بە پێش تەواوی گوردان و گوروهان و دەستەی سەربازان و پێشمەرگەکانی کوردستان‌دا هات و هەمووی تەماشا کردن و بە هەموانی رۆژ باش فەرموو لەو کاتەدا بە دستووری معاوینی فەرماندەی هەموو هێز لە الیەن سەربازان و پێشمەرگەکان و تۆپخانەی کوردستان دە دەقیقە بێ‌وچان بە ئیفتخاری سەربەستی کوردستان و ناساندنی رەئیس جمهوری کوردستان شیلینگ کرا». رۆژی 26ی سەرماوەزی 1324یەکی دیکە لەو رۆژە مێژوویانەیە قەت لە بیر و زەینی تاکی کورد ناسڕێتەوە .لەو رۆژەدا بە فەرمانی حیزبی دێموکراتی کوردستان بۆ یەکەم جار بە شێوەی رەسمی و بە بەشداری هەزاران کەس ئاالی کوردستان لە
رێورەسمیکی بە شکۆدا لە مەهاباد ،هەڵکرا. گۆڤاری کوردستان لە ژمارەی سێهەمی‌دا لە ژێر سەردێڕی «هەڵکردنی ئااڵی موقەدەسی کوردستان لە مەهاباد» ئاوا دەنووسێ: «هەر وەکوو لە پێش دەرهاتی کوردستان‌دا عەرز کرا ،رۆژی ٢٦ی سەرماوەز نوێنەرەکانی ئەهالی کوردستان لە شاری مەهاباد کۆبوونەوە لە سەعات ١٠ی بەیانی لە کانگای حیزب ئااڵی کورد بە حزووری دەهەزار نەفەر هەڵکرا و لە کاتێکدا دەستەی میوزیک مارشی میللی لێدەدا و لە سەرتاسەری شەقامی وەفایی سەفی نیزام کە لوولەی تفەنگ و موسەلسەل و سەرنێزەیان دەدرەوشاوە، دەستەی الوان و قوتابیانی مەکتەب ،کچ و کوڕ ،لە الی راستی ئااڵ لە حەرەکەت‌دا بوون ،گەورە و چووکی مەهاباد هەیئەت و نوێنەرانی حیزبی دێموکرات لە پشت سەری ئااڵ سەری تەعزیمیان بۆ دانەواندبوو ،بۆ ئیحترام چەپڵەیان لێدەدا و هورایان دەکێشا و ،پێشەوای موعەزەمی کوردستان جەنابی قازی محەممەد وتارێکی بەتینی لە بابەت ئااڵی موقەدەسی کوردستان ئیراد فەرموو. ئەو جار لە پاش نوتق و خیتابە و تیر هاویشتنێکی زۆر و بەجێهێنانی مەراسم و نەسبی ئااڵ لەسەر عەمارەتی هەیئەتی رەئیسەی میللی کوردستان جێژنە دوایی هات». لە گەالوێژی ساڵی ١٣٦٣لە گەرمەی شەڕی داسەپاو لە الیەن کۆماری ئیسالمی‌یەوە بە سەر کوردستان‌دا ،رێبەری حیزبی دێموکراتی کوردستان بە پێویستی زانی رۆژێک بە ناوی پێشمەرگەوە ناودێر بکا ،لە الیەک نیشانەی پێزانین و ئەمەکداری بوو لە بەرامبەر ئەو هەموو ئازایەتی و فیداکاری و گیانبەخت‌کردنەی هێزی پێشمەرگە و لە الیەکی دیکەوە پێویست بوو هێزی نیزامی کوردیش وەک هەموو ئەرتەشەکانی واڵتان ،رۆژێکی دیاری کراوی هەبێ بۆ ئەوەی لە دوارۆژدا حکوومەت و خەڵک وەیەک‌ڕا رێز لە فیداکاری و ئازایەتیی گیانبەخت‌کردنی رۆڵەکانی خۆیان بگرێ .هەر بەم مەبەستە کومیتەی ناوەندیی حیزب لەسەر رۆژی ٢٦ی سەرماوەز ساغ بۆوە کە لە مێژووی خەباتی رزگاریخوازی گەلی کورد لە رۆژهەاڵتی کوردستان ،هەر وەکی پێشتر باس کرا ،دوو رووداوی گرینگن لە دوو ساڵی جیاواز و بە دوای یەک‌دا ( ١٣٢٣ــ )١٣٢٤؛ لەو رۆژەدا رووی داوە و کاریگەری راستەوخۆیان لەسەر یەکتر هەبووە یەکیان سەرەتایه‌ک بووە بۆ پێکهێنانی سوپای میللی کوردستان و ئەوی‌تریان ئااڵی کوردستانی تێدا هەڵکرا کە هێمای نەتەوەیی کوردە و ،هەموومان باش ئەوە دەزانین کە پێشمەرگە و ئااڵ دوو جمکی لێک دانەبراون. ئەوەتا دوای زیاتر لە ٧٠ساڵ بە هۆی فیداکاری و ئازایەتی و خوێن و قوربانیدان، ناوی پێشمەرگە لە نێو ئەدەبیاتی جیهانی و زمانە جۆراوجۆرەکانی دنیادا بۆتە ناوێکی ئاشنا .هەرچەند لەو رۆژەوە کە ناوی پێشمەرگە بە بەژنی چەکداری کورد بڕا و ئەرکی شه‌کاوە راگرتنی ئااڵ و دیفاع لە شەرافەت و کەرامەتی گەلەکەی کەوتە سەر شانی ،دوژمنانی کورد بە تەواوی هێزی سیاسی و ماڵیی خۆیان هەوڵیان داوە ناوی پێشمەرگە بەدناو کەن و بە عینوانی تیرۆریست و پیاوکوژ و جەردە بە دنیای بناسێنن ،بەاڵم بە هۆی راستگۆیی و پاکی، جوامێری و ئازایەتی و پشتیوانی خەڵکی کوردستان لە پێشمەرگە ،پڕوپاگەندەی دوژمن نەیتوانیوە کاریگەری هەبێ و لە بەدناو کردنی پێشمەرگە و لەو بوارەدا سەرکەوتنی بە دەست نەهێناوە ،بەڵکوو بە پێچەوانەی هەوڵی دوژمنان ،پێشمەرگە رۆژلەرۆژ خۆشەویست‌تر دەبێ ،چونکە لە سەردەمی ئیستادا خەلكی کوردستان لە الیه‌ک و بەرەی دەژەتیرۆر لە سەرانسەری دنیادا له‌الیه‌کی دیکه ،بە چاوی ئومێدەوە دەڕوانە هێزی پێشمەرگەی کوردستان و هەر ئەوە وایکردووە دەسەاڵتدارانی ئەو دەوڵەتانه‌ی کوردستانیان بەسەردا دابەش کراوە ،ئەگەر بە زاهیریش بێ ،بە رەسمی ناوی پێشمەرگە وەک رزگاریدەر و هێزی کاریگەری لە بەرابەر تیرۆردا ،بێنن.
ژماره693:
رۆژنامەی
چه‌ند هه‌واڵی کوردستان چاالکیی ئه‌ندامان و الیه‌نگرانی حیزب ب ه بۆنه‌ی 26ی سه‌رماوه‌ز ب ه پێی هه‌واڵی گه‌یشتوو له کۆمێسۆنی ته‌شکیالتی حیزبی دێموکراتی کوردستانه‌وه ،ئه‌ندامان و الیه‌نگرانی حیزب ،ل ه شاره‌کانی مهاباد ،بانه ،دیوانده‌ره، مه‌ریوان ،ئیالم ،ئیسالم‌ئابادی تاران و ...ب ه بۆنه‌ی هاتنی ٢٦ی سه‌رماوه‌ز، «رۆژی پێشمه‌رگه‌ی کوردستان» چاالکیی ته‌بلیغییان کرد. له‌و چاالکیی ه ته‌بلیغییانه‌دا خه‌ڵکی به‌هه‌ستی ئه‌و شارانه ،به باڵوکردنه‌وه‌ی تراکت و نووسراوه و وێنه‌ی پێوه‌ندیدار ،پاڵپشتی خۆیانیان له‌گه‌ڵ هێزی پێشمه‌رگ ه ده‌ربڕی و ،یادی شه‌هیدانی حیزب و گه‌ل‌یان به‌رز راگرت. کۆمیسیۆنی ته‌شکیالتی حێزب ،وێڕای سپاس وپێزانین ،ل ه سه‌رجه‌م دۆستان و الیه‌نگرانی حیزبی دێموکراتی کوردستان ،ده‌سخۆشی‌یان لێ ده‌کا و ،ساڵوی بۆ ناردوون.
نامه‌ی سه‌رئاوه‌اڵی به‌شێک ل ه هونه‌رمه‌ندان و چاالکانی مه‌ده‌نی بۆ روحانی له به‌ره‌به‌ری رۆژی جیهانیی که‌م‌ئه‌ندامان ،به‌شێک له هونه‌رمه‌ندان و چاالکانی مه‌ده‌نی ب ه نووسینی نامه‌یه‌ک ،بۆ حه‌سه‌ن روحانی خوازیاری پێڕاگه‌یشتن و داکۆکیکردن ل ه مافی پێشڵکراوی وه‌به‌رکه‌وتووانی «مین» بوون و داوایان ل ه سه‌رۆك‌کۆمار کردووە که رێگ ه نه‌دا ،مافی زیان‌وه‌به‌رکه‌وتووان پێشل بکرێ. هه‌واڵده‌ریی موکریان ئه‌و نامه‌یەی ک ه له‌الیه‌ن ١٣٠که‌س له هونه‌رمه‌ندان و چاالکانی مه‌ده‌نی و پارێزه‌ران واژۆ کراوه ،باڵوکردۆته‌وه. له به‌شێک له‌و نامه‌یه‌دا ب ه ره‌خن ه گرتن له خه‌مساردیی به‌رپرسانی ناوه‌ند ه پێوه‌ندیداره‌کان سه‌باره‌ت ب ه پێراگه‌یشتن و گرینگی‌دان به قوربانیانی «مین» ک ه زۆرجار ته‌نانه‌ت ب ه باشی چاره‌سه‌ری پزیشکیان بۆ ناکرێ و ،ماف ه یاساییه‌کانیان پێشێل ده‌کرێ ،ب ه راشکاوی باسی کاره‌ساتی ته‌قینه‌وه‌ی مین و خه‌سار ه مرۆییه‌کانیان بۆ حەسەنی روحانی کردووه. ل ه کۆتایی ئه‌و نامه‌یه‌دا ،داویان کردوو ه ک ه ل ه زووترین کات بڕیارێکی یاسایی ده‌ربکا بۆ ئه‌وه‌ی چیتر مافی قوربانیانی ته‌قینه‌وه‌ی «مین» ل ه شار و گونده‌کانی سه‌رسنوور پێشێل نه‌کرێ.
بەردەوامیی ناڕەزایەتیی کرێکارانی کوردستان لە درێژەی ناڕەزایەتی دەربڕینی کرێکارانی کوردستان بەرانبەر بە دواکەوتنی مووچە و دەرکرانیان لەسەر کار ،کرێکارانی شارەداری «روانسەر»یش ناڕەزایەتیان دەربڕی. بە پێی هەواڵی گەیشتوو بە کۆمەڵەی مافی مرۆڤی کوردستان ،رۆژی چوارشەممە ٣ی سەرماوەز کرێکارانی دەرکراوی شارەداری روانسەر بە هەڵگرتنی پالکارتگەلێک کە لەسەری نووسرابوون ئێمە کرێکارانی شارەداری روانسەر کە بێ هۆ لە کار دەرکراوین داوکاری پشتیوانی خەڵک و ئاوردانەوەی بەرپرسانین». بەرپرسانی شارەوانی روانسەر لە شوێنی ناڕەزایی دەربڕینی کرێکاران‌دا کۆبوونەوە و بە کرێکارانیان راگەیاند کە هەر کەس ناڕەزایەتی دەرببڕێ بۆ ساڵی داهاتوو ئیش و کاری پێنادرێ. شایانی باسە بەشێکی بەرچاو لە کرێکارانی شارەدارییەکان لە کوردستان بە شێوەی وەرزی کاردەکەن و ،لە الیەن پەیمانکارانەوە بێ هیچ ماف و بیمەی کرێکاری لە کار دەردەکرێن. لە ماوەی چەند مانگی رابردوو لە شارەکانی ئیالم وکرماشان و سنە و مەهاباد کرێکارانی وەرزی دەستیان داوتە ناڕەزایەتی دەربڕین و لە بەردەم ناوەندە پێوەندیدارەکان خۆپێشاندانیان وەرێخستووە ،بەاڵم تا ئێستا بەرپرسان لەم بارەوە واڵمدەر نەبوون.
شەڕ و تێکهەڵچوون لە نێوانی کاسبکارانی کورد و هێزە چەکدارەکانی رێژیم لە نێوان چەکدارانی رێژیم و کاسبکارانی کورد ،لە ناوچەی سەردەشت شەڕ و تێکهەڵچوون رووی دا. بە پێی هەواڵی گەیشتوو بە کوردستان و کورد شەوی سێ‌شەممە ،رێکەوتی 9ی سەماوەز ،کاتژمێر ٩هەتا ١٢ی شەو لە گوندی بێتۆشی سەر بەشاری سەردەشت وەک هەمێشە هێزە ئەمنییەکانی رێژیم هێرش دەکەنە سەر چەند کاسبکاری ئەوناوچە و ،لە نێوان کاسبکاران و هێزەچەکدارەکانی رێژیم ،شەڕ و تێکهەڵچوون روودەدا و ،لە ئاکامی ئەو تێکهەڵچوونە کەسبکارێک بەناوی سیراون بە توندی بریندار دەبێ. زانیارییەکان باس لەوە دەکەن کە سێ کەس لە هێزەکانی رێژیم زیانیان وەبەر کەوتووە و بە هیلیکۆپتێر رەوانەی شاری سەردەشت کراون و ئەگەری ئەوە هەیە دووکەس لە هێزە چەکدارانی رێژیم کوژرا بن ،کە تا کاتی ئامادە کردنی ئەم هەواڵە لە سەر کوژراوانی ئەو تێکهەڵچوونە زانیارییەک لە بەر دەست‌دا نیە. شایانی باسە بە هۆی هەڵسوکەوتی ناشیاوی هێزەچەکدارەکانی رێژیم لە گەڵ کاسبکاران و کۆڵبەرانی سەرسنوور ،چەندین جار رووداوی وای لێکەوتووتەوە کە خەڵکی وەزاڵەهاتوو واڵمی سووکایەتی و هێرشی هێزە چەکدارەکانیان داوەتەوە. چەندمانگ لەمەوبەریش لە ناوچەی رەبەت ،کە هێزە چەکدارەکانی رێژیم کەلوپەلی کۆڵبەران و کاسبکارانیان تااڵن دەکرد ،بوو بە هۆی هاتنە ئارای شەڕ و تێکهەڵچوون و بریندار بوونی چەند کەس لە هێزەکانی رێژیم. هەروەها هەواڵدەریی موکریان ئاشکرای کرد کە لە ئاکامی تەقە کردن لە ٨ کۆڵبەری دەوروبەری گوندی ساوجی کە کەسێک لەوان گیانی لە دەست دەدا و دووکەسی دیکەش بە توندی بریندار دەبن ،یەک لە ئەندامانی هێزە چەکدارەکانی رێژیم دوابەدوای ئەوەی کە زانیویەتی بە هۆی تەقەی راستەوخۆی ئەو، کۆڵبەرێک کوژراوە ،دەست دەدا بە خۆکوژی.
4
15ی سه‌رماوه‌زی 5 _ 1395ی دێسامبری 2016
سیاسی
ژماره693:
ئه‌ندیشه
قه‌یران له بزووتنه‌وه‌ی خوێندکاری‌دا
لە کۆمەڵگەی دیسیپلینی‌یەوە بۆ کۆمه‌ڵگه‌ی ژێر کۆنتڕۆڵ
(به بۆنه‌ی 16ی سه‌رماوه‌ز رۆژی ناوزه‌دکراو ب ه رۆژی خوێندکار له ئێران)
ره‌حمان سه‌لیمی زانکۆ وه‌ک ناوه‌ندی به‌رهه‌مهێننانی مه‌عریف ه ل ـه ســـه‌ده‌ی رابـــــردوودا و به‌تایبه‌ت ده‌ی ـه‌ی 60و 70ی زایینی دا بۆته ئاخێزگه‌ی بزووتنه‌وه‌یه‌کی ب ـه‌رفــراوانــی کــۆمـه‌اڵیـه‌تــی ک ـ ه تیایدا خــوێــنــدکــاران وێــــڕای بـ ـه‌رگ ــری ل ه مافه سینفی و پیشه‌ییه‌کانی خۆیان، ده‌بــن ـه هـه‌ڵــگــری خــواســتـ ه ئــابــووری و ســیــاســی و کــۆم ـه‌اڵی ـه‌ت ـی‌ی ـه‌کــانــی کۆمه‌ڵگ ه و ویستی گۆڕان ل ه سه‌رجه‌م جومگه‌کانی ژیانی کۆمه‌ڵگ ه ده‌که‌ن ه هه‌وێنی بزووتنه‌وه‌یه‌کی رادیکاڵ و پێکهاته‌شکێن و تا ئاستی گۆڕانکاریی ریشه‌یی ل ه به‌ها و نۆڕم ه باوه‌کانی کــۆم ـه‌ڵــگ ـه ه ـه‌نــگــاو ده‌نـــێـــن .کاتێک خــوێــنــدکــارانــی زانــکــۆی ســوربــونــی فــه‌ڕان ــســ ه لـــ ه مــانــگــی مــــه‌ی ســاڵــی
ئــێــران بــ ه ه ــۆک ــاری جـــۆراوجـــۆری وه‌ک نه‌بوونی ئه‌حزاب و سه‌ندیکا و رێکخراوی راسته‌قین ه ک ه نوێنه‌رایه‌تی داخوازییه‌کانی کۆمه‌ڵگا بکه‌ن ،ئه‌رک و رۆڵێکی جیاوازی به‌خۆو ه گرتووه‌و زۆرجار ئه‌و ه داخــواز ه گشتی‌یه‌کانی کۆمه‌ڵگه بوون ک ه بوونه‌ته که‌ڵکه‌ڵه‌ی بیر و پراکتیکی خــوێــنــدکــاران .هه‌ر بۆی ه ده‌بینین سه‌فبه‌ندیی ه سیاسی و چینایه‌تی‌یه‌کانی کۆمه‌ڵگ ه له قۆناغگه‌لی جــیــاواز ل ـ ه زان ــک ــۆدا ره‌نــگــدانــه‌وه‌ی دیار و به‌رهه‌ستیان هه‌بووه .ئه‌گه‌ر چـه‌مــکــگـه‌لــی وه‌ک دێــمــوکــراســی و ئــازادی و عـه‌داڵـه‌ت ل ه بزووتنه‌وه‌ی خوێندکاریی سه‌راسه‌ری ل ه ئێران‌دا ل ه ماکه‌کانی ئه‌و بزاڤه ل ه قه‌ڵه‌م بده‌ین ،ئه‌وا سه‌باره‌ت ب ه کوردستان چه‌مکی به‌هێز و کاریگه‌ری رزگاریی نه‌ته‌وه‌یی ل ه ژێر کارتێکه‌ریی گوتارێکی گشتگیری کوردستانی تایبه‌تمه‌ندییه‌کی جیاوازی ب ه بزووتنه‌وه‌ی خوێندکاریی کوردی
،،
ده‌رفــه‌تــی مــانــۆڕ و چــاالکــیــی گشت بــزاڤــ ه کــۆم ـه‌اڵی ـه‌ت ـی‌ی ـه‌کــان و ی ـه‌ک له‌وان بزووتنه‌وه‌ی خوێندکاری زۆر به‌رته‌سک بۆته‌وه‌و تێچووی ره‌خن ه و ناڕه‌زایه‌تی‌یه‌کان ب ه راده‌یه‌ک به‌رز بــۆت ـه‌و ه ک ـه پاشه‌کشه‌ی ب ـه‌و بزاڤ ه کــردووه .له الیه‌کی تــره‌وه که‌مڕه‌نگ بوونه‌وه‌ی هه‌رچی زیاتری گوتاری چه‌پی شۆڕشگێڕ ل ه ئاستی جیهانی‌دا وه‌ک ئه‌وه‌ی بۆ وێن ه ل ه په‌نجاکان و شه‌سته‌کان و ته‌نانه‌ت حه‌فتاکانیش‌دا ب ـه شــێــوه‌یـه‌ک ل ـه شــێــوه‌کــان بوونی هـــــه‌بـــــوو ،کــــــاری کـــــردۆتـــــه سـ ـه‌ر بزووتنه‌وه‌ی خوێندکاری به شێوه‌یه‌ک ک ـ ه ئاکسیۆنی رادیــکــاڵ گه‌یشتۆت ه نزمترین ئاستی خۆی. هۆکار ه خودییه‌کان هــه‌روه‌ک ئــامــاژه‌ی پێکرا ئێلێمان ه ســـه‌ره‌کـــی‌یـــه‌کـــانـــی بـــزووتـــنـــه‌وه‌ی خوێندکاری له ئێران‌دا بریتین ل ه ئازادی و دێمۆکراسی و عه‌داڵه‌ت .کۆمه‌ڵگه‌ی
ئیدئۆلۆژی ئاکادیمی ئه‌و چه‌مک ه بوو ه ک ه ده‌سه‌اڵت ه دیکتاتۆڕه‌کان به‌رده‌وام هه‌وڵیان داو ه ل ه چوارچێوه‌ی ئه‌و چه‌مکه‌دا سووژه‌ی ده‌سته‌مۆ له خوێندکار دروست بکه‌ن تا پێش به سه‌رهه‌ڵدانی عه‌قاڵنییه‌تی هزری ل ه زانکۆ بگرن و عه‌قاڵنییه‌تێکی ئامێری جێگوزین بکه‌ن 1968دا داخــوازه سینفی‌یه‌کانیان ل ه الیه‌ن ده‌سه‌اڵتی ئه‌وکاتی فه‌ڕانسه‌دا پــشــتــگــوێ خــــرا ،ه ـه‌رگــیــز مــارشــال دوگۆڵ بیری له‌وه نه‌ده‌کرده‌وه ک ه ل ه ماوه‌ی چه‌ند هه‌فته‌دا خوێندکاران ببن ه ی شۆڕشێکی سه‌رتاسه‌ری پێشه‌نگ لـه شه‌قامه‌کانی پــاریــس و کورسی ده‌سه‌اڵته‌که‌ی بخه‌نه مهترسییهوه. ئیدئۆلۆژی ئاکادیمی ئـه‌و چه‌مک ه ب ــوو ه ک ـ ه ده‌ســه‌اڵتــه دیکتاتۆڕه‌کان به‌رده‌وام هه‌وڵیان داو ه له چوارچێوه‌ی ئه‌و چه‌مکه‌دا ســووژه‌ی ده‌سته‌مۆ ل ه خوێندکار دروســت بکه‌ن تا پێش ب ه سه‌رهه‌ڵدانی عه‌قاڵنییه‌تی هــزری ل ه زانکۆ بگرن و عه‌قاڵنییه‌تێکی ئامێری جێگوزین بکه‌ن .ده‌روازه‌ی چوون ه نێو باسی بزووتنه‌وه‌ی خوێندکاریی لـ ه ئــێــران ب ـه‌و چـه‌مــکـه‌دا تــێــده‌پـه‌ڕێ. لێسه‌ندنه‌وه‌ی ئه‌ساله‌تی رووناکبیری ک ـ ه ل ـ ه راســتــی‌دا ل ـ ه ئــێــران‌دا له‌گه‌ڵ سه‌رهه‌ڵدانی بزووتنه‌وه‌ی خوێندکاری لـــه‌دای ــک بـــــووه ،دوورخــســتــنــه‌وه‌ی خــوێــنــدکــاران ل ـه روح ــی رادیــکــاڵ و پێکهاته‌شکێن کـ ه لـه تایبهتمهندیی ه زاتی‌یه‌کانی ئه‌و چینه دێن ه ئه‌ژمار، سه‌رقاڵ کردنی خوێندکاران ته‌نیا ب ه پێشکه‌وتن ه تکنیکی و زانستی‌یه‌کان به مه‌به‌ستی گه‌شه‌ی ئامێرته‌وه‌ری کــۆمــه‌ڵــگــا و خــه‌س ــان ــدن ــی روحـــی پــرســیــارخــوڵــقــێــنــی؛ ل ـ ه ســه‌راســه‌ری مــێــژووی بــزووتــنـه‌وه‌ی خوێندکاری له سه‌رهه‌ڵدانی‌یه‌و ه تا ئێستا جگ ه ل ه چه‌ند وێستگه‌یه‌کی کورتی مێژوویی ئاماده بووه. بـــزووتـــنـــه‌وه‌ی خــوێــنــدکــاریــی ل ه
،،
داوه تــا ب ـ ه شوناسێکی جــیــاواز و داخوازی جیاواز ده‌رکه‌وێ .هه‌رچه‌ند ئــــه‌و بـــزووتـــنـــه‌وه‌یـــه بـــه شــێــوه‌ی ته‌شکیالتی و رێکخستن تێکه‌ڵ ب ه ئه‌حزابی ئۆپۆزیسیۆنی ده‌روه‌ی واڵت ن ـه‌بــووه و نه‌بۆته ئــامــرازی ده‌ستی هیچ کــام ل ـ ه ره‌وتـــ ه سیاسی‌یه‌کان، به‌اڵم یه‌کیه‌تی‌یه‌کی گوتاری ل ه نیوان ئه‌حزاب و ئه‌و بزاڤه‌دا بوونی هه‌بووه. لــه مـــــاوه‌ی نــزیــک بــ ه ده ســاڵــی رابــــــردوودا مـه‌نــدیــیـه‌کــی کــه‌م وێن ه ب ه زانکۆکانه‌و ه ده‌بینرێ ،که‌مترین چاالکیی خوێندکاری وه‌ک ئ ـه‌وه‌ی ل ه ده‌یــه‌ی چل و په‌نجا و هه‌روه‌ها کۆتایی ده‌یــه‌ی حه‌فتا و سـه‌ره‌تــای ده‌یــــه‌ی ه ـه‌شــتــای کــۆچــی شــایـه‌تــی بووین ،ئه‌نجام دراون .له راستی‌دا بزووتنه‌وه‌ی خوێندکاری له ئێران‌دا ســه‌لــمــانــدوویــه‌تــی هــه‌رگــیــز خــۆی نه‌یتوانیو ه گۆڕانی گه‌وره دروست بکا و ده‌رفه‌تی گه‌ور ه بخوڵقێنێ به‌ڵکوو له‌و کاتانه‌ی که کۆمه‌ڵگا کراوه‌ییه‌کی سیاسی و فه‌رهه‌نگی به‌خۆو ه ده‌بینێ، ئه‌و بزاڤه دێت ه مه‌یدان و رۆڵی خۆی ده‌بینێ. بـه گشتی ده‌تــوانــیــن هۆکاره‌کانی رکــوود یان سستی ل ه بزووتنه‌وه‌ی خوێندکاری چ له ئاستی سه‌راسه‌ری و چ له ئاستی کوردیدا به سه‌ر هۆکار ه ده‌ره‌کی و خودییه‌کان دابه‌ش بکه‌ین : هۆکار ه ده‌ره‌کییه‌کان به‌دوای هاتن ه سه‌ر کاری ده‌وڵه‌تی بــن ـه‌ڕه‌تــخــوازی ئ ـه‌حــم ـه‌دی نـــه‌ژاد و داخ ــران ــی فــــه‌زای سیاسیی ئــێــران،
رۆژنامەی
ئێران ب ه شێوه‌یه‌کی گشتی گرفتاری قه‌یرانی گوتار بووه .له‌وانه‌یه بێ ئاکام بــوونــی خه‌باتی دێموکراسیخوازی س ـ ـه‌ره‌ڕای خه‌باتێکی دوورو درێــژ و قــوربــان ـی‌ی ـه‌کــی زۆر جــۆرێــک ل ه بێ‌هیوایی باڵو کردبێته‌وه ک ه گومانی ل ه مه‌ڕ گوتاری گۆڕانخواز دروست کردبێ .هه‌مان قه‌یرانی گوتاری ل ه بــزووتــنــه‌وه‌ی خــوێــنــدکــاری هــه‌م ل ه ئاستی سه‌راسه‌ری و هه‌م له ئاستی کوردستانیشدا به‌دی ده‌کرێ. هـه‌روه‌هــا ده‌توانین بڵێین گۆڕانی جۆری په‌یوه‌ندییه‌کان و په‌ره‌سه‌ندنی ئامرازه‌کانی په‌یوه‌ندیی ئێلێکترۆنی پـــه‌تـــایـــه‌کـــی تـــــری بــــزووتــــنــــه‌وه‌ی خوێندکارییه که تا راده‌یه‌ک کاریگه‌ری ل ه سه‌ر سیسته‌می به‌ها و ئه‌رزشه‌کان داناوه. کۆتایی ئه‌گه‌ر بزووتنه‌وه‌ی خوێندکاری ل ه ئێران‌دا بیهه‌وێ له‌و قاوغ ه بێده‌نگ ه ده‌رباز بێ و ده‌وری پێشه‌نگیی خۆی ل ه کۆمه‌ڵگه‌دا ببینێ ،پێویست ه پێناسه‌یه‌کی نوێ ل ه ویست و داخوازییه‌کانی خۆی و کۆمه‌ڵگا بکاو گوتارێکی مافخواز ل ه سه‌ر بنه‌ماگه‌لی نوێ وه‌ک مافی مرۆڤ تیۆریزه بکا .له ئاستی کوردستانیشدا پێویست ه بزووتنه‌وه‌ی خوێندکاریی ک ــوردی پێداچوونه‌وه‌یه‌کی جیددی ب ـ ه ســتــراتــیــژی بــزووتــن ـه‌و ه ل ـه مه‌ڕ پرسی نه‌ته‌وه‌یی بکا ،ب ه شێوه‌یه‌ک کـ ـه بـ ـ ه پــاڵــپــشــتــیــی یــاســا و بـه‌ڵــگـ ه نێوده‌وڵه‌تییه‌کان به‌رگریی له ماف ه نه‌ته‌وه‌ییه‌کانی خۆی بکا.
