ئێران به ته‌واوی شێواوه له ئێران کار ل ه کار ترازاو ه و ناسه‌قامگیریی سیاسی و ئابووری گه‌یوه‌ت ه ئه‌وپه‌ڕی خۆی .سه‌رۆککۆماری ئه‌مریکاش ڕۆژی چوارشه‌ممە14 ،ی خه‌رمانان ڕایگه‌یاند ک ه نازانێ دواجار ل ه ئێران چی ڕوو ده‌دا و بۆشی گرینگ نیی ه ک ه کاربه‌ده‌ستانی ئێران ده‌یانه‌وێ له‌گه‌ڵی دابنیشن یان نا! دۆناڵد تڕامپ ،سەرۆککۆماری ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا ل ه ڕەوتی دیدار و کۆبوونه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ ئه‌میری کۆوه‌یتدا گوتی :ئێران شڵه‌ژاو ه و ڕێبه‌رانی ئه‌و ڕێژیمه‌ش بۆ ڕاگرتنی ده‌سه‌اڵته‌که‌یان که‌وتوونه‌ت ه ته‌نگانه. گوشاره‌کانی ئه‌مریکا له مانگه‌کانی ڕابردوو ،گه‌ڕانه‌وه‌ی گه‌مارۆکانی ئه‌م واڵته دژی ئێران و گه‌نده‌ڵیی بێهه‌وسار و ناکارامیی حوکمه‌ت وای کردوو ه ئابووریی ئه‌م واڵت ه له‌به‌ر یه‌ک هه‌ڵته‌کێ و دراوی نیشتمانیش پووڵێکی قه‌ڵب نه‌هێنێ. www.kurdistanukurd.com ئه‌گه‌رچی ل ه ئێستادا ئه‌م ڕەوش و بارودۆخ ه بووه‌ت ه هۆی سه‌رهه‌ڵدان و ناڕه‌زایه‌تیی جۆراوجۆر ل ه ئێراندا ،به‌اڵم پێنجشەممە ١٥ی خەرمانان ٦ _ ١٣٩٧ی سپتامرب ٢٠١٨ ژماره ٧٣٣ ئه‌مریکا ڕایگه‌یاندو ه که ل ه 13ی خه‌زه‌ڵوه‌ره‌وه قۆناغی دووهه‌می سزاکان ل ه دژی ئێران ده‌خات ه بواری جێبه‌جێکردنه‌و ه دامه‌زرانی کۆماری کوردستان له چوارچێوه‌ی ئێرانێکی دێموکراتیکی فیدراڵدا و هه‌نارده‌ی نه‌وتی ئێران ڕاده‌گرێ .چاودێرانی سیاسی دەڵێن به‌وه‌ش هینده‌ی دیک ه بارودۆخی واڵت شپڕێو ده‌بێ.
من شەریفم بوومە هیوای گەل ،بە ئاگر ناچەمم
دەنگی پێشمەرگەم لە شار و قارەمانی سەردەمم سەروتار
ئه‌مجاره‌یان کێ دادیان ده‌دا؟ عەلی بداغی بارودۆخی ئێستای کۆماری ئیسالمی هیچ باش نیی ه و ڕه‌نگبێ بۆ ڕه‌شبینترین که‌سانی الیـه‌نــگــری کــۆمــاری ئیسالمیش پێشبینیی ڕۆژێکی وا سه‌خت بووبێ ک ه ڕێژیمه‌که‌یان بــکـه‌وێــتـه تـه‌نــگــانـه‌یـه‌کــی ئـــاوا س ـه‌خــت ـه‌وه. ل ه ئاستی نێوده‌وڵه‌تیدا جارێکی دی نادڵنیایی ب ه سه‌قامگیریی سیاسی له ئێران بووه‌ت ه هۆی ڕاکردنی کۆمپانیا زه‌به‌الحه‌کانی وه‌به‌رهێنان و کشانه‌وه‌ی بانکه‌کان ل ه مامه‌ڵه و سه‌ودا له‌گه‌ڵ ئێران .فشاره‌کانی ئه‌مریکاش هینده‌ی تین بۆ کۆماری ئیسالمی هێناو ه ک ه هانا بۆ دادگای اله ه ببا ،بەڵکوو له‌و ڕێگه‌یه‌وه خۆی ل ه تیغی سزا ئابوورییه‌کانی ئه‌مریکا ڕزگار بکا .گه‌نده‌ڵییه‌کان هه‌ناسه‌یان به‌به‌ر ڕێژیمدا نه‌هێشتووه و ،ناکۆکیی ه نێوخۆییه‌کانیش گه‌یوه‌ته سنووری ته‌قینه‌و ه و ناکارامه‌یی ده‌ســـه‌اڵت الی کــاربـه‌ده‌ســتــانــی ڕێژیمیش ئـــه‌وه‌نـــده‌ی بــڕیــو ه کــ ه لــ ه کــۆبــوونــه‌وه‌ی م ـه‌جــلــیــســدا بــــاس لـــه ڕاپـــرســـی لــه‌ســه‌ر سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی حاکمییه‌ت ،نیزاره‌تی ئیستسوابیی شــووڕای نیگابان ،مه‌جلیسی خیبره‌گانی ڕێبه‌ری و کارکردی هه‌ندێ ل ه داموده‌زگا ئیداری و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیه‌کانی ژێـــــر ده‌ســـــه‌اڵتـــــی ڕێــــبــــه‌ریــــدا ده‌کــــــرێ. ئـــه‌وانـــه‌ش کــ ه لـــه‌و نــیــزام ـ ه سیاسییه‌دا ئێستاش به‌دوای ڕزگارکردنی ڕێژیمه‌که‌یانن، به‌حه‌ق پێیان وایه ته‌نیا گه‌ڕانه‌و ه بۆ ده‌نگ و ئیراده‌ی خه‌ڵکە کە ده‌توانێ ئه‌م به‌له‌م ه تێک و پێکدادراو و شه‌ق و شڕ ه له‌و ده‌ریا پڕ شه‌پۆل ه یاخی و تــووڕه‌ی ـه‌دا بگه‌یه‌نێت ه ک ـه‌نــار ه ئــارامــه‌کــان .بـ ـه‌اڵم ئــایــا خـه‌ڵــک ل ه نیزامێکدا کـه هیچ ئــاس ـه‌وارێــک لـ ه خه‌ڵک سه‌روه‌ریی تێدا شک نابا ،خه‌ڵکێک ک ه باری هـه‌مــوو نه‌هامه‌تییه‌کانی ده‌سـه‌اڵتــداره‌تــیــی ئه‌م ڕێژیمه‌یان لەسەر شانە ،خه‌ڵکێک ک ه ل ـ ه ئــاکــامــی سیاسه‌ته‌کانی ئــه‌م ڕێــژیــمـه‌دا بڕستی لێ بــراو ه و خنکێندراوه ،خه‌ڵکێک ک ه هه‌موو باج و تێچووی سه‌ره‌ڕۆییه‌کانی ئـــه‌م ڕێــژیــمــ ه و قـه‌یــرانــخــوڵــقــێــنــیــیـه‌کــانــی ده‌دا ،خه‌ڵکێک کـ ه ه ـه‌ر لـ ه سۆنگه‌ی ئه‌م ده‌سه‌اڵته‌وه ل ه هه‌موو ماف ه مه‌ده‌نی ،سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانی بێبه‌ش کراوه ،خه‌ڵکێک _به‌شی ژنانی کۆمه‌ڵگه_ که ته‌نانه‌ت ڕێ ل ه سه‌یرکردنی یاریی ه وه‌رزشییه‌کانیشی لێ گیراوه ،دێن به فریای ئه‌م ڕێژیمه؟ و ه له جێدا ئاخۆ ده‌بێ بێن و ڕزگــاری بکه‌ن؟ خه‌ڵکی ئێران چوار ده‌یه‌ی ه هه‌رچی به‌اڵی ه به‌سه‌ریان دێ ل ه سۆنگه‌ی ئه‌م ڕێژیمه‌یه. ن 8ساڵ شه‌ڕ له‌گه‌ڵ عێڕاق که هه‌ر یه‌ک له‌وا ل ه مانگه‌کانی یه‌که‌می دوای ده‌سپێکردنیدا ده‌کــرا کۆتایی پێبێ ،به‌اڵم به‌هۆی ملنه‌دان و پــێــداگــریــی ڕێــبــه‌رانــی ئـ ـه‌م ڕێــژیــم ـ ه بۆ مـــاوه‌ی 8ســاڵ درێ ــژ کــرای ـه‌و ه و هه‌موو تێچووه گیانی و ماددییه‌که‌ی هـه‌ر خه‌ڵک دای .له به‌رزه‌فڕییه ئیدۆلۆژییه‌کانی٢ ...
خالید عەزیزی :دەبێ «نەتەوەسازی» بکەین و ئەوەش ئەرکی هەموومانە٣_٢/...
شعووری نەتەوەیی و پارادیگمای خەباتی مەدەنی٤/
ن ه ئاگرکه‌وتنه‌و ه ل ه دارستانه‌کان کوردستان و یه‌ک له‌وان مه‌ریوان بۆ خه‌ڵک چاوه‌ڕواننه‌کراو بوو ،نه دیسان هیممه‌تی پێشمه‌رگانه‌ی ڕۆڵه‌کانی ئه‌م نیشتمانه .چونکی هه‌م ئاگربه‌ردان له دارستانه‌کانی کوردستان وه‌ک به‌شێک له سیاسه‌تی ناوه‌نده ئه‌منیه‌تییه‌کانی ڕێژیم بۆ خه‌ڵک ئاشکران و ،هه‌میش ئه‌م خه‌ڵک ل ه مێژ ه ده‌زانێ که بۆ خۆیان ده‌بێ له‌خه‌می ژینگ ه و سروشته‌که‌ی خۆیاندا بن. ئاگرکه‌وتنه‌وه‌که‌ی ڕۆژی 3ی خه‌رمانان ل ه دارستانه‌کانی مه‌ریوان ئه‌گه‌ر کۆتاییه‌که‌ی هه‌مدیسان کاره‌سات بوو،
به‌اڵم ڕووداوه‌کانی دواتری ئه‌و خااڵنه‌ی تێدا ده‌بیندرا: هینده‌ی خه‌ڵکی کوردستان له‌و رێژیمە بێزارن ،سه‌ت قات ڕۆڵ ه ژینگه‌پارێزه‌کانیان خۆش ده‌وێ .چه‌ندی له نیازپاکیی داموده‌زگا حکومییه‌کانی ڕێژیم گومانیان هه‌یه ،سه‌ت هینده‌یان متمانه ب ه ڕۆڵ ه نیشتمان خۆشه‌ویسته‌کانی خۆیانه. هه‌ر بۆیه‌ش نازناوی پێشـمه‌رگ ه و شه‌هیدیان ب ه شه‌ریف باجوه‌ر و هاوڕێیانی به‌خشی .هەر بۆیەش پیر و منداڵ ،کوڕ و کاڵ ،ژن و پیاو ماتەمیان گێڕا .هه‌ر بۆیه‌ش شه‌ریفه‌کان ڕوحیان ئاسووده‌ی ه ک ه بوونه قاره‌مانی میلله‌تی خۆیان.
به قه‌را قامکه‌کانی ده‌ستێکیش دۆستیان نەما!
ئێران مووشه‌کی زۆرن به‌اڵم پووشه‌کی منداڵ نا!
میسباحی یه‌زدی ،مامۆستای حه‌وزه‌ی عیلمییه‌ی قوم ده‌ڵێ کێش ه و ئارێشه‌کانی ئێران گه‌یوه‌ته جێیه‌ک ک ه کۆماری ئیسالمی له‌و دنیا پان و به‌رینه‌دا به قه‌را قامکه‌کانی ده‌ستێکیش دۆستی نه‌بێ .ئه‌و ل ه کۆبوونه‌وه‌ی به‌رینی مامۆستایانی زانکۆ گوتی زۆربه‌ی واڵتانی دنیا ب ه خوێنی سه‌ری ئێران تینوون ،به‌اڵم نه‌یگوت هۆکار چیی ه ڕێژیمه‌که‌یان ئاوا په‌راوێز که‌وتووه و هه‌موو دنیا که‌وتوونه‌ت ه به‌ره‌ی دژ ب ه ئێرانه‌وه. چاودێرانی سیاسی ده‌ڵێن سیاسه‌ت ه گشتییه‌کانی ئێران ل ه ناوچه و جیهان بووه‌ت ه هۆی ته‌ریککه‌وتنه‌وه‌ی ئه‌و واڵته. پشتیوانیی ڕێژیم ل ه تێرۆریزمی نێوده‌وڵه‌تی ،ده‌ستێوه‌ردان ل ه کاروباری نێوخۆیی واڵتانی ناوچه ،ناسه‌قامگیرکردنی سیاسیی ناوچه ،به‌رنامه‌ی شاراوه‌ی ئه‌تومی و په‌ره‌پێدانی مووشه‌کی چه‌ند هۆکارێکن ک ه بوونه‌ت ه هۆی بێمتمانه‌یی ئێران له کۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تیدا .پێگه‌ی کۆماری ئیسالمیی ئێران دوای هاتنه‌ده‌رێی ئه‌مریکا ل ه به‌رجام له کۆمه‌ڵگه‌ی جیهانیدا هینده‌ی دیکه‌ش خراپتر بووه .گه‌ڕانه‌وه‌ی گه‌مارۆکانیش بوونه‌ته هۆی په‌ره‌سه‌ندنی ناڕه‌زایه‌تییه‌کان ل ه نێوخۆی واڵت و ،هه‌ر ئه‌و ناڕه‌زایه‌تییانه‌ش کاریگه‌رییان له‌سه‌ر جۆری پێوه‌ندییه‌کانی ئێران له‌گه‌ڵ دنیای ده‌ره‌و ه داناوه.