رەسووڵ سێلەکە دەسەاڵتی دیسیپلینی یان دەسەاڵتی ئینزباتی یەکێک لە تێزە بەهێزەکانی میشێل فۆکۆیە کە لە ساڵەکانی 1970دا کاری لەسەر کردووە .تێزەکە زیاتر باسی جۆرێک لە دەســەاڵت دەکــا کە لە کۆتاییەکانی سەدەی 18دا لە الیەن دەسەاڵتی سیاسی‌یەوە کەڵکی لــێــوەردەگــیــرا .کۆمەڵێک مێکانیزم کە هەوڵی دەدا لە رێگای چاودێری بــەردەوامــەوە کۆنتڕۆڵی تاکەکان بکا و فۆڕم بە رەفتارەکانیان بدا و بەو شێوەیە مرۆڤەکان هــاوکــات گوێڕایەڵ و بەکەڵک بکا .دەسەاڵتی دیسیپلینی لــە رێــگــای کۆمەڵێک تەکنیکەوە ئیجباری دەخــســتــە ســەر جــەســتــە ،جــووڵــە و هەڵسوکەوتی مرۆڤەکان .واتــە چوارچێوەدار کردنی کات ،شوێن و جووڵەی تاکەکان .زیندان، کــەمــپ ،نەخۆشخانە ،خوێندنگا و کــارخــانــە، ئــەو شوێنانە بــوون کە زیاتر وەک ســووژەی پڕۆسەکە بەکار دەهێنران. لە سەدەکانی نێوەڕاست‌دا زیندانی‌یەکان و تاوانباران ،بە شێوەیەکی دڕندانە سزا دەدران ،بۆ ئەوەی خەڵکانی‌تر ترسیان لە سزای تاوانکردن هەبێ ،بۆ نموونە کەسی تاوانباریان لە چوار ئەسپ دەبەستەوە و بە چوار رێڕەوی جیاوازدا رایاندەکێشا بۆ ئەوەی تا مردنی زۆرترین ئازار بچێژی .دوای سەدەکانی نێوەڕاست زۆربەی
تێکنۆلۆژییانەی دەسەاڵتی سیاسی بە کاریان دەهێنێ بۆ کۆنتڕۆڵکردن و چاودێریی کردنی کۆمه‌ڵگه بە نــاوی باشتر کردنیان .پانۆپتیزم وکــوو چــاوی دەســەاڵت بۆ چاودێریی کردنی کۆمه‌ڵگه وایە .ئەمڕۆ نەک تەنیا زیندان بەڵکوو تەواوی کۆمه‌ڵگ ه لە ژێر چاودێری و کۆنتڕۆلی دەسەاڵتی سیاسی دایە .پێش سەدەی بیستەمی زایینی ،دیسیپلین تەکنیکی دەسەاڵتی سیاسی بوو ،تاکەکان لە شوێنێکی داخراو کۆ دەکرانەوە و دەخرانە ژێر چاودێرییەوە ،وەکــوو زیندان، خوێندنگا ،کەمپ و هتد ،بەاڵم لە دوای شەڕی دووهەمی جیهانی‌یەوە کۆمەڵگەی دیسیپلینی جێگەی خۆی داوە بە کۆمه‌ڵگه‌ی ژێر کۆنتڕۆڵ، کۆمه‌ڵگه‌یەک کە لەودا تاکەکان لە ژێر چاودێری و کۆنتڕؤڵ دان بەاڵم نەک لە شوێنێکی تایبەت و داخ ــراودا یــان لە کاتێکی تایبەت‌دا ،بەڵکوو لــە هــەمــوو شوێنێک و لــە هــەمــوو کــاتــێـک‌دا. لە کۆمه‌ڵگه‌ی ژێــر کــۆنــتــڕۆڵ‌دا مێکانیزمەکان جــــیــــاوازن و کــۆنــتــڕۆڵــەکــان «بــــگــــۆڕ»ن و زمانەکەش ئەلکتڕۆنی‌یە .لە جیاتی چوارچێوەی ژووری داخــراو ،چوارچێوەکان خۆیان لەگەڵ ســووژەکــان فــۆڕم دەدەن .لە جیاتی ئەوەیکە لە کۆمەڵگەی دیسیپلینی‌دا سووژە لە چەندین شوێنی داخ ــراودا لە ژێر چاودێری و ئیسالح کردن‌دا بێ ،لە کۆمه‌ڵگه‌ی ژێر کۆنتڕۆڵ‌دا هەموو ئــەو شوێنانە هــاوکــات لــە یــەک چــوارچــێــوەدا پێکەوە هەن و بە بەردەوامی لەگەڵ سووژەکان
،،
ئەمڕۆ تەنیا دەسەاڵتی سیاسی نیە کە تاکەکان کۆنتڕۆڵ دەکا ،بەڵکوو تاکەکان خۆیان لە ژێر چاودێری و کۆنتڕۆڵی یەکتر دان ،لە رێگای تێکنۆلۆژی و بە تایبەت ئینتێرنێتەوە هەر تاکێک چاودێری و کاریگەری دەخاتە سەر کەسانی‌تر و بە هەمان شێوەش خۆی لە ژێر چاودێری و کاریگەریی ئەوانی‌تر دایە
،،
زیــنــدانـی‌یــەکــان لــە جیاتی م ــردن کەڵکیان لێ وەردەگــیــرا و دەیانبردن بۆ کــاری زۆرەملێی درێــژمــاوە .دوای ئەو ماوەیە و لە سەردەمی رۆشنگەری‌دا ،هەندێک بزووتنەوەی فەلسەفی و مرۆڤدۆستانە سەریان هەڵدا کە پێیانوابوو دەکرێ زیندانی ئیسالح بکرێ و بگەڕێندرێتەوە نێو کۆمه‌ڵگه .ئەوەش لە رێگای دامەزراوەیەکی دیسیپلینی‌یەوە. «پانۆپتیک» کــە ئــیــدەیــەکــی بیناسازییە و لــە الیـــەن فــەیــلــەســووفــی بــریــتــانــی« ،ژێــرێــمــی بێنتام»ـەوە لــە ساڵی 1780دا داهــێــنــراوە بۆ چاودێری بەردەوامی زیندانی‌یەکان .مێعماریی پانۆپتیک لــە دوو بینا پێکهاتووە ،یەکەمیان ژووری زیندانی‌یەکانی بــە شــێــوەی بازنەیی تێدا گونجێندراوە و دووهەمیشیان بینایەکە لە نێوەڕاستی بینای پێشوو ،بە جۆرێک کە دەتوانێ چاودێریی هەموو ژوورەکان بکا .لە میعماریی پانۆپتیک‌دا ،زیندانی‌یەکان وا دەزانن کە بەردەوام لە ژێر چاودێریدان ،لە کاتێکدا لەوانەیە کەسیش چاودێرییان نەکا. ژێرێمی بێنتام فەیلەسووفێکی رێفۆڕمخواز بوو و دەیویست بە کەڵک وەرگرتن لەو ئیدەیەوە، تــاوانــبــاران لە جیاتی ســزادرانــی جەستەیی و ئیعدامکرانیان ،وەک مرۆڤێکی بە سوود بەرهەم بهێنرێنەوە و بنێردرێنەوە بۆ نێو کۆمه‌ڵگه، ئەوەشی بە تەنیا رێکاری کەمبوونەوەی تاوان لە کۆمه‌ڵگه‌دا دەزانی .ئەو پێی وابوو لە جیاتی ئەوەی تاوانبار لەنێو ببرێ ،پێویستە تاوان لەنێو ببرێ. هەرچەندە «پانۆپتیزم» پێشتر لە زیندانەکان‌دا بە کار دەهێنرا ،بەاڵم ئەمڕۆ بووە بە سەمبۆلی ئانالیز کردنی دەسەاڵتێکی دیسیپلینی ،واتە ئەو
دێن و دەچــن .ئیمزاکان و رێــژەی تاکەکان لە کۆمەڵگەی دیسیپلینی‌دا جێگەی خۆی داوە بە ژمارەکان و ئامارەکان لە کۆمه‌ڵگه‌ی کۆنتڕۆڵ‌دا. تاک ئیتر مانای یەک کەس نادا ،بەڵکوو واتای تاکێکی بەش‌بەشکراو دەدا؛ واتــە هــاوکــات لە هەموو شوێنێک دەتوانێ بوونی هەبێ .ماشێنە مکانیکی‌یەکانی کۆمه‌ڵگه‌ی دیسیپلینی جێگەی خــۆیــان داوە بــە کۆمپیوتەر و ماشێنەکانی زانیاری و داتا .بەرهەمهێنان جێگەی خۆی داوە بە بەرهەم. ئەمڕۆ تەنیا دەسەاڵتی سیاسی نیە کە تاکەکان کۆنتڕۆڵ دەکا ،بەڵکوو تاکەکان خۆیان لە ژێر چــاودێــری و کۆنتڕۆڵی یەکتر دان ،لە رێگای تێکنۆلۆژی و بــە تــایــبــەت ئینتێرنێتەوە هەر تاکێک چــاودێــری و کاریگەری دەخــاتــە سەر کەسانی‌تر و بە هەمان شێوەش خۆی لە ژێر چاودێری و کاریگەریی ئەوانی‌تر دایە .ئینتێرنێت وەکوو مێکانیزمێکی ئیسالح لە کۆمه‌ڵگه‌ی ژێر کۆنتڕۆڵ‌دا رۆڵ دەگێڕێ .تاک لە ئینتێرنێت‌دا سووژەیەکی کۆنتڕۆڵە ،گرینگ نیە لە چ کات و شوێنێکی جوغرافیایی دایە .پەیوەندیی نێوان تاکەکان ،بە ئاراستەیەکیان‌دا دەبا کە لە الیەک دەچنە نێو پڕۆسەیەکی دروستبوونی ناسنامە و لە الیەکی دیکەشەوە بە ئاراستەی ،خۆ سانسۆڕ کردن و خۆ کۆنتڕۆڵکردنیان‌دا دەبا .لە کۆمه‌ڵگه‌ی مەجازی‌دا ،پاراستنی ژیانی شەخسی خەریکە بــەرەو کۆتاییەکانی دەڕوا ،چونکە زانیارییە شەخسی‌یەکان و کۆدەکانی ژیانی تایبەتیی تاکەکان ئــەمــڕۆ شــیــاوی دەست‌پێڕاگەیشتنە، هــەم لە الیــەن کەسانی‌ترەوە و هــەم لە الیەن دەسەاڵتی سیاسی و کۆمپانیا و ئاژانسەکانەوە. لە کۆمه‌ڵگه‌ی ژێر کۆنتڕۆڵ‌دا هەمووان لە الیەن هەمووانەوە لە ژێر چاودێری دان.
5
سیاسی
15ی سه‌رماوه‌زی 5 _ 1395ی دێسامبری 2016
به‌رئه‌نجامه‌کانی هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆماریی ئه‌مریکا له‌سه‌ر کوردستان و ئێران مسته‌فا شه‌ڵماشی یه‌که‌م: هــه‌رچــه‌نــده بــۆ زۆربـــــه‌ی چـــاوه‌دێـــران چــــــــــاوه‌ڕوان نــــه‌کــــراو بــــــوو ،ک ــان ــدی ــدی کــــۆمــــاریــــخــــوازه‌کــــان لــــه هـــه‌ڵـــبـــژاردنـــی س ـه‌رکــۆمــاریــی ویــای ـه‌ت ـه یه‌کگرتوه‌کانی ئه‌مریکادا سه‌رکه‌وتنی به‌ده‌ست هێنا .ئه‌وه‌ی ب ه پله‌ی یه‌که‌م ده‌کــرێ وه‌ک به‌رئه‌نجامی ئـه‌و هه‌ڵبژاردنه چــاوی لێ بکرێ ،ئه‌وه‌ی ه ک ـه زوربــــه‌ی خـه‌ڵــکــی ئـه‌مــریــکــا الیـه‌نــگــری ئاڵوگۆڕی ده‌سه‌اڵت بوون .به‌رنامه‌ی کاری خانمی کلینتۆنیان وه‌ک درێژه‌دانی به‌رنامه‌ی ئــیــداره‌ی ســه‌رۆک کــۆمــاری ئێستا ،ئاغای ئۆباما چــاو لێ ده‌کــرد و قسه‌کانی ئاغای تــرامــپ ک ـ ه ت ـه‌نــان ـه‌ت ل ـه‌گ ـه‌ڵ بۆچونه‌کانی حیزبه‌که‌ی خۆشی ل ه هێندێک بواردا جیاوازی هــه‌بــوو ،س ـه‌رنــجــی راکــێــشــابــوون .دی ــار ه سه‌رۆک کۆماری تاز ه له مه‌یدانی کرده‌وه‌دا بێگومان نــاتــوانــێ ه ـه‌مــوو دروشــمـه‌کــانــی سه‌رده‌می پڕوپاگاندای هه‌ڵبژاردن جێبه‌جێ بکا و م ـه‌جــبــور ه هێندێک تــۆرمــز بگرێ، بــه‌اڵم هـه‌رنـه‌بــێ نــاچــار ه ده‌رســه‌دێــک له‌و چ ــاوه‌ڕوانــی‌ی ــانــه‌ی ب ـه الی ـه‌نــگــرانــی داوه، وه‌دی بێنێ .به‌تایبه‌ت ئه‌وه‌نده‌ی په‌یوه‌ندی ب ـه ســێ م ـه‌س ـه‌ل ـه‌و ه هـه‌یـه ک ـه بریتین له: خه‌باتی کاریگه‌رتر و توندوتۆڵتر لـه‌دژی تیرۆریزم ل ه هه‌موو دنیادا به گشتی و ل ه ناوچه‌ی رۆژهه‌اڵتی نێوه‌ڕاست ب ه تایبه‌تی؛ گێڕانه‌وه‌ی هه‌یبه‌تی واڵته‌که‌ی له یاریکردنی رۆڵی زلهێز بۆ پاراستنی ئه‌منیه‌تی جیهانی و؛ ره‌خساندنی ده‌رفه‌تی کــاری زۆرتــر بۆ هێزی کــار ل ه واڵت ـه‌ک ـه‌ی‌دا ،که سێ تێمای سه‌ره‌کی ل ه ته‌بلیغاتی هه‌لبژاردن‌دا بوون، ده‌بێ کارایی ل ه خۆی نیشان بدا و به‌ڵێنه‌کانی به‌رێته سه‌ر. دیــاره ئه‌گه‌ر ئه‌و سێ مه‌سه‌له‌یه بکه‌ین ه بــنــاغ ـه‌ی هـه‌ڵــسـه‌نــگــانــدنــی سیاسه‌ته‌کانی ئیداره‌ی داهاتوی کۆشکی سپی ،بێگومان ب ـه‌و ئه‌نجام ه ده‌گـه‌یــن ک ه بۆ وه‌دیهاتنیان ئــاڵــوگــۆڕێــکــی بــــه‌رفــــراوان لــه سیاسه‌تی ئــــابــــووری ،ســیــاس ـه‌تــی ده‌ره‌وه و پــان و تاکتیکی نــیــزامـی‌دا پێویسته .کـ ه له‌نێو ئ ـه‌و ئــاڵــوگــۆڕانـه‌ش‌دا هه‌ڵوێست به‌رامبه‌ر تیرۆریزم ،رێژیمه‌کانی هانده‌ری تیرۆریزم، ده‌ستکورتکردنه‌وه‌ی ده‌سـه‌اڵتـه ناوچه‌یی ه ئاژاوه‌گێڕه‌کان و وه‌ده‌ستخستنه‌وه‌ی رۆڵی یه‌که‌م ل ه دیاری کردنی سیاسه‌تی ئابووریی جیهانی‌دا خۆ ده‌نوێنن .دیاره هه‌ڵسه‌نگاندنی هه‌ریه‌ک له‌و هه‌نگاوان ه پێویستی به ئانالیز و لێکدانه‌وه‌ی بــه‌رفــراوان و ده‌ستنیشان کردنی هێڵه‌کانی په‌یوه‌ندی ئه‌و مه‌سه‌الن ه به ته‌ک ته‌کی فاکتۆره‌کانی کاریگه‌ر له‌سه‌ر ئه‌و هه‌نگاوانه هه‌یه و له‌م نووسینه کورته‌دا جێگایان نابێته‌وه .هه‌رچۆنێک بێ یه‌کێک ل ه فاکته‌ره‌کان مه‌سه‌له‌ی کــورده له ناوچه‌ی رۆژه ـه‌اڵتــی نێوه‌ڕاست و بێگومان له نێو هاوکێشه‌کانی ئه‌و ئاڵوگۆڕانه‌دا جێ ده‌گرێ. هه‌ر بۆیه‌ش پێویست ه ناوه‌نده‌کانی دیاریکردنی سیاسه‌تی کوردی خۆی پێوه ماندوو که‌ن و ستراتیژی نه‌ته‌وه‌یی بۆ داڕێژن و هه‌مو هــێــزی ک ــورد ب ـه‌ی ـه‌ک ـه‌وه وه‌ک فاکته‌رێکی کاریگه‌ر ب ه ئیداره‌ی تازه‌ی ئه‌مریکا بناسێنن. ل ـه هێندێک بۆچونی کــورتــی هاوشێوه‌ی ئه‌مه‌دا ه ـه‌وڵ ده‌ده‌م کاریگه‌رییه‌کانی ئه‌م ئاڵوگۆڕه له‌سه‌ر کوردستان ،ئێران ،ناوچه‌ی رۆژهــه‌اڵتــی نــێــوه‌ڕاســت و جیهان بـ ه پێی توانای خۆم وێنا بکه‌م. دووه‌م :کاریگه‌ری هه‌ڵبژاردنی ئه‌مریکا له‌سه‌ر کوردستان ل ـ ه هــه لسه‌نگاندنی یــه‌کــه‌م‌دا گــوتــم ک ه (یه‌کێک ل ه فاکته‌ره‌کان مه‌سه‌له‌ی کورد ه ل ه ناوچه‌ی ڕۆژهه‌اڵتی نێوه‌ڕاست و بێگومان ل ه نێو هاوکێشه‌کانی ئه‌و ئاڵوگۆڕانه‌دا جێ ده‌گرێ). ئه‌گه‌ر سه‌رکۆماری تازه‌ی ئه‌مریکا بیهه‌وێ کار بکا له‌سه‌ر ئه‌و سێ تێما گرینگه‌ی ک ه پێشتر باسمان کرد واته گێڕانه‌وه‌ی هه‌یبه‌تی ئه‌مریکا وه‌ک یه‌که‌م زلهێز ،ش ـه‌ڕی دژی تیرۆر و ره‌خساندنی هه‌لی کــاری زۆرتــر ل ـ ه نــێــوخــۆی ئ ـه‌مــریــکــادا ،هــه‌م ل ـه ش ـه‌ڕی دژی تیرۆر و هه‌م ل ه گێڕانه‌وه‌ی هه‌یبه‌تی ئه‌مریکادا دۆستێکی وه‌ک نه‌ته‌وه‌ی کوردی پێویسته .نــاوه‌نــدی ش ـه‌ڕی دژی تیرۆر و
هه‌روه‌ها رێژیمه هانده‌ره‌کانی گه‌شه‌کردنی تیرۆر ،ل ه ناوچه‌ی رۆژهه‌اڵتی نێوه‌ڕاستن. کــورد لـه نــاوچـه‌کـه‌دا باوه‌ڕپێکراوترین و ئازاترین هێزی شه‌ڕکه‌ره ل ه دژی تیرۆر. چونکه به‌درێژایی مێژوو قوربانی ده‌ستی تــیــرۆر بـ ــووه ،چ تــیــرۆری ده‌وڵــه‌ت ــی و چ تــیــرۆری رێکخراوه‌یی .هـه‌روه‌هــا زه‌ڕب ـه‌ی زۆری له ده‌ستی ئـه‌و رێژیمان ه خــواردو ه که هــانــده‌ری تیرۆرن ل ه ناوچه‌که‌‌دا .بۆی ه ئ ـه‌گ ـه‌ر ئــاغــای تــرامــپ ب ـ ه راســتــی بیهه‌وێ تیرۆر خاشه‌بڕ بکا ،ناتوانێ ده‌ست ل ه کورد هـه‌ڵــگــرێ .ئێستاش ل ـه‌س ـه‌ر ئـــه‌رزی ش ـه‌ڕ، هه‌م له سوریه و هه‌م ل ه عێڕاق ،کورده‌کان چاالکترین هێزی له نێوبردنی داعشن .پاشان بۆ ده‌سته‌مۆ کردن ،ده‌ست کورتکردنه‌و ه و کۆنتڕۆڵ کردنی رێژیمه‌کانی پاڵپشتی تیرۆر، پێویستی ب ه هاوپه‌یمانی باوه‌ڕپێکراو هه‌ی ه ل ه نــاوچ ـه‌دا ،ک ه نـه‌تـه‌وه‌ی کــورد به گشتی ده‌توانێ یه‌کێک له‌و هاوپه‌یمانانه بێ. دیاره به‌و دوو رێگایه‌ش دای ه ک ه هه‌یبه‌تی ئه‌مریکا ده‌گــه‌ڕێــت ـه‌وه .چونک ه هێزه‌کانی وه‌ک داعــش و رێژیمه‌کانی وه‌ک ئێران، لـه ناوچه‌یه‌کی گرینگی وه‌ک رۆژهـه‌اڵتــی نێوه‌ڕاست‌دا ،کۆسپێکی گـه‌وره‌ن ل ه رێگای به‌ده‌ستهێنانه‌وه‌ی هه‌یبه‌تی ئه‌مریکادا .له چه‌ند ساڵی رابردوودا ده‌توانین بڵێین هیچ ساڵێک نه‌بووه که له راستی‌دا قه‌ڵسه‌یه‌ک به ئه‌مریکا نه‌گێڕن .ده‌بێ ئاغای ترامپ کارێک بکا ک ه داعــش شکست بێنێ ،ده‌ستێوه‌ردانه‌کانی رێژیمی ئێران هه‌ر له عێڕاقه‌و ه هه‌تا یه‌مه‌ن
،،
ره‌نگ ه دوور له چــاوه‌ڕوانــی بــێ کــ ه جــارێــکــی دیــک ـه ده‌وڵــه‌تــی ئه‌مریکا خــۆی تــووشــی شه‌ڕێکی دی ــکــه‌ی گـــــه‌وره لــ ه رۆژهـــه‌اڵتـــی نێوه‌ڕاست بکا ،به‌اڵم شک له‌وه‌دا نییه ک ه ئیداره‌ی تازه‌ی ئه‌مریکا ب ه سه‌رۆکایه‌تیی ترامپ ،به‌و شێوه‌ی ه موماشات له‌گه‌ڵ کۆماری ئیسالمی ناکا ،که ئیداره‌ی ئۆباما ده‌یکرد
،،
کۆتاییان بێ و تورکی ه بگه‌ڕێته‌و ه سه‌ر ئه‌و نه‌خشه‌ی که ناتۆ له نــاوچـه‌دا پێی دابــوو، نه‌ک سوڵتان بــازاڕی وه‌ڕێ خا .له‌و کات ه دای ه ک ه هه‌یبه‌تی ئه‌مریکا ده‌گه‌ڕێته‌وه‌و هه‌ر له‌و کاته‌ش دایه که قازانجه ئابوورییه‌کانی ئه‌مریکا له ناوچهدا ده‌پارێزرێن و زه‌مین ه بۆ ره‌خساندنی هه‌لی کاری زۆرتر ئاماده ده‌بێ. بــه‌اڵم کــورد ده‌بــێ چــۆن مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ ئه‌و هه‌لومه‌رج ه تازه‌یه‌‌دا بکا؟ کورد ده‌بێ به‌هێز ده‌رکــه‌وێ و ویسته‌کانیشی به‌رێت ه س ـه‌رێ .هێزی نه‌ته‌وه‌یی یه‌کگرتوو بکا و به‌و هێزه‌وه داوای پشتیوانی بۆ چاره‌سه‌ر کردنی یه‌کجاره‌کی مه‌سه‌له‌ی کورد بکا .ل ه باشوور نابێ به که‌متر له سه‌ربه‌خۆیی رازی بێ .له رۆژئــاوا ده‌بێ قـه‌واره‌ی ئیداره‌یه‌کی نه‌ته‌وه‌یی داڕێژێ نه‌ک فریوی دێموکراسی له سوری ه بخوا و ویست ه نه‌ته‌وه‌ییه‌کانی تێدا بدۆڕێنێ .له باکوور ده‌بێ هه‌وڵ بدا سه‌رنجی زلهێزه‌کانی دنیا ،به تایبه‌ت ئه‌مریکا بۆ الی خــۆی راکێشێ و هــه‌وڵ بــدا لـه پڕۆسه‌ی بــه فــیــدڕالــی کــردنــی تــورکــیــه‌‌دا ،دۆســتــی نێونه‌ته‌وه‌یی بۆخۆی په‌یدا بکا .کورد نابێ بۆ هاوپه‌یمان ل ه ناوچهدا بگه‌ڕێ .هیچ یه‌ک له‌و واڵتانه‌ی ک ه به‌شێک ل ه کوردستانیان به‌رکه‌وتوه ،ناتوانن هاوپه‌یمانی کورد بن ل ه به‌شه‌کانی دیکه‌دا. له رۆژهه‌اڵتی کوردستانیش کاتی ئه‌و ه هاتوو ه حیزبه‌کان نێوماڵی خۆیان رێکخه‌ن، یه‌کبگرن و هیز نیشان بده‌ن .نیشان بده‌ن ک ه ده‌توانن نه‌خشیان هه‌بێ و ده‌کرێ حیسابیان له‌سه‌ر بکرێ .ده‌بێ هه‌م لێبڕاو بن و هه‌م بــاوه‌ڕیــان ب ه خۆیان هه‌بێ .بۆ دوورتــر ل ه کامپه‌کانی خۆیان بڕوانن و خه‌ونی گه‌ور ه ببینن و ئاماده‌ی ریسک کردن بن .ده‌بێ هه‌وڵ بدرێ خه‌باتی ده‌ره‌و ه و شار و شاخ لێک گرێ بدرێ .رۆژهه‌اڵتی کوردستان ده‌بێ بێته‌و ه نێو کای ه سیاسی‌یه‌کانی ناوچه و جیهان و ئه‌وه‌ش به بڕه‌وپێدانی رۆژهه‌اڵت‌مێحوه‌ری و گــه‌وره‌ک ــردنــه‌وه‌ی نه‌خشی رۆژهـــه‌اڵت
ده‌کــرێ ،نـه‌ک حیزب حیزبێن ه و ره‌قابه‌تی ناسالمی نێوان حیزبه‌کان .به تایبه‌ت حیزبی دێموکراتی کوردستان پێویسته غــرور و هه‌یبه‌تی خۆی به‌ده‌ست بێنێته‌وه و رۆڵی کۆکردنه‌وه‌ی هێزه‌کان و پێشه‌نگیی خه‌باتی نه‌ته‌وه‌یی ببینێ؛ تواناکانی وه‌گه‌ڕ خا و بۆ هه‌ستانه‌وه‌یه‌کی گه‌ور ه به‌رپرسایه‌تی‌یه‌کان دیــاری بکا و ،ئه‌ندامانی حیزبیش پێویست ه تواناکانی حیزبه‌که‌یان ببینن و هانده‌ر بن ل ه وه‌گه‌ڕخستن و گه‌شه‌کردنی ئه‌و توانایه‌دا. سێهه‌م :کاریگه‌ریی‌هه‌ڵبژاردنی ئه‌مریکا له‌سه‌ر ئێران له کاتی ته‌بلیغاتی هـه‌ڵــبــژاردن‌دا ،دۆناڵد ت ــرام ــپ زۆر بــ ه ت ــون ــدی هــێــرشــی ک ــرد ه سه‌ر کۆماری ئیسالمی .ئه‌و له یه‌کێک ل ه پانێله‌کانی‌دا رایگه‌یاند که کۆماری ئیسالمی گه‌وره‌ترین پشتیوانی تیرۆریزم ه ل ه جیهان‌دا. ئیشاره‌ی بـه ئاژاوه‌گێڕییه‌کانی کۆماری ئیسالمی ئێران کرد و ئه‌وه‌ی هێنا گۆڕێ ک ه ئه‌و رێژیمه تانوپۆیه‌کی به‌هێزی رێکخراوی تــیــرۆریــســتــی ،جــاســوســی و نــیــزامــی ل ه جیهان‌دا به گشتی و ل ه ناوچه‌ی رۆژهه‌اڵتی نێوه‌ڕاست‌دا ب ه تایبه‌تی ،پێکهێناوه .ئه‌و گوتی: به‌ڵێ کۆماری ئیسالمی ل ه ناوچهدا به‌هێزه، به‌اڵم ئێمه (ئیشاره‌ی ب ه ده‌وڵه‌تی ویالیه‌ت ه یه‌کگرتوه‌کانی ئه‌مریکایه) له‌و به‌هێزترین. ل ـه کــۆبــون ـه‌وه‌ی ـه‌کــی ته‌بلیغاتی دیــکــه‌‌دا ئــیــشــاره‌ی بــــه‌و ه کـــرد کــه تــیــرۆریــزم ل ه رۆژهه‌اڵتی نێوه‌ڕاست خاوه‌ن پووڵه ،داعش ل ه سوری ه هوتێلی دروســت کــردوه ،داعش نه‌وتی هه‌یه ،ئه‌گه‌ر ئه‌ویش نه‌وتی نه‌بێ ئێران هه‌یه‌تی .ئێم ه 2تریلیۆن دۆاڵرمان ل ه عێڕاق خه‌رج کرد و هه‌زاران سه‌ربازمان کوژران، به اڵم ئێران ده‌ستی به‌سه‌ردا گرتو ه و ئێم ه هیچمان نییه ،ته‌نانه‌ت ناتوانین بچینه زۆر جێگای ئه‌و واڵته‌ش ،جگه له‌وه‌ش چه‌کێکی زۆر ک ه دامــان به عێڕاق ده‌ستی دوژمــن که‌وتوه ته‌نیا له یه‌ک جێگا 2300ماشێنی گه‌وره‌ی نیزامی بۆ دوژمن به‌جێ هێڵراوه، ئه‌وه گاڵته‌ی پێ ناکرێ. ئــه‌گــه‌ر ئـــه‌و بــۆچــوونــانــه‌ی ســه‌رده‌مــی ته‌بلیغاتی ه ـه‌ڵــبــژاردن ل ـه نـــه‌زه‌ر بگرین، ســیــاس ـه‌تــی تــرامــپ ده‌بــــێ بــ ه ئــاراســت ـه‌ی کــورتــکــردن ـه‌وه‌ی باسکی ئــاژاوه‌گــێــڕان ـه‌ی کۆماری ئیسالمی‌دا بێ له ناوچه‌ی پڕکێشه‌ی رۆژه ـه‌اڵتــی نــێــوه‌ڕاسـت‌دا .ره‌نگه دوور ل ه چاوه‌ڕوانی بێ ک ه جارێکی دیک ه ده‌وڵه‌تی ئه‌مریکا خــۆی تــووشــی شه‌ڕێکی دیکه‌ی گه‌ور ه له رۆژهه‌اڵتی نێوه‌ڕاست بکا ،به‌اڵم شک له‌وه‌دا نییه که ئیداره‌ی تازه‌ی ئه‌مریکا ب ـ ه س ـه‌رۆکــای ـه‌تــیــی تــرامــپ ،بــه‌و شێوه‌ی ه موماشات له‌گه‌ڵ کۆماری ئیسالمی ناکا ،ک ه ئیداره‌ی ئۆباما ده‌یکرد. په‌یوه‌ندیی نــێــوان ئــێــران و ئه‌مریکا ب ه فازێکی ته‌واو جیاوازدا ده‌ڕوا و له قۆناغی داهـــاتـــوودا پێموانییه هــێــنــده‌ی ئێستا ل ه کــۆمــاری ئیسالمی قبووڵ بکرێ .ئ ـه‌وه‌ش بۆ کــورد له هه‌موو به‌شه‌کانی کوردستان ده‌رفه‌تێکی تاز ه دێنێته ئاراوه .ئه‌گه‌ر سه‌رنج بده‌ین ه ده‌ستێوه‌ردانه‌کانی کۆماری ئیسالمی ل ه هه‌مو کوردستان‌دا ،بۆمان ده‌ره‌ده‌که‌وێ که تا ئێستا چه‌نده ده‌ستی ئاواڵه بوو ه ک ه به که‌یفی خــۆی ل ه کوردستان‌دا رمبازێن بکا .رۆژهه‌اڵتی کوردستان میلیتاریز ه بکا و هه‌رچی جینایه‌ته ب ه پانه‌و ه له‌وێ ئیجڕای بکا. له باشوور مۆڵگه‌ی جاسوسی دانێ و ده‌ست له کاروباری ئه‌و به‌شه ل ه کوردستان وه‌ردا و ب ه ناوی دۆست وه‌ک گورک له نێو ماڵی خۆت‌دا ،ل ه ده‌رفه‌تی به‌رخۆله فڕاندن‌دا بێ و ب ه ئاشکراش دژی سه‌ربه‌خۆیی بوه‌ستێ. ل ه باکوور و رۆژئــاواش هه‌م ل ه ناڵ بدا و هه‌م له بزمار .به رواڵـه‌ت خۆی ب ه دۆست ل ه قه‌ڵه‌م بدا و ژێربه‌ژێر تۆوی دووبه‌ره‌کی بچێنێ و له‌گه‌ڵ هێزه دژبه‌ره‌کانی کورد له و دوو به‌شه‌ی کوردستان که‌ین و به‌ینی هه‌بێ و به ئاشکرا شه‌ڕ بۆ رێژیمێک بکا ک ه ب ه درێــژایــی مێژوو ته‌نانه‌ت مافی هاوواڵتی بوونیشی بۆ کورد به ره‌سمی نه‌ناسیوه. بۆی ه له ئــیــداره‌ی داهــاتــووی ئه‌مریکا ب ه سه‌رۆکایه‌تی دۆناڵد ترامپ چاوه‌ڕوانی ئه‌و ه ده‌کرێ ک ه چیدی نه‌یه‌ڵێ کۆماری ئیسالمی ب ه شێوه‌ی ئێستا ل ه ناوچهدا رمبازێن بکا و له‌مپه‌رێکی گه‌وره بێ ل ه بـه‌رده‌م ویست و داخوازییه‌کانی گه‌لی کــورد لـه هه‌موو به‌شه‌کانی کوردستان.
ژماره693:
رۆژنامەی
چه‌ند هه‌واڵی ئێران هه‌ڵوێستی ئێران سه‌باره‌ت ب ه دانوستانی دووباره له‌سه‌ر به‌رجام به پێی راپۆرتی هه‌واڵده‌ریی فارس ،وته‌بێژی کاروباری ده‌ره‌وه‌ی ئێران سه‌باره‌ت به هه‌واڵی باڵوکراو ه ل ه رۆژنامه‌ی واڵ ستریت ژۆرناڵ‌دا ،ئه‌و هه‌واڵه‌ی ب ه درۆ زانی و رایگه‌یاند هیچ دانوستانێکی دیکە ل ه نێوان کۆماری ئیسالمیی ئێران و واڵتانی رۆژئاوایی سه‌باره‌ت ب ه نێوه‌رۆکی رێكکه‌وتنی به‌رجام ناکرێ و، هه‌رچه‌شن ه گوڕانکاریه‌کی له‌م باره‌وه به درۆ ل ه قه‌ڵه‌م دا. بەهرام سادقی وتەبێژی وەزارەتی کاروباری دەرەوەی ئێران گوتی :ئەو هەواڵە دووره له راستی و ،هیچ دانیشتنێک لەو بارەوە نە کراوە و ،واڵتانی ئورووپا و دەوڵەتی نوێی ئه‌مریکا دەبێ پابه‌ندی رێککه‌وتنه‌که بن. شایانی باس ه ک ه رۆژنامه‌ی واڵ سترایت ژۆرناڵ به پێی هێندێک زانیاریی گوتبووی ،الیه‌ن ه پێوه‌ندیداره‌کان ل ه رێککه‌وتنی ناوکیی ئێران و واڵتانی ،1+5دوای سه‌رکه‌وتنی دۆناڵد تڕامپ له هه‌ڵبژرادنه‌کانی سه‌رکۆماریی ئه‌مریکا ،نیگه‌رانن و، بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش سه‌رله‌نوێ دانوستان له‌و باره‌وه له تاران ده‌ستی پێکردووه. کسینجێر :هەڵوەشاندنەوەی رێککەوتنی ئەتۆمی لە بەرژەوەندیی ئێران دایە وەزیری دەرەوەی پێشووتری ئەمریکا لەو باوەڕە دایە ،تێکدانی رێککەوتنی نێوان ئێران و واڵتانی پێنج کۆ یەک ،لە بەرژەوەندیی ئێران‌دا ده‌بێ. هێنری کیسینجێر وەزیری پێشووتری دەرەوەی ئەمریکا ،فراوانبوونی ده‌سه‌اڵتی ئێران بەسەر ناوچەکەی بە گەورەترین کێشەی رۆژهەاڵتی نێوەڕاست دانا و، گوتی ،دەبێ واشنگتۆن لەو بارەیەوە بە ئاشکرا دژایەتیی خۆی نیشان بدا. هه‌روه‌ها ئاماژه‌ی به‌وه‌ش کرد که ئەگەری الدان و هەڵوەشاندنەوەی رێککەوتنی ئەتۆمیی ئێران و رۆژئاوا ،بەر لەوەی بە قازانجی ئەمریکا بێ ،لە بەرژەوەندیی ئێران‌دا دەبێ. لەالیەکی دیکەوە له‌بارەی هەڵوێستی بەرپرسانی ئێران لەسەر بەردەوامبوون یان هەڵوەشاندنەوەی رێککەوتنەکە لەالیەن دەوڵەتی نوێی ئەمریکاوە ،ئاژانسی ئیسنای ئێران لێدوانێکی عەلی الریجانی سەرۆکی مەجلیسی شۆرای ئیسالمی ئێرانی باڵو کرده‌وه ،کە تێدا سەرۆکی پەرلەمانی ئێران بە پێویستی دەزانێ لێدوانی بەرپرسانی واڵتەکەی لەسەر ترامپ بە شێوەیەک بێ ،کە وەزارەتی دەرەوەی ئێران بتوانێ هەڵوێستێکی روون و شەفافی لەو بارەیەوە هەبێ. هەر بۆیە الریجانی داوای ل ه بەرپرسانی حکوومەتی واڵتەکەی کرد ک ه پێش رووداوەکان نەکەون و بەپەلە بڕیار نەدەن .هەڵویستی بەرپرسانی کۆماری ئیسالمی ئێران بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە ترامپ و چەند کەسی دیکە لە هاوبیرانی هەڕەشەی هەڵوەشاندنەوەی رێککەوتنی ناوکی‌یان کردووە. راهێنانی نیزامیی مندااڵن لە الیەن سپای پاسدارانەوە سپای پاسداران لە درێژە پیالنگێڕی و سەپاندنی سیاسەتەکانی خۆی لە نێو خەڵکی کوردستان و بەتایبەتی مندااڵن و الوان لە رێگەی جۆراجۆر لە هەوڵ‌دایە. بە پێی هەواڵی ماف نیوز ،سپای پاسداران بە بەڕێوەبردنی ٤گەاڵڵەی دارێژراو بە مەبەستی راهێنانی نیزامیی مندااڵن لە شاری شنۆ ،لە هەوڵی هەڵخەڵەتاندنی مندااڵنە کە ببن بە ئەندامی بەسیج. سپای پاسداران لە ژێرناوی ئاوەدانکردنەوەی گوندەکانی کوردستان خەریکی زیادکردنی بنکە ومۆڵگەی تایبەت بە خۆیەتی و ،دەیهەوێت بەم جورە زۆربەی خەڵک بکات بە دارەدەست و لە هاتنە ئارای هەر چەشنە ئەگەرێک لە خەڵکی گوندەکان کەڵک وەربگرێ. بە پێی هەواڵی ماف نیوز سپای پاسداران لە شارە جیاجیاکانی کوردستان بە دامەزراندنی ناوەندەکانی پێوەندیدار خەرێکی مەشق کردنی نیزامی بە مندااڵنە و بە باڵوکردنی کتێب و نووسراوەی تایبەت دەیهەوێت لەسەر مندااڵن و تازەالوان کاریگەری دابنێ.
دژایه‌تیی یوونسی له‌گه‌ڵ پێکهاتنی فراکسیۆنی نه‌ته‌وه‌کان له مه‌جلیس‌دا عەلی یوونسی یاریده‌ده‌ری تایبەتی سەرکۆماری ئێران بۆ کاروباری نەتەوەکان و کەمە ئایینی‌یەکان ،لە دیدارێک لەگەڵ بژاردەکانی عەرەبی ئەهوازی‌دا ،دانی بە هەبوونی هەاڵواردن سەبارەت بە نەتەوەکانی دیکە لە ئێران‌دا نا. هەواڵدەریی ئیرنا بە باڵوکردنەوەی راپۆرتێک لەو بارەوە رایگەیاند کە یوونسی لەو دیدارەدا بە باس کردن لەسەر پرسی نەتەوەکانی دیکە لە ئێران، کەمتەرخەمی‌یەکانی لەم بارەوە خستەبەرباس و گوتی :بە تەواویی ئاگاداری گیروگرفتەکانی کەمە ئایینی‌یەکان و نەتەوەکانی ئێرانه ،بەتایبەتی ئەوەی کە هێشتا بەشێکی زۆر لە بەرپرسانی پارێزگای خوزستان خەڵکی خۆجێیی نین. عەلی یوونسی لە درێژەی ئەو دیداره‌‌دا لە واڵمی پرسیاری یەکێک لە چاالکانی سیاسیی عەرەب گوتی :پێکهێنانی فراکسیۆنی نەتەوەکان لە مەجلیس بە باش نازانم و لەم بارەوە ناڕەزایەتیی خۆی دەربڕی. رەخنەگران و دژبەرانی پێکهاتنی فراکسیۆن لە مەجلیس‌دا ،ئه‌مکار ه بە مەترسی‌یەک بۆ سه‌ر ته‌واوییه‌تی ئه‌رزیی دەزانن و ده‌ڵێن ئه‌م ه ده‌بێت ه هۆی دابەشبوونی ئێران و هەر بۆیە بە توندی دژایەتی دەکەن. ی چه‌كوچۆڵ ب ه قاچاغی له ئێرانه‌وه بۆ یه‌مه‌ن ی ده‌ریایی ناردن تۆڕ ی نهێنیی لێكۆله‌رانی نێوده‌وڵه‌تی راپۆراتێكیان باڵوكرده‌و ه ك ه ئاماژه‌ی ب ه تۆڕێك ی چه‌كوچۆڵی ئێران بۆ حوسی‌یەکانی یه‌مه‌ن ل ه رێگه‌ی سومالی و گواستنه‌وه پاشان بۆ یه‌مه‌ن كرد. ی فوریه تا مانگی مارس ئاماده‌كراوه ،ل ه ی ئه‌م راپۆرته کە ل ه نێوان مانگ به‌پێ پشكنینێك‌دا چه‌كوچۆڵی ئێرانی ل ه به‌له‌مه‌كان‌دا به‌ره‌و سومالی و له‌وێشه‌ه‌و ه بۆ ی كراوه. واڵتی یه‌مه‌ن به‌ڕ ی ئه‌م چه‌وچۆاڵنه‌ی كه له به‌له‌مه‌كاندابوو و ی لێكۆڵینه‌وه‌كان سریاڵ و ژماره به‌پێ ی له‌به‌رده‌ستی حوسی‌یه‌كان دایه لێك نزیك و پێوه‌ندیی ته‌واویان ئه‌و چه‌كوچۆاڵن ه پێكه‌و ه هه‌یه. ی چه‌كوچۆڵ كه بۆ یه‌مه‌ن ده‌نێردرا ی ڕابردوو چه‌ندین باری قاچاخ ل ه چه‌ند مانگ ل ه ئاوه نێوده‌وڵه‌تی‌یه‌كان ده‌ستیان به‌سه‌رداگیراوه. له الیه‌كه‌ی دیكه كاناڵی خه‌به‌ری سی ئێن ئێن ڕایگه‌یاندبوو ك ه هێزی ده‌ریایی ی جۆاروجۆر بوو ئوسترالیا پاپۆڕێكی ماسیگرتن ،ک ه هه‌ڵگری كۆمه‌ڵێك چه‌كوچۆڵ بۆ یه‌مه‌ن ،ده‌ست به‌سه‌رداگیرا.
6
15ی سه‌رماوه‌زی 5 _ 1395ی دێسامبری 2016
نووسەر :گریگۆر دێلفاکس وەرگێڕان لە ئاڵمانی‌یەوە بۆ فارسی :شاهۆ حسێنی وەرگێڕان بۆ کوردی :تەهای رەحیمی
ئه‌ندیشه
ژماره693:
رۆژنامەی
بناژۆخوازیی ئیسالمی
لەپاش هێرشە تیرۆریستی‌یەکان بۆ سەر ئەمریکا و ئورووپا، بەرەنگاربوونەوەی نێوان جیهانی عەرەبی موسلمان و رۆژئــاوا رەهەندێکی نوێی بەخۆوە گرتوە .جیهانی عەرەبی و ئیسالمی بۆتە هێمایەک لە دوژمن. ئیسالمگەرایی چیە؟ «ئێمە بەدڵمانە یان نا» ،گەورەترین کێشەی سیاسیی رۆژئاوا لە دە تا بیست ساڵی داهاتوودا ،جیهانی ئیسالمی عەرەبی‌یە .وێدەچێ سیاسەت و کۆمەڵگە بەبێ دوژمن هەڵنەکەن ،بەتایبەت لە زەمانی شەڕ و شەڕی دژ بە تیرۆردا ،ئیسالم لە بەشێکی مەزن و بەرینی بیروڕای گشتی رۆژئــاوادا ،ئەو دەرکەوتەیەیە کە پێشتر کۆمۆنیزم بوو ،هزرێکی مەترسیدار ،بەربێژی هەڵنەگر ،بۆ پیکانی دژبەرانی زاڵبوونی ئــەو بەسەر جیهان‌دا ،بەگوێرەی ئــەوەی «لێکۆڵێەری ئیسالمی و عەرەبی مایکل لودرز» وتوویە: «راستە هەموو موسلمانان تیرۆریست نین ،بەاڵم ئەوەش راستە، کە زۆربەی هەرە زۆری تیرۆریستەکان موسلمانن» ،ئەو گێڕانەوەیە کە ساڵی ٢٠٠٤لە «ئیسترن» باڵو بۆتەوە ،قسەی ئەبدولڕەحمان ئەلڕەشید بەڕێوەبەری تیڤی ئەلجەزیرەیە .ئەو گێڕانەوەیە بە جوانی تێڕوانینی جیهانی رۆژئ ــاوا لە بەرەنگاربوونەوەی دژی جیهانی ئیسالم دەردەخا ،ئەگەرچی بۆشیان گرنگە ئیسالم و ئیسالمگەرایی لێکهەاڵوێرن».
ئەگەرچی ئیسالم ئایینێکی کۆنی ١٤٠٠ساڵەیە ،ئیسالمگەرایی بە پێچەوانەوە ئایدیۆلۆژییەکی سیاسی‌یە ،سیاسەتێکی بەرتەسک و رادیکاڵ .شوێنکەوتووەکانی ئەو ئایدیۆلۆژییە« ،بناژۆخوازانی ئیسالمی» ،مافە بنەڕەتی و مرۆیی و ئازادییە ئایینی‌یەکان پێشێل دەکەن .ئەوان دژی جیابوونی دەوڵەت و ئایینن و خۆیان بە دوژمنی دێموکراسی دەبینن .ئیسالمگەراکان بە پشتبەستن بە پیرۆزییەتی قــورئــان دەسەاڵتەکەیان دەپــارێــزن ،له‌گه‌ڵ ئــەوەشــدا لێکدانەوەی قورئان تەنیا بۆخۆیان پاوان دەکەن ،پێیان وایە هەر کەسیش لەو لێکدانەوەی ئەوان لە قورئان هەیانە ال بدا ،هەڵگەڕاوەتەوە و تاوانی کردوە .پێیان وایە کەس ناتوانێ گومان بکا لە چوارچێوەی ئیسالم و هەڵوێستەکانی ئیسالم و ،بۆ هێنانە ژێر پرسیار نابن .هەر کەسێک وەک رەخنەگری ئیسالم قسە بکا ،وەک رەخنەگر ناناسرێ ،بەڵکو وەک بێ بڕوا ،دوژمنی خودا دەناسرێ ،رەخنەگران زیاتر ژیانێکی مەترسیداریان هەیە ،دەکەونە بەر هەڕەشە و ترساندنەوە ،کوشتنی بێبەزەییانەی ون گوگ فیلمسازی هولەندی لە نوامبەری ساڵی ،٢٠٠٤ وێنەیەکی ئاشکرای ئەو ژیانەیە ،کە توندڕەوەی ئیسالمی بووە بە بەشێکی راستەقینەی سیاسیی ژیانی ئورووپا. ئیسالمگەرایی چی دەوێ؟ بــەو ج ــۆرەی بــەســام تەبیبی ،پرۆفیسۆری نـــاوداری پێوەندی نێونەتەوەیی وتــوویــە« :ئــیــســاگــەراکــان ،یــان بــەواتــایــەکــی دیکە، بناژۆخوازانی ئیسالمی ،دەیــانــەوێ جیهان بەپێی نەزمێکی نوێ داڕێژنەوە ،ئەوان بۆ یەکەم جار هەوڵ دەدەن بۆ پێکهێنانی نەزمێکی نوێی نائورووپایی .ئەوان دەیانەوێ جیهانی رۆژئاوایی ـ ئورووپایی بەرەو دوا بکشێننەوە ،کەواتە ئەوان نەک هەر پێیان وایە کە دەبێ هێژمۆنی و دەسەاڵتی ئیسالمی ،شوێنی هێژمۆنی رۆژئاوا بگرێتەوە، بەڵکوو پێیان وایە دەبێ نۆرم و بایەخە ئیسالمی‌یەکانیش شوێنی نۆرم و بایەخە رۆژاواییەکان بگرنەوە ،کەواتە هیچ بڕوایەکیان بە فرەیی نیە ،ئیسالمگەراکان بەگوێرەی ئەوەیکە لە «بولتۆنی ئیسالمگەراکانی دەرەوە»ی لەندەن رایانگەیاند ،دامەزراندنی دەسەاڵتێکی ئیسالمیان دەوێ». پشتیوانی بزووتنەوە رادیکاڵە ئیسالمگەراکان ئامانجەکانی بەم گوێرەیە کۆ کردۆتەوە: موسلمانان خ ــوازی ــاری نەزمێکی ئیسالمین لــەســەر بنەمای تێگەیشتنی خۆیان لە دەوڵــەت و فۆرمی کۆمەاڵیەتی وەک تاقانە تێگەیشتنی رێگەپێدراو ،بەپێی بــژاردەی بنەماکانی ئیسالمی ٧٠٠ ساڵی پێش ،کە دەبێ جێی هەموو سیستمەکانی دیکە بگرێتەوە .ئەو نەزمە ئیسالمی‌یە دەبێ هەموو بەشەکانی ژیان بگرێتەوە ،وەک ئەو فەرمانەی خودا لە قورئان‌دا ،مودێلی پێغەمبەرایەتی و کۆمەڵگەکانی پێشوو دایناوە .ئیسالمگەراکان ئەو ملیشیانەن کە بۆ دامەزراندنی نەزمی ئیسالمی زۆرەملی‌یانە ،بروایان بە رەوایــی بوونی خۆیان هەیە .ئەوان دەگەڕینەوە بۆ قورئان کە بانگهێشتی جیهاد دەکا (لە راستی‌دا :هەم شەڕی نێوخۆیی و هەمیش شەڕی پیرۆز) ،ئەوان وەک ئەرکێکی پیرۆز بۆ شەڕی هەمیشەیی دژی ئەو موسلمانانەی لە ئیسالم الیان داوە و هەمیش دژی هەموو دوژمنانی ئیسالمی جا
چ واڵتانی ئیسالمی و واڵتانی دیکە بێ ،لە جیهاد دەڕوانن. وێککەوتنی شارستانییەتەکان؟ زاراوەی وێککەوتنی شارستانییەتەکان لە کتێبی وێککەوتنی شارستانییەتەکانی ساموئێل هانتینگتۆن ،لێکۆڵەری سیاسیی ئەمریکاییەوە داکەوتووە ،هانگتینگتۆن پێی وایە لە سەدەی بیست و یەکەم‌دا ئیدی نەتەوەکان و دەوڵەتەکان ئەکتەر و سەرچاوەی پێکهەڵپڕژانەکان نین ،بەڵکوو ژینگە فەرهەنگی‌یە جۆراوجۆرەکان لە کێشمەکێش و ناکۆکی‌یەکان‌دا دەور دەگێڕن .ساموئێل هانتینگتۆن لە ساڵی ١٩٩٨دا روودانی پێکدادانە توندوتیژه‌کانی نێوان موسلمانان و ناموسلمانەکانی لە بەستێنی بەجیهانی بــوون‌دا بەربێژی کرد. لــە راســت ـی‌دا زاڵــبــوونــی کەشی دووالیــەنــی حاشا و پــێــداگــری لە لێکدانەوەکانی رۆژئاوا ،وەک جیهانی عەرەبی ـ ئیسالمی ،کە بەهۆی ترسی کۆمەڵگەی رۆژاوایی لەو جیهانبینی‌یە دواکەوتووانەی کە ،لە الیەن نێوەرۆکێکی ئیسالمی سەدە ناڤینی‌یەکانەوە بیچمی گرتبوو، الیەنی بەرانبەری وەک دوژمن گریمانە کرد. لەحاڵێک‌دا ،دیاریکردنی ژیانی تاکەکەسی ،ئاستی بەرزی پەروەردە، ئازادی ژنان ،ئازادی جینسی ،سیکۆالریزم(جودایی کلێسە و دەوڵەت)، ئەمنیەتی قانوونی لە رێگەی دێموکراسی پارڵمانی و بڕواداربوون بە پێشکەوتن وەک بایەخە رۆژاواییەکان پەسند کراون ،بەرهەمی هەوڵ و تێکۆشانی سەردەمی رووناکبیری و مودێرنیتەن .زۆربەی موسلمانانی دژی رۆژئاوا ،یان بە شێوەی جیهانی چاوەڕوانی ئیده‌ی دەســت پێڕانەگەیشتوو و یان لە حاڵەتی داوەش ــان‌دا دەرکەوتنن، ئەوان هەروەها ئازادیی ئایدیۆلۆژیکی رۆژئاوا وەک هەڕەشەیەک لەسەر بنەماکانی بیروبڕوای خۆیان دەبینن. کــارنــاســی رۆژاوا «میشائیل لـــودرز» لەسەر بەکارهێنانی لەرادەبەدەر و بێ واتای «وێککەوتنی شارستانییەتەکان» وریــامــان دەکــاتــەوە ،لــودرز وردتر بە پارادۆکسی نێوان بنئاژۆخوازانی هەرتک بەر سیاسی ـ فەرهەنگی زانی« :پارادۆکسی نێوان مودیرنیستەکان و بناژۆخوازان ،ئاکامی دژایەتی لــەســەر ئــارمــانــەکــان ،شــێــوازی ژیــان و سیستمی کۆمەاڵیەتی‌یە .ئەگەرچی بناژۆخوازی هەم لە ئایینی مەسیحی و هەمیش لە یــەهــوودی‌دا هەیە ،وەک بزووتنەوەی شاری کنشیانی ئیسرائیل یان کلێسە ئازادەکانی پرۆتستانی لە ئەمریکا .بناژۆخوازی لە جیهانی رۆژاوا و زەینی ئێمەدا زیاتر دیاردەیەکی رووتی ئیسالمی دەژمێردرێ ،کە وا وێنا ده‌کرێ: ئیسالم یەکسانە بە تیرۆر. سەرنجڕاکێشە تەنیا موسلمانە بناژۆخوازەکان و ش ــوێ ــن ــک ــەوت ــووان ــی بـــیـــرۆکـــەی وێــکــەوتــنــی شارستانییەتەکانی هانتینگتۆنی پێێان وایە کە ئیسالمگەرایی یەکسانە بە ئیسالم و هیچ جیاوازییەک لە نێوان قورئان و شەڕی پیرۆزدا بوونی نیە. بۆچی ئیسالمگەرایی وەبڕەو کەوت؟ پەرەگرتنی روو لە زیادی بایەخەکانی کۆمەڵگە رۆژئاواییەکان، بۆشاییەکی بایەخیی هێنایە گۆڕێ ،کە بەگوێرەی گەڕان و خواستی موسلمانان ،ئەو بایەخە زیانبەخشە رۆژئاوییانە دژی نەریتەکانیانە. چونکی هەنووکە رۆژئـــاوا پێناسەیەکی بەرتەسکی لەژێر ناوی «سیکۆالر» لە ئایین هەیە ،کە هەر لەم رێگەیەوە رۆژئاوا کاریگەری کردۆتە سەر بڕەوی ئیسالمگەرایی ،زۆربەی گرووپە ئیسالمی‌یەکان بەتامەزرۆییەوە دەیانڕوانییە سەردەمی نێوان سەدەکانی ٧و ،١٧ سەردەمێک کە ئیسالم وەک دەسەاڵتێکی هێژمۆنی فەرهەنگی بیچمی گرتوە و کاری کردۆتە سەر رۆژئاوا .بەگویرەی لێکدانەوەی لودرز کەلێنێکی قووڵی گومان لە کۆمەڵگەی ئیسالمی ـ عەرەبی‌دا هەیە .لە الیەکەوە شارستانییەتی ئیسالمی هاوچەرخ وەک شارستانییەتێکی دواکەوتوو ،نارێک‌وپێک و لەبەرانبەری هێزی راکێشەری فەرهەنگی رۆژئاوا ،وەک دۆڕاوێک خۆی دەبینێ و لە الیەکی دیکەشەوە الوازیی سیاسی و نەبوونی دوورەدیمەنێکی خودی ،له‌گه‌ڵ تۆمەتی درۆبوون و ریاکاری لە رۆژئــاوادا ،چەشنێک ژینگەی پەروەردەیی دروست کردووه کە تێێدا بناژۆخوازی و تیرۆریزمی جیهادی گەشەیان کردوە. عەرەبەکان و موسلمانەکان زیاتر خۆیان بە قوربانی بەجیهانی بوون و رۆژئاوا دەزانن ،وەک پەراوێزی ئاڵوگۆڕێک کە نە بۆیان کۆنترۆڵ دەکــرێ و نە دەشتوانن بیوەستێنن .رابــردوویــەکــی شکۆمەند کە رایبردووە :سەردەمێک کە عەرەبەکان وەک ئیمپراتۆرییەکی پتەوی خاوەن پێشکەوتنی زانستی ،هونەری و فەرهەنگی دووبارە‌نەبووە بوون .هەستی لە دەستدانی مێژوو و تێکەڵ بوون بە جیهانی بوون، لە ئاکام‌دا ئەو هەستەی الی زۆربەی عەرەب و موسلمان لێکەوتەوە کە ئاخ هەڵکێشن و بەدواداچوون بکەن بۆ چارەنووس و ،پاساوێک بۆ بەرەنگاری و خۆڕاگرییەکی تیرۆریستی ،دوانەهاتوو و رەها بدۆزنه‌وه. رووبــەڕووبــوونــەوە له‌گه‌ڵ ئەو دوودڵی‌یە لە زۆربــەی کۆمەڵگە ئیسالمی‌یەکان دەتوانێ بۆ جیهانبینی ئیسالمی بەکەڵک بێ و ئەو تێزانەی خوارەوە پەرە پێ بدا: ١ـ پێویستی رەخنەگرتن لەخۆ ٢ـ پەنای مێژوو سەردەمەکان دەگــۆڕدرێــن ،هــەروەک چــۆن فەرهەنگی عەرەبی بەسەر فەرهەنگی رۆژوایی‌دا زاڵ بوو. ٣ـ لەنێو چوون و دابەزانی سەفستە بۆچی کۆمەڵگە ئیسالمی‌یەکان بارودۆخێکی خراپیان هەیە؟ چونکی لە الیەن خــوداوە غەزەبیان لێ گیراوە .دەکــرێ چییان لێ بکەین؟ تێکۆشان بۆ سازانی رەها له‌گه‌ڵ خودا لە رێگەی خۆبەدەستەوەدانی بێ مەرج و مەرجەکانی ئەحکامی قورئان (کە لە خوێندنەوەی بێ ئەوالو ئەمالی خۆیان‌دا گەڕاونەتەوە بۆ کۆمەڵگەی سەرەتایی ١٤٠٠ ساڵ لەومەوبەر) پێمل بوونی تەواوی ویستەکانیان.
ده‌سه‌اڵت‌نوێنیی توندڕه‌وه‌کان یه‌کێک ل ـ ه تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی که‌سایه‌تی، گــــرووپ و ره‌وت و ده‌وڵـــه‌تـــ ه بــیــرت ـه‌ســک و نادێموکراتیکه‌کان ئـه‌وه‌یـ ه که رێگری ده‌ک ـه‌ن ل ه هاتنه‌ئارای بیری جیاواز؛ رێگری ده‌کـه‌ن ل ه پێکهاتنی ئه‌و کۆڕو کۆبوونه‌وه و سمینارانه‌ی، بۆچوون و بیری جیاواز تێیاندا دێت ه ئارا .ئه‌وان هه‌وڵ ده‌ده‌ن ب ه بیانووی جۆراوجۆر فشار بخه‌ن ه حەسەن شێخانی سه‌ر ناوه‌نده‌کانی بــڕیــارده‌ر ،که ئیجاز ه نه‌ده‌ن ئه‌و جــۆر ه کــۆڕو کۆبوونه‌وان ه پێک بێن ،ئه‌گه‌ر ئیجازه‌شیان پێدرا ،ب ه شێوازی دیکه رێگه له به‌ڕێوه‌چوونیان ده‌گرن. کــۆمــاری ئیسالمی هــه‌ر ل ـ ه ســه‌ره‌تــای هاتنه س ـه‌رکــاریــی ـه‌و ه ه ـه‌مــوو ئه‌و بیروبۆچوون و مه‌یل و روه‌ته سیاسی‌یانه‌ی که ،ملکه‌چی ئایدۆلۆژی ویالیه‌تی فه‌قیه نه‌بوون ،سه‌رکوتی کردن و له مه‌یدانی وه‌ده‌رنان .وه‌ک سروشتی هه‌موو سیستم ه نادێموکراتیک و تا رادیه‌ک توتالیتێره‌کان ،له نێو باوه‌ڕمه‌ندانی ویالیه‌تی فه‌قیهیش‌دا بۆچوونی جیاواز هاتن ه ئارا و ئه‌مه‌ش بوو به بنه‌مای دروست باڵه‌کان ل ه کۆماری ئیسالمی‌دا .لێره‌دا قسه له‌و ه نی ه ک ه باڵێکیان دێموکرات ه و باڵه‌که‌ی‌تر نادێموکرات؛ به‌ڵکوو ئه‌گه‌ر ب ه شێویه‌کی نێوتڕال و ئۆبژێکتیڤ قه‌زاوه‌ت بکه‌ین، باڵی ناسراو به ریفۆرمخواز به به‌راورد له‌گه‌ڵ ئه‌و باڵه‌ی که ئێستا پێی ده‌گوترێ بناژۆخواز ،زیاتر خۆیان له‌گه‌ڵ نۆڕم و به‌ها ئه‌مڕۆییه‌کان موتوربه کردووه و، هه‌ر ئه‌مه‌ش بۆته ترسێکی هیستریک بۆ ناوکی سه‌ختی کۆماری ئیسالمی ،ک ه به پێداچوونه‌وه‌خوازیان بناسێنێ که هه‌وڵی گۆڕینی چییه‌تیی کۆماری ئیسالمی ده‌ده‌ن. ب ه شێوه‌یه‌کی به‌رچاو له سه‌ره‌تای هاتن ه سه‌رکاری ده‌وڵه‌تی ئیسالحاته‌و ه تائێستا ،ته‌یف یان الیه‌کانی توندڕه‌وی نێو حاکمییه‌ت به شێوه‌ی جۆراوجۆر ل ه هه‌مبه‌ر ده‌وڵه‌تانی ریفۆرمخواز یان نزیک ل ه وان ،کارشکێنی و قه‌یرانسازی ده‌که‌ن بۆ ئه‌وه‌ی ب ه کۆمه‌ڵگ ه بسه‌لمێنن ئه‌گه‌ر ریفۆرمخوازان له‌سه‌ر کار بن ئه‌وه به‌شێک ل ه حاکمییه‌ت له‌گه‌ڵ وان هاوکاری ناکا و ئیقتداری پێویستیان نیه. ل ه قۆناغی هه‌نووکه‌یی‌دا به‌شێک ل ه ئیستراتیژی الیه‌کانی توندڕه‌وی نیزام له‌سه‌ر ئه‌وه چڕ بۆته‌و ه ک ه ده‌سه‌اڵتی ده‌وڵه‌تی روحانی ببن ه ژێر پرسیار و ب ه خه‌ڵکی بڵێن ده‌وڵه‌تی روحانی ده‌وڵه‌تێکی به‌ده‌سه‌اڵت نی ه تا بتوانێ داخوازییه‌کانتان بێنێت ه دی .به‌م شێوه‌یه خه‌ڵکی له ده‌وڵه‌ت بێ‌هیوا بکه‌ن و بڵێن ده‌وڵه‌تی بێ‌ده‌سه‌اڵتی روحانی ،توانای جێبه‌جێ کردنی به‌رنامه‌کانی نی ه و ئومێد‌به‌ستن به‌و ده‌وڵه‌ته، پووچ و بێ‌بنه‌مایه .ئه‌و شته‌ی که ئه‌مڕۆژان ه بۆ عه‌لی موته‌هه‌ری پێش هات ،له‌م ده‌القه‌یه‌وه ده‌کرێ خوێندنه‌وه‌ی بۆ بکرێ و لێک‌بدرێته‌وه .ل ه راستی‌دا رێگری کردن ل ه وتاردانی جێگری سه‌رۆکی مه‌جلیس له مه‌شهه‌د ،ب ه چالش کێشانی ده‌سه‌اڵتی ده‌وڵه‌ت بوو. هه‌ر له‌م ماوه‌یه‌دا عه‌لی موته‌هری ته‌نیا که‌س نه‌بوو ک ه رێگری ل ه کۆڕگێڕیه‌کی کرا ،به‌ڵکوو سادق زیباکه‌الم و موجته‌هیدی شه‌بێستریش له‌و که‌سانه بوون ک ه کۆڕه‌کانیان هه‌ڵوه‌شایه‌وه .دیار ه هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی کۆڕی موته‌هه‌ری له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ک ه کوڕی ئایدۆلۆگی کۆماری ئیسالمی ،مورته‌زا موته‌هه‌ری‌یه ،هه‌روه‌ها جێگری سه‌رۆکی مه‌جلیسه و ب ه پێی یاساکانی خودی کۆماری ئیسالمیش نوێنه‌رانی مه‌جلیس بۆیان هه‌یه له مه‌ڕ هه‌ر پرسێک راوبۆچوونی خۆیان ده‌رببڕن و به‌دواداچوون بکه‌ن ،ده‌نگدانه‌وه‌ی زیاتری هه‌بوو. تا ئه‌و جێگه‌یه‌ی که ب ه عه‌لی موته‌هه‌ری پێوه‌ندی هه‌یه ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ک ه ناوبراو بۆچوونه‌کانی له‌گه‌ڵ رێبه‌ری کۆماری ئیسالمی هاوئاهه‌نگ ناکا ،بۆیه که‌وتۆت ه به‌ر غه‌زبی به‌شی سه‌خت و ئایدۆلۆژیکی سیستم و به شێوازی جۆراوجۆر ئه‌زیه‌تی ده‌که‌ن و به‌ربینگی پێده‌گرن .به‌اڵم ئه‌گه‌ر ل ه ئاستێکی به‌رینتر‌دا سه‌یری مه‌سه‌له‌ک ه بکه‌ین ده‌بینین که به‌شی توندڕه‌و و حاکمییه‌تی سیستم ،نه‌ته‌نیا گێره‌شێوێنی ده‌که‌ن و ده‌یانه‌وێ مه‌جالی ده‌ربڕینی بیروڕا بۆ که‌سانی جودابیر نه‌هێڵنه‌وه ،به‌ڵکوو زیاتر له‌وه‌ش هه‌وڵ ده‌ده‌ن بنیاته هه‌ڵبژێراوه‌کانی کۆماری ئیسالمی الواز و بێکاریگه‌ر بکه‌ن .ئه‌وه‌ی ئه‌مڕۆژان ه ل ه مه‌ڕ مه‌حموودی سادقی نوێنه‌ری تاران کرا و ل ه الیه‌ن ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ری‌یه‌و ه بڕیاری ده‌ستگیر کردنی بۆ ده‌رکرا ،ته‌نیا له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ک ه ویستوویه‌تی گه‌نده‌ڵی و ئیختالسه‌کانی ئه‌و ده‌سه‌اڵت ه له‌قاو بدا و به‌دواداچوونی بۆ بکا ،هه‌روه‌ها به‌رنامه‌ی شووڕای نیگابان بۆ ئه‌وه‌ی ک ه چاوه‌دێری کردن به‌سه‌ر پارلمان‌دا ،ل ه چاوه‌دێری‌یه‌کی قۆناغی هه‌ڵبژاردنه‌کانه‌وه ،بۆ چاوه‌دێری‌یه‌کی به‌رده‌وامی مه‌جلیس بگۆڕێ ،له‌م راستایه‌دا شی ده‌کرێته‌وه .ئه‌م پالنه‌ی شووڕای نیگابان پالنێکی مه‌ترسیداره و ئه‌گه‌ر بێتوو سه‌ر بگرێ ،مه‌جلیس له‌وه‌ی که هه‌یه ،بێکاریگه‌رتر ده‌بێ. بـه‌و شیکردنه‌وانه‌ی ســه‌ره‌و ه ئــه‌وه‌ی الیه‌کانی تــونــدڕه‌وی نێو حاکمییه‌ت پشت‌به‌ستوو ب ه بانده‌کانی ده‌سـه‌اڵت و سه‌رمای ه ئه‌نجامی ده‌ده‌ن ،ده‌رخه‌ری ده‌سه‌اڵتی راسته‌قینه‌ی ئه‌وانه له سیستمی کۆماری ئیسالمی‌دا و ،وا نیی ه بڵێین ئه‌وان ل ه واقیع‌دا ده‌سه‌اڵتیان نیه و ته‌نیا وا ده‌نوێنن ک ه ده‌سه‌اڵتدارن .ناچار کردنی روحانی به الدانی عه‌لی جه‌ننه‌تی ،وه‌زیری پێشووی وه‌زاره‌تی ئیرشاد، تازه‌ترین و زه‌قترین نموونه‌ی ده‌سه‌اڵتی به‌ره‌ی بناژۆخوازه ل ه سیستم‌دا. ده‌سه‌اڵت‌نوێنی له‌و جێگه‌ی ه واتادار ده‌بێ ک ه له ده‌القه‌ی سه‌رمایه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی یان پێگه‌ی جڤاکی‌یه‌وه له‌و الیه توندڕه‌وان ه بڕوانین .لێره‌دای ه که به شێوه‌یه‌ک ده‌جووڵێنه‌و ه ک ه هه‌روا بزان ه زۆرینه‌ی خه‌ڵك له‌گه‌ڵیان هاوڕایه و ل ه راستی‌دا بۆچوونه‌کانیان ب ه ناوی بۆچوونی کۆمه‌اڵنی هه‌راوی خه‌ڵک راده‌گه‌یه‌نن .ئه‌وان له‌م پێناوه‌دا ل ه جه‌وسازی ،شه‌ڕی ره‌وانی ،پۆپۆلیزم ،چه‌واشه‌کاری و‌هه‌ڵخڕاندنی ئیحساساتی خه‌ڵک که‌ڵک وه‌رده‌گــرن؛ بۆ ئه‌وه‌ی که الیه‌نی به‌رامبه‌ریان بخه‌ن ه گۆشه‌ی رینگه‌وه و بێده‌نگ و مارژیناڵیان بکه‌ن. به‌رگرتن له به‌ڕێوه‌چوونی کۆنسێرته‌کان ،رێگری کردن له کۆڕ و سمیناری ئه‌و که‌سانه‌ی ویشک و دوگم ب ه خوێندنه‌وه‌ی ره‌سمی ل ه کۆماری ئیسالمی‌یه‌و ه نه‌چه‌سپاون ،ئه‌گه‌رچی پێش هه‌موو شتێک ده‌رخه‌ری ئه‌وه‌ی ه ک ه راستی توندئاژۆ ل ه رووی عه‌قاڵنیه‌ته‌و ه الوازن و له مه‌یدانی مه‌نتق و مه‌عریف ه شتێکی جێی سه‌رنجیان پێ نیه ،به‌اڵم ل ه دۆخی ئێستادا و له به‌ره‌به‌ری هه‌ڵبژاردنه‌کانی خولی دوازدیه‌می سه‌رکۆماری‌دا ،ده‌سه‌اڵت‌نوێنی و ،بردن ه ژێر پرسیاری ئیقتداری ده‌وڵه‌ته؛ بۆ ئه‌وه‌ی ب ه خه‌ڵکی بڵێن ئه‌گه‌ر خواسته‌یه‌کیشیان هه‌بێ ،ته‌نیا ل ه رێگه‌ی ئه‌وانه‌وه جێبه‌جێ ده‌بێ.