گرانی و قه‌یران ل ه بازاره‌کانی ئێراندا گه‌یوه‌ت ه جێیه‌ک ک ه پووشه‌کی منداڵ و نه‌وار بێهداشتیی ژنانیش قات و قڕیی تێ بکه‌وێ .بازاڕی ئێران ڕۆژان ه پێویستیی ب ه زیاتر ل ه 3میلیۆن پووشه‌کی منداڵ هه‌یه و بەشی زۆری ئەو پێداویستییەی بازاڕیش لە دەرەوەڕا دابین دەکرێ. بهرپرسانی پێوندیدار ده‌ڵێن به‌هۆی داخرانی کارخانه‌کانی به‌رهه‌مهێنه‌ری پووشه‌ک له نێوخۆی واڵت ،به‌رزبوونه‌وه‌ی نرخی دۆالر و ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ش ک ه ده‌بێ له ده‌ره‌وه‌ی واڵت ڕا که‌ره‌سته‌کانی هاورد ه بکرێ؛ نرخه‌کانی پووشه‌ک ل ه بازاڕدا چه‌ند قات به‌رز بوونه‌ته‌و ه و ده‌ستیش ناکه‌ون .که‌می و نه‌بوونی پووشه‌کی منداڵ له قسه‌کانی خامنه‌یی له‌گه‌ڵ کاربه‌ده‌ستانی هه‌ر ه سه‌رووی ڕێژیمه‌که‌یدا ڕه‌نگی دایه‌وه، ئه‌وه‌ش بووه سووژ ه ل ه تۆڕ ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کاندا و هه‌شته‌گی مووشه‌ک و پووشه‌ک زۆرترین که‌س ب ه خۆیه‌وه سه‌رقاڵ بکا. قس ه ئه‌وه‌یه :ده‌وڵه‌ت و حوکمه‌تێک ک ه نه‌توانێ کێشه‌ی پووشه‌کی منداڵ ل ه واڵتدا چاره‌سه‌ر بکا ،چۆن ده‌توانی چاوه‌ڕوانیت لێی هه‌بێ کۆنتڕۆڵی نرخی دراو ،ئوتومبیل ،خانوو و بازاڕ بکا؟ و ه ئایا خه‌ڵکێک ک ه نه‌توانن پووشه‌کی منداڵه‌که‌یان دابین بکه‌ن ،مووشه‌ک چ دادێکیان ده‌دا و چیی لێ بکه‌ن؟
ئێران و پێگه‌ی له سووریه‌ی داهاتوودا٥/
ڕەهەندەکانی شوناسی مرۆڤی کورد و پێویستییەکانی٦/
نیولیبڕاڵیزم لە ئاوێنەی مێژوودا٧/
دادگای دادی نێوده‌وڵه‌تی وه‌ك دوایین شانسی ئێران8/
ئامانجەکانی پشتی بەراوەژوو نیشاندانی شوناسی نەتەوەکان لە ئێران١٠/
ژماره ٧٣٣
2 درێژەی:
ئه‌مجاره‌یان کێ دادیان ده‌دا؟ ڕێژیم ل ه پێناو دروستکردنی هیاللی شیعی و ده‌ستڕاگه‌یشتن ب ه چه‌کی ئه‌تومی ،که ناسه‌قامگیری ل ه ناوچه‌ی لێ که‌وته‌و ه و له‌و سۆنگه‌یه‌و ه ئێران که‌وت ه ژێر سه‌ختترین گه‌مارۆ ئابوورییه‌کانی ئه‌مریکا و ئورووپا؛ که له‌وێشدا ئه‌و ه خه‌ڵک بوون باجه‌که‌یان دا .هه‌ر کاتێ ل ه ئاستی نێوده‌وڵه‌تیدا ئه‌م ڕێژیم ه ته‌نگانه‌ی هاتوو ه _بۆ نموون ه په‌راوێزخرانی سیاسیی ئێران ل ه دوای بڕیاری دادگای مێکونووس_ دیسان ئه‌و ه خه‌ڵك بوون ک ه ب ه ده‌نگدان ب ه باڵی ناسراو ب ه ڕێفۆرمخوازی ڕێژیم ده‌رفه‌تی پشتڕاستکردنه‌وه و تێپه‌ڕین له قۆناغی قه‌یرانیان ب ه ده‌سه‌اڵت داوه ،به‌اڵم ئاخۆ ئێستا جارێکی دیکه‌ش ده‌بێ خه‌ڵک به هانای حوکمه‌ته‌وه بێ؟ کام حوکمه‌ت و کام خه‌ڵک؟ حوکمه‌تێک ک ه له چوار ده‌یه ده‌سه‌اڵتی مافیایی خۆیدا جیا له هه‌ژاری و نه‌گبه‌تی هیچی دیکه‌ی بۆ خه‌ڵک به‌دیاری نه‌هێناوه ،حوکمه‌تیک ک ه ل ه ئاستی نێوده‌وڵه‌تیدا پێناسه‌که‌ی تێرۆر ،ئێعدام ،هۆکاری ناسه‌قامگیریی سیاسیی ناوچه‌ی ه و؛ له‌نێوخۆی واڵتیشدا هه‌ژاری و بێکاری و گرانیی هه‌وسارپچڕاو ،ته‌قینه‌وه‌ی قه‌یران ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانی وه‌ک ئێعتیاد ب ه ماده‌ی هۆشبه‌ر ،له‌شفرۆشی ،خۆکوژی و بێهیوایی به ژیان؛ ته‌نیا به‌ش ه دیاره‌که‌ی شاخ ه سه‌هۆڵه‌که‌یه .ئه‌م حکوومه‌ت ه ناده‌روه‌ست ه له ئاویلکه‌دانێکی دیکه‌دا دیسان چاوی هیوای هه‌ر ل ه خه‌ڵکه ،ئه‌و خه‌ڵکه‌ی له چوار ده‌یه‌ی ڕابردوودا ب ه به‌رگه‌گرتن له به‌رامبه‌ر قه‌یرانه‌کان و چوونه پشتی ڕێفۆرمخوازه‌کان بوونه‌ت ه قه‌ڵغان و به‌اڵگێڕه‌وه‌ی ئه‌م ڕێژیمه .به‌اڵم ئه‌مجاره‌یان ئیدی خه‌ڵک بڕیویه‌تی .خه‌ڵک ده‌زانن ئیدی کار ل ه کار ترازاو ه و خاته‌میی ه ته‌داروکاتچییه‌کانیش ئیدی ناتوانن ب ه سوور و سپیاکردنی ڕوخساری ڕێژیم بیمه‌ی ته‌مه‌نی درێژ بکه‌نه‌وه .خه‌ڵک ئیدی ده‌زانن ئه‌و ڕێژیم ه ن ه چاک ده‌بێ و چاکه‌کارێکیش ل ه چوارچێوه‌ی ئه‌م ده‌سه‌اڵته‌دا ده‌ست ده‌که‌وێ .ئه‌و ه تایبه‌تمه‌ندیی هه‌موو ڕێژیم ه سه‌ره‌ڕۆیه‌کان ه که ل ه چاکسازی ده‌سڵه‌مێنه‌وه ،چونکی ده‌زانن یه‌ک هه‌نگاو پاشه‌کشه ده‌بێت ه هۆی بڕوابه‌خۆبوونی خه‌ڵک و فشاری زیاتر بۆ پاشه‌کشه‌ی زۆرتر .ئه‌م ڕێژیم ه ڕێگا و ئاسۆی خۆی دیاری کردوو ه و له‌گه‌ڵی ده‌ڕوا و ،هیچ بۆی گرینگ نیی ه تاق دۆالرێک بگات ه 15هه‌زار تمه‌ن و چه‌رخی هیچ ش کارخانه‌یه‌کیش له‌و واڵته نه‌گه‌ڕێ .هیچ ده‌ربه‌ستی ئه‌وه نیی ه خه‌ڵکه‌که‌ی ڕووت و ڕه‌جاڵ بن ،واڵت گه‌مارۆی بخرێته‌سه‌ر و خه‌ڵک له‌و سۆنگه‌یه‌و ه ژیانیان به‌با چێ؛ ئه‌وان ده‌زگای پۆلیسی و سه‌رکوتی خۆیان شک ده‌به‌ن و هه‌تا ئه‌و جێیه‌ی بۆیان بلوێ خۆیان له‌سه‌ر پێ ڕاده‌گرن. ئه‌وه‌ش که ئه‌م ڕێژیمه‌ی هه‌تا ئه‌و ڕاده‌ی ه چاوسوور کردووه هه‌ر خه‌ڵکه ،خه‌ڵکێک ک ه ده‌رفه‌تیان به‌و ڕێژیمه‌دا ده‌ست و مه‌چه‌کی قه‌وی بکا و له دژی خۆیان بیخات ه کار. ل ه ئێستاشدا ک ه قه‌یرانی ئابووری ل ه هه‌موو باران و به‌رباڵوتر له جارن ئه‌وکی گرتوون ،خه‌ڵک ده‌زانن ک ه گه‌مارۆکانی ئه‌مریکا و سزا ئابوورییه‌کانی دیک ه له سۆنگه‌ی پشتیوانیی ڕێژیم ه ل ه تێرۆریسمی جیهانی ،له‌به‌ر ده‌ستێوه‌ردانیه‌تی ل ه کاروباری نێوخۆیی واڵتانی دی ،له‌به‌ر ناسه‌قامگیرکردنی ئه‌منیه‌ت و ئاسایشی ناوچه و جیهانه ،و له‌به‌ر دژایه‌تیی یه ل ه مافی سه‌روه‌ریی واڵتانی دی؛ بۆی ه نه‌ک ئه‌و ڕێژیمه ل ه پشتی رێژیم نامێنن ،به‌ڵکوو پتر ل ه دژی ڕاده‌په‌ڕن. خه‌ڵکی ئێران لێیان ڕوون ه ک ه ئه‌وه‌ی ئه‌وانی خستووه‌ت ه ته‌نگانه‌وه ،نه‌ک ئه‌مریکا و وه‌ک رێژیم ده‌ڵێ سیاسه‌تی دوژمنکارانه‌ی ده‌رحه‌ق ب ه واڵتی ئێران ،به‌ڵکو و چوار ده‌ی ه سیاسه‌تی ناکارامه‌ی ئابووریی ده‌وڵه‌ت و حوکمه‌ت و به‌رهه‌می چوار ده‌یه به‌ڕێوه‌به‌ریی فه‌شه‌ل پێهاتووی واڵته له سۆنگه‌ی سیاسه‌تی ئیدۆلۆژیکیی ڕێژیمه‌وه. خه‌ڵک ب ه ئێسک و پێسته‌و ه ده‌یچێژن و ده‌زانن ئه‌وه‌ی ئه‌وانی ل ه ژیان خستووه ،گه‌نده‌ڵیی سیستماتیک ل ه نێو حوکمه‌ت ه ک ه هه‌موو سامانی گشتیی خه‌ڵکیان به تااڵن بردووه و خوێنی خه‌ڵکیان له شووشه کردووه ،ئه‌ویش له‌الیه‌ن کاربه‌ده‌ستانی ڕێژیمه‌وه ،نه‌ک ل ه سۆنگه‌ی دوژمنایه‌تی ل ه ده‌ره‌وه‌ی سنووره‌کانی ئه‌و واڵته‌وه. ئه‌وه‌ش ده‌زانن ک ه ده‌ردی ئه‌وان هه‌ر قه‌یرانی ئابووری و سزاکانی سه‌ر ئێران ل ه سۆنگه‌ی سیاسه‌تی دوژمنکارانه‌ی کۆماری ئیسالمی نییه ،به‌ڵکوو زه‌وتکردنی ماف و ئازادیی خه‌ڵک و نه‌ته‌وه‌کانی ئه‌و واڵته‌ی ه ک ه ڕاسته‌وخۆ حوکمه‌ت و نیزامی سیاسی کردوویه‌تی و ده‌یکا ،نه‌بوونی هیچ چه‌شن ه ئازادییه‌کی سیاسی و مه‌ده‌نییه که هه‌مووی پالنی ڕێبه‌رانی ئه‌م ڕێژیمه‌ی ل ه پشته ،گه‌نده‌ڵی و به‌تااڵنچوونی سه‌روه‌ت و سامانی خه‌ڵک ه ک ه هه‌مووی مافیاکانی ده‌سه‌اڵت و سپای پاسداران ده‌یبه‌ن .خه‌ڵک ده‌زانن ک ه ڕاسته ئه‌مریکا به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانی خۆی له هاوکێش ه جیهانییه‌کاندا ده‌وێ ،به‌اڵم ئه‌وه‌ی ئه‌م دۆخه‌ی به‌سه‌ر واڵت هێناو ه ئه‌مریکا نییه ،به‌ڵکوو کۆماری ئیسالمی و ده‌سه‌اڵتی خۆسه‌پێن ه له‌و واڵته‌دا .خه‌ڵک هه‌روه‌ها ده‌زانن ک ه ئامانج له‌و سزا و گه‌مارۆیه فشار خستنه‌سه‌ر ڕێژیم ه بۆ گه‌ڕانه‌و ه بۆ سه‌ر مێزی وتووێژ ،به‌اڵم ئه‌وه‌ی نایه‌وێ کێشه‌کانی له‌گه‌ڵ کۆمه‌ڵگه‌ی جیهانی ب ه ڕێگه‌ی دانوستان و وازهێنان ل ه سیاسه‌تی قه‌یرانخوڵقێنی و پشتیوانی له تێرۆریسم چاره‌سه‌ر بکا ،هه‌ر کۆماری ئیسالمیی ه و ڕاسته له‌و نێوه‌شدا پڕیشکی سه‌ره‌کیی ئاگره‌که‌ش هه‌ر به‌ر خه‌ڵک ده‌که‌وێ؛ به‌اڵم ئه‌وه ڕێژیم ه ک ه لێی به‌رپرسیاره و ده‌بێ تاوانه‌کی بدا .بێگومان ل ه ئه‌گه‌ری به‌رده‌وامیی ئه‌م فشارانه‌دا هه‌ر ب ه چۆکدا دێ و ڕاست لێره دایه ک ه خه‌ڵک دیسان دێنه‌وه گۆڕێ و ئه‌مجاره‌یان ئیدی نابێ ئیزن بده‌ن ڕێژیم پشت ڕاست بکاته‌وه.