7
نێونه‌ته‌وه‌یی
15ی سه‌رماوه‌زی 5 _ 1395ی دێسامبری 2016
ژماره693:
رۆژنامەی
پێوەندییەکانی روسی ه و واڵتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا بە رێبەرایەتیی ترامپ و پوتین
عه‌زیز شێخانی شەری زلهێزەکان بە شێوازی گەرم و سارد لە مەڕ سەپاندنی ویست و داخوازەکانیان بە چیرۆکە گەورەکەی مێژوو دەژمــێــردرێ .دەســەاڵت و گەورەهێزەکان لە تانوپۆی نەخشەی سیاسیی جیهان‌دا شوێن‌پەنجەیان دیارە و تێگەیشتن لە زلهێزەکان و پرسە جیهانی‌یەکان گــرێــدراوی یــەکــتــرن .قــوتــبــوونــەوە یــان هەڵوەشانی زلهێزەکان بااڵنسی هێز تێکدەدا و ریزبەندییەکی تازە لە نێوان دەوڵەتە کاریگەرەکان‌دا ساز دەکا .مێژووی سەدەی بیستەم دەیسەلمێنێ ،کە چەندە و چۆن هاتن و رۆێشتنی زلهێزەکان کایەی سیاسەت و هەروەها بااڵنسی هێزیان گۆڕیوە .پێوەندی نێوان زلهێزەکان بە سەرتۆپی پێوەندییە نێودەوڵەتی‌یەکان پێناسە دەکرێ. گەورەهێزەکان بە گوێرەی بەرژەوەندییەکانیان ،لەگەڵ دەوروبـــەر هەڵسوکەوت دەک ــەن .دەوڵــەتــە گــەورە و خاوەن بڕیارەکان بە شێوەی جیاواز ئیدارە دەکرێن و سروشتی سەرکردە و رابەرەکانیان لەسەر تەوژم و تامی سیاسەت و پێوەندییەکان شویندانەرن. واڵتەیەکگرتوەکانی ئەمریکا و روسیه لەو زلهێزانەن کە لە ماوەی ١٠٠ساڵی رابردوودا بە تەوژمی جیاواز لەسەر رووداوە ناوچەیی و جیهانی‌یەکان کاریگەر ب ــوون و رەوتـــی سیاسەتی جیهانیان خــەمــانــدوە. ئــــەوان وێــــڕای بــاقــی زلــهــێــزەکــانــی دیــکــە ،لــە شــەڕە گــەورە و قەیرانە جیهانی‌یەکان‌دا بــەشــدار بــوون و تێکۆشاون بەرژەوەندییەکانی خۆیان بە سەر ئەوانی دیکەدا پسەپێنن .ساڵی داهاتوو ٢١٠ ،ساڵ بە سەر رێککەوتنی پێوەندیی دیپلۆماسیی نێوان ئەمریکا و روســی ـه‌دا تــێــدەپــەڕێ .لــەو مــاوەیــەدا دوو واڵت زۆر رێچکەی دۆستایەتی و دوژمنایەتیان بــڕیــوە و لە هەوراز و نشێوی پێوەندییەکانیان‌دا تامی دۆستایەتی و دوژمنایەتی یەکتریان کــردوە .ئەوان لە سەردەمی شەڕی دووهەمی جیهانی‌دا هاوکار و لە دوای شەڕ بوونە دوو جەمسەری دژ بەیەک ،کە بۆ خۆپاراستن، دەســتــەوداوێــنــی گەشەپێدانی چەکی نــاوکــی بــوون. س ــەرک ــردەی دوو واڵت لــە دوای شـــەڕی ســـارددا سیاسەتی وێکهەڵکردنیان رەچاو کرد و هەڵوەشانی یەکێتی سۆڤیەت بااڵنسی هێزی بە قازانجی ئەمریکا گــۆڕی .شایانی باسە کە رۆڵــی ئەمریکا وەک یەکەم زلهێزی دوای کۆتایی شــەڕی ســارد و روسی ه وەک زلهێزی دیــاری سەر گۆڕەپانەکە هێشتا بەرچاوە و درێژەی هەیە. لە چەند ساڵی رابردوودا ئاڵوگۆڕی زۆر لە ناوچە و جیهان‌دا روویان داوە ،کە بەشێکیان پێوەندیان بە پێوەندیی نێوان دوو زلهێزی ئاماژەپێکراوە .روسی ه لە دوای بەخۆوە لکاندنی دورگەی کریمە و هەروەها درێــژبــوونــەوەی قەیرانی ســوریـه لــەگــەڵ سیاسەتی رۆژئــاوا و بە تایبەت واڵتە یەکگرتوەکانی ئەمریکادا کــەوتــۆتــە دۆخ ــی نـــەخـــوازراو .ئـــەوان وەک سااڵنی رابردوو لەسەر پرسە ناوچەیی و جیهانی‌یەکان هاوڕا نین و بەرژەوەندییەکانیان کەوتۆتە راست و چەپی یەکتر .روسی ه لــەو مــاوەیــەدا سیاسەتی گــۆڕیــوە و توندوتۆڵتر لەگەڵ بەرەی رۆژئــاوا بە سەرکردایەتیی ئەمریکا لێرە و لەوێ هەڵسوکەوت دەکا .بەرەی رۆژئاوا بــۆ پاشەکشەکردن بــە روســیـ ه و بــە تایبەت پوتین ئابڵوقەی ئابووری خستۆتە سەر روسیه .بە مەبەستی خاوبوونەوەی گرژییەکان و دوورکەوتنەوە لە قەیرانی گــەورەتــر ه ــەردووک بــەرە دانیان بە خــۆدا گرتوە و سیاسەتی چــاوەڕوانــیــان رەچــاو کــردوە .لەسەر ئەو بناخەیە ،پرسی پێوەندییەکانی نێوان ئەمریکا و روسیە یەکێک لە بابەتە گرینگەکانی سەردەمی هەڵبژاردنەکانی سەرکۆماریی ٢٠١٦ی ئەمریکا بوون .دۆناڵد ترامپ وەک سەرکۆماری هەڵبژێردراو ،لە بەشێک لە دروشمەکانی هەڵبژاردن‌دا هەڵوێستێکی نەرمی بەرامبەر بە روسی ه دەردبڕی و رەخنەی لە سیاسەتی سەرکۆماری ئەمریکا دەگرت .ناوبراو لە گەرمەی کێبەرکێکانی هەڵبژاردن‌دا شێوازی ئیدارەکردنی پوتینی بە گونجاو و تەنانەت باشتر لە ئۆباما پێناسە کرد. داڕێ ــژەران ــی سیاسەت و بــڕیــار لــە مۆسکۆ بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانیان لە هەڵمەتی هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتی ئەمریکادا الگیری ترامپ بوون .دۆناڵد ترامپ لە رێڕەوی هەڵبژاردن‌دا تێکۆشا کە پاڵەپەستۆی سیخوڕیی روسی ه لەسەر هیالری کلینتۆن زیاتر بێ و ناوبراو لە پڕوپاگەندەی هەڵبژاردن‌دا زۆرترین سوودی لێوەرگرێ .ئەو کولتورە لە هەڵبژاردنەکانی ئەمریکادا دەگمەنە و کەمتر بینراوە زلهێزێکی دژبــەری وەک روسی ه بەو رێژەیە کار لەسەر کەیسی هەڵبژاردنەکانی ســەرۆکــایــەتــیــی ئەمریکا بــکــا .بێجگە لـــەوە ،پرسی بەرژەوەندییە بازرگانی و ماددییەکانی ترامپ ئەگەرێکی شاراوەی دیکەیە ،کە رەنگە لە خاکی روسیه‌دا بنج و بناوانی هەبێ و بە شێوازێکی شاراوە لەسەر روانگەی ترامپ و پوتین بەرامبەر بە یەکتر شوێندانەر بێ .گفت و لفتی نەرمی ترامپ بەرامبەر بە پوتین لە روانگەی جیاواز لێکدراوەتەوە و لە تولەرێی سیاسەت‌دا بە
گومانەوە پێشوازی ئەرینی لێکراوە .دەسەاڵتدارانی روسی ه بە سەرکەوتنی ترامپ شاد بوون و دوومای روسیه(مەجلیس) بە چەپڵە پێشوازی لەو سەرکەوتنەی ناوبراو کرد .سەرکەوتنی هیالری کلینتۆن بۆ روسی ه درێــژەی بە سیاسەتی ساردوسڕی نێوان دوو واڵت دەدا و بەرپرسانی روســیـ ه خــوازیــاری بــردنــەوەی ترامپ بوون .پوتین لە ریزی یەکەمی ئەو کەسانەدا بوو کە پیرۆزبایی لە دۆناڵد ترامپ کرد و رایگەیاند کە خوازیاری ئاسایی کردنەوەی پێوەندییەکانی دوو واڵتە .لەو پێوەندییەدا پوتین و ترامپ ،پاش راگەیاندنی ئەنجامی هەڵبژاردنەکانی سەرکۆماریی ئەمریکا ،لەسەر رێزگرتنی بــەرامــبــەر ،دەســتــوەرنــەدان لە کــاروبــاری نێوخۆ و هەروەها هاوکاری بۆ سەرکەوتن بە سەر تێرۆریزم‌دا ئاڵوگۆڕی بیروڕایان کرد. لــە جیهانی ســیــاســەت‌دا ساویلکەبوون گوناهێکی نەبەخشراوە ،بۆیە ئەمریکایی و روســەکــان هێشتا بە پارێزەوە باس لە داهاتووی رووداوەکــان دەکەن. بەشێکی زۆر لە بەڵێنیەکانی ترامپ بۆ روسیه پڕ بــوون لە بۆنی رۆژانــی خۆش و بە خەونی شیرینی روسی ه لە ســەدەی ٢١دا پێناسە دەکــرێــن .ترامپ لە پڕوپاگەندەی هەڵبژاردن‌دا باسی دوورکەوتنەوە لە
دەرکەوتنی زیاتری بە روسی ه بەخشی .بە سەرکەوتنی ئۆباما پێوەندییەکان ســەرەتــا ئاسایی و دوات ــر لە ئاکامی جیاوازیی سیاسەتی نێوان ئەمریکا و روسی ه کەوتنە قۆناخی چەقین و کۆنەقین .کەیسی ئۆکڕاین و پەلهاویشتنی رۆژئاوا لە کاناڵی ناتۆ و یەکێتی ئورووپا بۆ جەرگەی هێڵی ئاسایشی روسیه ،سەرکردایەتیی روسیه‌ی تەنگەتاو کرد .روسی ه بۆ رزگاربوون لەو قەیرانانە و کێشانی هێڵی سوور لە بــەردەم ئەمریکا و ئورووپا و ناتۆدا ،دەستەوداوێنی سیاسەتی هێز و بەکارهێنانی هێزی نیزامی و هەڕەشی تۆڵەسەندنەوە بــوو .ئــەو واڵتــە لــە پرسی لکاندنی نیمچە دورگــەی کریمەی ئوکڕاین‌دا ،لە سیاسەتی هێز کەڵکی وەرگرت و لە رەوتی قەیرانی سوریه‌دا دژ بە سیاسەتی رۆژئاوا و ئەمریکا وەستایەوە .لە مەڕ پاراستنی دەسەاڵتدارانی سوری ه و دوارۆژی ئەو واڵتــە سیاسەتی روسەکان وەبیرهێنەرەوەی قۆناخی شەڕی ساردە و ئامادە نین بە ئاسانی دەستبەرداری بەرژەوەندییەکانیان بن. ئاڵوگۆڕ لە پۆستی سەرۆکایەتیی واڵتە زلهێزەکان و گۆڕانی روخسارەکان لە کۆشکی سپیی یان کرێملین سەرەتاییەکی گونجاو بۆ داڕشتنی تاکتیک و شێوازی سیاسەتی ئــەو زلهێزانە دەخوڵقینێ .لــە ســەردەمــی
،،
دۆناڵد ترامپ گیرۆدەی درێــژەدان بە سیاسەتی دێموکراتەکان نییە و ئاسانتر لە ئۆباما دەتــوانــێ لەگەڵ پوتین تاوتوێی قەیران و کێشەکان بکا .ترامپ دەتــوانــێ ئــەو دەرفــەتــە بقۆزێتەوە و بە کــردەوە لەگەڵ پوتین بــۆ چــارەســەرکــردنــی پــرســەکــان هــاوکــار بــێ ،بـــەاڵم ئــەو رێــگــایــە پــڕە لە کەندوکۆسپ
،،
پشتێنەی سووری روسیه ،دوورکەوتنەوەی ئەمریکا لە دابینکردنی ئاسایشی خۆڕایی بۆ واڵتانی ئورووپا و وەرچەرخان لە سیاسەتی دەرەوەی کۆشکی سپی دەکـــرد .روســیـ ه لــە ژێــر سێبەری ئــەو دروشــمــانــەدا ئارەزوو دەکا ،کە بەشێک لە پێگەی دۆڕاوی سەردەمی سۆڤییەت قەرەبوو بکاتەوە .شایانی باسە کە بەشێک لە دروشــم و سیاسەتی هەڵبژاردنی ترامپ تەنانەت بەرامبەر بە روسی ه ناتەبا و دژبەر بوون ،کە کەمتر تیشکیان خراوەتە سەر .ناوبراو باسی لە گەڕاندنەوەی مەزنایەتیی واڵت و بەهێزکردنی هێزە چەکدارەکان و پەرەپێدانی سیستم و بەرنامەی بەرگریی موشەکی دەک ــرد ،کە بۆ روسیه هەڵگری قۆناخێکی تــازە لە شــەڕی بــەرژەوەنــدیــی زلهێزەکان بــە ئــەژمــار دێــت. گەڕانەوەی مەزنایەتی بۆ ئەمریکا و مانەوەی ئەو واڵتە وەک سەرتۆپی زلهێزەکان نرخی خۆی دەوێ و لە رێگای کێبەرکێی هەمەجۆر لەگەڵ زلهێزە جیهانی‌یەکان و یەک لەوان روسیه‌دا دەستەبەر دەبێ. پوتین ماوەیەکی بەردرێژەی لە لوتکەی دەسەاڵتی روس ــیـ ـه‌دا جێگیرە و خــەریــکــە نــاســنــاوی «رێــویــە زۆرزانەکە» وەردەگرێ .ناوبراو لەو پۆستەدا ،لەگەڵ چــەنــد ســەرکــۆمــاری ئــەمــریــکــادا تــامــی سیاسەت و دیپلۆماسی کردوە .ئەو لە سەرەتادا ،روخساری زۆر دەرنەدەخست و لە مەیدانی سیاسەتی نێونەتەوەیی‌دا هێشتا تازەکار و بێ ئەزموون بوو .پاش تەواوبوونی سەردەمی کلینتۆن و دەستپێکی سەرکۆماریی جۆرج بوش ،روسیە و ئەمریکا کەم و زۆر پێوەندییەکانیان متمانەپێکراو و ئاسایی بــوون .پوتین لەو قۆناخەدا تێکۆشا ،کە متمانەی ئەمریکا لە مەڕ شەڕ دژی تێرۆریزم دەستەبەر بکا ،هەرچەندە روسیه نەیاری شەڕی دژ بە عێڕاق و دواتر پەالماری هاوپەیمانان بۆ سەر لیبی بــوو .دەرگیربوونی ئەمریکا لە زۆر قەیرانی ناوچە و جیهان و کەڵەکەبوونی رەخنەی زۆر لە نێوخۆ و دەرەوە دژ بە سیاسەتمەدارانی کۆشکی سپی ،دەرفەتی
ئ ــەم ــڕۆدا رەنــگــە ســاویــلــکــەیــی ب ــێ ،ئــەگــەر کەسێک چــاوەڕوانــی چارەسەربوونی کۆی کێشەکانی نێوان روسیە و ئەمریکا بێ .لە هەردووک بەرەدا هەوڵەکان لەسەر ئەوە چربوونەوە کە دەالقەی دیالۆگ بەسەر یەکتردا دانەخرێن .بە واتایەکی دیکە ،دیالۆگی نێوان سەرکردایەتیی ئەو دوو واڵتە لە جووڵە نەکەوێ و دوو الیەن خوازیاری چارەسەر بن نەک قورمیشکردنی گرژییەکان و قووڵترکردنەوەی جیاوازییەکان .تێروانین لە مــێــژووی پێوەندییەکانی دوو واڵت و سروشتی رەقەبەرایەتی نێوانیان لە دوای کۆتایی شەڕی دووهەمی جیهانی ،هاوکێشەی پێوەندی نێوان پوتین و ترامپ ئاڵۆزتر دەکا .روسیه و رۆژئاوا و بە تایبەت ئەمریکا لە بناخەدا کێشەیان هەیە و بە ئاسانی چارەسەر ناکرێن. بێجگە لەوە ،ستایلی ئیدارەکردنی روسیه و ئەمریکا لەگەڵ یەکتردا جیاوازی قووڵیان هەیە .بە مانایەکی ساکار ،کۆشکی سپیی و کرێملین بە دوو کولتووری جــیــاواز بــەڕێــوەدەچــن .لــە ئــاکــام‌دا ئ ــەوەی پوتین لە روسی ه دەتوانێ لە قاوغی سیاسەت‌دا راهێنانی لەسەر بکات ،ترامپ ناتوانێ لە واڵتە یەکگرتوەکانی ئەمریکادا دووپاتی کاتەوە. دۆنــاڵــد ترامپ گــیــرۆدەی درێـــژەدان بە سیاسەتی دێموکراتەکان نییە و ئاسانتر لــە ئۆباما دەتــوانــێ لەگەڵ پوتین تاوتوێی قەیران و کێشەکان بکا .ترامپ دەتوانێ ئەو دەرفەتە بقۆزێتەوە و بە کردەوە لەگەڵ پوتین بۆ چارەسەرکردنی پرسەکان هاوکار بێ ،بەاڵم ئەو رێگایە پڕە لە کەندوکۆسپ .لە بــەرەی ئەمریکا و رۆژئـــــاوادا ج ــۆرە نــیــگــەرانــیــەک لــە ســەرکــۆمــاری ئەمریکا بەرچاو دەکــەوێ ،کە رەنگە ترامپ زیاد لە پێویست لە مسکۆ نیزیک بێتەوە .لە بەرامبەردا لە نێو رووســەکــان‌دا جۆرە نیگەرانیەک هەیە ،کە ترامپ بە کردەوە نەتوانێ بە گوێرەی دروشمەکانی هەڵسوکەوت بکا و سیاسەتێکی ئــارام و تەبا بەرامبەر بە روسی ه بگرێتە بەر .چاوەڕوانی‌یەکانی روسی ه و ئەمریکا لە
یەکتر لە گۆڕەپانی کــردەوەدا تاقی کراونەوە و دوو الیــەن بە تــەواوەتــی شــارەزای ستراتیژی و تاکتیکی یــەکــتــرن .ئ ــەوەی زیــاتــر لــەو نــێــوەدا جێگای بــاس و دیالۆگە ،چۆنیەتی تێڕوانینی سەرکردەکەکانی کۆشکی سپی و کرێملین لە یەکترە .لە پێوەندی لەگەڵ ترامپ چاوەڕوانی‌یەکان زیاترن و رەنگە بەشێکی زۆریــان لەسەر بناخەی هەست هەڵچنرابن .شایانی باسە کە هەڵبژاردنەکانی ئەمجارە سەرکۆماریی ئەمریکا لەگەڵ سااڵنی رابردوو جیاوازن و سەرکەوتنی ترامپ بە سەر کلینتۆن‌دا بە کااڵیەکی تایبەت لە کێڵگەی سیاسەتی ئەو واڵتەدا پێناسە دەکرێ. بەڕێوەبەرانی دەوڵەتی روسیه خوازیارن کە لە الیەن کۆشکی سپی وەک زلهێزێکی هاوتا و خــاوەن رێز وەرگیرێن و لە بەستێنێکی هاوتەرازدا تاوتوێی قەیران و کێشەکان بکەن .مۆسکۆ لە پاش لێکهەڵوەشانی یەکێتی سۆڤیەت بۆ دەرفەتی سەرڕاستکردنەوە دەگــەڕێ و خوازیارە لە هاوکێشەکان‌دا وەک زلهێزێکی کاریگەر رێزی لێ‌بگیرێ .رۆژئاواییەکان و یەکێتی ئورووپا لە مەڕ پەرەسەندنی هەستی مەزنخوازیی روسی ه لە ژێر رێبەرایەتیی پوتین‌دا نیگەرانن و وتە و تێڕوانینەکانی ترامپ لەسەر روسی ه و هــەروەهــا یەکيتی ئورووپا دۆخێکی ناڕوونی بۆ خوڵقاندون .سیاسەتی چەند ساڵەی کرێملین لە کەرتی ئورووپا و هەروەها رۆژهەاڵتی نێوەڕاست سەرئێشە و قەیرانی بۆ ئەمریکا و یەکيتی ئورووپا داتاشیوە .دەسەاڵتدارانی مسکۆ بۆ پاراستنی جۆغڕافیا و پێگەی خۆیان وەک زلهێزێک ئامادە نین بە ئاسانی پشتێنەی ئاسایشی خۆیان خەوشدار بکەن و گوێڕایەڵی رۆژئاوا بن .ئەمریکا لە سااڵنی رابردوودا بە چاوی زلهێزە کۆنەکە چاوی لە روسیه نەکردوە و بە کردەوە لە زۆر بابەت‌دا روسیه‌یان پەراوێز خستوە. روسەکان لە بەهێزتربوونی ناتۆ تووڕە و ناڕازی بوون و گومانیان لە سیاسەتی ئەمریکا و یەکێتی ئورووپا لە تۆقدانی پشتێنەی ئاسایشی روسیه هەبوە. بــەڕێــوەبــەرانــی روس ــیــه ،لــە مــــاوەی ٢٥ساڵی راب ــردوودا بۆ یەکەمجارە ،کە بە زمانی هەڕەشە و بە زمانی سەردەمی شەڕی سارد لەگەڵ ئەمریکا و یەکێتی ئــورووپــادا دەدوێ ــن ،کە رەنگە دەرئەنجامی سیاسەتی هەڵەی رۆژئــاوا لە ناوچە و جیهان‌دا بێ. جێگای ئاماژەپێکردنە ،کە ئــابــووری روسی ه لە ژێر پاڵەپەستۆی ئابڵوقەی رۆژئاوا ،دابەزینی نرخی نەوت و دراوەکــــەی‌دا ســەری لە کــزی داوە .داڕێــژەرانــی سیاسەت لە کرێملین بۆ تێپەڕاندنی ئەو دۆخە ناچارن لەگەڵ بەرەی رۆژئاوا بگەنە رێککەوتن .ئەگەر پوتین لە هەڵبژاردنەکانی ٢٠١٨دا خۆی بۆ وەرگرتنەوەی پۆستی سەرکۆمار ئامادە بکا ،ناچارە زمانی دەربڕین و هەڵوێستەکانی بگۆڕێ .پێوەندییەکانی ئەمریکا و روسی ه لەسەر پرسی ئۆکڕاین ،سوریه و هتد .لە مەحەک دەدرێن و هیچکام لەو دوو زلهێزە ناتوانن ئەو پرسانە بە تەواوەتی پەراوێز بخەن .پرسی پێوەندیی نێوان ئەمریکا و روسی ه لە کۆی کایەی سیاسەت لە جیهان و بە تایبەت لە ئورووپا و رۆژهەاڵتی نێوەڕاست بەدەر نییە .بارودۆخی یەکێتی ئورووپا و ناتۆ و داهاتووی ئــابــووری و ئاسایشی واڵتانی ئــەو ناوچەیە لەسەر ستایلی پێوەندییەکانی روسیه و ئەمریکا کاریگەرن. بێجگە لەوە ،رەوتی رووداوە ناوچەیی و جیهانی‌یەکان لەسەر پێوەندیی نێوان زلهێزەکان و بە تایبەت ئەمریکا و روسی ه شوێندانەر دەبن. بەشێکی زۆر لە چــاوەدێــران بە پارێزەوە باس لە چۆنیەتی پێوەندیی نێوان ئەمریکا و روسی ه لە ژێر رێبەرایەتیی پوتین و تــرام ـپ‌دا دەک ــەن .بە بــاوەڕی بەشێک لــە شــارەزایــان مانگی هەنگوینی تــرامــپ و پوتین بەرگەی کێبەرکێی دوو زلهێز ناگرێ ،چونکە سەرکۆماری هەڵبژێردراو لە ئەمریکا ناتوانێ گەمە بە چارەنووسی واڵت بکا .بە واتایەکی دیکە ،سیاسەتی ترامپ بەرامبەر بە روسی ه ناتوانن رێڕەوی مێژووی پێوەندییەکانی دوو واڵت لەبیر بکا و پشت لە بایەخە نەتەوەییەکانی ئەمریکا بکات .پێوەندیی نێوان دوو زلهێزی ئاماژەپێکراو گەلێک بابەت و ناوچە دەگرێتەوە و هەڵگری هەردووک توخمی سازان و ترازانن .دۆناڵد و والدیمیر دەتوانن لە چوارچێوەی پێوەندییەکی کراوە و دیپلۆماسی‌یەکی هاوسەنگ‌دا پێوەندییەکانیان بە گوێرەی توانا ئاسایی بکەنەوە .لە سەریەک پێوەندیی نێوان روسی ه و ئەمریکا تەنیا بە هەست کارا ناکرێ و پێویستی بە فاکتەری زۆرترە ،کە سازکردنەوەی متمانە یەکێک لەوانە .روسی ه خوازیارە لە گەڵ ئەمریکادا بگەنە رێککەوتنێکی تــازە ،کە بە جۆرێک لەگەڵ وێنەکانی سیاسەتی سەردەمی دوو جەمسەری یەک بخوێننەوە. روسی ه چەند ساڵێکە خەون بەو رۆژانــەوە دەبینێ و سیاسەتکارەکانی ئەو واڵتە بە چڕی تێکۆشاون ،کە قەیرانی سوریه ،ئوکڕاین ،دەرچوونی بریتانیا لە یەکيتی ئورووپا و هەروەها هەڵبژاردنی سەرۆکایەتیی ئەمریکا بکەنە فاکتەری دەستەبەرکردنی بەرژەوەندییەکانیان. پوتین خوازیارە ،گەورەتر لە جاران لەگەڵ زلهێزێکی وەک ئەمریکا دانوستان بکا و لەسەر دابەشکردنی رۆڵ و پێگەی خۆیان و ئەمریکا بگەنە رێککەوتن.