١٥ی خەرمانان ٦ _ ١٣٩٧ی سپتامرب ٢٠١٨
خالید عەزیزی :دەبێ «نەتەوەسازی» بکەین و ئەوەش ئەرکی هەموومانە لە هەموو بەرەکاندا
دیمانە :عەلی لەیالخ
ئێران بەرەو کوێ دەڕوا و دوا وێستگەی ناکۆکی و ملمالنێی ئێران و ئەمریکا چی دەبێ؟ کورد لە کوێی هاوکێشەکانی ئێران و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا جێ دەگرێ؟ دەسکەوتەکانی خەباتی مەدەنی چین و بۆ حیزبە سیاسییەکانی کوردستان ستراتیژیی ڕوون و هاوبەشیان بۆ خەباتی مەدەنی لە نێوخۆی واڵتدا نییە؟ پێگەی کوردستان لە ئێرانی داهاتوودا چ دەبێ؟ «کوردستان» ئەو بابەتانەی لەگەڵ خالید عەزیزی ،ئەندامی کۆمیتەی ناوەندیی حیزبی دێموکراتی کوردستان هێناوەتە بەرباس: بەپێی هەلومەرجی سیاسیی ئێران و قەیرانەکانی بەردەم ئەو ڕێژیمە بە تایبەتی دوای گه‌ڕی نوێی گەمارۆکانی ئه‌مریکا له دژی ئه‌م واڵته ،خوێندنەوەی بەڕێزتان لە ئێستای ئێران و ڕەوشی کوردستان چییە؟ کاتێک باسی ئێران دەکرێ ته‌بیعه‌تەن خەڵکی میدیاکار و خەڵکی ئەهلی قەڵەم و نەزەرساز و ئه‌وانه‌ی ل ه نیو خه‌ڵکدا به ڕووناکبیر و سیاسەتمدار ناسراون و ،چ ئه‌وانه‌ی حیزبین و چ ئەوانەی لە ئۆپۆزیسیۆن دان؛ هەموویان لێکدانەوەی جۆراوجۆریان بۆی هەیه .بەاڵم جیاوازی لێکدانه‌وەکان لەوە دایە حیزب و الیه‌ن ه سیاسییه‌کان بە مەبەست دەچنه نێو ئەو گۆڕەپانە و بە مەبەست لێکدانه‌و ه ده‌که‌ن و به دوای ئاکامدا ده‌گه‌ڕێن .ئێمە لە حیزبی دێموکراتدا هەمیشە هەوڵمان داوە کە چوارچێوەی لێکدانەوەکەمان ئەوە بێ ک ه تەنیا بە ڕواڵەتی مەسئەلەکە قەناعەت نەهێنین .لێکدانه‌وه‌ی بارودۆخی ئێران و کۆمەڵگه‌ی ئێران و کێشەکان لە هەموو بوارەکاندا تا ئێستا ئەو سووڕەتی مەسئەلەکه‌یە و بە باشی باس کراوە و لێک دراوەتەوە و شتی شاراوەشی تێدا نییە .ئەوەی کە دەڵێم شتی شاراوەی تێدا نییە تەنانەت لە نێوخۆی واڵتیش خەڵک باسی گیر و گرفتەکانیان دەکەن و هۆکاره‌که‌ی ئه‌وه‌ی ه ک ه کۆمه‌ڵگه‌ی ئێران گه‌یوه‌ت ه هه‌ڕه‌تی «لێکترازان و هه‌ڵته‌کانی کۆمه‌اڵیه‌تی». پرسی ئێران وەک مەسئەلەیەک دەچێ کە موعاده‌لەیەکی چەند مەجهوولییە .واشینگتۆن ل ه نێو چاره‌سه‌ره‌کاندا به‌دوای حەلی خۆیدا ده‌گه‌ڕێ، دەسەاڵتداران لە تاران به شێوازی خۆیان بەدوای چارەسەری گرفتەکانیانن؛ سروشتییه ئۆپۆزیسیونی ئێرانیش بە دوای حەلێک دایە و لەو نێوەدا کۆمەاڵنی خەڵک ماوەنەتەوە لە نێو ئەو هەموو حەل و ئەو هەموو ڕێگاچارەیە .ئەوه‌ی ڕۆژانە زەرەر دەکا ،ئەوەی ڕۆژانە لە بێکاری و لە نەبوونی هەلی ژیانی باش و دۆخی لەباری کۆمەاڵیەتیدا تووشی زیان دەبێ ،هەر خەڵکه. به له‌به‌رچاوگرتنی ئەم شه‌ڕه‌دندووکه‌ی ئێران و ئه‌مریکا ،ئایا پێویست دەکا کورد و بزووتنەوەی کورد خۆی بە کێشەی تاران و واشنگتۆنەوە سەرقاڵ بکا؟ هه‌ر شتێک ل ه پیوه‌ندی له‌گه‌ڵ ئێراندا بێت ه گۆڕێ چ له به‌ستێنی نێوده‌وڵه‌تی و دیپڵۆماسیدا ،چ ل ه نێوخۆی ئێران و خه‌بات و تێکۆشانی کۆمه‌اڵنی خه‌ڵک ل ه دژی ئه‌و نیزام ه و ،چ کێشه نێوخۆییه‌‌کانی نێو نیزام؛ ئه‌وان ه هه‌مووی پێوه‌ندیی به ئێمه‌و ه وه‌ک کورد هه‌یه. هۆیه‌که‌شی ئه‌وه‌یه ئێمه‌ی کوردی ئێران تا ئه‌م‌کاتەش چاره‌سه‌ری کێشه‌ی خۆمان له چوارچێوه‌ی ئێراندا ده‌بینین جا ئه‌گه‌ر وای ه ئێم ه ناتوانین خەمسارد و بێته‌فاوت بین ،بۆی ه دوو ئه‌رکمان ده‌که‌وێت ه سه‌ر شان. یهکهم ئه‌وه که له‌نێو خۆماندا ،چ ل ه نێوخۆی واڵت و چ ل ه ده‌ره‌و ه ب ه دوای ئه‌وه‌دا بڕۆین ک ه ئادره‌سێکی به‌هێز دروست بکه‌ین و ناوی ئادره‌سەکەش کوردی ئێران بێ .دووهه‌م ڕێکخستنی خۆمان له نێوخۆی واڵت و له ده‌ره‌وه‌ی واڵت ل ه به‌رامبه‌ر کۆماری ئیسالمیدا.
جه‌نابت زۆر جار باسی ئادره‌س ده‌که‌ی. بزووتنه‌وه‌ی سیاسیی کورد به پێشینه‌ی 75ساڵ خه‌بات بۆ نه‌بووەت ه ئادره‌س؟ واڵمه‌که‌ی زۆر ئاسانه .ئێستا له دنیادا نیزیک بە دووسه‌د واڵت هه‌یه که به‌شێک له‌وانه دوای شه‌ڕی دووهه‌می جیهانی دروست بوون .بۆیه ده‌ڵێم بوون به واڵت و میلله‌ت به ته‌ئکیده‌و ه له‌وێدا ئادره‌س ی ده‌وڵه‌ت دروستکردنت ده‌بێ یا ده‌درێ ک ه ئیراده ئیراده‌ی ڕزگاریی خۆت! له واڵتانی ئه‌مریکای التین و له ئافریقا یا ل ه خواره‌وه‌ی ئاسیاش چاویان لێ بکه‌ین .کاتی خۆی نه ده‌یانزانی دێموکراسی چییه و نه ده‌یانزانی فره‌حیزبی چیی ه و ن ه ده‌یانزانی ئه‌و چەمکانەی که پیوه‌ندییان ب ه ماف و به‌و شتانه‌و ه هه‌ی ه چ مانایه‌کیان هه‌یه؛ به‌اڵم ب ه هه‌ر هۆیەک بوو توانییان ئه‌دره‌سێک دروست بکه‌ن .جا یا ئه‌فسه‌رێکی نیزامی کودیتای کردووه ،یان سەرۆک عه‌شیره‌تێک خه‌ڵکه‌که‌ی کۆکردووه‌ته‌وه ،یان ورد ه ورد ه که‌سیک بووه به سیمبۆلی نه‌ته‌وایه‌تی و ،توانیویه‌تی خه‌ڵک ل ه ده‌وری خۆی بهاڵێنێ .ئێستا له به‌ختی ڕه‌شی ئێمه، نه‌مانتوانی ب ه وتەی ئه‌حمه‌دی خانی ک ه ب ه دوای «شا»یه‌کدا ده‌گه‌ڕا ،کورد نه‌یتوانی ئه‌و شایه دروست بکا و هه‌موو که‌س ل ه ده‌وری کۆ ببێتەوە .ئێم ه ک ه کاتی ن بۆ نه‌کراوه ،ئێستاش که‌وتووینه‌ت ه نێو خۆی ئه‌وه‌ما کۆمه‌ڵێک مه‌قووالتی جۆراوجۆر و ئەو بابەتانەش ل ه ژیانی حیزبایه‌تی و ل ه فره‌حیزبی و له دێموکراسی و له‌و چه‌مکانه‌دا خۆی پێناسه ده‌کا که هه‌موویان باشن بۆ ئیداره‌ی واڵت ،به‌اڵم قه‌رار نیی ه هه‌موو ئه‌وان ه له‌جێدا باش و به‌وه‌خت بن بۆ خه‌باتی میلله‌تێک ک ه خه‌ریکی ڕزگارکردنی خۆیه‌تی ،میلله‌تێک که له‌و کاته‌دا پتر ل ه هه‌موو شتێک پێویستی ب ه یه‌کڕه‌نگی و یه‌کده‌نگی هه‌یه. یه‌کێک له کێشه‌کانی ئێمه ک ه بۆخۆمان وه‌ک کورد نه‌ماتوانیو ه ببیین ب ه ئادره‌س هۆیه‌که‌ی ئه‌وه‌ی ه حیزبی زۆرمان هه‌یه‌و هه‌ر حیزب ه و به ڕب ه و پێوانه‌ی خۆی چاو ل ه دنیا ده‌کا .ده‌بینی ئه‌م حیزب یان ئه‌و حیزب چاو ل ه سووڕه‌تی مه‌سئه‌له‌ک ه ده‌کا و ل ه نه‌تیجه‌گیرییه‌که‌یدا ئه‌گه‌ر حیزبه‌که‌ی خۆی به یهکهم نه‌بینێ ،مل نادا و ئاماد ه نابێ بۆ هیچ سازان و ڕێککەوتنێک .جا به‌داخه‌وه ئه‌وه گرفتێکی گه‌وه‌ره‌ی ئێمه‌یه ،به‌اڵم ئێم ه ب ه قبووڵکردنی ئه‌و گرفته و واقعیاته‌ش هه‌ر ناچارین ب ه دوای ڕێگاچاره‌یه‌کدا بڕۆین .ڕێگاچاره‌ک هش ل ه ڕوانگه‌ی منه‌وه ئه‌وه‌نده‌ی پێوه‌ندیی به نێوخۆی واڵت هه‌یه« ،میلله‌تسازی» ب ه مانا سیاسییه‌که‌یه‌تی ل ه کوردستانی ئێراندا؛ که به‌یه‌که‌و ه له شته هاوبه‌شه‌کاندا ئه‌وه‌ند ه یه‌کگرتوو و یه‌کده‌نگ بین ک ه ل ه هه‌موو فرەچەشنییه‌کانی کوردستانی ئێران کەڵک وەربگرین. هەروەها هەوڵدان بۆ یه‌کگرتوویی له‌نێو حیزبه‌کانی کوردستان که تا ئێستا به‌داخه‌و ه جێبه‌جێ نه‌بووه. کاک خالید یانی جه‌نابت ده‌فه‌رمووی ئه‌م حیزب به پلۆرالیزم ناو ده‌برێ حیزبێنه و ئه‌وه‌ی ئێتستا
زیانی ب ه بزووتنه‌وه‌ی کورد گه‌یاندوه؟ یانی ئه‌م ه له‌جیاتی ئه‌وه‌ی ده‌رفه‌ت بێ هه‌ڕه‌ش ه بووه؟ ئه‌من زۆر جار گوتوومە ،ئەو بۆچوون و ئەو لێکدانەوەیەی کە دەڵێ ئه‌و ه دێموکراسییە و ئازادییە و هەرکەس پێی خۆشە با حیزب دروست بکا و با هه‌موو جۆر ه حیزبێک هەبێ ،ئه‌و ه بە شتێکی زۆر خراپ دەزانم .ئه‌من پێموایە له ئێستادا فرەحیزبی ئاکامه‌که‌ی لەگەڵ یەک نەسازان و نەحاوانەوە و تمووحی دەسەاڵتە و له‌سه‌ر ئه‌ساسی زەرووره‌ت و پێداویستییه‌کانی کۆمەڵگه‌ی کوردستانی ئێران نییە؛ جا بۆیە ئەو فرەحیزبییە کە ئێستا ئێمە هەمانە لەسەر بنەمایەکی واقعی دروست نەبووە .هه‌ر بەو دەلیلە ئەوە کێشەکان دروست دەکا و لەو حاڵەتەدا حیزب و ڕێبەرانی حیزب زۆرتر واڵمده‌ری گلەیی و گازەندەی ئەندامانی خۆیانن تا ئەوەی کە پرسه‌کانی کۆمەڵگە چین و کۆمه‌ڵگ ه ب ه کام ئاقاردا هه‌نگاو ده‌نێ .ئێمە هەموومان کەم و زۆر له‌و بازنه‌یه‌دا گیرمان کردووە ،ئه‌گینا ئەو چه‌مکانه‌ی کە ئێستا ئێمە هەموومان ژێستیان پێو ه دەگرین ،زۆر دێموکراتین، ڕه‌چاوی ماف ده‌که‌ین ،لە نێو حیزبەکانی ئێمەدا دێموکراسی هەیە و تەنانەت ئەندامی حیزب لە نێو حیزب و لە دەرەوەی حیزبیش هەرچی پێی خۆش بێ ده‌یڵێ ،ئه‌وان ه بەڕاستی قەواعیدی بازین ل ه کۆمەڵگەدا ،له ئیدارەکردنی واڵتدا .بە گوێرەی قانوون تاک و کۆمەڵگە و ئۆرگانەکانی لەیەکتر دەپرسنەوە و بە دوای ڕێگاچارەکاندا دەگەڕێن. له ڕووداوه‌که‌ی مه‌ریواندا ک ه چوار ژینگەپارێز گیانیان لە دەست دا ،بینیمان هەر زوو کۆمەڵگە و شەقام ناوی شەهیدی لەسەر دانان و ئه‌م ه دەنگدانەوەی زۆری لە نێوخۆی واڵت و تەنانەت دەرەوەشدا لێ که‌وته‌وه .ته‌نانه‌ت وای لێهات لە نێو حیزبەکەنیشدا بوو بە ڕکەبەرایەتی له‌سه‌ر خۆ به‌خاوه‌نکردنی .ئێم ه ئێستا ئەو شێوە خەباتە لە ڕۆژهەاڵتی کوردستاندا ده‌بینین. خوێندنەوەی ئێو ه بۆ ئەوە مەوزوعاتە چییە؟ ئێمە کە پێشمەرگەکانمان لە نێوخۆی واڵتدا حزووریان دەبێ و کاتێ بۆ به‌رگری ل ه خۆیان له‌و هێرشانه‌ی ده‌کرێت ه سه‌ریان شەهید دەبن، کۆمەڵگە زۆری پێ ناخۆش دەبێ و بە شێوازی جۆراوجۆر ئەوەندەی بتوانێ هاودەردی لەگەڵ ئێمە و بنەماڵەکانیان دەکا .چاالکانی مەدەنی و ژینگەش ک ه لە مەریوان شەهید دەبن ،کۆمەڵگە هەر بەو ئەرزش و بایەخان ه ڕێز لەوان دەگرێ و لە بیریان ناکا و ئەوانیش دەبن بە فەخری ئەو میللەتە. ئەوەش دەرخەری ئەوەیە کە مەیدانی خەبات و تێکۆشانی ئێمە لە دژی کۆماری ئیسالمییه .ئەو قوربانییانەی کە ئیمە دەیدەین لەو خه‌باته‌دا ،چ ئەوانەی زیندانین و ئێعدام دەکرێن ،ئەوانەی ل ه هەلومەرجێکی ناخۆشدا و ل ه سه‌نگه‌ری خه‌بات ل ه
ژماره٧٣٣ :
3 دژی ئه‌م ڕێژیمەد‌ا ماونه‌ته‌وه ،چ پیشمەرگە بێ و ،چ ئەندامی حیزب بی له نێوخۆ و ده‌ره‌وه‌ی واڵت ،چ ژینگەپاریز بێ و چاالکی مەدەنی؛ ئێم ه هەموومان له یەک کەشتی داین ،ئه‌ویش کەشتیی ڕزگارکردنی کورد لە کوردستانی ئیران و بە ئامانج گەیشتن و وه‌دیهێنانی مافه‌کانمانه. ئه‌من هیوادارم ئەو ڕووداوانە ئەهەمیەتی کار و تێکۆشانی ئەو خەڵکە کە لە نێوخۆی واڵتدا کار دەکه‌ن باش جێ بخا و ،هیوادارم ئیمە له‌و خه‌بات ه فره‌ڕه‌هه‌ند و هه‌مه‌الیه‌نه‌یه‌دا ئاڵقه‌ی پێوەندی و لێکحاڵیبوون لەگەڵ یەک ببینینەوە .چ ئه‌وانه‌ی به‌هه‌ر هۆیه‌ک ل ه واڵتانی ئورووپایی و ئه‌مریکا و ب ه گشتی ل ه ده‌ره‌وه‌ی واڵتدا ده‌ژین و باسی ئێران و داهاتووی ئێران و مافەکانی کورد ده‌که‌ن، چ ئه‌وانه‌ی لە نێوخۆی واڵتدا هه‌ر ئه‌م ئامانجانه‌یان هه‌یه ،چ ئه‌وانه‌ی له ڕیزی حیزب ه سیاسییه‌کاندا ل ه شێوەی پێشمەرگانه‌دا هه‌وڵی بۆ ده‌ده‌ن ،ئێمە دەبێ خاڵی هاوبەشی هه‌موو ئەوانە بدۆزینه‌وه و کاریان له‌سه‌ر بکه‌ین .جاروبار بۆخۆم زۆر لەوە ناڕەحەت بووم کە خەڵکانێک هەلومەرجی چاالکانی مەدەنی و ژینگەپارێز و هەڵسووڕاوانی فەرهەنگی و ئەدەبی لە نێوخۆی واڵتدا دەرک ناکەن ،جاری وایە ئەرکی زۆر گەورەیان بۆ دادەنێن ،یا جاری وایە دەرکی شەڕایتی ئەوان ناکەن و بەداخەوە ناو و ناتورەشیان لەسەر داناون .جا ئێمە ده‌بێ هەمووما یەکتر بەو جۆرەی کە هەین قبووڵ بکەین و ئەوەشمان لە بیر نەچێتەوە مەیدانی ئەسڵیی خەبات و تێکۆشانی کوردی ئێران دژی کۆماری ئیسالمییه و ،پرسی ئەسڵیی ئێم ه نەتەوەسازیی ه و جێخستنی خۆمانه .چونکی نازانین ئێران چیی لێ دێتەوە لە داهاتوودا و بۆ ئه‌وه‌ی لە سیناریۆ ناڕوونەکاندا نەدۆڕێین ،ده‌بێ هه‌موومان پێکه‌و ه له‌و مه‌یدانه‌دا ب ه یه‌که‌وه کار بکه‌ین. کاک خالید کە مەوزووعێکی وەکوو ئەوەی مەریوان ڕوو ده‌دا ،یەکڕیزی و یەکگرتوویی خەڵک ڕوون و به‌رچاوه ،بە پێچەوانەش پەرش و باڵویی حیزبەکانه که له‌چاو ده‌دا .خەڵک فێربووە شەقام بکاتە گۆڕەپانی داواکارییەکان و خۆ ئه‌گه‌ر لە هەر بەرپرسێکی حیزبیش بپرسین کەس خەباتی مەدەنی و جموجوڵی نێوخۆی واڵت ڕەت ناکاتەوە .ئەدی بۆ ئه‌م ه نەبووه‌تە ستراتێژیی حیزبەکانی کوردستان؟ بەشێک لە خەبات و تێکۆشانی ئێمە حیزبەکان لە ڕاستیدا بەرپەرچدانەوەی ه بەرانبەر بە کۆماری ئیسالمی ،یا کار له‌سه‌ر ڕووداوێک ه کە دێتە پێشێ. خۆ ئەگەر ئەو ستراتیژییەی تۆ باسی ده‌که‌ی ببێت ه بنه‌مای کاری هاوبه‌شی هه‌موومان و پێناسه‌ی بکه‌ین و بە دوایدا بڕۆین ،بۆ ئه‌و ه ئێمە دەبێ تەعریفێکی دیکە لە ئێران ،داهاتووی ئێران و پرسی کورد بکه‌ین .ئێمە حیزبەکان و ئه‌منیشی لەگەڵ بم وەک ئەندامی حیزبی دێموکراتی کوردستان ،ڕەنگە بە ئەندازەی پێویست شەهامەتی ئەوەمان نەبوو ه به دووی ئه‌وه‌دا بڕۆین .جاروبار ئه‌من هەست دەکەم هەموومان نیگەرانین لە پێناسەیەکی دیکەی ئێران و داهاتووی ئێران و خەباتی مەدەنی لە نێوخۆی واڵت و ئەوە ڕێگره له‌به‌رده‌م ئەوەی کە تۆ بەرچاوڕوونیت هه‌بێ و بە دوای ستراتیژییەکی کۆنکرێتدا بڕۆی و کاری له‌سه‌ر بکه‌ی. حیزبەکان ده‌بێ هەمووی یەکگرتوو بن و لەسەر ئەو یەکگرتووییە گرێبه‌ست و کۆنتراکتیان ل ه نێوان خۆیاندا هەبێ و دەبێ هەموو بەڕێوەی بەرن .مادام بەڕێوەیان برد ،ئه‌و ه ڕوحی ستراتیژی و ئەوەی کە الیەنی جۆراجۆر خۆی تیدا ببیننەوە ،بەهێز دەکا؛ بەاڵم ئەگەر ئەوە نەبوو هەر حیزبەی له‌هه‌ر چوارچێوه و مه‌یدانێکی کاری هاوبه‌شدا جارێ پێش هه‌موو شتێک له‌وه ده‌گه‌ڕێ بزانێ حیزبی خۆی چەندە ده‌توانێ دیار بێ و ،ئه‌گه‌ر ئه‌و ه نه‌بوو که‌مته‌رخه‌می ده‌کا ل ه شت ه هاوبه‌شه‌کاندا. بۆیە دەڵیم ڕەنگە ئەو گلەییە لە حیزبی خۆشمان هەبێ و لە حیزبەکانی دیکەش هەبێ تا ئەو ڕووح ه به‌هێز نەکەین ،لە ڕاستیدا نە ئەو ئادرەسە بەقووەتە دروست دەبێ و نە پرۆسەی میللەتسازی بە مانا سیاسییەکەی پێ دەگرێ. کاک خالید پێناسەی نوێ لە ئێران یانی چی؟ مه‌به‌ستت چییه که ده‌فه‌رمووی پێناسەیەکی دیکە لە خەباتی کورد؟ ئایا کورد لەو شێوە خەبات و سیاسەته‌ی ئێستایدا هەڵەی کردووە؟ له ڕواڵه‌تدا ئێم ه هه‌موو ئێران و نیزامی سیاسیی زاڵ به‌سه‌ر ئه‌و واڵته‌دا ده‌ناسین ،ئێرانێک بە هەشتا میلیۆن حه‌شیمه‌ت و جۆره‌ها ئایین و ئایینزا و پێکهاته‌ی ڕه‌نگاوڕه‌نگ و ،نیزامێکی سیاسی ک ه لە ناوچەکەدا بۆ ڕزگارکردنی خۆی بە داوای کێشە دروستکردن بۆ خەڵکی دیکەدا ده‌گه‌ڕێ و داهات و سامانی خەڵکی ئیران بۆ ئه‌و مه‌به‌ستانه خه‌رج ده‌کا و خەڵکی ئێران برسی ڕادەگرێ .لە تەنیشت ئەوەشدا جموجۆڵی مەدەنی و چاالکیی مەدەنی و خەباتی مەدەنی هه‌یه و تەنانەت جاری وایە ناڕەزایەتی لە دۆخی ئابووری دەبێتە دروشمی سیاسی بە دژی نیزام و ده‌یباتە ژێر پرسیاریش. به‌اڵم خوێندنەوە نوێیەکە ئه‌وه‌یه که ئه‌و نیزام ه