8
سیاسی
15ی سه‌رماوه‌زی 5 _ 1395ی دێسامبری 2016
ژماره693:
رۆژنامەی
هەنگاونان بەرەو قۆناغێکی نوێ لە خەباتی مەدەنی
سمایل شەرەفی خەباتی مەدەنی لە رۆژهــەاڵتــی کوردستان تا ئێستا توانیویەتی چەند قۆناغێک ئــەزمــوون بکا .کە بــاس لە «ئەزموون» دەکەین ،راست بەو مانایە دێت کە نامانهەوێ بڵێین ئەم چەند قۆناغە «تێپەڕ» کراوە .چونکی نە شەرایەتی «زەیینی» و نە شەرایەتی «عەینی» لە ژینگەیەکی وەک کوردستانی ژێر دەسەاڵتی ســەرکــوت‌دا ،نەیتوانیوە بۆ جۆری «خەباتی مەدەنی» فەراهەم بێت .بە مانایەکی دیکە ناکرێ لە وەها لێکدانەوەیەک‌دا بۆ جۆرێک لە خەبات کە بێگومان شاخس و نیشانەی ئیستانداری تایبەت بە خۆی هەیە ،قسە لە قۆناغبەندییەکی پێناسەکراو بکرێ .هەر بۆیە زیاتر هەوڵ دەدەیــن باس لە قۆناغە ئەزموونکراوەکان و ،بــە راوەس ــت ــان لــە س ــەر ئ ــەو ئــەزمــوونــانــە قــســە لە «ئەزموونکردن»ی قۆناغێکی نوێ بکرێ. پێش لەوەی باس لە قۆناغە ئەزموونکراوەکان بکەین، پێویستە ئــەو راستی‌یەمان لە بیر نەچێت کە خەباتی نەتەوایەتی کورد -بە تایبەت لە نزیک بە هەشت دەیەی رابــــروودا -لەسەر بنەمای فەلسەفەی «مەدەنییەت» دامەزراوە و بەردەوام پەیامی ئاشتیخوازی و چارەسەری مەدەنی بانگەواز کــردو ه و لەم پێناوەیش‌دا قوربانی و
خــەبــاتــکــارانــی نــێــوخــۆی واڵت .چــاالکــانــی مــەدەنــی لە رۆژهــەاڵتــی کوردستان بــەم پشتیوانی‌کردنەی حیزبی دێموکرات ،توانیان پێگەیەکی بەرز لە ئەرزش و بایەخ، بۆ خۆیان لە نێو کۆمەڵگه‌ی کوردستان‌دا دەستەبەر بکەن. پشتیوانی‌کردنی حیزبی دێموکراتی کوردستان لە ژێر ناوی پرۆژەی «رۆژهەاڵت‌مێحوەری»دا توانێ خەڵک لە بێ‌تەفاوەتی دەربهێنێ و هانیان بدا کە لە دەرفەتەکان بە قازانجی هێنانە ئــارای ویست و داخوازییەکانی خۆیان کەڵک وەربــگــرن .کە لە کۆتایی‌دا وەک لە چەند ساڵی رابردوودا دیتمان ئەم قۆناغەیش بە کۆمەلێک دەسکەوتی جێی بایەخ؛ (کۆتایی هێنان بە کەمتەرخەمی و پەرەسەندنی بەرچاوی چاالکی‌یە مەدەنی‌یەکان) ئەزموون کرا .بەاڵم هەر وەک سەرەتا باسمان کرد« ،ئەزموونکردن»ی ئەم قۆناغانە ناکرێ بە مانای «تێپەڕاندن»ی قۆناغەکان کە پێمان وابێ بە کۆتایی و ئاکامی یەکجارەکی گەیشتبێ ،لێک بدرێتەوە! بە واتایەکی دیکە دەتوانین بڵێین ،بە سەرنجدان بە ئاڵوگۆڕە خێراکانی سەردەم و گەشەسەندنی سەنعەتی پێوەندییەکان و لە هامانکات‌دا بەردەوامیی دەسەاڵتی سەرکوت و نامۆ لە گەڵ ئەقڵی ســەردەم ،خەسڵەتێکی تایبەتی بە «قۆناغبەندییەکان»ی خەباتی مــەدەنــی لە رۆژهەاڵتی کوردستان بەخشیوە کە دەکرێ ناوی «قۆناغە نیوەچڵەکان»ی لێ بندرێ. هەر لە بنەمای ئەم تێگەیشتنە لە خەباتی مەدەنی لە
،،
راستە کە ئێستا جووڵە و خەباتی مەدەنی لە رۆژهەاڵتی کوردستان چیدیکە «مــەحــفــلــی» نــیــە ،بـــەاڵم نــاکــرێ ئــیــدیــعــای ئــەوەیــش بــکــەیــن کە «جەماوەری»یە .بەرچاوتربوونی جموجۆڵی مەدەنی لە شارێک یان چەند شارێکی وەک مەریوان ،ناکرێ وا لێک بدرێتەوە کە ئەم جۆرە لە خەبات لە رۆژهەاڵتی کوردستان لە قۆناغی جەماوەری دایە
،،
هەزینەی قورس و گرانیشی داوە. «دەسپێک و نامۆبوون» لەوانەیە باشترین تەعبیر بێت بۆ ئەزموونێکی تاڵی سەرەتایی .لە نێو دووبــەرداشــی؛ سەردەمێکی بێدەرەتانی پڕ لە سەرکوت و داپڵۆسینی دەیەی ٧٠هەتاوی‌دا لە الیەک و ،لە الیەکی دیکەیشەو ه دابڕان لە گۆڕانە کۆمەاڵیەتی‌یەکان و زاڵبوونی روانینی گــومــان‌دا ،کۆمەڵە کەسێکی نــەزۆر بــەرچــاو ،لە شوێن و نــاوەنــدی جــۆراوجــۆری زانستی(زانکۆکان) ،ئەدەبی فەرهەنگی(ئەنجوومەنە ئەدەبی‌یەکان) پێیان وایە [،دەکرێ] بەجۆرێکی دیکەیش چاالکی بکرێ .هەرچەند ئەم جووڵ ه و هەنگاوانە هــەم لە الیــەن دەســەاڵتــەوە خوێندنەوەی ئەمنییەتی بۆ دەکــرا و بەالی خەڵکیشەەوە نامۆ بوو و، هەم لە الیــەن رێبەرایەتیی بزووتنەوە گشتی‌یەکە(هێزە سیاسییەکان)ەوە جێی لێ‌تێنەگەیشتن و «گومان» بوو، بەاڵم دیسانیش توانی – هەرچەند بە ترسەوە -هەنگاوە سەرەتاییەکانی خۆی ئەزموون بکا. ئەم هەنگاوە سەرەتاییانە لە کۆتایی‌یەکانی دەیەی ٧٠و سەرەتاکانی دەیەی ٨٠دا ،لە ئاستێکی بەربەرینتردا (لە سەر ئاستی ئێران) ،توانی قۆناغی گەشەسەندن لە زانکۆکان و ناوەندە فەرهەنگی‌یەکا ن و ،هاوکات لەگەڵ ناوەناوە پاشەکشە و سەرکوت ،دیسان «بەرەوپێشچوون» ئەزموون بکا .لەم قۆناغەدا چاالکانی خوێندکاری ،فەرهەنگی ،ئەدەبی، ژینگەپارێزی و ...دیسان هاوکات لەگەڵ ئازایەتی نواندن بەرانبەر بە بەربەست و سەرکوتکاری‌یەکانی دەسەاڵت، توانیان لەگەڵ خۆسەلماندنیان بە خەڵک ،سەرنجی هێزە سیاسی‌یەکانی دەرەوەی واڵتیش بۆ الی خۆیان رابکێشن. لـــەم پــێــوەنــدیــیــەدا حــیــزبــی دێــمــوکــراتــی کــوردســتــان لەسەر بنەمای خوێندنەوەیەکی واقعبینانە لە گۆڕانە کۆمەاڵیەتییەکانی نێوخۆی واڵت و بە وەدەسهێنانی دەرکێکی دروســت لە جموجۆڵ و تێکۆشانی چاالکانی نێوخۆ واڵت و ،هەروەها چۆنیەتی بەکارهێنانی هەموو ئەو هێز و وزە و پتاسیێالنەی نێوخۆی واڵت ،بە مەبەستی رووبــەرووکــرنــەوەیــان بــەرانــبــەر بــە رێژیمی کــۆمــاری ئیسالمی ئێران ،راشکاوانە پشتیوانی خۆی لە جموجۆڵ و تێکۆشانی چاالکانی مەدەنی لە نێوخۆی واڵت راگەیاند. پشتیوانیی حیزبێکی خــاوەن پێگەی جەماوەری ،وەک حیزبی دێموکراتی کــوردســتــان بــۆ چاالکانی نێوخۆی واڵت و بەگشتی کۆمەڵگه‌ی مەدەنی ،قۆناغێکی دیکەی پڕ لە دەسکەوت و پشتیوانی بوو بە خەباتی مەدەنی و
رۆژهەاڵتی کوردستان و «قۆناغە نیوەچڵەکان»ی دەکرێ ئیدیعای ئەوە بکەین کە دڕێژەکێشانی خوالنەوە لە نێو ئەم قۆناغە تایبەتیانەیش‌دا کە لە شەرایەتی ئێستادا بە سەنجدان بە ماهییەتی سەختی دەسەاڵت ،هیوایەک بۆ بە ئاکام‌گەیشتنیان بەدی ناکرێ ،بە زیانی خودی خەباتەکەیە. هــەر بۆیە هــاوکــات لەگەڵ هــەوڵــدان بۆ تەکمیل کردنی «قۆناغە نیوەچڵەکان» ،پێویستە تەنیا بە پشتبەستن بە «ئازایەتیی چاالکانی مــەدەنــی» ،کۆمەڵگه‌ی مەدەنی هەنگاوی دیکە هەڵێنێتەوە. راکێشانی سەرنجی خەڵک وەک پشتیوانەی هــەرە ئەساسی و ،لە کۆتایی‌دا بە «جەماوەری» کردنی خەباتی مەدەنی ئەو هەنگاوە پێویستەیە کە دەتوانێ پێناسەی «کۆمەڵگه‌ی مەدەنی» لە رۆژهەاڵتی کوردستان گشتگیرتر و بەهێزتر بکا. راستە کە ئێستا جووڵە و خەباتی مەدەنی لە رۆژهەاڵتی کوردستان چیدیکە «مەحفلی» نیە ،بەاڵم ناکرێ ئیدیعای ئەوەیش بکەین کە «جــەمــاوەری»یــە .بەرچاوتربوونی جموجۆڵی مەدەنی لە شارێک یان چەند شارێکی وەک مەریوان ،ناکرێ وا لێک بدرێتەوە کە ئەم جۆرە لە خەبات لە رۆژهەاڵتی کوردستان لە قۆناغی جەماوەری دایە. گشتگیر کردنی خەباتی مەدەنی لە رۆژهەاڵتی کوردستان کە بێگومان کارێکی دژوار و خاوەن هەزینەیە ،تەنیا بە چاالکانی مەدەنی ناگاتە ئاکام .بەڵکوو دەبێ و پێویستە کە باڵەکەی دیکەی خەبات کە هەمان هێزە سیاسی‌یەکانی دەرەوەی واڵتن کە بزووتنەوە سیاسی _ نەتەوەییەکە رێبەری دەکــەن ،لەم پێوەندییەدا هاوکار و هاندەر بن. ئــەوان دەتوانن بەشیک لە میدیاکانیان بکەنە تریبوونی چاالکانی نێوخۆ و هاوکات لە گوتار و هەڵوێستیش‌دا پشتیوانییان بن. تێنەگەیشتن لــە بــە «جــەمــاوەری» کــردنــی خــەبــات و هــەوڵــنــەدان بۆ «لەگەڵداخستن»ی کۆمەاڵنی خەڵک تا ئێستایشی لەگەڵدا بێ ،کەمایەساییەکی هەرە ئەساسی و سەرەکیی بزووتنەوەی مافخوازانەی خەڵکی کوردستان بووە .لە پرسی کۆمەڵگه‌ی مەدەنی و خەباتی مەدەنی دا پێویستە ئەم کەماسییە قەرەبوو بکرێتەوە .کۆتایی هێنان، یان کەمکردنەوەی ئەم کەمایەسییە دەتوانێ بزووتنەوەی نەتەوەیی و مافخوازانەی کوردستان چەندین هەنگاو لە ئامانجەکانی نزیک بکاتەوە.
رەوتی ئیسالمی سیاسی و رێکخراوە گرینگەکانی لە ئێران‌دا(بەشی دوازده‌یه‌م) حەسەن حاتەمی
دوکتور عەلیی شەریعەتی ٥ ئەگەر ئەو بۆچوونەی موهەندیس بازرگان کە -شەریعەتی یەکێک لە رێبەرانی شۆڕشی ئیسالمی بوو و بەرهەمە نووسراو و قسەکانیشی -کە نزیکەی ١٠ساڵ لە حوسێنییەی ئیرشاد و زانستگاکان و شوێنی قسەکردن و کۆبوونەوەکانی کە شوێندانەری گرینگیان لە کۆمەڵگەی ئێران‌دا ،هەبوو ،-و قسەکانی ئاغای بنی سەدر بۆ ئینقالب لە ئیسالم‌دا ،بە دیوی فەزای وێژمانی ئازادی و هاوڕایی لەگەڵ شەریعەتی بۆ «ئیسالمیکی دیکەی ناسوننەتی(غیرە سنتی)» بکەین بە پێوانە - ،که هەردووکیان ماوەیەک لە کارەبەدەستانی هەرەسەرووی دەسەاڵتی نوێی ئیسالمی سیاسیی شیعە بوون؛ بازرگان سەرۆک‌وەزیری کاتیی ٩مانگ و بنی‌سەدر یەکەمین سەرکۆماری هەڵبژێراوی مێژووی کۆماری ئیسالمی لە ئێران‌دا ،کە لە الیەن روحانی‌یەکان و بەتایبەتی ئایەتوڵاڵ خومەینی ئیزنی کێبەرکێی هەڵبژاردن و گەیشتن بەو پلەیەی پێدرا بوو و -پتر لەساڵێک تەحەموول کرا ،-ئەو پرسیارە دەتوانێ دروست بێ کە بۆچی ویالیەتی فەقیە -کە بەشێک لە رەخنە گرانی شەریعەتی لە گوتار و بۆچوونی «ئۆمەت و ئیمامەت» کەی‌دا ،دەیبننەوە ،لە مەجلیسی خیبرەگانی یاسای بنەڕەتی‌دا ،پەسند کرا کە هەردووکیان تێیدا ئەندام بوون و نەیانتوانی پێشی بگرن ،هەرچەند موافیقی نەبوون. لێرە دایە کە دەتوانین ئەو بۆچوونەی ئاغای «آرامش دوستدار» ،سەبارەت بە کۆمەڵگەی ئێران بە هێند بگرین کە دەڵێ :فەرهەنگی ئێرانی دین‌رەفتارە کە لەودا ،لێکۆڵینەوە و گەڕانی فیکری و پرسیار و بیری رەخنەیی قبووڵ ناکا .ئەوەی ئیبنی موقەفەع ١٢٠٠ساڵ لەوەپێش بۆچوونەکانی رێبەرانی دینی بە ناسالم و دژی بیری ئازاد مانا دەکردەوە و هەوڵی روون کردنەوەی دەدا ،و فیردەوسی کە ١٠٠٠ ساڵ پێشتر پێی وابوو بە هێرشی عەربەکان بۆ ئێران ،بەاڵیەکیان بەسەر ئەو مەملەکەتەدا ،هێناوە کە قەرەبوو ناکرێتەوە ،چونکە نیژادەکەی خراپ کردوە و پێناسەکەی لێ ئەستێندراوە« .رازی تەبیب» لەوەی کە خەڵکەکان ئاقل و تێگەیشتوون بەاڵم پێغەمبەریان بۆ دیاری کراوە و هەر پێغەمبەری بۆچوونەکەی خۆی بەشەڕ و کێشە داسەپاندوە و شەڕ لە کۆمەڵگەکان دەسەاڵتیان دیاری کردوە، به زوڵمێکی گەوەری ده‌زانێ و ده‌ڵێ الچوونی زۆر زەحمەتە .به قسه‌ی «ناسر خوسره‌و» کوشتنی کافرەکان لە زەمانی پێغەمبەری ئیسالم‌دا ،کە نەدەبوون بە موسڵمان و ،بۆچوونی «مەولەوی» کە، عیرفان ،عیشق و خۆشەویستی زەمانێک رەنگ دەداتەوە کە لەسەر عەرزی واقیع بە پێی کات و جێگا و ئازادانە ،ئیزنی بوون و گەشەی پێ بدرێ ،ئەوکات دەتوانێ کرانەوە لە کۆمەلگەدا ،پێک بێنێ .بەاڵم بەگشتی چونکە فەرهەنگی رەخنەییمان کەم بووە و «رێبازی دینی» یا «دین خو»یی پتر تانوپۆی کۆمەڵگەکەمانی تەنیوە و بە ئامرازگەلێکی بەهێز داسەپێندراوە؛ فیداکاری و لە خۆبردویی کەسانی هەوڵکەوتەی زۆری دەوێن ،کە هەوڵی ئاڵوگۆڕی بۆ بدەن. برنامەی میزبان ،گفتگوی رازی ،ابن مقفع ،در میهمانی آرامش دوستدار ٢١ ،آبان ،١٣٩٥رادیوفردا- لە الیەکی دیکە رەخنەگرەکانی عەلیی شەریعەتی ،وەک :دوکتور عەباسی میالنی -لە روانگەی دژایەتیی شەریعەتی لەگەڵ مودێڕنیزم و هەڵسوکەوتی لەگەڵ رۆژئاوادا ،-و لە باسەکانی دوکتور سەید حوسێنی نەسر -ئیسالمناسی نزیک لە دەرباری پەهلەوی دوویەم‌دا ،کە ئێستا لە زانستگاکانی ئه‌مریکا بە پلەی پڕۆفیسۆڕی وانــەی ئیسالمناسی دەڵێتەوە ،-خوێندنەوەی دیکەی بۆ دەکــرێ و شەریعەتی بە تاوانبار لە قەڵەم دەدرێ .ئاغای نەسر دەڵێ :شەوێکی عاشووڕا بوو لە کۆبوونەوەیەک لە حوسێنییەی ئیرشاددا ،لەگەڵ مورتەزا موتەهەری و دوکتور ئیسماعیل یزدی -برای دوکتور ئیبراهیم یزدی و سەرۆکی زانستگای ددان‌پزشکی تاران ،-گوێمان لە قسەکانی شەریعەتی گرتبوو. ساڵۆنەکە لە حەشیمەت جمەی دەهات و پڕ پڕ بوو .شەریعەتی لەسەرەوە [پشت تریبون] ،قسەی دەکرد .ئەو وتی :ئیمام حوسێن چێگوارای سەردەمی خۆی بوو و چێگورا ئێستا حوسێنی زەمانەیە!؟ لەگەڵ مەرحوومی موتەهەری کۆبوونەوەکەمان بەجێ هێشت و روومان لە حوسێنییەی ئیرشاد نەکردەوە .زۆری پێ نەچوو کە ئەو شوێنەش داخرا. یوتیوب ،علی شریعتی ،محمد رضا شاە ،ساواک« ،سید حسین نصر -مانوک خدابخشیان»-لەو گرتە ڤیدئۆییەدا« ،مانوک» باس لە کوودتای ئەمریکایی بە دژی کوودتای ئینگلیسی لە گەالوێژی )١٩٥٣(١٣٣٢دا ،دەکا .ئەو دەڵێ :ئینگلیسی‌یەکان گەرەکیان بوو ئیسالمی‌یەکان بو وێنە :ئایەتوڵال کاشانی یا تەنانەت فیداییانی ئیسالمی بە دەسەاڵت بگەیەنن و ئەمریکاییەکان ،کەسێکی وەک ژێنڕاڵ فەزوڵاڵی زاهیدی‌یان – وەک کوودتاکانی ئەمریکای التین -لە ال گونجاوتر بوو .بەاڵم رووپەڕکە بە جۆریکی دیکە و بەقازانجی شا هەڵدرایەوە. هەروەها رەخنەکانی ئاغای ئەکبری گەنجی بەتایبەتی لە «ئوتۆپیایی لێنینیستی شەریعەتی»دا، وێڕای پەسندی ئاکاری بوێرانە و ئازایانەی شەریعەتی لە بەرانبەر ئیسالمی سوننەتی‌دا« ،ویالیەتی موتڵەقەی فەقیە» و «دیکتاتۆڕی پرولتاریا» ،لە یەک قامووس‌دا ،دەخوێنێتەوە ،کە شەریعەتیی لە باسی» ئۆمەت و ئیمامەت»دا ،تێئۆریزەی کردوە .دیارە کتێبی «فاطمە ،فاطمە است»ی شەریعەتیش رەخنە لەسەرە و ئەویش «ئاوی لە ئاشی» ئیسالمی سوننەتی ،کردوە. سارا شەریعەتی -کچی دوویەمی د .شەریعەتی کە وەک سوسەنی خوشکی پلەی دوکتوڕای هەیە- سەبارەت بە باوکی دەڵێ :ژیاننامەی خۆنووسی شەریعەتی دەتوانێ ناوی ئەدەبیاتی کوێرەوەری (محنت)ی لەسەر دابنێی؛ کە هەم ریشەی سیاسی و هەم دینی هەیە .لەبەر ئــەوەی ئەو نەقشی ئیسالح‌خوازێکی دینی هەبوو. دوکتور ئیحسانی شەریعەتی -تاقە کوڕی دوکتور عەلیی شەریعەتی -یش وتوویەتی :نەقشی د. شەریعەتی لە کەڵک وەرگرتن لە زانستە مرۆڤایەتی‌یەکان(علوم انسانی)ی نوێ ،بەتایبەتی مێژوو و کۆمەڵناسی ،بۆ تێگەیشتنی زانستی و واقع بینانە و ئاڵوگۆڕخوازانە لە فەرهەنگیی میللی و دینی ئێران و ئیسالم تەجرەبەیەکی جێی تێڕامانە .باس و ناسین و رەخنە لە میراتی فیکری ئەو ،بۆ بەردەوامی کاری زانستە مرۆڤایەتی‌یەکان لە ئێران‌دا ،زۆر گرینگە. سمینار یک روزە« ،شریعتی و آیندەی علوم انسانی ،باز گرداندن شریعتی بە آکادمی»-هــەروەهــا ،شوێندانەری شەریعەتی لە کۆمەڵگه‌ی ئێران‌دا وایــکــردووه ک ه کوردێکی سوننی و تێکۆشەری شێلگیری رێی مافی نەتەوەیی و سەربەخۆیی‌خوازی وەک :مامۆستا هەژار(عەبدولڕەحمانی شەرفکەندی)ی نەمریش ،چوار کتێبی دوکتور عەلیی شەریعەتی کردوە بە کوردی .خاڵی سیفری بێ برانەوە(یک جلوش تا صفر بی نهایت) ،کە بە دەنگ لە یووتیووب‌دا ،مەوجوودە .دایە ،باوە ،کێ خراوە(پدر ،مادر ،مقصر کیست) ،ئەرێ برا ،وا رابرا(آری اینچنین بود برادر) ،عیرفان ،بەرامبەری، ئازادی(عرفان ،برابری ،آزادی). باڵو بوونەوەی کتێب و نووسراوە و وتەکانی دوکتور شەریعەتی بە ئەمرازی پێشکەوتووی ئەمرۆ، و قسە و لێکدانەوەکانی کە لەسەریان دەکرێن ،دەتوانێ پێناسەیەک بێ لە :شەریعەتی -ئاڵۆگۆڕخوازی دینی دوێنی و شوێندانەری لەسەر الیەنگرانی کە زۆربەیان بوون بە ئاڵوگۆڕخوازی دینیی ئەمڕۆ، چ لە نێو دەسەاڵتی کۆماری ئیسالمی و چ دەرەوەی دەسەاڵت ئەو‌دا .بۆ پێداچوونەوەی رەخنەگرانە سەبارەت بە حکوومەتی ئیسالمی دوای نزیکەی ٤٠ساڵ لە ئێران و شکستی پێگەی دین لە دەسەاڵت‌دا، کە سبەینێ -لە کێبەرکێی دەسەاڵتی دین لە بەڕێوەبەری و ناتەبایی لەگەڵ مۆدێڕنیزم‌دا-دێتە ئاراوە، بەرهەمەکانی شەریعەتی دەتوانن باشترین سەرچاوە بن و ئەو لەو رەهەندە‌دا ،هەوڵی بەرچاوی دا.
15ی سه‌رماوه‌زی 5 _ 1395ی دێسامبری 2016
9
ناوچه‌یی
تورکیە لە بەردەم دوو رێیان‌دا رەزا محەممەدئەمینی دۆخی تورکیە نەگەڕاوەتەوە پێش شێوەکوودتاکەی چند مانگی رابردوو و بەدڵنیایی‌شەوە هەتا ئەو رێڕەوەی ئەردۆغان گرتوویەتە پێش و ئەو واڵتەی پێدادەبا ،نەگۆڕێ ،دوخی تورکیە ئاسایی نابێتەوە .ئیستاش راوەدوونــان و گرتن و هێرش بۆ سەر نەیارانی دەوڵەتی پارتی داد و گەشەپێدانی ئەردۆغان بەردەوامە و رۆژ نیە چند چاالکوانیی سیاسی ،بەتایبەت لە نەتەوەی کورد نەگیرێن و هێرش نەکرێتە ســەر بنکە و بارەگاکانی حیزب و رێکخراوە کوردستانی‌یەکانی ئەو واڵتە. هــەر ئیستا تورکیە لەگەڵ چند کێشەی مــەزن لە نێوخۆ و لە دەرەوە بەرەوڕوویە کە هەرکامیان کاریگەریان لەسەر داهاتووی ئەو واڵتەدا هەیە. لەنێو خۆی تورکیەدا کۆنترین و قوول‌ترین کێشەی ئەو واڵتە ،واتە کێشەی نەتەوەی کورد ،نەک هەر بە چارەسەر نەکراوی ماوەتەوە ،بگرە ،ئەو چەند هەنگاوە سەرەتای‌یەش کە بە رۆاڵەت بۆ دابین کردنی بەشێکی هەرەکەمی ماف و داخوازییەکانی ئەو بەشە لە نەتەوەکەمان هەڵێندرابوونەوە ،پاشەکشەی لێکراوە و کورد گوتەنی ریسەکەیان کردەوە خوری. تورکیە بەرەو کوێ دەروا؟ داهاتووی ئەو واڵتە بە رواڵەت ئورووپایی و الئیکە چۆن دەبێ و پارتی داد و گەشەپێدان کە پارتێکی ئیسالمی‌یە چ خەون و خەیاڵێکیان بۆ تورکیە لەسەر دایــە؟ ئەوانە و زۆر پرسیاری دیکە هەن کە واڵمەکەیان بەستراوەتەوە بە ئاراستە و رێــرەوی سیاسی ئەردۆغان و پارتەکەی.
،،
ئاشکرایە ئــاراســتــەی ســیــاســیــی ئێستای تــورکــیــە دەت ــوان ــێ لـــەوەی کــە هــەیــە زیــاتــر ئــەو دەوڵەتە بەرەو ناوەندگەرایی و دیکتاتۆری بەرێ و کیشەکان قوو ل‌تر بکەتەوە و لە ئاکا م‌دا کۆمەڵگ ه بەسەر دوو جەمسەری نەتەوەیی‌دا زیاتر دابەش بکات ،ئەگەری پێکەوەژیانی ئاشتیانە الوازتــر و تەنانەت مەوجوود ی‌یەتی تورکیە لە درێژخایە ن‌دا بەرەوڕووی مەترسی بکاته‌و ه
،،
هەر چەند بە درێژایی مێژووی نوێی تورکیە ،نەتەوەی کورد حاشا لە بوون و مەوجوودییەتی کــراوە و سیاسەتی تواندنەوە و ئاسێمیالسیۆنی لەدژی بەڕێوە چووە و بە توندترین شێوە سەرکوتیان کردوە و هەر ئێستاش ئەو سەرکوت‌کردنە بەرباڵوە بــەردەوامــە؛ هەرچەند دێموکراسی و پلۆڕالیزمی سیاسی تەنانەت بۆ نەتەوەی بااڵدەستیش نەهادینە نەبووە و تورکیە چەند کوودتای بە خۆیەوە دیتووە ،بەو حالەش حکوومەتەکەی الئیک بووە ،یاساکانی، بەتایبەت لە پێوەندی لەگەڵ ئازادیی ژنان و بە گشتی ئازادییە تاکەکەسی‌یەکان لە هەمبەر واڵتانی ناوچە پێشکەوتووتر و سەردەمیانەتر بوون. بەو حاڵەش بە هاتنە سەرکاری پارتە ئیسالمی‌یەکەی نەجمەددین ئەربەکان، پارتی ریفاە و دواتر بەدەسەاڵت گەیشتنی پارتی داد و گەشەپێدانی ئەردۆغان لە ساڵی ١٣٨١بەم‌الوە ،بەرەبەرە بنەماکانی سیستەمی الئیسیتە لەو واڵتەدا لەرزۆک کراوە و تورکیە بەخێرایی بەرەو نیزامێکی ئیسالمی ،ناوەندگەرای دیکتاتۆری هەنگاوی هەڵێناوەتەوە .ئەو هەنگاوانە ،بەتایبەت لــەدوای شێوە کوودتاکەی چەند مانگی راب ــردوو خێراتر و بەکردەیی‌تر و ،سەرەڕویی ئەردۆغان و دەوڵەتەکەی زەق‌تــر و ئاشکراتر بــوون .هەر لەو پێوەندییەدا حیزبی دەسەاڵتدار بە نیازە هەفتەی داهاتوو گەاڵڵەیەک لە پارلمانی تورکیە پێشنیار بکات کە دەسەاڵتی ئەردۆغان لەوەی کە هەیە بەرفراوان‌تر دەکات. ئەردۆغان بە کەڵک‌وەرگرتن لە زۆرینەی رەهای پارتەکەی لە پارلەمانی تورکیە و ئــەو دەســەاڵتــەی کە بەپێی پەسندی پــرۆژەیــاســای هەلومەرجی قەیراناوی‌دا لە الیەن پارلمانەوە رادەستی کراوە ،جگە لە سەرکوتی نەیارە سیاسی‌یەکانی و داسەپاندنی فــەزای ئەمنیەتی و ترس و تۆقان لەو واڵتە، دەستی بەسەر هەموو جومگەکانی دەسەاڵت‌دا گرتوە و دەکرێ بڵێن کەمترین شوێنەواری لە دێموکراسی و پلوڕالیزمی سیاسی لە تورکیەدا هێشتۆتەوە .هەر بۆیەشە جگە لە پارتە کوردی‌یەکان دوو پارتە سەرەکی‌یەکەی دیکەش ،پارتی کۆماری گەل(جەهەپە) و پارتی نەتەوەیی دەوڵەت باخچەلی(مەهەپە) ،رخنەی توندیان لە کردەوەکانی ئەردۆغان گرتووە. جگە لەوەش تورکیە لەگەڵ چه‌ند کێشەی نێوخۆیی دیکە بەرەوڕوویە کە گرینگترینیان دابەزینی ئاستی گەشەی ئابووریی ئەو والتەیە .هەر چەند بە هاتنەسەر دەسەاڵتی ئەردۆغان و پارتەکەی ،ئابووریی ئەو واڵتە گەشەیەکی باشی بە خۆیەوە بینی و تورکیە لە واڵتێکی «هەتا ئاوکان» قــەرزدار ،بوو بە خــاوەن ئابووری‌یەکی سەقامگیر و خــۆی گەیاندە ریــزی بیست واڵتی گەشەسەندووی ئابووری لە جیهان‌دا ،بەاڵم شەر لەگەڵ گەلی کورد ،لەژێر ناوی شەڕی دژبە تیرۆر و تێچووی زۆری ماددی تێوەگالن لەو شەڕە و هەروەها لەشکرکێشی بۆ سوریە و بەشداری لە شەڕی نێوخۆیی ئەو واڵتەدا و ناسەقامگیری سیاسی و نەبوونی ئەمنیەتی کەرتە جیاوازە ئابوورییەکان ،وەک کەرتی توریزم و بەرهەمهێنان لە زۆرێک لە بەشەکان‌دا ،ئابووریی تورکیەی تووشی زیانێکی گەورە کردوە و ئەو زیان و زەرەرەش ،بە لەبەرچاو گرتنی هەڵوێست و هەنگاوەکانی ئەردۆغان لە داهاتوودا و ئەو رێــڕەوەی شوێنی کەوتووە ،وادیارە هەر بەردەوام دەبێ. هــەروەهــا بــوونــی زیــاتــر لــە دوو میلیۆن ئـــاوارە و پــەنــاخــوازی واڵتــی شەڕلێدراوی سوریە لە تورکیە ،سەرەڕای بارگرانی‌یەکی لەڕادەبەدەر لەسەر شانی دەوڵەت و ئابووریی ئەو واڵتە ،هەم کاریگەری نەرێنی لەسەر زیادبوونی رێژەی بێکاری داناوە و هەم بۆتە هۆی ناڕەزایەتیی خەڵکی .جگە لەوەش لەنێو ئەو ئاوارانەدا زۆر تیرۆریست و خۆکوژ خۆیان حەشار داوە و ناوەناوە بە کردەوە خۆکوژی‌یەکانیان ،ئاسایش و ئەمنیەتی ئەو واڵتەیان خستۆتە ژێر پرسیار. لە ئاستی دەرەوەش ،تورکیە لەگەڵ گەلێک گرفت و تەنگانە و کێشە
بــەرەوڕوویــە .لە دوای شێوەکوودتاکەی ژووئییەی رابــردوو تا هەنووکە، ئالوگۆڕی بەرچاو لە سیاسەتی دەرەوەی تورکیە روویــان داوە و ئاراستە سیاسییەکان گۆڕاون بە شێوەیەک کە هەتا دێ تورکیە لە واڵتانی رۆژئاوایی دوورتەر دەبێتەوە. لە پێوەندی لەگەڵ شەڕ و قەیرانی ســوریــەدا ،ئەگەر تورکیە لە ماوەی زیاتر لە پینج ساڵی رابــردوو ،مکووڕ بوو لەسەر روخاندنی بەشار ئەسەد لە دەسەاڵت‌دا و هاوڕی و هاوڕا بوو لەگەڵ عەڕەبستان و قەتەر و ئه‌مریکا و هاوپەیمانەکانی ،ئەوا ئیستا روانینی گۆڕاوە .ئەردۆغان رۆژی پێنج‌شەممە ١١ی سەرماوەز لەالیەک باس لەوە کرد کە ئەوان شەڕیان لەگەڵ کەسێکی تایبەت نیە کە دیارە مەبەستی بەشار ئەسەدە و لە الیەکی دیکەش گوتی ئێمە تەنیا شەڕی تیرۆریزم دەکەین کە ئەویش دیارە مەبەستی شەڕوانانی کورد لە رۆژاوای کوردستانە. ئــەردۆغــان بــە داوای لێبوردن لــە خستنەخوارەوەی فــڕۆکــە شــەڕکــەرە روسی‌یەکە لە پۆتین سەرۆکی کۆماری ئەو واڵتە و سێ جار دیدار و چەند جاران وتووێژی تەلەفۆنی لەگەڵ ناوبراو ،لەسەر پێوەندییەکانیان و هەروەها کێشەی سوریە نیشانی داوە ،نەک هەر زۆری مەبەستە پێوەندییەکانی لەگەڵ ئەو زلهێزە ئاسایی بکاتەوە ،بەڵکوو ئێستا زۆری بۆ گرینگە لە قەیرانی سوریە و پێوەندییە دووقۆڵی‌یەکانیان‌دا هاوڕا و هاوتەریب بن .لە الیەکی دیکەش دیداری مەولوود چاووش ئۆغلوو وەزیری دەرەوەی تورکیە لەگەل هاوتا روسیەکەی، سێرگەی الورۆڤ و هەروەها سەفەری لەناکاوی چەند رۆژی رابــردوو بۆ تاران و چاوپێکەوتن لەگەڵ دەمڕاستەکانی کۆماری ئیسالمی ،سەلمێنەری ئەو راستییەن کە بەلەبەرچاوگرتنی هاوسەنگی هێزەکان لە سوریەدا ،سیاسەتی ئەردۆغان و دەوڵەتەکەی گۆڕانی بنەڕەتی بەسەردا هاتووە. ئەردۆغان باش دەزانــێ کە بە خاوەخاوی سیاسەتی دەوڵه‌تی ئۆباما لە قەیرانی سوریەدا و هاتنەکایەی بەهێزی روسەکان و پشتیوانی هەمەالیەنەی کۆماری ئیسالمی ،ئیدی ئەگەری رووخاندنی رێژیمی بەشار ئەسەد ،لە رێی چەک و سەربازی‌یەوە نەماوە؛ ئەگەریش ئەو رێژیمە لە سەرکار البدرێ ،ئەوە تەنیا لەپاش دامرکاندنەوەی بڵێسەکانی شەڕ و بە هاوئاهەنگی روسەکان و ئه‌مریکا و هاوپەیمانەکانی و لە پرۆسەی هەڵبژاردنێکی رواڵەتی‌دا بەئەنجام دەگات. هەروەها کورد لە رۆژاوا فاکتەرێکی بەهێزە و زێدەڕویی نیە ئەگەر بڵێین هۆکاری هــەرە گرینگی گۆڕانی ئاڕاستەی سیاسەتی تورکیە لە سوریەدا، رۆژاوا و ئەگەری دامەزراندنی قەوارەیەکی سیاسی دووفاکتۆ لەو بەشە لە کوردستانە .ئەردۆغان دەزانێ لە ئەگەری بەکردەوە بوونی هەر سێناریۆیەک لە سوریەدا ،کوردەکان ،بەو هێز و توانا و کارامەی‌یە نیزامی‌یەی کە هەیانە و بــەو پشتیوانی‌یە ســەربــازی و سیاسی‌یەی کــە تەنانەت روسیەکانیش دەگرێتەوە ،لێیان دەکرێ ،جێگەو پێگەی شیاوی خۆیان لە داهاتووی سوریەدا دەبــێ .هەربۆیەش پێویستیەتی بۆ بەرگری کردن لەو سێناریۆیانە؛ یەکەم دەستێوەردانی سەربازی بکات و بەناوی شەڕ لەگەڵ تیرۆریزم ،کە ئیدی هەموو الیک دەزانن بیانوویە ،بەگژ کوردانی رۆژاوا دابچێتەوە و دووهەم، ئاراستەی سیاسەتی دەرەوەی خۆی بەالی روسەکان و کۆماری ئیسالمیی ئێران‌دا بشکێنێتەوە و تەنانەت لەگەڵ ئەسەدیش «تەعامول» بکات. لە پێوەندی لەگەل یەکیەتیی ئورووپاش‌دا دەبینین ئەردۆغان و دەوڵەتی تورکیە تووشی شکان و شپرژەیی بــوون و خەونی بەئەندام بــوون لەو یەکیەتی‌یەیان هەر لە چوارچێوەی خەون‌دا مایەوە .لە کاردانەوە لە بەرانبەر سەرکوت و زەبروزەنگ و گرتنی پارلمانتاران و رێبەرانی حیزبە کوردی‌یەکان و هــەزاران چاالکوانی سیاسی و داخستنی راگەیه‌نە گشتی‌یەکان ،پارلمانی ئــورووپــا لــە ٢٤ی نوامبری رابــــردوودا وتــوووێــژەکــانــی بــە ئــەنــدام بوونی تورکیەی هەڵپەسارد و رایگەیاند سیاسەت و هەنگاوەکانی ئەو واڵتە لەپاش شێوەکوودتاکەی ژووئییەی رابردوو ،لەگەڵ پێوەرە و بایه‌خەکانی یەکیەتیی ئورووپا ناتەبان. لە بەرانبەردا ئەردۆغان وێرای مەحکووم کردنی ئەو بریارە ،هەڕەشەی لە واڵتانی ئورووپایی کرد کە دەرگــا سنوورییەکانی تورکیە بۆ ئورووپا بەسەر پناخوان‌دا دەکاتەوە .هەروەها ئەردۆغان رایگەیاند بۆ تورکیە گرینگ نیە نەچێتە نێو یەکیەتیی ئورووپا ،چونکە ئەوان بەدیلی دیکەیان هەیە و دەچنە نێو رێکخراوی هاوکاریی شانگهای .دیــارە هەم ئەردۆغان و هەم واڵتانی ئورووپایی باش دەزانن ئەو رێکخراوە گرینگی خۆی هەیە لە بواری ئابووری و ئەمنیەتی و دوو گەورە زلهێزی وەک چین و روسیە دامەزرێنەرین. لە پیوەندی لەگەڵ هەڕەشەی ئەردۆغان و کردنەوەی دەرگا سنوورییەکانی بەسەر ئاوارە سوری‌یەکان و پەناخوازەکان‌دا ،دەکرێ بڵێین ئەو هەڕەشەیە ئەگەری بەکردەوە بوونی زۆر کەمە .چونکە لەالیەک لەبەرەبەری وەرزی سەرما و سۆڵە کارەساتێکی مرۆیی دیکەی لێدەکەوێتەوە و تورکیە دەبێتە هۆکارێکی سەرەکیی ئەو کارەساتە و لە الیەکی دیکەش ئەردۆغان نایهەوێ بــەو کــارەی رق و تــوورەیــی واڵتــانــی ئورووپایی بــەرز بکاتەوە و هەموو پێوەندییە سیاسی و ئابووری‌یەکانی لەگەڵ ئەو یەکیەتی‌یە ،کە بۆ دەوڵەت و ئابووریی تورکیە و هەروەها بۆ میلیۆنان تورکی دانیشتووی واڵتانی ئورووپا زۆر گرینگە ،تووشی قەیران و شکست بکات. بە لەبەر چاو گرتنی ئەو راستی‌یانە ،بەروونی دیار و ئاشکرایە ئەردۆغان و دەوڵەتی تورکیە بۆ دەرباز بوون لەو کێشە و گرفتە نێوخۆیی و دەرەکی‌یەکان لە دووڕێیانێکی مێژوویی دان .گەڕانەوە بۆ بەها دێمۆکراسی‌یەکان و دەسهەڵگرتن لە سیاسەتی توندووتیژی و گرتن و توقاندن و راودوونان و چارەسەری کێشە لەمێژینەکان وەک کێشەی رەوای نەتەوەی کورد لەو بەشە لە کوردستان و ...لە نێوخۆی تورکیە و لە دەرەوەش وازهێنان لە دەستێوەردان لە شەڕی ماڵوێرانکەری سوریە و تێکۆشان بۆ ئاشتی و سەلماندنی مافی یەکسان بۆ پێکهاتەکانی ئەو واڵتە بە رۆژاوای کوردستانیشەوە؛ یان بەردەوام بوون لە رێرەوی سیاسەتەکانی ئێستایان لە نێو خۆ و دەرەوەدا. ئاشکرایە ئاراستەی سیاسیی ئێستای تورکیە دەتوانێ لەوەی کە هەیە زیاتر ئەو دەوڵەتە بەرەو ناوەندگەرایی و دیکتاتۆری بەرێ و کیشەکان قوول‌تر بکەتەوە و لە ئاکام‌دا کۆمەڵگه بەسەر دوو جەمسەری نەتەوەیی‌دا زیاتر دابەش بکات ،ئەگەری پێکەوەژیانی ئاشتیانە الوازتــر و تەنانەت مەوجوودییەتی تورکیە لە درێژخایەن‌دا بەرەوڕووی مەترسی بکاته‌و .ئەو رێڕەوە سیاسی‌یە لە ئاستی جیهانیش دەرەوەش‌دا دوورکەوتنەوەی زیاتری تورکیە لە ئەمریکا و واڵتانی ئورووپایی لێدەکەوێتەوە و هیچ بە دوور نازاندرێ ،گرژیی نێوان ئەو واڵتە و ئه‌مریکا و هاوپەیمانەکانی لەالیەک و لەالیەکی دیکەش هاوتەریب بــوون لەگەڵ روسیەکان و چوونی تورکیە بۆ نێو رێکخراوی ئابووری و ئەمنی‌یەتیی شانگهای ،سەرەتایەک بێ بۆ رەوتێک کە تورکیە لە رێکخراوی «ناتۆ»ش دابڕێ.