١٥ی خەرمانان ٦ _ ١٣٩٧ی سپتامرب ٢٠١٨ سیاسیی ه ٤٠ساڵە بەو سیاسەتانه‌ی هەر لە جێگای خۆیەتی .ئایا خوێندنەوەی ئێمە هەر ئەوە خوێندنەوەیەیە کە ٤٠ساڵ پێش ئێستا کردوومانە؟ ئایا پێویستیی به گۆڕان و پێداچوونه‌وه نییه؟ بۆیە دەڵیم خوێندنەوەی نوێ ،چونکی لە بۆچوون و لێکدانەوەی زۆربەی زۆری حیزبەکانی ئۆپۆزیسیونی ئێران ئەو خوێندنەوە نوێیەی نییە، چۆنکی هیچ شتێک لەوە خراپتر نییە حیزبێکی سیاسی ،سیاسەت لە ژیانی ڕۆژانەی خەڵک جودا بکاته‌وه .بەشێکی بۆچوونی ئۆپۆزیسیۆنی ئێرانی ئەو دروشمانە بووە کە ٤٠ساڵە لە دژی کۆماری ئیسالمی دەیدا .ل ه حاڵێکدا به‌شێک له‌وان ل ه زۆر ل ه واقعییه‌ته‌کانی کۆمه‌ڵگه‌ی خۆیان دوور بوون و لە تەواوی ئەو دەرفەتانەی کە هاتوونەت ه گۆڕێ ،نەیانتوانی پردێکی بەهێز لە نێوان خۆیان و کۆمەڵگەدا دروست بکه‌ن .بۆیەشه سەرەڕای ئەوەی لە شەش_حەوت مانگی ڕابردوودا ئەو هەمووە مانگرتن و خۆپیشاندانە دێتە گۆڕی و ئێستاش ڕێگەوشوێنی دیار نییە ،ئێستاش ئەو خەڵکە دەڵێن جمهووری ئیسالمی دەبێ بڕوا، بەاڵم نازانن بڵێن که کێ بێ لە جیگای دابنیشێ؟ جا ئه‌من بەشێکی خوێندنەوەی تازە لەوەدا دەبینم ک ه کۆمەڵگەی ئێران لە گۆڕانی به‌رده‌وام دایە، شعووری سیاسی دەچێتە سەرێ و واڵتێکی خوێندەوارە و ئەوەندەی لە ئێران دەرچووی زانکۆ هەیە و بێکارن ،لە هیچ جێگایەکی دنیا نییە ،بۆیە هیوادارم هەموو حیزبەکان هەست بەوە بکەین کە کۆمەڵگە لە حاڵی پێشکەوتن و گۆڕان دایە. لەوالش گوتاری بەشێک لەو حیزبانە ئێستاش زۆر کۆنە ،هەست دەکەم لەو کۆمەڵگەیە دوورن ئەوەیە دەڵێم ،دەبێ خوێندنەوەیەکی نوێ بکرێ. لە مانگی بەفرانباری ساڵی ٩٦وە ڕۆژ نییە لە ئێران خۆپیشاندان و مانگرتن نەبێ، بەاڵم وەک دەبینین شیوەی ناڕەزایەتییەکان لە کوردستان جیاوازتر و سیاسییانەترە. ئەوە لە چییەوە سەرچاوە دەگرێ؟ ئه‌وه‌ی ک ه کوردستان وه‌ک بەشەکانی دیکەی ئێران نییه ،ئەوە هۆکارێکی تایبەتی و پاشخانی خەباتێکی دەیان ساڵەی لە پشتە .ئەوەی کە سه‌ره‌ڕای هه‌موو ئە م زوڵم و زۆری و بەئه‌منییه‌تیکردنی کوردستان، بەاڵم که‌م و زۆر له چه‌ند ساڵی ڕابردوودا خه‌ڵکی کوردستان بە بیانووی جۆراوجۆر ڕژاونه‌ته سه‌ر شه‌قام و به جۆرێک قەیرانیان بۆ دەسەاڵت ساز کردوە و نیشانیان داوه که ئێمه وا ب ه ئاسانی له کۆماری ئیسالمی قبووڵ ناکه‌ین؛ ئه‌وه‌یان ده‌گه‌ڕێته‌وه سه‌ر فاکته‌ری خەباتی نەتەوایەتی و تایبه‌تمەندیی پرسی کورد لە ئێران .ئه‌گه‌ر ئێم ه هەموومان و حیزبەکان بمانەوێ میلله‌تسازییه‌کی ده‌قیق لەسەر ئەو بزاوتە بکەین و له‌وه دا هه‌موو یه‌کگرتوو بین ،ئەوە باشترین سه‌رمایه‌ی ئێمه‌ی ه بۆ داهاتوومان ل ه هه‌موو حاڵه‌ته‌کاندا .لەبەر ئەوەی سه‌رمایه‌یه‌کمان هه‌یه میلله‌ت پێی داوین، ته‌بیعه‌تی کوردستان و سروشتی نیشتمانەکەمان پێی داوین ،کوردایه‌تی پێی داوین ،پێشمه‌رگایه‌تی پێی داوین که ڕیشه‌که‌ی ده‌چێته‌و ه کۆماری کوردستان و ڕه‌ئیس جه‌مهووری کوردان پێشه‌وا قازی محه‌ممه‌د .ئێم ه له‌و سه‌رمای ه گه‌وره‌ی ه نه‌مانتوانیوە باش کەڵک وەربگرین. بۆ نەمانتوانیوە؟ هه‌ر لەبەر کێشه‌ی حیزبی و ملمالنێ و نه‌بوونی ستراتێژی لە هاوکێش ە ناڕوونەکاندا .به‌اڵم دیسان ئێم ه ده‌کرێ ئاشته‌واییه‌ک بکه‌ین لەنێوان حیزبه‌کان و کۆمه‌ڵگه‌ی کوردستاندا .کە دەڵێم ئاشته‌وایی بە و مانایە نییە کە بڵێم کێش ه له گۆڕێدا هه‌یه، به‌اڵم حه‌ق وایه ئێمه‌ش ئاوڕێکی دی بده‌ینه‌و ه لەوەی کە ل ه کوردستانی ئێران و له ڕوژهه‌اڵتی کوردستاندا ده‌گوزه‌رێ .خه‌ڵک دێنه مه‌یدان بەاڵم به‌شێک ل ه ئێمه به جیدیمان نه‌گرتووە ،به‌شێک ل ه حیزبه‌کان گیریان کردووە له هێندێک حەماسه‌ت و نۆستالژی و ڕابردووی حیزبی و خه‌بات و فیداکاریی خۆیان کە دەبێ لەوانە تێپەڕین و بە کار لەسەر ئەم که‌مایسییانە بکەین کە لە پروسه‌ی میلله‌تسازیی خۆماندا هەستیان پێ دەکەین. الیەنە سیاسییەکان نەیانتوانیوە ئەو پێناسە نوێیە بکەن کە ئێوە مەبەستتانە؟ یا نایانهەوێ؟ ب ه بڕوای من هه‌ردووکیان .سیاسه‌ت هه‌موی هه‌وڵ ه بۆ ده‌سه‌اڵت و هه‌ر حیزبێک ک ه دروست ده‌بێ هه‌وڵ ده‌دا بۆخۆی ده‌سه‌اڵتی هه‌بێ ل ه کۆمه‌لگەدا و ،ته‌نانه‌ت ل ه حیزبیشدا ئه‌وانه‌ی دێن بۆ حیزباته‌تی به‌شی زۆری هه‌وڵ ده‌ده‌ن ده‌سه‌اڵتیان هه‌بێ .ئه‌وه یاسا و قانوونی گەمەی سیاسه‌ت ه ێ ناکرێ .به بڕوای من بۆچوونێک و حاشای ل هه‌یه له نێو حیزبه‌کاندا به‌تایبه‌ت ل ه نێو هێندێک لە خەڵکانی دانیشتووی ئورووپا و دنیای دەرەوە، هه‌ست ده‌که‌م نیگه‌رانن له‌وه‌ی که ئه‌گه‌ر‌چاالکی و جمۆجوڵی مه‌ده‌نی ،خه‌باتی مه‌ده‌نی و تێکۆشان ل ه نێو خۆی واڵت خۆ ڕێک بخا و خۆی وەگەڕ بخا، کەسایەتیی جۆراوجۆر له کوردستانی ئێران دژی
کۆماری ئیسالمی له‌وێ دروست ببن .هێندێک له‌وان ه نیگه‌رانن ک ه جێگای بگرنەوە و ئه‌وه‌ش تایبه‌ت ب ه ئێمه‌ی کوردی کوردستانی ئێران نه‌بووه ،ل ه زۆربه‌ی ئەو جوواڵنه‌وانه‌ی که شه‌ڕی چه‌کدارییان تێدا بوو ه ئه‌و کێشەیە هه‌بووە .بۆ نموون ه ل ه قه‌زییه‌ی فه‌له‌ستیندا. ئەوان هه‌شت ،نۆ ،د ه حیزبی به‌رباڵویان هه‌بوو و کاتێک لە نێو خۆیاندا کێشە و ملمالنێیان هەبوو ،لەو کاتەدا ل ه ئیسڕاییل ،ل ه ناوچە فەلەستینییه‌کاندا «ئینتیفازه» وەڕێ خرا و ،ئەوە منداڵه‌کان و خه‌ڵک بوون ل ه شه‌قامه‌کاندا به‌ردیان به تانکه‌کانی ئیسڕاییل داده‌دا. ئینتفاز ه وای کرد و بوو ب ه مه‌سئه‌له‌یه‌ک کە ته‌نانه‌ت له بواری نێوده‌وڵه‌تیشدا ورده ورده هاتە نێو هاوکێشەکە بۆ ئه‌وه ی ببێ ب ه پارتنه‌رێک ل ه چاره‌سه‌ری کێشه‌ی فه‌له‌ستین و ئیسڕاییلدا .ئەوە ل ه جوواڵنه‌وه‌کانی چه‌کداری ئه‌مریکای التینشدا بووه، ل ه نێو ئێمه‌ی کوردیشدا بوو ه له نێو تامیله‌کانیشدا و ل ه ئه‌فریقاشدا بووه .بۆی ه زور جار کاتێک جموجوڵ و جوواڵنه‌وه‌یەک و خه‌بات و تێکۆشانێک له نێوخۆی واڵت به‌شێوه‌یەکی دیک ه ده‌یهه‌وێ سه‌رهه‌ڵ بدا و که‌سایه‌تی و شه‌خسیه‌ت بۆ خۆی په‌یدا بکا ،هیچ سه‌یر نیی ه الیه‌نێک یا حیزبێک هەست بکا ئیدی ورده‌ورده‌ئه‌و ل ه بیر ده‌چێته‌وە و واڵمده‌ر نه‌بووه و ئه‌و ه جیگای ده‌گیرێته‌وه .ئەمن پێم وای ه ئه‌و ئێحساس ه هه‌ی ه و من بو خۆم هه‌ستم پێ کردوه .ب ه تایبه‌ت ل ه دنیای مه‌جازیدا خه‌ڵکم بینیوه ل ه ئورووپا و ئه‌مریکا دانیشتوه‌وە و قسه‌ی زۆر خه‌راپ به چاالکانی مه‌ده‌نی له‌نێو خۆی واڵت ده‌ڵێ که من ده‌زانم ئه‌و خەڵکە لە نێوخۆ چ ده‌کێشن بۆ ئه‌وه‌ی ده‌نگی کورد به‌رز بکه‌نه‌وه ،کۆماری ئیسالمی ب ه چالش بکێشن و له النیکەمی دەرفەتەکان که‌ڵک وه‌ر بگرن. کاک خالید کورد کەمی خەبات نەکردووە لە ئێراندا .سەرۆککۆماری ئێعدام کراوە ،لە شێوەی ئێستادا پتر لە حەوت دەیەیە خەبات دەکا .بەشداریی شۆڕشی 57ی کردووە ،دوایە بە هەزاران شەهیدی داوە ،لە سەنگەری خەباتدا هەر ماوە .ئەدی بۆ لە ڕوانگەی نێونەتەوەییەوە نەخراوەتە نێو معادالتەوە؟ یهکهم؛ ئێمه ده‌بێ لە معادالتی نێوده‌وڵه‌تیدا پێش هەموو شتێک باش لە ئەساسی پێوەندییە نێوده‌وڵه‌تییەکان تێ بگه‌یین .پێوەندیی نێوان دەوڵەتان و الیەنە نێودەوڵەتییەکان له‌سه‌ر عاتیفە و خه‌یاڵ دانه‌مه‌زراوه ،بەڵکو و له‌سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندییە پێناسە دەکرێ .هه‌م واشینگتۆن و هه‌م چین و هه‌م ڕووسی ه و هه‌م ئورووپا کێشه‌یان له‌گه‌ڵ ئێران هەیە و هەرکامەشیان به‌دوای به‌رژه‌وه‌ندیی خۆیاندا ده‌گه‌ڕێن .ئەوان به‌دوای به‌رژه‌وه‌ندیی ئێمه‌دا ناگه‌ڕێن، به‌اڵم ئێم ه به خوێندنه‌وه‌یه‌کی ده‌قیق له‌وه‌دا ده‌توانینن ببین به پارتنێر .ده‌توانین پێیان بڵێین معادلەیەک هه‌ی ه له ئێراندا و ئه‌گه‌ر ئێوە دەتانه‌وێ پرسێک ببەنە پێشێ، نابێ کورد نادید ه بگرن .بەاڵم بۆ ئه‌وه‌ی ببین بە و فاکتورە کورد و حیزبه‌کانی کورد دەبێ یه‌کگرتوو بین. دوویە‌م ،ئه‌وه‌ی لە نێوخۆی واڵت ئه‌و جموجوڵ ه مه‌ده‌نییه هه‌ی ه دەبێ کەلک لەویش وەربگرین و بڵێین ئێمه‌ی کورد هه‌م ل ه نێوخۆی واڵت هه‌ین و حزوورمان هه‌یه و هه‌میش له ده‌ره‌وه هه‌ین .جا ته‌بیعه‌ته‌ن ئه‌گه‌ر ئاوا بۆ مه‌سئه‌له‌که بچین ئێم ه دێینە نێو گه‌مه‌که .بەاڵم جیاواز له‌وه لە ئێستاشدا که ئێران بەرەوڕووی قەیرانێکی قووڵی ئابووری و ناوچه‌یی و ئه‌منیه‌تی بووەتەوە له‌گه‌ڵ ئه‌مریکا و له‌گه‌ڵ دنیای ده‌ره‌وه ،پرسی کورد له ئێران وه‌ک شتێکی جیاواز ل ه تەواوەتیی ئێراندا نابیندرێ .ئەوان ئێران وه‌ک یەکەیەکی سیاسی چاو لێ ده‌که‌ن ک ه هه‌موو ئە و جۆراوجۆرییانەی تێدای ە و مادام وه‌ک واحیدێکی سیاسیی چاو لێ ده‌که‌ن ،هه‌وڵی ئێمه‌ش ده‌بێ ئه‌و ه بێ لەگەڵ ئوپوزسیۆنی ئێرانی په‌یوه‌ندیمان خۆش بێ و قه‌ناعه‌تیان پێ بێنین تا له‌سه‌ر ئه‌ساسی ته‌وافوق بیر لە ئێرانی داهاتوو بکەینەوە .بۆخوشمان وه‌ک کورد دەبێ له شوێنه‌کان دیار بین و بڵێین ک ه ئه‌گه‌ر ئێو ه هه‌ر به‌رنامه‌یه‌کتان بۆ داهاتووی ئێمە و ئێران هه‌بێ ،ناتوانن ئێمەی کورد نادید ه بگرن .ڕاستە ئێران ئێستا لە ڕۆژەڤ دایە ،به‌اڵم دیسان ده‌ڵێم ئوپۆزیسیون بوون هونه‌ر نییە ،بەڵکوو بوون ب ه ئاڵتێرناتیڤ هونه‌ره .ڕه‌نگ ه کێشه‌ی ئێران و دنیای ده‌ره‌و ه و ،خه‌بات و تێکۆشانی خه‌ڵک له نێۆخوی واڵت ماوەیەکی زۆری دیکەش بخایەنێ ،به‌اڵم مادام ئه‌دره‌سێک نه‌بێ و که‌سێک نه‌بێ جێگه‌ی بگرێته‌وه، ئه‌و بشێوی و به‌رباڵویی ه هەر درێژەی دەبێ. به‌هه‌ر حاڵ لە ئێستادا زه‌مینه‌ی زۆر هه‌یه بۆ ئێمه‌ی کورد لە نێوخۆ و دەرەوەی واڵت ک ه هه‌مومان بتوانین پرسی خۆمان بێنین ه گوڕێ و ببین ب ه فاکتەرێک بۆ ئه‌وه‌ی لە ئەگەری سێناریۆ ناڕونوه‌کانی داهاتوی ئێران کە ده‌ڕوخێ یا ناڕوخێ ،ده‌گوڕێ یا ناگوڕێ ،ده‌شێوێ یا ناشێوێ ،ئێمه‌ی کوردی ئێران براوه بین و زه‌ره‌ر نەکەین. کاک خالید سپاس بۆ کات تەرخان کردنت بۆ ئەم وتووێژە سپاس بۆ جەنابیشت ***
مەرگی ژینگەپارێزەکانی مەریوان تاوانێکی دیکە بە تەوێڵی کۆماری ئیسالمییەوە
ئاگرکەوتنەوە لە دارستانەکانی کوردستان و «ئاگربەردان» لە دارستانەکان سااڵنێکە بووەتە بەاڵیەکی گەورە بۆ سروشتی کوردستان .جیا لەو زیانەی هەموو جارێ لە سۆنگەی ئاگرکەوتنەوە لە دارستانەکانی کوردستان ڕا بەر ژینگە و سروشتی کوردستان دەکەوێ ،ئەمجارەیان ئاگرکەوتنەوە لە دارستانەکانی مەریوان گیانی چوار ڕۆڵەی نیشتماندۆست و دەروەستی کوردستانیشی ستاند. ئەو ئاگرەی بووە هۆی مەرگی جەرگبڕ و ناخهەژێنی چوار ڕۆڵەی جوانەمەرگ و ژین و ژینگەخۆشەویستی کوردستان، ئاگری قین و بوغزێکە چوار دەیەیە بەر بووەتە گیانی سروشت و ڕووحلەبەری کوردستان و دەستی تاوانێکی لە پشتە ،کە بەردەوام ڕۆڵەکانی کورد دەکاتە قوربانی .ڕوون و ئاشکرایە کە هەر لە درێژەی فەرمان و فیتوای جیهاد لە دژی کورد ،چوار دەیەشە سروشت و ژینگەی کوردستانیش بووەتە بەشێک لە بەرنامە و سیاسەتی دوژمنکارانەی ڕێژیمی کۆماری ئیسالمیی ئێران .نموونەکانیشی دیار و ئاشکران :کانزا و بەردەکانەکانی بەتااڵن دەبرێ ،ئاسەوار و شوێنەوارە مێژووییەکانی دەشێوێندرێ ،لەوەڕگە و دارستانەکانی دەدرێتە بەر تیغی ئاگر و ڕێرەوی ئاوەکانی دەگۆڕدرێ و لەرێگەی کاناڵ و بۆرییە زەبەالحەکانەوە بۆ پارێزگاکانی دەرەوەی کوردستانی دەکێشرێن .لەو نێوەدا کەم نین ئەو کەسانەی بە هەست بە بەرپرسایەتی و ئەرکوەخۆگرییەوە خەمی نیشتمان بووەتە خەون و خەمی شەو و ڕۆژییان .هەر ئەوەش بووەتە هۆی دروستبوونی کۆمەڵێک ڕێکخراو و کۆڕوکۆمەڵی ژینگەپارێزی لە زۆربەی ناوچەکانی کوردستان کە هەم ئەرکی وشیارکردنەوەی گشتییان گرتووەتە ئەستۆ و ،هەم لە بێخەمیی کاربەدستان و دامودەزگا حکومەتی و دەوڵەتییەکاندا بەکردەوە هاتوونەتە مەیدان و ،بە کوژاندنەوەی سووتمانەکان لە دارستانەکان و نەمان چاندنەکان ،هەوڵی هەتوانی ئەم برینانە دەدەن کە لە جەستەی نیشتمانەکەمان دەدرێن. ئەو ڕێکخراوانە و ئەندامەکانیان زۆر جار کەوتوونەتە بەر غەزەبی ناوەندە ئەمنیەتییەکان و ،بۆ زۆر لەوان پەروەندەسازی کراوە؛ بەاڵم ئەو بەرەنگاری و دوژمنکارییە کۆڵی پێ نەداون ،هەنگاوی پێ شل نەکردوون و شەهیدبوونی شەریف باجوەر ،ئومید حوسێن‌زادە، ڕەحمەت حەکیمی‌نیا و محەممەد پەژووهی بەڵگەن بۆ نیشتماندۆستی ،خۆنەویستی و ئیرادەی پێشمەرگەئاسایان. ب ه دڵنیاییه‌وه خه‌ڵکی کوردستان به‌گشتی ،هاوشان له‌گه‌ڵ خه‌ڵکی تازیه‌باری مه‌ریوان خه‌می گیان له‌ده‌ستدانی ئه‌و چوار الو ه خه‌مخۆر و نیشتماندۆست ه ب ه خه‌می خۆیان ده‌زانن و ،وەک چۆن ل ه سه‌رپێڵ‌زه‌هاوی لێقه‌وماوه و تا بۆکان ،ته‌رمی «ئه‌بووبه‌که‌ر مه‌عرووفی»یان ک ه ل ه ڕێگای گه‌یاندنی نان و یارمەتی بۆ خه‌ڵکی بوومه‌له‌رزه‌لێدراودا گیانی له‌ده‌ست دا ،ل ه ئامێز گرت و دوایە شانازی و نازناوی شه‌هیدیان پێ به‌خشی ،هه‌ر به‌و چه‌شنه‌ش فیداکارانی ڕێگای ئاوه‌دان و سەوزهێشتنه‌وه‌ی کوردستانیش لەبیر ناکه‌ن. حیزبی دێموکراتی کوردستان وەک چۆن هه‌میشه پشتیوانیی له هه‌وڵ و ئیبتکاره مه‌ده‌نییه‌كانی نیشتمانپه‌روه‌رانی کورد له نێوخۆی واڵت لە هەموو بوارەکانی خەباتی مەدەنی و یەک لەوان ژینگەپارێزی کردوه و ته‌نانه‌ت خۆی بە هانده‌ریان دەزانێ ،سەبارەت بەو ڕووداوە دڵتەزێنەش هاوخەمیی خۆی لەگەڵ بنەماڵەی قوربانییانی ڕووداوەکە ،خه‌ڵکی مه‌ریوان و کوردستان ده‌رده‌بڕێ و خۆی بە هاوبەش و شەریکەخەمیان دەزانێ .لە هەمان کاتدا جارێکی دیکەش سیاسەتی تاوان و دوژمنکارانەی کۆماری ئیسالمی دەرحەق بە کۆمەاڵنی خەڵکی کورد و سروشت و ژینگەی کوردستان مەحکووم دەکا. حیزبی دێموکراتی کوردستان دەفتەری سیاسی 4ی خه‌رمانانی 1397ی هه‌تاوی *** ڕۆژی شەممە 3ی خەرمانان لە ئاکامی تۆپبارانی سەر لەنوێ سپای پاسداران ئاگرێکی بەرباڵو لە جەنگەڵ و دارستانەکانی ناوچەی مەریوان به‌ردرا و ،وەک هەمیشە تەنیا ژینگەپارێزانی نیشتماندۆست بوون ک ه فریای سروشتی واڵت کەوتن .به‌اڵم بەداخەوە چوار لەوان بەناوەکانی شەریف باجوەر ،ئومید حسێنزادە (کۆنه‌پۆشی) ،ڕەحمەت حەکیمی نیا و محەممەد پەژووهی ،گیانیان لەدەست دا و ،هەرئەوەش خەڵکی کوردستان ،بە تایبەتی خەڵکی شاری مەریوانی تاساند. دوابەدوای باڵوبوونەوەی ئەو هەواڵە دڵتەزێنە کە تەنانەت دەنگۆی ئەوە هەیە بە شێوەی گوماناویی گیانیان لەدەست داوە ،خەڵکی مەریوان بە بەڕێوەبردنی ڕێپێوانێکی بەربەرین و هه‌روه‌ها ل ه کاتی ناشتنی ئه‌م چوارشه‌هیده‌ی نیشتماندا ،هاوکات کە یادی ئەو چوار ژینگە پارێزەیان بەرز نرخاند ،لە دروشمەکانی خۆیاندا ناوەندە ئەمنیەتییەکان و سپای پاسدارانیان بە هۆی تۆپباران و خەسارگەیاندن بە ژینگە و سروشتی کوردستان ،مەحکووم کرد.
ژماره ٧٣٣
4
١٥ی خەرمانان ٦ _ ١٣٩٧ی سپتامرب ٢٠١٨
مه‌ریوان
عەمەلیاتی نێوان شنۆ و نەغەدەی پارێزەرانی ڕۆژهەاڵتی کوردستان
شعووری نه‌ته‌وه‌یی و پارادیگمای خه‌باتی مه‌ده‌نی سمایل شەڕەفی
ڕۆژی شەممە10 ،ی خەرمانان تیمێک لە هێزەکانی پارێزەرانی ڕۆژهەاڵت بە تۆڵەی تێرۆری شەهید قادر قادری ،کادری بەوەجی حیزبی دێموکراتی کوردستان کە بە دەستی پیالن شەهید کرا ،لە عەمەلیاتێکی ورد و کاربۆکراودا هەڵمەتیان بردە سەر ئوتومبیلێکی هێزەکانی ڕێژیم لە سەر جادەی شنۆ ــ نەغەدە. لەو عەمەلیاتەدا کە لە نێوان گوندەکانی خانلەر و قەزەناوی کرا ،مینی پاسێکی هەڵگری هێزەکانی حیفازەتی ئیدارەی ئیتالعات کرایە ئامانج .لەو هەڵمەتەدا ژمارەیەک لە هێزە ئیتالعاتییەکانی ڕێژیم کە هەموویان خەڵکی نەغەدە بوون و شوێنی کارەکەیان شاری شنۆ بووە ،کوژراون و بریندار بوون. له‌و عه‌مه‌لیاته‌دا حەوت کەس لە هێزەکانی ئیدارەی ئیتالعات بریندار بوون کە برینی چوار کەسیان قورسە و یەک لەوان کە سەرهەنگی سپای پاسداران و خەڵکی "حەسەنلوو"یە لە نەخۆشخانەی "عارفیان"ی ورمێ لەژێر چاودێریی وردی پزیشكی دایە و ،سێ کەسی دیکەشیان لە نەخۆشخانەی نەغەدە خەوێندراون و ئەوانەش کە برینەکانیان سووک بووە ،نێردراونەتەوە ماڵێ .هەروەها هێزەکانی ڕێژیم کوژراویان هەیە ،بەاڵم تا ئێستا ئامادەنەبوون وردەکاریی زیانەکانی خۆیان لەو لێکدانەدا ئاشكرا بکەن. ناوەندە نیزامی و ئەمنیەتییەکانی ڕێژیم دوای ئەم ڕووداوە هێلێ کۆپتێر و فڕۆکەی بێ فڕۆکەوانیان لە ئاسمانی ناوچەکەدا وەحەوا خستووە و هێزی چەکداری زۆریشیان بە ناوچەدا باڵو کردووەتەوە ،بەاڵم هەڵمەتبەرانی تۆڵەستێنی شەهید قادر قادری و پاڕێزەری نیشتمان بێ ئەوەی کەمترین زیانیان بەرکەوتبێ ،شوێنی عەمەلیاتەکەیان جێ هێشتووە.