ژماره693:
رۆژنامەی
روانینی ده‌ره‌کی
ئاخۆ ئه‌مریکا دەبێ لە یەمەن روومەتەکەی‌تری راگرێ؟* ئەنستیتۆی ئه‌مێریکەن ئێنتێپرایز -مایکێل روبین وه‌رگێڕان ل ه ئینگلیسی‌یه‌وه :کەماڵ حەسەنپوور النیکه‌م دوو تا سێ جار یاخییبووە حوسی‌یەکانی یەمەن ،کە ئێران پشتیوانیانە ،بە موشەک هێرشیان کردۆتە ســەر پاپۆڕی جەنگی «یــو ئێس ئێس نیمیتس» لە نزیک «بــاب ئه‌لمەندەب»؛ یەکێک لە مەترسیدارترین وێستگەکانی کۆنترۆلی دەریایی جیهان« .یو ئێس ئێس سان ئانتۆنیۆش» هەروەها هێرشی کراوەتە سەر .پاش دووهەمین رووداو ،یو ئێس ئێس نیتز بە موشەکی تۆماهاک تەقەی لە سێ پێگەی راداری کەنار دەریا کرد .پێنتاگۆن ناوی [عەمەلیاتەکەی] نا «هێرشی سنوورداری داکۆکی لە خۆ»؛ زۆرتر وەک کردەوەیەکی سەمبۆلیک، نەک وەک هەنگاوێک بۆ سزادانی بەرپرسیارەکان. وێدەچێ کە کۆشکی سپی ،وەزارەتی کاروباری دەرەوە و پێنتاگۆن بێ‌مەیل بن کە ئێران تاوانبار بکەن کە پالندانەری ئەو هێرشانەیە .ئەوە ســەره‌ڕای ئەو راستی‌یە حاشاهەڵنەگرەی کە نیشان دەدا کە ئێران بەرپرسی دابین کردنی موشەکی دژە پاپۆڕ بۆ حوسی‌یەکانی یەمەن و راهێنانی ئەوان بۆ بەکارهێنانیانە .لە کاتێکدا کە یەمەن هەمیشە پڕ بووە لە چەکوچۆڵ ،موشەکی دژە پاپۆڕ زۆر دەگمەن دەوری هەبووە لە ناکۆکی‌یە تایفی‌یەکان لە بیابان و کێوەکانی ئەوێ. کەوابوو پرسیارەکە نەک هەر ئەوەیە کە ویالیەتە یەکگرتووەکان چــۆن بەڵکوو لە کێ تۆڵە بستێنێتەوە؟ ئاخۆ رۆژێــک یا دوو رۆژ چاوەڕێ‌بوون ،پێش ئەنگاوتنی راداری حوسی‌یەکان بە شێوەیەکی کاریگەر پێش بە دووپات بوونەوەی رووداوی نوێ دەگرێ؟ لەجیاتان، ئاخۆ باشترین رێگا بۆ ئاشتی و پێشگرتن بە بازنەی توندوتیژیی راگرتنی روومەتەکەی‌ترە؟ لێرە ،مێژوو پێمان دەڵێ: لە ،١٩٩٣تێرۆریستانی ئیسالمی بە رێبەریی شێخی کوێر عومەر عەبدولرەحمان ناوەندی بازرگانی جیهانی لە شــاری نیویۆرکیان تەقاندەوە .ویالیەتە یەکگرتووەکان وەاڵمی نەدایەوە .ئەوسا ئەلقاعیدە هێرشی کــردە سەر دوو باڵوێزخانەی ویالیەتە یەکگرتووەکان لە خۆرهەاڵتی ئه‌فریقا .بەڕێوەبەرایەتیی کلینتۆن بە لێدانی موشەکی کروز لە کارخانەیەکی دەرمانسازیی سودانی کە دەوترا گازی عەسەبی VX بەرهەم دەهێنێ و بنکەی سەرەکیی وەزارەتی سیخوڕیی تالیبان لە کابول ،وەاڵمی دانــەوە .ئەو هێرشانە هەروەک ئەوەی دژی راداری حوسی‌یەکان زۆرتر سەمبۆلیک بوون تا کاریگەر .لە ساڵی ،٢٠٠٠ ئەلقاعیدە هێرشی کردە سەر پاپۆڕی «یوئێس ئێس کۆل» لە عەدەن ،ئەو شوێنەی کە پاپۆڕەکە بۆ بارگیریی سوتەمەنیی وێستابوو ،کە ئەویش بەشیک لە مامەڵەی وەزیری کاروباری دەرەوە مادێلێن ئۆلبرایت بۆ دانی پارە بە ئابووریی یەمەن بوو .بەڕێوەبەرایەتیی کلینتۆن وەاڵمی ئەو تەقاندنەوەی نەدایەوە ،بەاڵم سەره‌ڕای ئەوە ئەلقاعیدە ساڵی دواتر هێرشی کردە سەر نیویۆرک و واشینگتۆن .لەوانەیە بیرۆکەی راگرتنی روومەتەکەی‌تر بۆ سیاسەتوانانی ئه‌مریکایی شتێکی پێشکەوتووانە بێ ،بەاڵم بۆ دژبەرانی ئه‌مریکا ئەوە نیشانەی الوازییە و دەبێ کەڵکی لی وەرگیرێ. ویالیەتە یەکگرتووەکان مێژوویەکەی پڕ موشکیلەی بەرپەرچدانەوەی تێوەگالنی ئێران لە کوشتنی ئەمریکاییان‌دا هەیە .ئێرانی‌یەکان هیچکات نرخی هێرش بۆ سەر باڵوێزخانەی ئه‌مریکا لە ( ١٩٧٩و درێژەدانی داگیرکردنی بنکەکەیان) نەدا ،هەروەک ویالیەتە یەکگرتووەکان تۆڵەی رۆڵی راستەوخۆی ئێران لە تەقاندنەوەی بۆمب لە پێگەی دەریاوانان لە ١٩٨٣نەکردەوە .لە ١٩٩٦سوپای پاسداران پالندانەری هێرش بۆ سەر بنکەی هێزی ئاسمانی ئه‌مریکا لە «خوبار»ی عەرەبستانی سعودی بوو .لێکۆڵینەویەکی ئێف بی ئای ئاشکرای کرد کە تاران بەرپرس بووە ،بەاڵم بەڕێوەبەرایەتیی کلینتۆن پێشی بە هەر شێوە تۆڵەکردنەوە گرت کاتێک کە سەرکۆماری ئێران موحەممەد خاتەمی باسی «وتووێژی شارستانییەکانی» هێنایە گۆڕێ .ئێران هیچکات نرخی بە قاچاغ بردنی تەقەمەنی بۆ میلیشیاکانی لە ئێراق ،کە بوو بە هۆی کوژرانی سەدان ئه‌مریکایی ،نەدا .هەر لەو دواییانەدا ،بەڕێوەبەرایەتیی ئۆباما خۆی لە بەرپەرچدانەوەی پالنی سوپای قودس بۆ کوشتنی باڵوێزی عەرەبستانی سعودی لە ناوەندی واشینگتۆن دی سی بوارد. ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئه‌مریکا تەنیا یــەک جــار بــە شێوەی سەربازی وەاڵمی ئێرانی داوەتەوە :لە ،١٩٨٨پاش ئەوەی کە مینێکی دەریایی پاپۆڕێکی ئه‌مریکایی کردە ئامانج ،سەرکۆمار رێیگان فەرمانی بە هێزەکانی ئه‌مریکایی دا تا لە توێی عەمەلیاتی سیسرک تۆڵەی ئەو کارە بە هێرش بۆ سەر پالتفۆرمێکی نەوتی بکەنەوە.هێزەکانی ئه‌مریکا ئیرانی‌یەکانی لە بەڕیوەبوونی هێرشەکە ئاگادار کــردەوە تا رێژەی قوربانییان بە کەمترین بگەیەنێ .لەجیاتی چۆڵ کردنی پالتفۆرمەکە، سوپای ئێران شەڕی کرد .ئاکامەکەی شکستی بێ ئەمال و ئەوال [ی ئێران] بوو .ئێران بۆ ماوەی چەندین سااڵن خۆی لە ورووژاندن بە دژی ئامانجەکانی ئه‌مریکایی بوارد و بە دڵنیاییەوە پانتایی عەمەلییاتی بەرینی بۆ ماوەی دە ساڵ بە هێزی دەریایی ویالیەتە یەکگرتووەکان بەخشی. با بگەڕێینەوە بۆ کاتی ئێستا :راگرتنی روومەتەکەی‌تر ،جا چ بۆ جەنگاوەرانی ئیسالمی بێ یا بۆ تێرۆریزمی دەوڵەتی ،ئاشتی لەگەڵ خۆی ناهێنێ .هەندێ جار ،باشترین رێگا بەرەوە ئاشتی ئەوەیە کە بە پالندارێژەرانی تێرۆر بسەلمێنی کە ئەوان بەرپرسیارن و نرخی هێرش بۆ سەر هێزەکانی ئه‌مریکایی زۆر لەوە قورسترە کە ئەوان بتوانن لە ژێری بێنە دەر .عەمەلیاتی سیسرکی ٢لەوانەیە بە زوویی ببێتە شتیک کە نەکرێ خۆی لی الدەی. * ئاماژە بە وتەی عیسای مەسیحە کە وتوویەتی ئەگەر کەسێک زلـلەیەکی لێدان تۆڵەی لێ مەکەنەوە بەڵکو روومەتەکەی تریشی بۆ راگرن.
10
15ی سه‌رماوه‌زی 5 _ 1395ی دێسامبری 2016
ژماره693:
رۆژنامەی
ئه‌ده‌بی
ساپفۆ
عه‌لی فه‌تحی
ژنه شاعیری یونانی که له سه‌ده‌ی حـه‌وتـه‌مــی بــەر له‌دایکبوونی مه‌سیح ژیـــاوه .ی ـه‌ک ـه‌م ژن ب ــووه ک ـه پێبه‌پێی هه‌سته که‌سێتی‌یه‌کانی ،نهێنیترین هه‌ست ه شــاراوه‌کــانــی ل ـه شــێــعــره‌کــان‌دا به‌یان ک ــردووه .به‌پێی کۆمەڵێک سـه‌رچــاوه، ئه‌و ،شێعره‌کانی ل ه 2600ساڵ پیشدا نووسیوه .خۆی هاوسه‌ده‌ی سۆلۆنۆس (یاسازانی یونانی) و به‌ختوننه‌سر و جێرمیا بووه .پالتۆناس(ئیفالتوون) ئه‌و خــاتــوو شاعیر ه وه‌ک خــواژنــی شێعر ده‌ناسێنێ .کاتولۆس به ناوی ساپفۆی پیاو ناوی دێنێ .تاتیانۆسی ئاسووری پێی ده‌ڵــێ :رووسپی ،دێوانه‌ی عه‌شق، که‌سێک ک ه ره‌فتاری له شێعره‌کانی‌دا ره‌نــگــیــان داوه‌تـــــــه‌وه .ماکسیمۆسی تیرۆسی ده‌نووسێ« :ساپفۆی روخسار جوان ،چونک ه بۆخاتری جوانی ،شێعری به‌هه‌ست و سیمای ژنانه که ئه‌و خاتوون ه هه‌یبووە ،سوقڕات حه‌زی کردووە به‌و ناسناوه بیناسێنێ ،هه‌رچه‌ند کورته‌بااڵ و ره‌شــتــاڵ ـه‌ش بــــووه» .ل ـه یه‌کێک ل ه شــێــعــره‌کــانــی‌دا ده‌ڵـــــێ :ده‌ســت ـه‌کــانــی ن ـه‌گ ـه‌یــشــتــوون ـه‌ت ـ ه ئــاســمــان ،چونک ه کورته‌بااڵ بووه .لێره‌دا پرسیارێک هه‌یه، ئاخۆ باسی جه‌سته و روحی کردوو ه یا
له هه‌ڵسه‌نگاندن له‌گه‌ڵ جیهانی کاکێشان، خــۆی بــچــووک دیــتــووه .ل ـه زۆربـــه‌ی دۆزراوه‌کــانــی باستانی‌دا ،روخساری ئه‌و ژنه ،هاوتای ئه‌فرۆدیت جوان بووه. ساپفۆ له هه‌ڵبه‌سته‌کانی‌دا زۆر گرینگی ب ـه خۆشه‌ویستی و ئ ـه‌ویــن له‌نێوان ژنه‌کان داوه و زۆربه‌ی کێشه‌کانی بۆی خوڵقاون ،سه‌باره‌ت به هاوجنسگه‌ری ئــه‌و شــاعــیــره‌یـه بـــووه .ساپفۆ مناڵی بنه‌ماڵه‌یه‌کی ساماندار و ئه‌شرافی ،ل ه گوندی ئێریسۆسی دورگـه‌ی لێسڤۆس لـه‌دایــکــبــوو .ه ـه‌ر ب ـه‌و بــۆن ـه‌وه ،ئیمڕۆ بــ ه ژنــانــی هــاوجــنــســبــاز ده‌گ ــووت ــرێ لێسڤییه‌ن(لێزبییه‌ن) .له‌سه‌ر چۆنیه‌تی پێوه‌ندییه‌کانی ساپفۆ له‌گه‌ڵ ژنــان و کچان زۆر شت گوتراوه .ده‌گێڕنه‌وه ک ه بۆخاتری حورمه‌تێکی که بۆ ئه‌فرۆدیتی هـه‌بــووه ،فێرگه‌ی گۆرانی و موسیقی دامه‌زراندووه .کچانی قوتابی له بۆنه‌ی ئایینی میتیلینی‌یه‌کان‌دا به‌شدارییان کــردووه .روون نییه که پێوه‌ندی ئه‌و له‌گه‌ڵ قوتابی‌یه‌کانی ،هاوجنسگه‌ری یا پیشه‌یی یا هـه‌ردووکــیــان بــووه .ل ه هــه‌رحــاڵ‌دا ،ئــاس ـه‌وارێــک لـ ه پێوه‌ندی ماموستا و قوتابی یا مرید و مراد ل ه شێعره‌کان‌دا به‌دی‌ناکرێ. کــۆم ـه‌ڵــێــک لـ ـه تــــوێــــژه‌ران ده‌ڵــێــن ساڵی 526ی پێش‌زایین له‌دایکبوو ه و ئــارتــوور ویــگــالــی ئه‌مریکیش پێی وایـه ساڵی 261دروستتره .دورگـه‌ی لێسڤۆس تا سه‌د ساڵ به‌ر ل ه سه‌رده‌می زێڕینی پێریکلیس ،نێوه‌ندی ئه‌ده‌بی و فه‌رهه‌نگیی یونان بــووه .ساپفۆ دوو یــا ســێ ب ــرای ه ـه‌بــووه :خــاراکــســۆس،
الریخۆس و ره‌نگه ئۆریغیۆس .ساپفۆ لــه زۆر شــێــعــردا بـــاس لــه پــێــوه‌نــدی عاشقانه‌ی خاراکسۆس له‌گه‌ڵ دووریخا، وات ـه ژنـه ده‌وڵـه‌مـه‌نــدی شـه‌راب‌فــرۆش ده‌ک ــا و ده‌یــدات ـه ب ـه‌ر تــانـه و تـه‌شـه‌ر. خه‌ڵکانێک ده‌ڵــێــن ک ـ ه ساپڤۆ جارێک مێردی ب ه کێرکیالس ،بازرگانی خه‌ڵکی دورگه‌ی ئاندرۆس کردووه .به باوه‌ڕی توێژه‌رانێک ،زانیاریی مێردکردنەکە ی جێی گومانه .به‌اڵم کاتێک خۆی ناوی کچه‌که‌ی له شێعره‌کانی‌دا دێنێ و ده‌ڵێ: «کچێکم هـه‌یـ ه ب ـه‌نــاوی کــایــیــس.››... شــک و گــومــان ـه‌کــان ده‌ڕه‌وێــنــێــتــه‌وه. ساپڤۆ ئامێری چنگی ژه‌نیوه و گۆرانی چــریــوه ،بــۆوه‌ی باسی عه‌شقی خۆی بکا .له شێعره‌کانی‌دا ،ئه‌و له‌گه‌ڵ گوڵ، وه‌نه‌وشه ،که‌زی درێژ ،خه‌نده و بزه‌ی لێو و خوێن‌شیرینی ده‌دوێ. هه‌ست ده‌کـه‌م ئه‌و پیاو ه هاوتای خواکانه ل ه به‌رامبه‌ر تۆ دانیشتوو ه شه‌یدای روخساری جوان ه و گوێی هه‌ڵخستوو ه بۆ خه‌ند ه بۆ ئاواز بۆ دڵسۆزی تۆ چونکه شیرینن گفته‌کانی تۆ ___
دڵم له‌نێو هه‌ناوم‌دا چه‌ند ب ه خورپه‌ی ه کاتێک ب ه خێسه‌و ه سه‌یرت ده‌که‌م وشه‌کان لێم ده‌تۆڕێن و زمانم ته‌واو به‌سته‌‌یه ___ له‌نه‌کاو بڵێسه‌یه‌ک له‌شم داده‌گرێ چــاوه‌کــانــم هێزی دیتنی تۆیان لێده‌بڕێ ب ه گوێیانم جیا ل ه ده‌نگت، هیچی‌تر نابیسترێ و هه‌موو شتگه‌لێ ب ه تاریکی خوو ده‌گرێ ___ له‌ش ئاره‌قاوی ،وه‌له‌رز ه که‌وتوو ه ره‌نگم وه‌ک گیای ویشکهه‌ڵگه‌ڕاوی لێهاتووه تۆفانێک ه ل ه شێتایه‌تی ل ه کاتی مه‌رگ و بێ‌هیوایه‌تی ___ هه‌سار ه ل ه ده‌وری مانگ تروسک ه تروسکیان ه جــاوبــڕکــێــیــان ل ـه‌نــێــو تریفه‌ی مانگه‌شه‌وا ،مایه‌ی تێداچوونیانه مانگ به‌ڕێوه‌ی ه و حه‌وداڵی نیسێ و تارماییه‌کانه ب ه رووناکی زێڕینی خۆی سه‌رقاڵی وێران‌کردنیانه به‌سه‌ر فێنکایی جۆیبارا سرته‌ی شنه‌با دێ به‌نێوان گه‌اڵی سێوه‌کانا ب ه جووڵه‌ی په‌لکه‌کانا خه‌و کۆتایی دێ.
ئاوڕێک لە ژیان و خەباتی تێکۆشەر ساڵە رەبەتی هەیاس کاردۆ ل ه به‌رزترین لووتکه‌ی زاڵ به‌سه‌ر ده‌شتی ره‌نگاوڕه‌نگی ناوچه، له‌ژیر سێبه‌ری ئه‌شکه‌وتێکی داپۆشراو به‌ته‌خته‌به‌ردی پان وساف و لووس‌دا پاڵی دابۆوه .هه‌ودای خه‌یاڵ هه‌ڵی گرتبوو و شه‌پۆلی ده‌وران سووڕی پێ ده‌دا .ویستبووی سه‌رخه‌وێک بشکێنی و ب ه کز بوونی تینی خۆره‌تاو داگه‌ڕێته خوار و وه‌دوای گه‌یشتن به ئاواتی دڵ که‌وێ .ل ه شیرین‌خه‌وی به‌رفێنکایی سێبه‌ری ئه‌شکه‌وت‌دا بــه‌دیــداری یــار شــاد بــبــوو ک ـه ب ـ ه کۆشێک ئ ـه‌ویــن و باوه‌شێک خۆشه‌ویستی‌یه‌و ه هاتبوه الی و خه‌ریکی را ز و نیاز بوون .ئێشی سه‌ری که به‌گاشه‌به‌ردی ئه‌شکه‌وت تۆقله‌ی دابوو له‌خه‌و رایپه‌ڕاند و ئه‌م جاره‌ش ل ه ماچی لێوی یار بێ‌به‌ش بوو: «کاتێ هاتی له‌گه‌ڵ قاقای پێکه‌نینا خۆت هاویشت ه نێو باوه‌شم، لێت ده‌پرسیم بۆ وا ماتی؟ وتت... ئه‌مشه‌و بوونی جێژنی منه ،گوێزه‌بانه‌ی نوقڵی لێوم بۆ هێناوی ،ها شیرینی لێ بچێژه، دوگمه‌ی سینگت ترازاند و، وتت هانێ دوو سه‌یوانی مه‌مه‌کانم، به‌سه‌ر هاتی دوو ساڵ دووری لێ بنێژه، له‌پڕ ده‌نگێ هات و راپه‌ڕیم(ڕای په‌ڕاندم)، ک ه راپه‌ڕیم ژێر سێبه‌ری گا‌به‌ردێک بوو، بۆ سه‌رخه‌وێک سه‌رم وه‌سه‌ر ئه‌ژنۆم نابوو، ل ه جیاتی تۆش تفه‌نگه‌که‌م ل ه کۆشا بوو». ئه‌وینێک ک ه پێشمه‌رگ ه ب ه خه‌بات و چاره‌نووسی گه‌له‌که‌ی هه‌یه‌تی ،ل ه سه‌رووی هه‌موو ئه‌شقێکه .رازێک که ئه‌و ئه‌وینه‌ی پێک هێناو ه و ره‌مزێک کە له پشت ئه‌و فیداکاریی ه هه‌ی ه نه‌ناسراو ه و ره‌نگ ه هه‌ر نه‌ناسراویش بمێنێته‌وه .له‌پێناو گه‌یشتن ب ه ئه‌وینی ئازادیی میلله‌تێک‌دا زۆر ئه‌وینی دیکه فیدا بوون و گه‌لێک دڵ ب ه نامرادی له لێدان که‌وتوون .کارمامزی ناز و جوانی ویستی دڵی پێشمه‌رگ ه به‌فریو به‌رێ و له باوه‌شی بێخه‌می‌دا بیخه‌وێنێ .دوای هه‌وڵێکی زۆر ،خۆی که‌وت ه داوی ئه‌شقی پێشمه‌رگه و شانازیی ب ه هه‌ڵگرتنی کۆڵه‌پشتیی ئه‌و ده‌کرد« .هه‌ورازی کووڕ» ناحه‌قی نی ه ئه‌گه‌ر «بۆ پێشمه‌رگه» دانه‌وێ و له‌حاند هه‌یکه‌لی جادوویی ئه‌ودا کڕنۆش به‌رێ. **** هه‌تا زیاتر ل ه ژیانی پێشمه‌رگ ه خورت ده‌بمه‌و ه و وردتر ده‌گه‌ڵ دنیای ئازایه‌تی‌یه‌کانی ئاشنا ده‌بم ،پتر ئۆگری ده‌بم و باشتر لێی حاڵی ده‌بم .ئه‌وه‌نده‌م باسی خۆڕاگری و فیداکاریی تێکۆشه‌رانی ناوچه‌ی ره‌به‌ت بیستو ه و هێند ه ناوی ناودار له‌و ده‌وه‌ره هه‌ڵکه‌وتوون که ناچارم هه‌ر له‌وێ بمێنمه‌و ه و له ژیانی شۆڕشگێڕانه‌ی ئینسانێکی دیک ه بدوێم ک ه بۆ خه‌ڵک خۆشه‌ویست و بۆ دوژمن نه‌تره‌به‌ر بوو. به‌ڵێ ده‌م ـه‌وێ کارنامه‌ی «مێژووی زیندوو» به سه‌بتی ناوێکی ئاشنای دیک ه ده‌وڵه‌مه‌ند و ئۆگرانی خه‌باتی پێشمه‌رگه‌ش ده‌گه‌ڵ تێکۆشه‌رێکی نه‌سره‌تووی ئه‌و مه‌یدانه زیاتر ئاشنا بکه‌م .ئه‌ویش که‌سێک نی ه جگ ه له«ساڵ ه ره‌به‌تی» ک ه زه‌مانێک لووتکه‌ی چیا سه‌رکه‌شه‌کانی کوردستانی کردبوه هێالن ه و ده‌گـه‌ڵ پۆلی هه‌ڵۆ سه‌ربه‌رزه‌کان بۆ راوی قاالوان داده‌گه‌ڕانه پێده‌شته‌کان. «ساڵی ١٣٤١لە رەبەت کە ئەوکات لە ٣٢ماڵ تێنەدەپەڕی ،وەک هەموو منداڵێکی زوڵم‌لێکراوی کورد لە بنەماڵەیەکی دەستکورت و هەژاری جوتیار چاوم بە دونیای پڕ لە نابەرابەری و بێعەداڵەتی هەڵێناوە .لەتەمەنی ٦ســاڵ ـی‌دا چــوومــە قوتابخانە و پۆلەکانی سەرەتایی و راهنماییم هەر لە رەبــەت تــەواو کــردوە و دەورانــی دەبیرستانیشم لە شاری سەردەشت تــەواو کــردوە .ساڵی ١٣٦٠ دیپڵۆمم لە رشتەی ئەدەبیات‌دا وەرگرتووە .لە وەرزی هاوینان‌دا کە قوتابخانە تەعتیل دەبوون لە مەزرای خۆمان یارمەتیی باوکم و براکانم دەدا .یەکێک لە بیرەوەریەکانی دەورانی قوتابخانەمتان بۆ دەگێڕمەوە :ساڵی ١٣٥٢ئەوکات لە پۆلی پێنجەمی سەرەتایی دەرسم دەخوێند .مامۆستاکەمان لەسەر تەختەڕەشەکە نووسی: «گربە شیشە را شکست» .فاعیل و فیعل و مەفعوولی دیاری کرد و تەوزیحی الزمی دا .یەک دوو قوتابیی بانگ کردە تەختەڕەشە و دواتریش منی بانگ کرد و گوتی بنووسە «گربە شیشە را شکست». نووسیم .گوتی فعل و فاعل و مەفعول دیاری بکە .نەمزانی و جێگاکانم هەموو بە عەکسەوە گوتن .زۆری گوت و نەمزانی ،رووبــەڕووم راوەستا و یەک زللەی باشی لە الچاوم دا .ئازاری زۆرم پێ گەیشت وزۆر ناڕەحەت بووم .مامۆستا تێگەیشت و گوتی پێم بڵێ کێ لە تۆی دا؟ گوتم مامۆستا .گوتی نا ناوم بڵێ .گوتم جەالل .گوتی زۆر باشە ،گوتی کێ لێی درا ؟ گوتم ساڵح .گوتی چی لەبەینی من و تۆ روویدا ؟ گوتم لێدان .گوتی زۆر باشە ئیستا من کە لە الچاوی تۆم داوە فاعیلم .تۆش کە لەالچاوت دراوە مەفعولی .لێدانەکەش فعلە و راش حەڕفی ئیزافەیە .بەمجۆرە بە هۆی ئەو زللەوە بووم بە شاگردی نموونەی کالسەکە و تەنانەت رشتەی ئەدەبیشم هەڵبژارد. وای لێهات لەسەر کالس مامۆستا بانگی دەکردم و ئەدەبیاتم بۆ قوتابی‌یەکان تەوزیح دەدا». هه‌ر وه‌ک چۆن زلله‌ی مامۆستا فێری کرد باش ل ه مانای ژان بگا و بۆ به‌رگری له ئازاری زیاتر خۆی ماندوو بکا و باش بخوێنێ، هه‌رواش دواتر بۆ نه‌هێشتنی ئێش و ئازاری گه‌له‌که‌ی شانی وه‌به‌ر خه‌باتێکی قــورس و قایم دا و رێگایه‌کی گرته به‌ر ک ه شاڕێگای گه‌یشتن ب ه ئاوات بوو .کاک ساڵه‌ش وه‌ک زۆربه‌ی الوانی کورد ته‌نیا به ئه‌شقی رزگاریی گه‌ل و نیشتمان رێگای پێشمه‌رگایه‌تیی
گرته‌به‌ر و بێ ئه‌وه‌ی هیچ ئه‌زموونێکی نیزامیی هه‌بێ یه‌کسه‌ر خۆی ده‌سه‌نگه‌ر هاویشت .گه‌لۆ ئه‌و بێ‌ئه‌زموونی‌یه زۆر جار نرخی گرانی بۆ دراو ه هه‌ر وه‌ک له‌سه‌ر ئه‌و تێکۆشه‌ره‌ش ب ه گران ته‌واو بووه. تێکۆشه‌ر ره‌بـه‌تــی هه‌رچه‌ند زۆر زوو ئێشی بێ ئه‌زموونیی خۆی چێشت به‌اڵم دیسان ده‌رسی باشی وه‌رگرت و ئه‌زموونێکی وه‌سه‌ریه‌ک نا ک ه له‌مه‌یدانی به‌کرده‌وه‌دا بۆ خزمه‌ت به به‌رده‌وامیی خه‌بات که‌ڵکی لێ وه‌رگرت .دواتر ،ئه‌و ه ساڵ ه ره‌به‌تی بوو به‌کۆمه‌کی هاوسه‌نگه‌رانی لێبڕاوی ،ته‌نگی ب ه هێزی په‌المارده‌ر هه‌ڵچنی و ئاگری له‌سه‌ر پشتی کردنه‌وه .نه‌ک هه‌ر ناوچه‌کانی ره‌به‌ت و سه‌رده‌شت، به‌ڵکوو زۆر شوێن و ناوچه‌ی دیکه‌ی کوردستان قەاڵفەتی ساڵ ه ره‌به‌تی‌یان ده‌باوه‌ش گرتو ه و وه‌ک رۆڵه‌یه‌کی خۆشه‌ویستی خۆیان بۆ پارێزگاری ل ه خاک و خه‌ڵک یارمه‌تی‌یان داوه. باسی بهرپرسایهتیی ه نیزامی و سیاسی‌یه‌کانی لێ ده‌پرسم ک ه له ماوه‌ی تێکۆشانی شۆڕشگێڕانه‌ی‌دا بوونی ک ه ئاوای جواب دامه‌وه: «لە ناوچەی سەردەشت و رەبەت و پیرانشار و شنۆ و زۆر ناوچەی دیکەی کوردستان تیکۆشانم بووە .بەالی منەوە هیچ جیاوازییەک بەنیسبەت ناوچەکانەوە نەبووە .لە هەرشوێنێک کاری حیزبیم پێ ئەسپێردرابێ بەوپەڕی توانامەوە جێبەجێم کــردوە .لەنێو هیچ حیزب و سازمانێکی تر جیا لە حیزبی دێموکرات تێکۆشانم نەبوە .بەرپرسایەتی‌یەکانم لە نێو حیزب‌دا بریتین :لە سەردەشت جێگری پەل ،سەرپەل ،جێگری لک ،سەرلک و لە کاتی شەڕی ئاالنی ســەردەش ـت‌دا بۆ مــاوەی دوو مانگ بە مەئمووریه‌ت بەرپرسی جەبهەی عەمەلیاتی ئاالن بووم .لە رەبەت ئەندامی هەیئەتی ئیجرایی و فه‌رمانده‌ری هێزی زمزیران بووم .لە شنۆ به‌رپرسی ته‌داڕوکات بووم .لە پیرانشار ئەندامی مەڵبەند و فەرماندەری هێز بووم. هه‌رچه‌ند پێشمه‌رگه‌ی ترسه‌نۆک وجوودی نی ه چونکه بڕیاری هه‌وڵدان بۆ ده‌سته‌به‌رکردنی ئازادی خۆی غیره‌تی زۆری ده‌وێ به تایبه‌ت ئەگەر هه‌وڵه‌ک ه ره‌نگی به‌رگریی چه‌کداری به خۆیه‌و ه بگرێ ،بـه‌اڵم به‌و حاڵه‌ش هه‌ر له‌نێو هێزی پیشمه‌رگه‌دا توانا و نه‌ترسی‌یه‌کان جۆراوجۆرن .هێندێک له‌و تێکۆشه‌ران ه به‌ڕاده‌یه‌ک ل ه نیشاندانی غیره‌ت و توانادا ده‌چن ه پێش که هه‌موو پرده‌کانی پشت سه‌ری خۆیان ده‌ڕووخێنن و مه‌جالێک بۆ سازان ده‌گه‌ڵ پاشه‌کش ه ناهێڵنه‌وه .ره‌نگ ه من له‌و حه‌دده‌‌دا نه‌بم قه‌زاوه‌تی دروست له‌سه‌ر پێشمه‌رگه‌ی ئازا و نائازا بکه‌م چونکه هه‌ر له‌جێ‌دا زۆری لێ نازانم، به‌اڵم ئـه‌وه‌ی له‌سه‌ر تێکۆشه‌ر ره‌به‌تی و راده‌ی فیداکاراییه‌کانی بیستووم ه شاهیدی ئه‌و ه ده‌ده‌ن که وه‌ک پێشمه‌رگه‌یه‌کی نموون ه حیسابی بۆ بکرێ و میداڵی سه‌رفیرازی ده‌ملی کرێ .هه‌ر لێره‌دا پێم خۆش ه هه‌ڵسه‌نگاندنی کۆنه فه‌رمانده‌رێکی هێزی پیشمه‌رگه له‌سه‌ر کاک ساڵ ه تۆمار بکه‌م که له نزیکه‌و ه ناسیویە‌تی و بۆ ماوه‌یەکی زۆر هاوخه‌باتی بووه .ئه‌ویش که‌س نی ه جگه ل ه کاک حوسێن په‌یره‌وان: «بــارایــی» نــازنــاوێــک کــە ئـــاوارەی مامۆستا حــەســەن‌زادە بۆ کاک ساڵەی دیاریی کردبوو وه‌ک هه‌ر تاکێکی کۆمه‌ڵ خاوه‌نی تایبهتمهندیی الواز و به‌هێز ه ک ه ئــه‌وه‌ش شتێکی سروشتی‌یه. بـه‌اڵم ل ه روانگه‌ی منه‌و ه ک ه بۆ مــاوه‌ی ١٤ساڵ له‌نێو جه‌رگه‌ی شـه‌ڕی پارتیزانی و له‌نێو ده‌ریــای خوێن و فرمێسک‌دا شاهیدی هه‌ڵسوکه‌وتی ئه‌و کوڕه ه ـه‌ژار ،به‌اڵم جه‌سوور و بڵێمه‌ته بووم ده‌توانم بڵێم تای تــه‌رازووی خاڵ ه به‌هێزه‌کانی ته‌نگیان به خاڵ ه الوازه‌کانی هه‌ڵچنیوه .سه‌ت خۆزگ ه خاوه‌نی پێنووسێکی به‌پێز و به‌بڕشت بوایه‌م تا بمتوانیبا جڵه‌وی ئه‌سپی سه‌رکێشی پێنووسه‌که‌م شل کردبا و به ناخی بارایی و بارایی‌یه‌کان‌دا چووبامه خوار ک ه له‌شیان شه‌ڵتانی خوێن بوو ه و کاتێک ب ه پشتی ئه‌سپ و کۆڵی پێشمه‌رگه‌وه بــوون «ه ـ ـه‌ورازی ک ــووڕ» کڕنۆشی بــۆ ده‌ب ــردن. ئه‌گه‌ر به‌شێک له‌و شۆڕشگیره قه‌ت نه‌سره‌وتانه هه‌ر به لیباسی پیرۆزی پێشمه‌رگایه‌تی‌یه‌و ه وب ه دوور ل ه ناز و خۆشه‌ویستیی که‌س و کاریان ل ه دۆڵ و چیاکانی کوردستان به خاکی پیرۆز ئه‌سپێردراون ،به‌شێکیان ب ه له‌شی هه‌ڵدڕدادڕ سه‌نگه‌ریان چۆل نه‌کردوه و بۆ وه‌دیهێنانی ئاواتی شه‌هیدان درێژه‌یان به رێگایان داوه .گومانم له‌وه‌دا نییه ئه‌گه‌ر بڕیار بێ رۆژێک میداڵی فیداکاری و خۆبه‌خت کردن له‌پێناوی گه‌ل و نیشتیمان دابه‌ش بکرێ بارایی یه‌کێک له‌و که‌سانه‌ی ه که پێویسته ئه‌و شانازییه‌ی پێ ببخشرێ. بارایی وه‌ک پیشمه‌رگ ه که‌سێکی به‌ده‌ست و تفه‌نگ ،به‌وره ،به‌نه‌زم و هه‌ڵسووڕ ،هه‌ڵمه‌تبه‌ر و ده‌ستوه‌شێن ،وریا و خۆڕاگر و له‌سه‌ر یه‌ک پێشمه‌رگایه‌تیی زۆر لێ جوان بوو .بارایی ل ه بواری فه‌رمانده‌هی‌دا که‌سێکی لێزان و به‌توانا بوو .زۆر به که‌می هه‌ڵده‌که‌وت گه‌اڵڵ ه نیزامی‌یه‌کانی به‌رهه‌می باش و سه‌رکه‌وتوانه‌ی تێدا به‌دی نه‌کرێن. ئه‌زموونی نــاوبــراو ،به‌تایبه‌ت له بــواری نیزامی‌دا وای کردبوو هه‌میش ه بهرپرسایهتیی نیزامی بـه‌دوای‌دا بگه‌ڕێ .بارایی ل ه باری مودیرییه‌ته‌و ه ئینسانێکی به‌توانا بوو ده‌گه‌ڵ ئـه‌وه‌ش‌دا هه‌تا بڵێی ساد ه و خه‌ڵکی بوو ک ه ئه‌وه‌ش هێنده‌ی دیکه خۆشه‌ویستی کردبوو. خه‌باتی بێوچانی بارایی و ئه‌و زه‌بر ه قورسانه‌ی به فه‌رمانده‌ریی ناوبراو وه هێز ه دژی گه‌لی‌یه‌کان که‌وتن وایان کرد بنه‌ماڵه‌که‌شی ب ه تایبه‌ت باوکی (کاک عه‌واڵ فه‌ره‌ج) هه‌موو کاتێک له‌ژێر چاوه‌دێری‌دا بێ و تووشی ئــازار و شکه‌نج ه بــێ .ل ه کۆتایی‌دا یــادی هه‌موو بارایییه‌کان ب ه خێر بێ و ده‌ڵێم: «جدایی تا نافتد دوست قدر دوست کی داند شکست ه استخوان دان ه بهای مومیایی را» گــڕی ئه‌شقی پێشمه‌رگ ه کــوژان ـه‌وه‌ی بۆ نییه .ئاگرێک ک ه له ده‌روونی پێشمه‌رگه‌دا دایسێ ،ئاگری شۆڕش ه و دیاره هه‌تا سته‌م له‌سه‌ر گه‌ل النه‌چێ هه‌ستی شۆڕش و شۆڕشگێڕی هه‌ر به‌رده‌وامه. گرینگ نیی ه پێشمه‌رگه له کوێیه ،چۆن ده‌ژی و ب ه چییه‌وه خه‌ریکه. گرینگ ئه‌وه‌یه ب ه بیر و به هه‌ست و به باوه‌ڕ هه‌ر پێشمه‌رگه‌یه و هه‌ر پێشمه‌رگه‌ش ده‌مێنێته‌وه.
11
15ی سه‌رماوه‌زی 5 _ 1395ی دێسامبری 2016 وه‌رگێڕان ل ه فارسی‌یه‌وه :قادر وریا
ی ژنان ی دژ ی ل ه توندوتیژ به‌یاننامه‌ی‌پێشگیر ی ی رێكخراو ی گشتی بڕیارنامه‌ی48/104ی‌كۆمه‌ڵه نه‌ته‌و ه یه‌كگرتووه‌كان ی ی جیهانیی له نێو بردن ی نۆڤامبه‌ر ،به «رۆژ 25 ی ژنان» ناودێر كراوه .ئه‌م رۆژه17 ،ی ی دژ توندوتیژ ی ی رێكخراو ی گشتی ی 1999له الیه‌ن كۆمه‌ڵه دیسامبر نــه‌تــه‌و ه ی ـه‌كــگــرتــووه‌كــان ـه‌وه ،ل ـه ه ـه‌شــتــاو سێهه‌مین ی ی گشتی (ده‌ور هی په‌نجاو چواره‌م)دا ب ه رۆژ كۆبوونه‌وه ی ی ژنان ناودێر كرا« .به‌یاننامه ی دژ ی توندوتیژ جیهانی ی ی ژنــان» ،په‌سه‌ندكراو ی دژ ی ل ه تو‌ندو تیژ پێشگیر ی رێكخراوی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان، ی گشتی كۆمه‌ڵه ی ده‌وڵه‌تان و ی دژی ژنان ،ئه‌رك مه‌به‌ست له توندوتیژ ی نێونه‌ته‌وه‌یی له‌م پێوهندییهدا روون ده‌كاته‌وه. كۆمه‌ڵگ ه ی گشتی، كۆمه‌ڵه ی له‌م پێویستیی ه به‌په‌له‌یه كه مافه‌كان و به ئاگادار ی پێوه‌ندیدار به یه‌كسانی ،ئاسایش ،ئــازادی، بنه‌ماكان ێ ب ه تــه‌واوه‌تــی و گ ـه‌وره‌ی ـی ه ـه‌مــوو مــرۆڤ ـه‌كــان ،ده‌بــ ی ژنانیشه‌وه ره‌چاو بكرێن، شێوه‌یه‌كی جیهانگیر له‌بار به سه‌رنجدان به‌و ه كه ئه‌م ماف‌و بنه‌مایانه ،له به‌ڵگه‌نام ه ی نێونه‌ته‌وه‌ییه‌كان‌دا ،بۆ وێنه له «جاڕنامه‌ی جیهانی ی مــــرۆڤ»(« ،)1په‌یماننامه‌ی نێونه‌ته‌وه‌یی ماف ه ماف ی ی نێونه‌ته‌وه‌ی ی و سیاسی‌یه‌كان»(« ،)2په‌یماننام ه مه‌ده‌ن مافه ئــابــووری ،كۆمه‌اڵیه‌تی و كــولــتــووریــیـه‌كــان»(،)2 ی «رێــكــكـه‌وتــنــنــامـه‌ی ل ـه‌نــێــوبــردن ـی ه ـه‌مــوو جــۆره‌كــان ـ ی ی ژنان»()3و «رێككه‌وتننامه‌ی دژ جیاوازیدانان به دژ ی توندوتیژ ،نامرۆیی و پڕ نجه و ره‌فتار یان سزا ئه‌شكه له سووكایه‌تی«()4دا ،رێزیان لـێگیراوه، ی به ئاگاداری له‌وه كه به‌ڕێوه‌بردنی هه‌رچی كاریگه‌رتر ی «رێــكــك ـه‌وتــنــنــام ـه‌ی نه‌هێشتنی هــه‌مــوو جــۆره‌كــان ـ ی ی ژنــان» یارمه‌تی به نه‌هێشتن جیاوازیدانان به دژ ی توندوتیژی بـه‌رانــبـه‌ر بـه ژنــان ده‌كــا و« ،به‌یاننامه نه‌هێشتنی توندوتیژی ب ه دژی ژنان» به‌و جۆره كه له‌م به‌یاننامه‌یه‌دا ده‌خرێته روو ،ئه‌م ره‌وته به‌هێز و ته‌واو ده‌كا، ی ی ژن ــان كۆسپ ی دژ نــیــگـه‌ران لــه‌وه ك ـ ه تــونـد‌وتــیــژ گه‌یشتن به یه‌كسانی ،پێشكه‌وتن و ئاشتی‌یه ،هه‌روه‌ك ی بۆ ی كۆنفرانسی نایرۆب له «ستراتیژییه داهاتووبینه‌كان پێشكه‌وتنی ژنان»دا روون كراوه‌ته‌وه و له‌وان‌دا هێندێك گه‌اڵڵه بۆ به‌ربه‌ره‌كانی له‌گه‌ڵ توندوتیژی دژی ژنان پێشنیار كراوه و، ی به مه‌به‌ستی به‌ڕێوه‌چوونی به ته‌واویی «رێككه‌وتننامه ی له‌نێوبردنی هه‌موو جۆره‌كانی جیاوازیدانان ب ه دژ ژنان»، ی دژی ژنان ،بناغه‌یه‌ك ه پێداگر له‌سه‌ر ئه‌مه ك ه توندوتیژ ی ی مرۆڤ و ئازادیی ه بنه‌ڕه‌تییه‌كان ی ماف بۆ پێشێلكردن ن و ،ده‌ستڕاگه‌یشتنی ژنــان بـه‌م مــاف‌و ئازادییان ه ژنــا تاڕاده‌یه‌ك یان به ته‌واوی ره‌ت ده‌كاته‌وه، نـــیـــگـــه‌ران لــــ ه ســـه‌رنـــه‌كـــه‌وتـــن لــــ ه پــشــتــیــوانــی‌‌و به‌ره‌وژووربردن ی ئه‌م ماف‌و ئازادییانه له درێژخایه‌ن‌دا، ی ژنان، سه‌باره‌ت به توندوتیژی به دژ ی ژنان ،نوێنگه‌یه‌ك ه ی دژ به ئاگاداری له‌مه ك ه توندوتیژ ی ی مــێــژوویـی پێوه‌ندییه‌كان بــۆ پێشاندانی نایه‌كسانی ی ده‌س ـه‌اڵت له نێوان ژنــان‌و پــیــاوان‌دا ،ك ه بــووه ب ه هۆ ی پیاوانه‌و ه ژێرده‌ست كردن و هه‌اڵواردنی ژنان به‌هۆ ی ی ژنان و ،پێشگیری له به‌ره‌وپێشچوونی به ته‌واوی لـێكه‌وتۆته‌وه، ی ژنان ی دژ هه‌روه‌ها (به ئاگاداری له‌مه كه) توندوتیژ یه‌كێك له‌و میكانیزمه كۆمه‌اڵیه‌تی‌یه گرنگانه‌یه ك ه ژنان ناچار ده‌كا مل بۆ پله و پایه و پێگه‌ی نزمتر ـ ل ه چاو پیاوان ـ رابكێشن، نیگه‌ران لــه‌وه كـ ه هێندێك لـه گروپه‌كان ی ژنــان بۆ ی وێــنـ ه ژنــانـی س ـه‌ر بـه گــروپـ ه كـه‌مــایـه‌تـی‌یـه‌كــان ،ژنان خــۆواڵتـی(بــومـی) ،ژنانی په‌نابه‌ر ،ژنانی كــۆچـه‌ر ،ئه‌و ژنانه‌ی ل ه الدێ یان ناوچه دووره ده‌سته‌كان ده‌ژیــن، ی ی به‌ندكراو یان ده‌سبه‌سه‌ر ،كچان ژنانی بێ‌ئه‌نوا ،ژنان مێرمنداڵ ،ژنانی نه‌قوستان‌و بێ‌توانا ،ژنانی به‌سااڵچوو‌و ژنانی ناوچه شـه‌ڕلــێــدراوه‌كــان به‌تایبه‌ت له به‌رانبه‌ر توندوتیژیدا الوازن، ی 23ی بـ ه وه‌بیرهێنانه‌و هی ده‌رئه‌نجامی پــاراگــرافـ ی ی 24ی مــای 1990ی ش ــوورا هاوپێچی بــڕیــارنــامـه كۆمه‌اڵیه‌تی (ژمار ه )1990/15و هه‌ست كردن به‌وه ك ه توندوتیژی دژی ژنان له بنه‌ماڵه‌‌و كۆمه‌ڵگه‌دا په‌ره گرتوویه ێ و ،له سنووری داهات ،چین و كولتوور تێ‌ده‌په‌ڕێ ،ده‌ب ی ئه‌م دیارده‌ی ه هه‌نگاوی به په‌له‌‌و كاریگه‌ر بۆ له‌نێوبردن بنرێ، ی 1991/18ی هه‌روه‌ها ب ه وه‌بیرهێنانه‌وه‌ی بڕیارنامه ی )1991 ی (30ی مــا شــوورای ئــابــووری و كۆمه‌اڵیه‌ت ی كه شوورا له‌ودا پێشنیاری ئاماده‌كردنی به‌ڵگه‌نامه‌یه‌ك ی راشكاوان ه ی هێناوه‌ته گۆڕێ كه به شێوه‌یه‌ك نێونه‌ته‌وه‌ی ی ژنان، سه‌رنج بدات ه كێشه‌ی توندوتیژی به دژ ی ژنان ی ل ه رۆڵێك كه بزووتنه‌وه‌كان وه‌ك پێشواز ی ل ه راكێشانی رۆژ ب ـه‌رۆژ زیاتری سه‌رنجه‌كان بۆال ی ی توندوتیژ نێوه‌رۆك ،جیددیبوون و ره‌هه‌نده‌كانی كێشه ی ژنان‌دا هه‌یانه، به دژ ی ئـــه‌م م ـه‌تــرســیــی ـ ه كــه ده‌ره‌تـــــان‌و بــه ه ـه‌ســتــكــردن ـ ده‌رفه‌ته‌كان ی ژنان بۆ به‌ده‌ستهێنانی یه‌كسانیی مافه‌كان و
پرسی ژنان
ژماره693 :
رۆژنامەی
ی نێونه‌ته‌وه‌یی له‌م پێوهندییهدا ی ده‌وڵه‌تان و كۆمه‌ڵگه ی دژی ژنان ،ئه‌رك مه‌به‌ست ل ه توندوتیژ ی ی كۆمه‌اڵیه‌تی ،سیاسی‌‌و ئابووری به‌رابه‌ری له بواره‌كان ی كۆمه‌ڵگه‌دا ،به‌هۆی جۆراوجۆر و یه‌ك له‌وان توندوتیژی په‌ره‌گر‌و به‌رده‌وام ،به‌رته‌سك‌و سنووردارن، به سه‌رنجدان بـه‌و خااڵنه‌ی له ســه‌ره‌وه ئاماژه‌یان پێكراوه ،بڕوامان وایه كه پێناسه‌یه‌كی گشتگی ر و روون ی بۆ توندوتیژی دژی ژنان ،به‌یاننامه‌یه‌كی روون له باره ی ن و ده‌سته‌به‌ری نه‌هێشتن ی ده‌بێ ره‌چاو بكرێ ئه‌و مافانه ی دژی ژنان له هه‌موو شێوه‌‌و جۆره‌كانی دان، توندوتیژ ی هه‌روه‌ها ده‌روه‌ستبوونێك له‌الیه‌ن ده‌وڵه‌تانه‌وه به نیاز رێزگرتن له‌به‌رپرسایه‌تی‌یه‌كانیان‌و ،ده‌روه‌ستبوونێكیش ل ـه‌الی ـه‌ن سـه‌رجـه‌مـی كــۆمـه‌ڵــگـ هی نــێــونـه‌تـه‌وه‌یــیـه‌و ه بۆ نه‌هێشتنی توندوتیژی دژی ژنان پێویسته، ی ی توندوتیژ هه‌ر بۆیه به‌ڕه‌سمی به‌یاننامه‌ی نه‌هێشتن دژی ژنان له خواره‌وه‌دا راده‌گه‌یه‌نین و ،سوورین له‌سه‌ر ئه‌مه ك ه بۆ ناساندن و رێزگیرانی له الیه‌ن هه‌مووانه‌وه، ده‌بێ هه‌ر چه‌شنه هه‌وڵێكی پێویست بدرێ: ی :1 مادده ی لـــه‌م ب ـه‌یــانــنــام ـه‌ی ـه‌دا ،م ـه‌ب ـه‌ســت لــه ده‌ســـتـــه‌واژه ی ژنــان» هه‌ر كرده‌وه‌یه‌ك ی دژ «توندوتیژ ی توندوتیژ له‌سه‌ر بناغه‌ی جنسیه‌ته كه ببێت ه هۆی ئازاردان و زیان ی ژنــان، پێگه‌یاندنی جه‌سته‌یی ،جینسی یــان ده‌روونــی ـ یــان له‌وانه‌یه ببێت ه هــۆی ئ ـه‌م جــۆره ئــازار و زیانانه. هه‌ڕه‌شه یان كرده‌وه‌ی هاوشێوه ،زۆری كردن ل ه ژنان، ی بێبه‌شكردنی زۆردارانه‌ی ئه‌وان له ئازادی كه له‌به‌رچاو خه‌ڵك یان له چوارچێوه‌ی ژیانی تایبه‌تی‌دا رووده‌ده‌ن ،ل ه رێزی ره‌فتار‌و كرده‌وه‌ی توندوتیژ دان. ی :2 مادده لێكدانه‌وه‌ی توندوتیژی دژی ژنان ئه‌م خااڵنه‌ی خواره‌و ه ده‌گرێته‌وه ،به‌اڵم هه‌ر به‌م نموونانه نابه‌سترێته‌وه: ئه‌لف -توندوتیژی جه‌سته‌یی ،جینسی‌‌و ده‌روونی ك ه ی ل ه بنه‌ماڵه‌دا رووده‌ده‌ن ،بۆ وێنه لێدان ،ئازاردانی جینسی
درێژ ه پێ بده‌ن .هه‌روه‌ها ده‌بێ: ئــه‌ل ــف -ئــه‌گــه‌ر ت ــا ئــێــســتــا بــه تـــــه‌واوی لــ ه ئــاســت ی «رێــكــكـه‌وتــنــنــامـه‌ی ل ـه‌نــێــوبــردن ـی ه ـه‌مــوو جــۆره‌كــان ـ هـــه‌اڵواردن دژی ژنــان» خۆیان ب ـه‌رعــۆده ن ـه‌كــردووه، ده‌ب ـێ په‌سندی بكه‌ن ،یــان به‌شێوه‌ی ره‌سمی ببن ب ه ی ئه‌ندامی‌‌و ،واز له مه‌رجه تایبه‌تییه‌كانی خۆیان له‌باره ئه‌م رێككه‌وتننامه‌یه‌وه بێنن. ب -له ب ه ئه‌ستۆگرتنی هه‌ر چه‌شنه توند‌وتیژییه‌ك ،خۆ بپارێزن، ی پ -به مه‌به‌ستی پێشگیری له توندوتیژی و ئه‌نجامدان ی لێكۆڵینه‌وه له‌م پێوهندییهدا و ،دانانی سزا بۆ كرده‌وه ی ی ژنان ،هه‌موو هه‌وڵێكی پێویست به گوێره توندوتیژ دژ قانوونه‌كانی واڵت بــده‌ن .جا چ ئه‌م كــرده‌وانـه له‌الیه‌ن ده‌وڵه‌ته‌وه ئه‌نجام درابن ،چ له‌الیه‌ن كه‌سانی تایبه‌تی‌یه‌وه. ی ی ره‌سمی ی واڵت‌دا ده‌بـێ الیحه ت -ل ه قانوونه‌كان ی سزایی ،مه‌ده‌نی ،كاری‌‌و ئیداری بۆ قه‌ره‌بووكردنه‌وه ی توندوتیژ ئه‌و خه‌تایانه ئاماده بكه‌ن ك ه ده‌رهه‌ق ب ه ژنان ی ی چێشتوو ،ئه‌نجامدراون .ئه‌و ژنانه‌ی له‌گه ڵ توندوتیژ ب ـه‌ره‌وڕوو ده‌بــن ،ده‌بێ رێگاچاره‌ی قه‌زاییان بۆ دابین ی قانوونه‌كانی واڵت ،زیانه‌كانیان ب ه بكرێ‌‌و ،به پشتیوانی شێوه‌یه‌كی دادپه‌روه‌رانه‌‌و كاریگه‌ر بۆ قه‌ره‌بوو بكرێته‌وه. ده‌وڵه‌ت هه‌روه‌ها ده‌بێ ژنان له مافه‌كانیان له پێوه‌ند ی ی له‌گه ڵ داوای قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ی زیان و وه‌ده‌ستهێنان ی ئه‌م رێگاچارانه‌وه ئاگادار بكاته‌وه. توانایی به‌هۆ ی ج -بـه‌رنــامـه‌ی نـه‌تـه‌وه‌یـی بـه مه‌به‌ستی په‌ره‌پێدان پشتگیری له ژنــان بۆ به‌ربه‌ره‌كانی له‌گه‌ڵ هه‌رچه‌شن ه تــون ـد‌وتــیــژیــی ـه‌ك ،یـــان زی ــادك ــردنـ ـی هــێــنــدێــك مـــادد ه لــه ب ـه‌رنــام ـه‌كــان ـی خــۆیــان بـ ـه‌و م ـه‌ب ـه‌ســت ـه ،هــه‌روه‌هــا هاوكاریی گونجاو ل ه هێندێك بــواردا له‌گه ڵ رێكخراو ه ی ب ه ی له‌گه‌ڵ ئه‌و رێكخراوانه ناده‌وڵه‌تی‌یه‌كان به‌تایبه‌ت كێشه‌ی توند‌وتیژییه‌وه خه‌ریكن. چ-
ی پێوه‌ندیدار ب ه ی مێرمنداڵ ل ه مــاڵ‌دا ،توندوتیژی كچان ی ژنان جیاز ،ده‌ستدرێژی له‌الیه‌ن مێرده‌وه ،خه‌ته‌نه‌كردن ی و ئه‌و دابونه‌ریتانه‌ی زیان ب ه ژنان ده‌گه‌یه‌نن ،توندوتیژ ی له پێوه‌ندیی به‌ده‌ر له ژن و مێردایه‌تی‌د‌ا و توندوتیژ تایبه‌ت به‌ژنان. ی ب -تــون ـد‌وتــیــژی ج ـه‌ســت ـه‌ی ـی ،جینسی‌‌و ده‌روونــــ ی ژیــانـی بـه كــۆم ـه‌ڵ‌دا روو ده‌ده‌ن ،بۆ كـه لـه به‌ستێن ی جینسی، نموونه :ده‌ستدریژی ،كه‌ڵكی خراپ وه‌رگرتن ی جینسی و ترساندن له شوێنی كار ،له ناوه‌ند ه ئازاردان ی فێركارییه‌كان و شوێنه‌كانی دیكه‌دا ،كڕین و فرۆشتن ژنان و له‌شفرۆشیی به زۆری. ی كه ب ه پ -توندوتیژی جه‌سته‌یی ،جینسی و ده‌روون ی ده‌وڵه‌ته‌وه ئه‌نجامده‌درێ یان له الیه‌ن ده‌وڵه‌ته‌و ه هۆ پشتگوێ ده‌خرێ. مادده‌ی:3 ی ژنــان به شێوه‌یه‌كی یه‌كسان [له گه‌ڵ پیاوان] ماف ده‌ستڕاگه‌یشتن به هه‌موو مافه مرۆییه‌كان و ئازادیی ه بــنـه‌ڕه‌تـی‌یـه‌كــان لـه بــواره‌كــان ـی سیاسی ،كۆمه‌الیه‌تی، كولتووری ،مه‌ده‌نی و هه‌موو بواره‌كانی دیكه‌داو ،هه‌ر وه‌ها مافی پاراستنی ئه‌و ماف و ئازادییانه‌یان هه‌یه .ئه‌م مافانه بریتین له: ئه‌لف -مافی ژیان()6 ی ()7 ب -مافی یه‌كسان ی كه‌سی()8 پ -مافی ئازادی‌و ئاسایش ت -ماف ی پشتگیری له‌الیه‌ن قانوونه‌وه()7 ی رزگاری له هه‌موو جۆره‌كانی هه‌اڵواردن()7 ج -ماف ی ی گونجاو ی كه‌ڵكوه‌رگرتن له زۆرترین راده چ -ماف ساڵمه‌تیی جه‌سته‌یی‌و ده‌روونی()9 ح -مافی [هـه‌بــوونـی] هه‌لومه‌رجی دادپــه‌روه‌ران ــه‌‌و ی بۆ كار()10 جێگای ره‌زامه‌ند خ -مافی ئه‌وه كه تاك نه‌كه‌وێته ژێر ئه‌شكه‌نجه یان سزا‌و ره‌فتاری توندوتیژ ،نامرۆیی‌‌و پڕسووكایه‌تی)11(.