بەشداریی هەیئەتی حیزب لە کۆبوونەوەی شاندی نوێنەرایەتیی پارلەمانی هەرێمی کوردستان لە سوید
ڕۆژی شەممە10،ی خه‌رمانان لە سەر بانگهێشتی فەرمی هەیئەتیکی پارلەمانی هەرێمی کوردستان ،هەیئەتێکی حیزبی دیموکراتی کوردستان بە سەرپەرستیی ڕەحیم محەممەدزادە، ئەندامی ڕێبەریی حیزب ،لە هۆڵی پارلەمانی هەرێمی ئۆرێبرۆ لە کۆبوونەوەیەکدا به‌شداریی کرد کە بۆ نوێنەرایەتیی حیزب و ڕێکخراوە کوردستانییەکانی جێگیر لە سوید پێک هاتبوو. لەو کۆبوونەوەیەدا هه‌یئه‌تی پارلەمانتارانی پارلەمانی کوردستان ک ه له چوار نوێنه‌ری فراکسیۆنەکانی پارلەمان پێک هاتبوو ،لەگەڵ نوێنەرانی حیزبە کوردستانییەکان دیدار و وتووێژیان کرد و لە سەر داوای ئەو بەڕێزانە ،سەعید بەگزادە ،ئەندامی ڕێبەری حیزب لە ڕاستای باسەکانی هەیئەتی پارلەمانی کوردستاندا چەند وتەیەکی پێشکەش کرد. هەیئەتی حیزبمان لە نیزیکەوە لەگەڵ ئەو هەیئەته‌ی پارلەمانی هەرێمی کوردستان و عومەر عینایەت، لێپرسراوی ئەو هەیئەتە دیدار و چاوپێکەوتنیان کرد.
سمیناری «ڕۆژهەاڵتی کوردستان و تێرۆریزمی دەوڵەتی» لە سوید
ڕۆژی شەممە3 ،ی خه‌رمانان بە دەستپێشخەریی کومیتەی سویدی حیزبی دێموکراتی کوردستان و هاوکاریی ڕێکخراوی ئا بی ئێف و گرووپی سوسیال دێموکراتە کوردەکان ،لە شاری یۆتێبۆری واڵتی سوید ،سمینارێکی سیاسی تایبەت بە تێرۆری دەوڵەتی ڕێژیمی کۆماری ئیسالمی بەڕیوەچوو. له‌و سمیناره‌دا حەسەن حاتەمی ،ئەندامی ڕیبەری حیزبی دێموکراتی کوردستان باسێکی پێشکێش کرد لە ژێر ناوی «لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان بۆچی دەسەاڵتی نوێ هێرشی بۆ کوردستان کرد و بۆ رێگای هێرش و تێڕۆڕی هەڵبژارد؟»له به‌شێکی دیکه‌ی سمیناره‌که‌دا بابا عەلی مێهرپەروە ،ئه‌ندامی پێشووی ده‌فته‌ری سیاسیی حیزبی دێموکرات چەند وتەیەکی پێشکێش کرد لە پەیوەندی لەگەڵ سیاسەتی تێرۆری ڕێژیمی ئیسالمی و؛ بەگژدا چوونەوەی ئەو سیاسەتە نگریسەی ڕێژیم بە یەکگرتوویی و یەکڕیزی حیزب و ڕێکخراوەکانی کوردستان و گەلی کوردی بە زەرووری و پێویست زانی. بەشێ کۆتایی سمینارەکە تەرخان کرا بۆ پرسیار و تێبینی بەشداران ،کە لەو بەشەشدا بەڕێز ئه‌سعه دروودی ،ب ه نوێنه‌رایه‌تیی كۆمەڵه‌ى زه‌حمەتكيشان ،حەسەن حاتەمی ،ب ه نوێنه‌رایه‌تیی حیزبی دیموکراتی کوردستان ،فه‌رشاد مستۆفى لە كۆمەڵەى شۆڕشگێڕى زه‌حمه‌تكێشانی کوردستانی ئێران و سيروس لە حدكا ،وه‌اڵمی پرسیارەکانیان دایەوە.
دەرکەوتەکانی ڕووداوە پڕخەسارەکەی سووتمانی دارستانەکانی شاری مەریوان کە تیایدا چوار چاالکی ژینگەپارێز بوونە قوربانی و گیانیان لە دەست دا، کۆمەڵێک پەیامی سیاسی و کۆمەاڵیەتی لێ‌کەوتەوە کە جێی خۆیەتی هەڵوێستەیان لە سەر بکرێ. خۆپێشاندان و رێوڕەسمەکانی خەڵک لە شاری مەریوان لە سۆنگەی ئەم ڕووداوەوە کە هەڵوێست و هاوخەمیی زۆربەی خەڵکی کوردستانی لێ کەوتەوە ،جیا لەوەیکە بۆ جارێکی دیکە ئەم شارەی وەک پێشەنگ لە جموجۆڵی مەدەنی و یەکگرتووی‌دا دەرخست ،سەلمێنەری کۆمەڵێک گۆڕانگاریی جدی ،قوڵ و بنەڕەتی لە سەر ئاستی کۆمەڵگای کوردستان بوو. خۆدوورخستنەوە لە کەمتەرخەمی زاڵبوونی جۆرێک لە فەزای بێتەفاوەتی و بێهەڵوێستیی خەڵک لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان بۆ ماوەیەکی زەمەنیی تایبەت کە کۆمەڵێک هۆکاری دوژمنکارانەی دەسەاڵتی سیاسی لە تاران و هێندێک هۆکاری پالنمەندی خۆماڵی! ڕۆڵی سەرەکییان تێدا دەگێڕا ،جۆرێک لە لەپەراوێزکەوتنی بەسەر کۆمەڵگه‌دا سەپاندبوو .سەرهەڵدانی جموجۆڵی مەدەنی لە بوارەکانی ئەدەبی ،فەرهەنگی، ژینگەپارێزی و ...کە بەخۆشییەوە توانیویەتی تا ئێستا چەند قۆناغێک بە سەرکەوتوویی ببڕێ ،لە ماوەی زیاتر لە پازدە ساڵی ڕابردوودا ،توانی تا ڕادەیەکی بەرچاو لە درێژەی کار و تێکۆشانی خۆیدا کۆمەڵگای کوردستان لە کەمتەرخەمی بەرامبەر بە ڕووداوەکان ،سیاسەت و پیالنەکانی رێژیم دەربهێنێ. هەرچەند جموجۆڵی مەدەنی لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان کە ئێستا دەکرێ بە حەق پێناسەی بزاوتێکی سەربەخۆی پێ ببه‌خشین ،بە چەند قۆناغێکی جیاجیادا ت ێ پەڕیوە ،بەاڵم بە خۆشییەوە توانیویەتی بە گرتنەپێشی ڕێچکەیەکی دروست لە چوارچێوە نەتەوەیی و نیشتمانییەکەدا جێی خۆی لە نێو کۆمەڵگه‌دا بکاتەوە .بە مانایەکی دی کۆمەڵگه‌ی مەدەنی توانیویەتی متمانەی کۆمەڵگ ه بە گشتی وەدەست بهێنێ کە ئەمە گەورەترین دەسکەوتە بۆ ئەم بزاڤە. ئەگەر هەر ئەم ڕووداوە پڕخەسارەی شاری مەریوان بە نموونە بگرین ،دەبینین کە بە خۆشییەوە تا چ ڕادەیەکی بەرز ،کولتووری ژینگەپارێزی وەک بوارێک لە بزووتنەوەی مەدەنی بۆ خەڵک بۆتە بەها و لە چ ئاستێکی بەرزدا کۆمەڵگ ه متمانەی بە چاالکانی ئەم بوارە هەیە و بە چاوی رێزەوە لێیان دەڕوانێ .ئەوەی ئەو کەسایەتییە تایبەتییەی بە شەریف باجوەرد و هاورێیانی لە نێو کۆمەڵگه‌دا بەخشی ،شتێک نەبوو جیا لەو ڕێچکە نیشتماندۆستییەی کە ئەوان لە ڕێگای هه‌ڵسووڕان لە بواری پاراستنی ژینگەی نیشتماندا گرتبویانە بەر .کۆمەڵگه‌ی کوردستان تەنیا بە هۆکاری ژینگەپارێزیی ئەوان و چاالکبوونیان لە پرسێکی نیشتمانیدا کە بە حەق پێشمەرگەئاسا و قارەمانانە لەپێناویشیدا گیانیان بەخت کرد، بەم شێوەیە لە ئاستی گشتیدا دژکردەوەیان بە مەرگی ئەم ئازیزانە نیشان دا و پێیان گوتن: «نامرن ئەوانەی لە دڵی میللەتدا دەژین». گەڕانەوە بۆ ڕۆژهەاڵتی کوردستان بەسەرنجدان بە ڕووداوە سیاسییەکانی یەک ساڵی ڕابردووی ئێران و ناڕەزایەتییەکان خەڵکی زۆر لە شارەکانی ئێران ،کە کوردستان بەنیسبەت شوێنەکانی دیکەی ئێرانەوە بە کۆمەڵێک هۆکاری سیاسی ،رەفتارێکی جیاوازیان لە خۆ نیشان دا، هەڵوێست و ڕەفتاری خەڵکی کوردستان لە ئاست چەشنی ڕووداوەکەی ئەم دواییانەی مەریوان و مانگرتنەکەی شاری بانە ،بە ئاشکرا دەری دەخا کە خەڵکی ڕۆژهەاڵت زیاتر لە هەمیشە دەیهەوێ بگەڕێتەوە بۆ خۆی .بە مانایەکی دیکە کۆمەڵگه‌ی کوردستان دەیهەوێ ڕاشکاوانەتر و ڕوونتر لە جاران ئەم پەیامە بگەیەنێ کە خاوەنی کێشە و ئارێشەی نیشتمانیی تایبەت بە خۆیەتی .ئەم جۆرە لە بیچمگرتنی ڕەفتاری خەڵکی کوردستان ئەگەر لە الیەک پێوەندی ڕاستەوخۆی بە بەرزبوونەوەی ئاستی شعووری نەتەوەیی کۆمەڵگه‌ی ڕۆژهەاڵتی کوردستانەوە هەیە ،لە الیەکی دیکەوە ڕاست دژکردەوەیەکی لۆژیکییە بەرامبەر بە کەمتەرخەمی و ناواڵمدەربوونی نیزامی سیاسیی تاران بە نیسبەت کوردستان و پرسە ڕیشەییەکەی. وێدەچێ چیدیکە ڕووداوەکانی ئێران لە ئاستی سەرانسەریدا بە هۆکاری نەبوونی ڕێبەرییەکی دیار
کە بتوانێ وێنایەک لە نێوەرۆک و جۆری سیستەمی سیاسیی داهاتووی ئەم واڵتە بدا بە دەستەوە و، هەروەها غاییبوونی پێناسەیەک بۆ شوین و پێگەی پێکهاتە نەتەوەییەکانی ئەم واڵتە لە بەرێوەبەریی واڵت و یەک لەوان کورد ،سەرنجی کۆمەڵگه‌ی کوردستان بۆ الی خۆیان ڕانەکێشن .زاڵبوونی ئەم هەستە لە کۆمەڵگه‌یەکی پڕ لە وزە و پتانسێلی جۆراوجۆری بەرهەڵستکاری و گۆڕانخوازانەی وەک کوردستاندا خەڵکەکەی ناچار دەکا بە گەڕانەوە بۆ پرسەکانی خۆی ،ک ه وەک نەتەوەیەکی ماف زەوتکراو کار لە سەر بەرجەستەکردنەوەی ڕووداوەکانی خۆی و ئه‌کتیڤیتیسته‌کانی بکاتەوە.
هەستکردن بە زەروورەتی یەکڕیزی و یەکگرتوویی هەر لە سۆنگەی ئەم گۆڕانە کۆمەاڵیەتییەوە کۆمەڵگ ه بە پشتبەستن بە چاالکانی خۆی و تێکۆشەرانی ،زیاتر لە هەمیشە یەکیه‌تی و یەکگرتوویی بە سەر ڕەفتار و هەڵوێستەکانیدا زاڵ ده‌بێ .دیاربوونی یەکیه‌تیی و یەکگرتوویی بە ڕەفتار و دژکردەوەکانی کۆمەڵگای رۆژهەاڵتی کوردستانەوە یەکێک لە دەسکەوتەکان و تایبەتمەندییە دیارەکانی ئەم جووڵە جەماوەرییانەیە و تێکەڵێکە لە بەرزیی ئاستی وشیاری نەتەوەیی و کۆمەاڵیەتی ئەم کۆمەڵگه‌یە .ئەگەر جەوهەر و نێوەرۆکی ئەم ڕەفتارە نیشتمانی و کۆمەاڵیەتییانە لە پرسێکی تایبەتیی نەتەوەیی نەتەوەیەکی چەوساوە و ماف پێشێلکراوەوە سەرچاوە دەگرێ، لە هەمان کاتدا ئەوە یەکیه‌تی و یەکگرتوویی ئەم کۆمەڵگه‌یەیە کە زیاتر لە هەمیشە سەرنجەکان بۆ الی خۆی ڕادەکێشێ .کۆمەڵگه‌ی کوردستان دەرکی بە زەروورەتێکی نیشتمانی کردوە کە وەک کەمایەسییەکی بەرچاوی پڕخەسار بە درێژایی مێژوو بە ڕووخساری بزووتنەوەی سیاسیی خەڵکی کوردستانەوە خۆی چەند بارە کردۆتەوە. کۆمەڵگه‌ی ئەمڕۆی کوردستان سەرەڕای پاراستنی جیاوازییەکان لە ڕوانین ،خوێندنەوە و گوتاردا ،لە ڕەفتار‌دا بە ئاستێک لە شعووری کۆمەاڵیەتی و نیشتمانی گەیشتووە کە یەکگرتوویی و پێکەوەبوون وەک زەروورەتێکی حەیاتی لە فۆرمی ڕەفتاری ئەم کۆمەڵگه‌یە‌دا بە تەواوەتی هەستی پێ دەکرێ. کاردانەوەی خەڵکی مەریوان و شارەکانی دیکەی کوردستان بە ڕووداوی گیانلەدەستدانی ئەم چەند کەسە لە ژینگەپارێزانی دەروەست بە خاک و نیشتمان هەم لە فۆڕم و هەم لە نێوەرۆکدا سەلمێنەری ئەم ئیدیعایەی سەرەوەیە .لە گەڵ ئەوەیکە بە ڕاشکاوانە هەست بە بوونی گرووپی جیاجیا وەک سەمپاتی هێزە سیاسییەکان لە دەرکەوتن و خۆپێشاندان و میتینگ و ڕێوڕەسمانەدا کرا کە بە هێمای تایبەت بە خۆیانەوە بەشداربوون ،بەاڵم یەکگرتوویی و یەکڕیزیی وەک زەروورەتێک هەموو ئەم خەڵکەی لە ئاستی کۆمەڵگه‌دا لە دەوری یەک و لە پەنای یەک بە ڕێزگرتن لە یەکتری کۆ کردبۆوە. لێرەوە کە دەکرێ بە خۆشییەوە بە پشتبەستن بە بەرەو پێشچوونی کۆمەڵگه‌ی کوردستان هەست بە تێگەیشتنێک لە بەرژەوەندی گشتی بکرێ. بەرژەوەندییەک کە لەسەر ئەساسی نیشتمانی پێک هاتبێ ،هەروەها هەموو تاک و گرووپێکی ئەو کۆمەڵگه‌یە بەرامبەر بە دابینکردن و پاراستنی ئەم زەروورەتە ،هاوکات لەگەڵ هەستکردن بە دەروەستبوونی بەرامبەر بە ئەو تێگەیشتنە گشتییە، هەوڵی پێناسەکردنەوەیەکی سەر لەنوێی بەرژەوەندییە فکری و گرووپییەکانی خۆی لەم چوارچێوەیەدا بێ.