دیــاریــكــردنـی رێگاكان ی پێشگیری ل ـ ه تــونـد‌وتــیــژی و، ی ی حقووق ی كــاری له بواره‌كان دانانی پالنی گشتگیر (مافه‌كان) ،سیاسی ،ئیداری‌‌و كولتووریدا كه پشتیوان ی له ژنــان له به‌رانبه‌ر هه‌ر چه‌شن ه توند‌وتیژییه‌ك بره‌و ی ژنــان ێ ده‌ده‌ن و ،ده‌بــن ـ ه ده‌ســتـه‌بـه‌رێــك بــۆ ئـــه‌وه پـ سه‌باره‌ت به هه‌ستیارنه‌بوونی قانوون ل ه ئاست تێبینی‌ی ه ی ی به‌ڕێوه‌بردن جینسییه‌كان‌دا‌و ل ه ئاكامی جۆره‌كان قانوون‌و خۆ تێهه‌ڵقوتاندن ه ده‌وڵه‌تییه‌كانی دیكه‌دا ،نابنه‌و ه به قوربانیی توندوتیژی. ی ح -هه‌و ڵ بده‌ن بۆ ده‌سته‌به‌ركردنی ئه‌وه ك ه ژنان ژێــر توندوتیژی ،ئه‌گه‌ر پێویست بــوو منداڵه‌كانیان ل ه ی پێ‌به‌خشین، ی وه‌ك توانای یارمه‌تی‌یه تایبه‌تییه‌كان ی مــنــدااڵن و ی لـه سه‌رپه‌رستی و چــاوه‌دێــری ـ هــاوكــار ژیــان و به‌ڕێچوون‌دا ،ده‌رمــان ،راوێــژكــاری و خزمه‌ت ه ل ـه‌شــســاغــی و كــۆم ـه‌اڵی ـه‌ت ـی‌ی ـه‌كــان ب ـه‌هــره‌م ـه‌نــد بــن. ناوه‌نده‌كان ،پڕۆگرامه‌كان و رێكخراوه یارمه‌تیده‌ره‌كان ده‌بێ هه‌نگاوی پێویست بۆ به‌ره‌وژووربردنی ئاسایش و ی به‌وان ،هه‌ڵبگرن. ی به‌خشینی جه‌سته‌یی و ده‌روون توانای ی پێویست بۆ خ -له بــوودج ـه‌ی ده‌وڵ ـ ـه‌ت‌دا ،بـــه‌ڕاده ی توندوتیژی ته‌رخان ی پێوه‌ندیدار به نه‌هێشتن تێكۆشان بكه‌ن. د -بۆ فێركردن و راهێنان ی هێزه‌كانی ئاسایش و ی ی ده‌وڵـه‌تــیـی به‌رپرسیار لـه جێبه‌جێكردن به‌رپرسان سیاسه‌ته‌كانی تــایــبـه‌ت ب ـ ه پێشگیری ،لێكۆڵینه‌وه و سزادانان بۆ توندوتیژی ل ه دژی ژنان ،هه‌نگاوی پێویست ی ژنان هه‌ڵبگرن تا ئه‌م كه‌سانه هه‌مبه‌ر ب ه پێویستی‌یه‌كان هه‌ستیار بن. ر -هه‌نگاوی پێویست به‌تایبه‌تی ل ه بواری فێركاریدا ی چاكسازی له‌سه‌ر مه‌شقه كۆمه‌اڵیه‌تی هه‌ڵبگرن بۆ ئه‌و ه ی پــیــا و و ژن‌دا بــكـ هن‌و، ی ره‌فــتــار و كولتوورییه‌كان هه‌اڵواردنه‌كان ،ره‌فتاری باو و هه‌موو چه‌شنه ره‌فتارێك جنسێكه و، ی ژێرده‌ستی یان بااڵده‌ستیی ك ه له‌سه‌ر بناغ ه ن و پیاو پێی راهاتوون ،ل ه نێو ببه‌ن. ژ زانـــــیـــــاری و ی ز -ل ــێ ــك ــۆڵ ــی ــنــه‌وه ،كــــۆكــــردنــــه‌و ه ی ی توندوتیژی ئــامــار(ئـه‌ژمــێــره‌كــان) ،به‌تایبه‌تی لـه بــار ی ی دژ ی توندوتیژ ی و شێو ه جۆراوجۆره‌كان بنه‌ماڵه‌ی ی ێ بده‌ن و هانده‌ر بن بۆ لێكۆلێنه‌وه له‌بار ژنان ،بره‌و پ ی هۆیه‌كان ،نێوه‌رۆك ،راده‌ی جیددیبوون و ئاكامه‌كان ی هه‌نگاوه‌كان ی كاریگه‌ری ی ژنان و ،راد ه توندوتیژی به‌دژ ی و ه ـه‌روه‌هــا ی ل ـ ه تــونـد‌وتــیــژ ی پێشگیر ب ـ ه مه‌به‌ست
ی :4 مادده ی دژی ژنان مه‌حكووم بكه‌ن ێ توندوتیژ ده‌وڵه‌تان ده‌ب ی ئایینی ،بكه‌ن ه بیانوو ێ هیچ دابونه‌ریت یان تێبینی و ،ناب بۆ ئه‌نجام [ن ـه]دان ـی ئه‌ركه‌كانیان ل ه پێوه‌ندی له‌گه ڵ ێ به كه‌ڵكوه‌رگرتن ی توندوتیژیدا .ده‌وڵه‌تان ده‌ب نه‌هێشتن ی له هه‌موو شێوه گونجاوه‌كان و بێ‌راوه‌ستان ،سیاسه‌ت ی ی دژی ژنان هه‌تا سه‌ر ئه‌نجامه‌كه ی توندوتیژ نه‌هێشتن
ی توندوتیژی له هه‌مبه‌ر ژنان. قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ی زیانه‌كان ئه‌م ئامار‌و زانیارییان ه ده‌بێ بخرێن ه به‌رچاوی هه‌مووان. ی ی نه‌هێشتن ی پــێــویــســت بــه مـه‌بـه‌ســتـ ژ -ه ـه‌نــگــاو ی له‌گ ه ڵ ئه‌و ژنانه‌دا ك ه ل ه ی به‌تایبه‌تی له پێوه‌ند توندوتیژ به‌رانبه‌ر توندوتیژی الوازن ،هه‌ڵبگرن. ی ی له‌گه‌ڵ به‌ڵگه‌نامه‌كان س -له‌و راپۆرتانه‌دا كه ل ه پێوه‌ند ی مافی مرۆڤدا پێشكێشی رێكخراوی نه‌ته‌و ه یه‌كگرتووه‌كان ی ژنان‌و، ی دژ ی پێوه‌ندیدار به توندوتیژ ده‌كه‌ن ،زانیاری ی ی جێبه‌جێكردن ی هه‌ڵگیراو به مه‌به‌ست [راپۆرتی] هه‌نگاو ی ئه‌م به‌یاننامه‌یه ،بگونجێنن. داواكان ی ی ب ـه مه‌به‌ست ی كـــار ی پــان ـ ی دانــانــ ش -ه ــان ــده‌ر ی ئه‌م راگه‌یه‌ندراو ه بن. ی بنه‌ماكان جێبه‌جێبوون ی چــاالكــی و تێكۆشانی بــزووتــن ـه‌وه‌‌و ع -هــاوكــاری ـ ی ژنــان بــكـه‌ن‌و لـ ه ئاست رێــكــخــراوه ناده‌وڵه‌تی‌یه‌كان ی خۆجێیی ،نه‌ته‌وه‌یی و ناوچه‌یی‌دا یارمه‌تی‌یان بده‌ن. غ -رێكخراوه ناوچه‌یی ه نێوده‌وڵه‌تی‌یه‌كان ك ه تێیاندا ی ئه‌ندامن هان بده‌ن ،ئه‌گه‌ر بۆیان ده‌گونجێ له‌نێوبردن ی خۆیان. توندوتیژی دژی ژنان بخه‌نه نێو به‌رنام ه ی :5 مادده ی رێكخراوی نه‌ته‌و ه ئۆرگانه‌كان و نوێنه‌رایه‌تی‌یه‌كان ی ی ل ه توانایان دایه ،یارمه‌تی یه‌كگرتووه‌كان ده‌بێ ئه‌وه‌ند ه ی ئه‌و ماف و بنه‌مایانه بده‌ن كه له‌م ناساندن و هێنانه‌دی به‌یاننامه‌یه‌دا هاتوون .بۆ نموون ه ده‌بێ: ئـه‌لــف -یــاره‌مـه‌تـ ی بـ ه گه‌شه‌كردنی ئ ـه‌و هاوكاریی ه نــێــون ـه‌ت ـه‌وه‌یــی و نــاوچ ـه‌ی ـی‌یــان ـه بــك ـه‌ن ك ـ ه ئامانجیان ی پێناسه‌كردنی ستراتیژیی ه ناوچه‌ییه‌كان بۆ به‌ربه‌ره‌كان ی ئه‌زموونه‌كان و ،به‌رنام ه له‌گه‌ڵ توندوتیژی ،گوازتنه‌و ه ی ژنانه. ی توندوتیژی دژ ماڵی‌یه‌كانی تایبه‌ت ب ه نه‌هێشتن ب -هــانــده‌ری ئ ـه‌و كــۆبــوون ـه‌وه‌‌و سمینارانه بــن ك ه ی نێوان هه‌موو ئامانجیان پێكهێنان‌و گه‌شه‌پێدانی ئاگای ی ی دژ ی توندوتیژ ی له‌نێوبردن تاكه‌كان هه‌مبه‌ر ب ه پرس ژنانه. ی ی گه‌شه‌پێدانی هاوهه‌نگاوی و هاوبه‌شی پ -یارمه‌تی ی سه‌ر ی مرۆڤ ی تایبه‌ت ب ه ماف نێوان بنیات و ناوه‌نده‌كان ی ی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان بكه‌ن تا پرس ب ه رێكخراو ی ژنان به‌شێوه‌یه‌كی كاریگه‌ر بكه‌وێته به‌ر ی دژ توندوتیژ سه‌رنج. ی ت -له‌و لێكدانه‌وانه‌دا كه بۆ دامه‌زراو و ناوه‌نده‌كان ی ی نـه‌تـه‌وه یه‌كگرتووه‌كان له‌بار ه س ـه‌ر ب ه رێكخراو ی ت و دی ــارده كۆمه‌اڵیه‌تی‌یه‌كان ئاماد ه كێش ه و گرف ی ده‌كه‌ن ،وه‌ك راپۆرت ه ناوبه‌ناو ه (ده‌وره‌ییه)كان له بار ه ی ی كۆمه‌اڵیه‌تیی جیهان ،توێژینه‌وه له‌بار ه هه‌لومه‌رج ی دژ مه‌یل و بۆچوونه‌كان ل ه پێوه‌ندی له‌گه ڵ توندوتیژ ب ه ژنانیش‌دا بگونجێنن. ی ی رێنوێن ی پالنكاری یان نامیلكه‌كان ج -فۆرمۆله‌كردن ی دژی ژنان ،بره‌و پ ی توندوتیژ له‌بار ه ێ بده‌ن و ،ئه‌و ێ كــراوه، ی ل ـه‌م به‌یاننامه‌یه‌دا ئــامــاژه‌یــان پ هه‌نگاوان ه بگونجێنن. ی ژنـــان، ی دژ ی نـه‌هــێــشــتــنـی تــون ـد‌وتــیــژ چ -پــرس ـ ی ئــه‌گــه‌ر ده‌گ ــون ــجــێ ،بــب ـه‌ســتــن ـه‌وه بــ ه جێبه‌جێكردن ی ب ـه‌رپــرســیــاره‌ت ـی‌ی ـه‌كــان ـی خ ــۆی ــان لــ ه بــه‌ڕێــوه‌بــردنــ به‌ڵگه‌نامه‌كانی تایبه‌ت به مافه‌كانی مرۆڤدا. مادده‌ی :6 ی ێ هیچ یه‌ك ل ه مادده‌كان هیچ شتێك له‌م به‌یاننامه‌یه‌دا ناب ی قانوونی واڵتێك یان هه‌ر رێككه‌وتن و په‌یماننامه‌یه‌ك ی دیكه ك ه ل ه واڵتێك ی یان هه‌ر به‌ڵگه‌نامه‌یه‌ك كۆمه‌اڵیه‌ت ی ژنان ی دژ ی توندوتیژ ێ ده‌كرێ و بۆ نه‌هێشتن جێبه‌ج ی خۆی. روونتر و به‌بڕشتترن ،بخاته ژێر كاریگه‌ری په‌راوێزه‌كان: ی () 217 بڕیارنام ه ی ، AXXI2200هاوپێچ بڕوان ه بڕیارنامه بڕوان ه بڕیارنامه ی ،180/34هاوپێچ ی ،46/39هاوپێچ بڕیارنام ه ی جیهانی بــۆ لێكۆڵینه‌وه و ی كۆنفرانس راپــۆرت ـ ی نه‌ته‌و ه ی رێكخراو ی ده‌سكه‌وته‌كانی ده‌یه هه‌ڵسه‌نگاندن یه‌كگرتووه‌كان بۆ ژنان :یه‌كسانی ،پێشكه‌وتن و ئاشتی، ی ی ( 1985له باڵوكرداوه‌كان ی ژوئی ه نایرووبی 15 -26 ، ی .85 .E رێــكــخــراوی نـه‌تـه‌وه یه‌كگرتووه‌كان ،ژم ــاره )10.IVفه‌سڵی ، Iبه‌ش ی)A ی سێهه‌م، ی مافی مرۆڤ ،مادد ه به‌یاننامه‌ی جیهانی یه‌كان، ی نێونه‌ته‌وه‌یی ماف ه مهدهنیو سیاسی رێككه‌وتننام ه مادده‌ی .6 په‌یماننامه‌ی نێونه‌ته‌وه‌ی ی ماف ه مهدهنیو سیاسی‌یه‌كان، مادده ی . 26 ی 3و، ی مافی مــرۆڤ ،مــادده ی جیهانی به‌یاننام ه په‌یماننام هی نێونه‌ته‌وه‌یی مافه مه‌ده‌نی و سیاسی‌یه‌كان، مادده‌ی .9 تی په‌یماننامه‌ی نێونه‌ته‌وه‌یی مافه ئابووری ،كۆمه‌الیه ی .12 و كولتوورییه‌كان ،مادده ی 23و، ی مافی مــرۆڤ ،مــادده ی جیهانی به‌یاننامه ی نێونه‌ته‌وه‌یی مافه ئابووری ،كۆمه‌اڵیه‌تی و په‌یماننامه ی 6و .7 كولتوورییه‌كان ،مادده‌كان ی ،5 ی مــافـی مـــرۆڤ ،مـــادده به‌یاننامه‌ی جیهانی نی و سیاسی‌یه‌كان، په‌یماننامه‌ی نێونه‌ته‌وه‌یی مافه مه‌ده ی ئه‌شكه‌نجه ،ره‌فتار یان ی دژ ی 7و ،رێككه‌وتننامه مادده ی توند ،نامرۆیی‌‌و پڕ سووكایه‌تی.. سزا سه‌رچاوه :ماڵپه‌ڕی «ایران امروز»
ه تۆڕی جیهانیی ئینتێرنێت دا: ماڵپه‌ڕی ناوه‌ندیی حیزبی دێموکراتی کوردستان ،رۆژنامه‌ی «کوردستان» ل ئیمەیل و ته‌له‌فوونی ته‌شکیالتی نهێنی: +9647508578190 Tashkilat.kdp92@gmail.com
www.kurdistanukurd.com info@kurdistanukurd.org info@kurdistanukurd.com www.kurdch.tv: Yahsat 1A @ 52.5° East MHz 12.072 polarization: Vertical -27500 FEc : 7/8 Radiodk59@gmail.com
کۆڕیادێک بۆ بەرز راگرتنی یادی مامۆستا حەسەن قزڵجی
رێكەوتی ٢٦ی نوامبری ،٢٠١٦بە بۆنەی ١٠١ه‌مین ساڵڕۆژی لەدایکبوونی مامۆستای ئەدەبی کوردی، رۆشنبیر و تێکۆشەری رێگەی رزگاریی کوردستان، مامۆستا حەسەنی قزڵجی کۆریادێک لە شاری کۆڵنی ئەڵمان بەرێوەچوو .بەشدارانی ئەم کۆڕە لە بواری جۆراوجۆرەوە باسی ژیان و بەرهەمەکانی مامۆستا قزڵجی ،هەروەها بارودۆخێکیان کرد کە مەالیەکی نیشتمانپەروەری ئایینی کرد بە راوێژکاری حیزبێکی کومونیست و تێکۆشەرێکی چەپ کە لە پێناوی ئازادیی کوردستان و دادپەروەریی کۆمەاڵیەتی و سیاسی ،پتر لە سێ دەیە لە تاراوگەدا ژیا و لە کۆتاییش‌دا لە بەندیخانەی ئێوینی تاران پاش ئەشکەنجە و ئازارێکی زۆر شەهیدکرا.
لەم کۆڕیادەدا وەرگێڕدراوی کتێبی «پێکەنینی گەدا» بە فارسی خرایە بەردەستی بەشداران و بۆهەوەڵین جار کۆی چیرۆکەکانی «پێکەنینی گەدا» و چەند بابەتێکی دیکەی مامۆستا لە کتێبێک‌دا بە فارسی باڵوکرایەوە هەتا بەم چەشنە شاکارە ئەدەبی‌یەکانی مامۆستای نەمر بە زمانی فارسی بکەوێتە بەردەستی ئەو کەسانەی کە هۆگری ئەدەبیاتی کوردین .لەم کۆڕیادەدا پەیامەکانی مامۆستا عەبدوڵالی حەسەن‌زادە ،مەکتەبی سیاسی حیزبی شیوعیی کوردستان ،هەروەها کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی کوردستانیش خوێندرایەوە. لە کۆتایی‌دا هەر وەکوو مەکتەبی سیاسی حیزبی شیوعیی کوردستانیش لە پەیامەکەی‌دا پێشنیاری کردبوو ،بەشدارانی ئەم کۆڕە داواکاریەکیان واژۆ کرد کە لە الیەن کۆمیتەی بەڕێوەبەری ئەم کۆڕە روو بە سەروکایەتیی هەرێمی کوردستان ئامادە کرابوو .لەم داواکارییە‌دا داوا لە بەرپرسانی حکوومەتی کوردستان کراوە هەتا لە هەوڵێری پێتەخت بە دانانی پێکەری مامۆستا قزلجی یا ناونانی شەقامێک بە ناوی ئەم بلیمەتە، هەروەها بە چاپگەیاندنی سەرجەم مێژووی خەبات و نووسینە ئەدەبی و سیاسی و کۆمەاڵیەتییەکانی ،پشکی خۆیان لەم یادە پیرۆزەدا ئه‌دا بکەن و وەکوو حکوومەتی هەرێم لە بەرز راگرتنی یادی ئەو کەسایەتی‌یە ئەدەبی و خەباتکارەدا ،رۆڵ ببینن.
یه‌که‌مین ساڵیادی وه‌شانی «ده‌نگی کوردستان» به‌رز راگیرا
له شاری سنه ب ه ئاماده‌بوونی به‌شێکی به‌رچاو ل ه چاالکانی فه‌رهه‌نگی و رۆژنامه‌نووسان، ساڵیادی وه‌شان و باڵوکردنه‌وه‌ی حه‌وتوونامه‌ی «ده‌نگی کوردستان» به‌رز راگیرا. له‌و رێوڕه‌سمه‌دا وێڕای ریزگرتن ل ه ساڵێک ماندووبوون و تێکۆشانی قه‌ڵه‌مبه‌دستانی و خه‌مخۆران
کورد ،ک ه الپه‌ڕه‌کانی «ده‌نگی کوردستان»یان رازاندۆته‌وه ،چەند بڕگەیەکی هونەری و فەرهەنگیش پێشکه‌ش کران. سه‌ره‌تا فەرهاد هادی ئەندامی دەستەی نووسەرانی «ده‌نگی کوردستان» به باس کردن له‌و هه‌وڵی داو ه حه‌وتوو‌نامه‌یه ک ه ده‌نگی خه‌ڵک کورد و ،ئاوێنه‌ی رووداوه‌کان بێ و ،هه‌روه‌ها وه‌ک باڵوکراوه‌یه‌کی خه‌ڵکیی هه‌وڵی داوە ل ه نێو میدیاکانی نێوخۆی واڵت و ده‌روه‌ش جێگه‌یه‌ک بۆخۆی بکاته‌وه. ناوبراو له دریژه‌قسه‌کانی‌دا ب ه خستنه به‌رباسی دۆخی فه‌رهه‌نگی و کۆمه‌الیه‌تیی کوردستان و ،به‌تایبه‌تی پارێزگه‌ی سنه ،له‌سه‌ر چه‌ند دیارده‌یه‌ک وه‌کوو کوڵبه‌رکوژی هه‌ڵوه‌سته‌ی گرت و ،گوتی:
ئه‌رکی سه‌رشانی راگه‌یاندکاران و میدیاکارانه ک ه زیاتر گرینگی به‌م کاره‌سات ه بده‌ن و به بێ‌ده‌نگی به‌الی‌دا تێنه‌په‌ڕن. دوابه‌دوای قسه‌کانی ناوبراو چه‌ند که‌س له قه‌ڵه‌مبه‌ده‌ستان و رۆژنامه‌نووسانی ناسراو ،بابه‌ت و وتار و شێعری خۆیان پێشکه‌ش ب ه ئاماده‌بوان کرد. مه‌له‌کشا، جه‌الل مامۆستا کامبیز بینەنندە، مەسعوود کەریمی ،رەزا عەلیپوور و چەند قەڵەمبەدەستێکی ناسراوی دیکە ،ل ه مێوانانی ئه‌و کۆڕیادە بوون. ل ه بڕگه‌یه‌کی دیکه‌دا هونه‌رمه‌ندی ده‌نگ‌خۆش عادڵ نادری چه‌ند تابلۆیه‌کی ل ه گۆرانی کوردی پێشکه‌ش به ئاماده‌بوان کرد.
بەڕێوەچوونی رێوڕەسمێک بەبۆنەی رۆژی جیهانیی مافی مندااڵن رۆژهەاڵتی منداڵپارێزیی ناوەندی کوردستان بە بۆنەی رۆژی جیهانیی مافی مندااڵن رێوڕەسمێکی پێکهێنا. لەو رێوڕەسمەدا کە بەیانیی رۆژی شەممە6 ،ی سەرماوەز بەبەشداریی سەدان کەس لە مندااڵن و ئەندامانی کۆمەڵێک بەڕێوەچوو، بنەماڵەکانیان چاالکی و بڕگەی هونەری پێشکێش کران. لە سەرەتای ئەو رێوڕه‌سمەدا کە بە سروودی نەتەوەیی «ئەی رەقیب» دەستی پێکرد ،پەیامی ناوەندی منداڵپارێزی لە الیەن خاتوو «سۆنیا نوسرەتی»یەوە خوێندرایەوە. گۆرانیی «دنیای ئێمە»« ،باران» و چەند تابڵۆیەکی هەڵپەڕکێی گرووپی «رێژنە» چەند بڕگەیەکی دیکەی ئەو رێوڕەسمە بوون. لەو رێوڕەسمەدا کە بە خوێندنەوەی کۆمەڵێک بڕگەی مافەکانی مندااڵن لە الیەن «نیان بداغی» و «کارزان حەسەنپوور» ،بەڕێوەبەرانی جێژنەکە درێژەی پێدەدرا ،گۆرانی‌یەک لە الیەن «ئازیتا مۆئمێنی» پێشکێش کرا و چەند چاالکی‌یەکی دیکەی مندااڵن وەک شێعرخوێندەوە و پێشبڕکێی ماست
خواردن بەڕێوەچوون. لە بڕگەکانی دیکەی ئەو رێوڕەسمەدا پەیامی «تۆڕی بەرگری لە مافەکانی منداڵ» لە الیەن «دوکتور رزگار فەقێ‌سەلیم» خوێندرایەوە و لە بڕگەکانی کۆتایی‌دا خەاڵت بەسەر مندااڵنی بەشداردا دابەش کرا .هەروەها لەوحی رێزلێنانی ناوەندی منداڵپارێزیی رۆژهەاڵتی کوردستان بەو کەسانە درا کە لە بەڕێوەبردنی ئەو جێژنەدا هاوکاریی ئەو ناوەندەیان کردبوو.
KURDISTAN The Official Organ Democratic Party ofParty-Iran Kurdistan - I ran The Organ of Kurdistan Democratic
NO: 693 5 December 2016 No: 493 5 Sep 2008
به‌ر ل ه مااڵوایی جێگە و پێگەی مندااڵن و مافەکانیان لە ئێرانی ئێستادا رۆژی 20ی نــۆڤــامــبــری هــەمــوو سالێک رۆژی جیهانیی عەلی بداغی پەسەندکرانی کۆنڤانسیۆنی مافی مندااڵنە ،هاتنەوەی ئەو رۆژەش وەک بۆنەیەک دەکەینە بیانوو بۆ ئاوڕدانەوە لە پرس و دۆخی مندااڵن لە ئێران‌دا. لە پێوەندی لەگەڵ مندااڵن و مافەکانیان گەلێ پەیماننامە و بەڵگەی حقوقی پەسند کراوە کە کۆنڤانسیۆنی جیهانیی مافی مندااڵن ،پەسەندکراوی ساڵی 1989ی کۆڕی گشتیی ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان گرینگترین و فرەڕەهەندترینی ئەو بەڵگەنامانەیە. ئامانجی ئەو کۆنڤانسیۆنە دروستکردنی دنیا و ژیانێکی باشتر بۆ مندااڵن و هەوڵدان بۆ دابینکردنی مافەکانی و یارمەتیدان بە گەشە و هەڵدانی لە بواری جەستەیی ،دەروونی و عاتفی‌یە. کۆماری ئیسالمیی ئێران 5ساڵ دوای پەسەندکرانی ئەو کۆنڤانسیۆنە لە ساڵی 1373ی هەتاوی‌دا قامکی پێوەنا و چووە ڕیزی ئەو واڵتانەی بە ئیمزاکردنی بەڵێنیان دا ئەو مافانە بۆ مندااڵنی واڵتەکەیان لەبەرچاو بگرن و بە لەبەرچاوگرتنی ئەو قانوون و پڕەنسیپانە گۆڕانکاری لە قانوونە گشتی‌یەکانی واڵت‌دا پێکبێنن ،بابەتێک کە نەک 22ساڵە خۆی لێ دزیوەتەوە ،بگرە قانوونی زۆر ناسەردەمیانەی دیکەشی لە دژی مندااڵن و مافەکانیان لە ئێران‌دا پەسند کردوە. بەپێی قانوونەکانی ئێران سزای کوشتنی بە ئانقەستی کەسێک «قەساس»ە ،واتە کردوەی بەرامبەر و وەک یەک؛ بەاڵم منداڵ ئەگەر بە دەستی باوکی ،یان باپیرەی بکوژرێ ئەو قانوونەی نایگرێتەوە .ئەوە سەرەتایەکە بۆ ئەوەی لە قانوون‌دا منداڵ ون و نادیار بێ. هەر بەپێی قانوونەکانی ئێران ئەو مندااڵنەی لە دایکێکی ئێرانی بەاڵم لە باوکێکی نائێرانی لەدایک دەبن ،پێناسیان نادرێتەوە و بە قانوون لە سەرەتاییترین مافی شوناسی خۆیان بێبەش دەکرێن. هەاڵواردنی رەگەزی سێهەمی بەردی بناغەی پێشێلکردنی مافی مندااڵن لە قانوونەکانی ئێران دایە .خۆ ئەگەرچی ئێران دەبوا تەمەنی گەیشتن بە بەپرسایەتیی قانوونی بۆ مندااڵنی 18ساڵی هەتاوی و بەپێی پەسندکراوەکانی کۆنڤانسیۆنی جیهانیی مافی مندااڵن ڕێکخستبا، بەاڵم نەک ئەوەی نەکردوە بەڵکوو بۆ کچانی 9ساڵی مانگی (قمری) و بۆ کوڕان 15ساڵی مانگی داناوە ،واتە سزای تاوانێک کە کچێکی تەمەن 8ساڵ کردبێتی هەر ئەو سزایەیە کە لە پیاوێکی تەمەن 50رووبدا. بێبەشکردنی زیاتر لە نیوەی مندااڵنی ئێران لە خوێندن بە زمانی زگماکی ،بارهێنانی مندااڵن لە سەر بنەمای ئیدۆلۆژیی ئیسالمیی شیعە (بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی نیزیک بە نیوەی خەڵکی ئێران پێڕەوی ئایینزای شیعە نین) ،تێوەگالندنی مندااڵن لە سیاسەت لە پێناو پاراستنی رێژیم بەهۆی ڕێگەپێدان بە ناوەندە ئەمنیەتی‌یەکان بۆ پڕۆژە فێرکارییەکانیان لە سەر مندااڵن لە قوتابخانە و خوێندنگەکان و توند و تیژی دژی مندااڵن ،چەند بوارێکی دیکەی پێشێلکردنی سیستماتیکی مافی مندااڵنە لە ئێران کە لەالیەن دەوڵــەت و دەزگا حکومەتییەکانەوە لە دژیان دەکرێ. باسکردن لە بارودۆخی نالەباری مندااڵن لە ئێران چەندی لەسەری بگوترێ هێشتا کەمە، هەر لە پێوەندی لەگەڵ خوێندن‌دا ،ساڵی نوێی خوێندن بۆ مندااڵن ئەمساڵ لە حاڵێکدا لە 85هــەزار و 455قوتابخانە دەستی پێکرد کە 26هــەزار و 610قوتابخانەیان هەر بۆ ئەوە نابن تێیدا دابنیشی و 32هەزار قوتابخانەش پێویستییان بە نۆژەنکردنەوە هەیە [ ایسنا29 ،ی خەرمانان] .بەاڵم لەگەڵ هەموو ئەوانەدا عەباس عەباسپوور ،سەرۆکی ستادی نوێژی وەزارەتی خوێندن و پەروەردە دەڵێ ئەمساڵ 6میلیارد تمەنیان بۆ پەرەپێدان بە بەرنامەکانی نوێژپێکردن بە مندااڵن لە قوتابخانەکان تەرخان کردوە [ .هەواڵدەریی مێهر، 7ی رەزبەر] کاریگەریی خەسارە کۆمەاڵیەتییەکانی وەک بێکاری و هەژاری وایکردوە کە بە نیزیک بە یەک میلیۆن منداڵ چ بە دڵخواز یان لە رووی ناچاری وەبەرکار بنرێن ،ئەویش لە کاتێکدا کە هیچ چاوەدێرییەکی قانوونی بەسەر کارکردنی ئەو مندااڵنەدا ناکرێ و بەشی هەرە زۆریان مەترسیی توشبوون بە ماددەی هۆشبەر و دیاردە کۆمەاڵیەتییەکانی دیکەیان لەسەرە. ت و تاق هت‌پڕووکێنی مندااڵن لەمێژە زۆر که‌سی بــارودۆخــی دڵته‌زێن‌و ژیانی سه‌خ وه‌ده‌نگ هێناوه ،به‌اڵم ئه‌و وەدەنگ هاتنەوەش شوێنیان ل ه سه‌ر ژیانیان ،له‌سه‌ر بارودۆخی گوزه‌رانیان دانه‌ناوه ،چونکی ل ه بیر کراون ،چونکی ل ه بازنه‌ی بیرکردنه‌و ه و تێفکرینی به‌ڕێوه‌به‌رانی ئه‌و واڵته‌دا نین. فاتم ه دانیشوه‌ر ،به‌رپرسی رێکخراوی «مهرآفرین» ل ه رۆژی جیهانیی مندااڵنی ساڵی رابــردوودا ک ه مندااڵنی کار ل ه ئێران له‌و رۆژه‌ش هه‌ر بێبه‌شن ،گوتی که ل ه به‌رنامه‌ی پێنجه‌می گه‌شه و په‌ره‌پێداندا 17جار باسی ئاوه‌ڕۆی پیس کراوه ،به‌اڵم تاق ه یه‌ک جار باس ل ه «منداڵ» و وشه‌ی منداڵ له‌و به‌رنامه‌یه‌دا نەکراوە. خۆ لەوە بترازێ بارودۆخی مندااڵنی کورد لە کوردستان لەچاو مندااڵنی دیکەی ئێران گەلێ ناخۆشترە. بێکاری ،هەژاری ،لەدواکەوتووییداڕاگیرانی کوردستان کە بەرهەمی روانگەی ئەمنیەتیی دەســەاڵت لە کوردستانە ،کاریگەریی سلبی و چەند قــات زیاتریان لەسەر مندااڵن لە کوردستان دانــاوە .خەسارەکانی دیــاردە کۆمەاڵیەتی‌یەکان ئەگەر لە ئێران وەک یەکن، کاریگەرییەکانیان لە کوردستان بەهۆی ئەو دۆخە ئەمنیەتییە لەسەر مندااڵن زیاترن؛ بەو واتایە ژمارەی مندااڵنی کار زیاترە ،بەاڵم ئیمکاناتی پەروەردە و خۆشبژیوی بۆ منداالن لە کوردستان کەمترە .لەوە بترازێ ئێستاش تەقینەوەی مینە لەکارنەخراوەکان مەترسییە لەسەر ژیانی هەزاران منداڵ لە ناوچە سنوورییەکانی کوردستان ،کە ساڵ نییە ژمارەیەک لەوان بەو هۆیەوە گیانیان لە دەست نەدەن یان نقوستان نەبن. بە گشتی دۆخی مندااڵن لە ئێران چ لە ڕووی ماف و چ لە ڕووی پەروەردە و دابینبوونی کۆمەاڵیەتییەوە دەرخ ــەری ئــەو راستییەن کە مندااڵن جێگە و پێگەی شیاوی خۆیان نەدراوەتێ و کلتووری کۆمەڵگه و سیاسەتی حاکمییەت وایکردوە کە ئەوان لە زۆربەی مافەکانیان بێبەش بن.