لەم نێوەدا خوێندنەوە و هەڵوێستی حیزبە سیاسییەکان هەوڵدان بۆ بەرجەستەکردنەوەی کۆمەڵە ڕەفتارێکی گرووپی لە نێو ئەم جووڵە و بزاڤە گشتییەی کۆمەڵگه‌ی کوردستان لەالیەن بەشێک لە حیزبەکانەوە نیشان لە دەرکنەکردنی گۆڕانە کۆمەاڵیەتییەکانی کۆمەڵگه‌یە. بە مانای دیکە حیزب و الیەن هەیە بە غافڵبوون لە ڕەفتاری گشتیی کۆمەڵگ ه و تێنەگەیشتن لە ڕەوتی بەرەوپێشچوونی کۆمەڵگ ه تەنیا لە خانەی بەرتەسکی گرووپی وحیزبیی خۆیدا تەنیا و تەنیا سەمپاتەکانی خۆی دەبینێ و لە بازنەیەکی داخراوەدا تەنیا ئەوەی لە توانادا هەیە کە لە «ورد»ەوە خوێندنەوە بۆ «گشت» بکا .ئەم حیزبانە بەمجۆرە لە ڕوانین و تێفکرینیانەوە نەتەنیا توانای مودیرییەتی ڕەفتاری گشتیی جەماوەریان
نامێنێ ،بەڵکوو ناڕاستەوخۆ هەوڵی لە نێوبردنی ک و پەیامەکانی ئەم جووڵە جەماوەریانە دەدەن. نێوەرۆ ی بە وردبوونەوە لە خوێندنەوەی کۆمەڵێک الیەنی سیاس بۆ کاردانەوە جەماوەرییەکانی دوای ڕووداوەکەی شاری مەریوان دەبینین کە ڕوانینێکی بەرتەسکی دەمارگرژییانەی حیزبی کە هەوڵی بەبارمتەگرتنی نێوەرۆکی ئەمجۆرە لە هەڵوێست و ڕەفتاری خەڵک دەدەن ،بە تەواوەتی زاڵە .ڕاست بە پێچەوانەی کۆمەڵگه‌ی ئەمڕۆی کوردستان کە کار لەسەر زەقکردنەوەی پرسە گشتگیرە نیشتمانییە‌کە دەکا و ڕوانینە تاکەکەسی وگرووپەکان خۆیان لە چوارچیوەیەکی بەرینتردا پێناسە دەکەن. حیزبی دێموکراتی کوردستان یەکێک لەو الیەنانەی کە بەردەوام هەوڵی داوە بە پشتیوانیکردن لە بزووتنەوە مەدەنی و کۆمەاڵیەتییەکان جۆرێکی دیکە لە کۆمەڵگه و ڕۆڵی خۆی وەک حیزبێکی سیاسی ومەسئول بڕوانێ ،حیزبی دێموکراتی کوردستان بووە .هەر چەند ئەو حیزبە بە کۆمەڵێک هۆکاری تەشکیالتی و شەرایەتی زەمەنی و سیاسی نەیتوانییوە بارتەقای ئەرک و ڕەساڵەتی مێژوویی خۆی کە خەڵکی کوردستان بە حەق لێی چاوەڕوان دەکا و بەوجۆرەی کە پێویستە مودیرییەتی پێشهات و رووداوەکانی ئەمڕۆی رۆهەاڵتی کوردستان بکا ،بەاڵم لە پێوەندی لەگەڵ جموجۆڵەکانی نێوخۆی واڵت و ڕەفتارەکانی ئەمڕۆی کۆمەڵگه‌ی کوردستاندا سیاسەتێکی واقعبینانەی مەسئووالنەی ڕەچاو کردووە :بە چاوی رێزەوە لە ڵ و چاالکیی چاالکانی سیاسی و مەدەنی لە جموجۆ نێوخۆی واڵتی ڕوانیوە و خۆی بەپشتیوانیان زانیوە. هەوڵی داوە بە گوێرەی نفووزی سیاسی ،تەشکیالتی و جەماوەریی خۆی متمانەی کۆمەلگای کوردستان ێ بۆ الی بزاڤی مەدەنی لە هەموو بوارەکاندا رابکێش و لە گوتار و خوێندنەوە‌دا وەک ئەرزش و بەهای نیشتمانی لە هەوڵ و چاالکیەکانیان بڕوانێ .لە گوتار و کردەوەدا لە سەر ئەساسی گەڕانەوە و سەرقاڵبوونی کۆمەڵگه‌ی ڕۆژهەاڵت بە پرسەکانی خۆی کاری کردووە و لەو پێوەندییەدا بە هێنانە ئارای بیرۆکەی «ڕۆژهەاڵت میحوەری» هاوکات لەگەڵ هاندانی چاالکانی ێ نێوخۆی واڵت دژ بەدیاردەی «بێتەفاوەتی» داوی ل کردوون لە هەموو دەرفەتێکی گونجاو و عەمەلی بۆ مەترەحکردنی پرسەکانی کۆمەڵگ ه کەڵک وەر بگرن. حیزبی دێموکراتی کوردستان هەوڵی داوە تێگەیشتنێکی گشتی لەسەر یەکڕیزی نیشتمانی لە نێو کۆمەڵگه‌ی کوردستاندا چێ بکا و لەم پێوەندییەدا هێندیک جار تەنانەت لەسەر ئاستی هاوکاری وکاری هاوبەش لەگەڵ حیزبەکانی دیکەدا ئامادە بووە واز لە ن و هەڵوێستی تایبەتی خۆی بهێنی. کۆمەڵیک بۆچوو ***
ژماره٧٣٣ :
5
١٥ی خەرمانان ٦ _ ١٣٩٧ی سپتامرب ٢٠١٨
ئێران و پێگه‌ی له سووریه‌ی داهاتوودا ڕەزا محەممەدئەمینی دۆخ و داهاتووی واڵتی کاولکراو و شه‌ڕلێدراوی سووری ه هه‌روا ناروون ه و سه‌ره‌ڕای تێپه‌ڕینی زیاتر ل ه 7ساڵ شه‌ڕ و خوێنڕشتن ک ه له‌ودا میلیۆنان که‌س ل ه خه‌ڵکی ئاسایی کوژران و بریندار بوون و ئاواره‌ی هه‌نده‌ران بوون ،هێشتا هیچ به‌رچاوڕوونییه‌ک ل ه پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ ئاشتی و ئارامی و کۆتاییهاتن به‌و تراژێدیی ه مرۆییه به‌دی ناکرێ .له‌و ماوه‌یه‌دا ڕێژیمی به‌شار ئهسهد ک ه توانیبووی به‌هاوکاری و پشتیوانیی هه‌مه‌الیه‌نه‌ی ڕووسیه و ڕێژیمی کۆماری ئیسالمیی ئێران و خۆڵقاندنی ده‌یان جینایه‌ت و کۆمه‌ڵکوژی ده‌ست به سه‌ر زۆربه‌ی ناوچه‌کانی ژێر کۆنتڕۆڵی دژبه‌ره‌کانی دابگری ,خۆی بۆ هێرش بۆ سه‌ر دوایین پێگه‌ی نه‌یارانی ل ه پارێزگای "ئیدلب" ئاماده ده‌کا ک ه نیزیکه‌ی 5میلیون که‌س ل ه خه‌ڵکی ناوچه‌ک ه و ئاواره‌ی پارێزگا شه‌ڕلێدراوه‌کانی دیکه‌ی له‌خۆ گرتووه .دیار ه ئه‌مریکا و هاوپه‌یمانه‌کانی و ڕێکخراوی نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کان به‌رده‌وام نیگه‌رانیی خۆیان ل ه هێرش بۆ ئه‌م پارێزگای ه ده‌ربڕیوه و ئاماژه‌یان به‌وه کردوو ه ک ه ل ه ئه‌گه‌ری هه‌رچه‌شن ه هێرشێکدا بۆ ئیدلب ،جگ ه له کوشتاری خه‌ڵکی بێتاوان ،به‌سه‌دان هه‌زار که‌س دیسان ئاوار ه ده‌بنه‌وه و قه‌یرانێکی مرۆیی دیک ه به‌ره‌وڕووی ناوچه و جیهان ده‌بێته‌وه .هه‌روه‌ها ئه‌مریکا و فه‌ڕانس ه زۆر به‌توندی به‌شار ئه‌سه‌دیان له هه‌ر چه‌شن ه هێرش و کۆمه‌ڵکوژییه‌ک ئاگادار کردووه‌ته‌و ه و ڕایانگه‌یاندوو ه له‌ئه‌گه‌ری به‌کارهێنانی چه‌کی شیمیایی له‌الیه‌ن هێز ه هێرشبه‌ره‌کان ،ئه‌وان بێده‌نگ نابن و به‌گورزی سه‌ربازی واڵم ده‌ده‌نه‌وه. جگه له‌وه‌ش له به‌ره‌به‌ری هێرش بۆ سه‌ر پارێزگای ئیدلب ئه‌مریکا و ڕووسیه ک ه به‌شێوه‌ی ڕاسته‌وخۆ هێزه‌کانیان ل ه سووریه‌دا بوونی هه‌یه ،ناوگانی ده‌ریایی خۆیان ل ه ده‌ریای نێوه‌ڕاستدا به‌هێز کردوو ه و ڕووسه‌کان مانۆڕێکی ده‌ریایی گه‌وره‌یان بۆ به‌رزکردنه‌وه‌ی ئاستی ئاماده‌بوونیان ل ه ئه‌گه‌ری هه‌ر به‌ره‌ووبوونه‌وه‌یه‌ک به‌ڕێوه بردووه و دوو الیه‌ن به‌رده‌وام لێدوانی توند له‌پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ جموجۆڵه سه‌ربازییه‌کانیان له‌دژی یه‌ک ده‌ده‌ن. ئه‌و دۆخه ،له‌کاتێکدا ک ه پێوه‌ندییه‌کانی ئه‌مریکا و ڕووسی ه به‌له‌به‌رچاوگرتنی خاڵه‌ناکۆکه ناوچه‌یی و جیهانییه‌کان له‌هه‌موو ڕوویه‌که‌وه کە ل ه نزمترین ئاستی خۆی دای ه ،ده‌توانێ ببێته مایه‌ی نیگه‌رانیی کۆمه‌ڵگه‌ی جیهانی ،به‌تایبه‌ت له‌کاتێکدا ک ه ڕووسه‌کان گه‌وره‌ترین مانۆڕی سه‌ربازیی خۆیان به‌به‌شداریی سه‌دان هه‌زار سه‌رباز و هه‌زاران فڕۆکه‌ی شه‌ڕکه‌ر و مووشه‌ک و تانک و که‌ره‌سته‌کانی دیکه‌ی شه‌ڕ له قوواڵیی ئەو واڵتە ده‌ست پێ کردووه و واڵتی مه‌غووڵستان وه‌ک پاشکۆی هه‌میشه‌یی ڕووسیه و واڵتی چین وه‌ک هاوپه‌یمانی ڕووسه‌کان ،النیکه‌م له‌و هه‌لوومه‌رجه‌دا و له به‌رانبه‌ر سیاسه‌ته‌کانی ئه‌مریکادا ،له‌و مانۆڕه گه‌وره سه‌ربازییه‌دا به‌شدارن. ئاماده‌کاریی هێزه‌کانی ده‌وڵه‌تی به‌شار ئهسهد بۆ هێرشکردن ه سه‌ر دوایین پێگه‌ی ئۆپۆزیسیۆنی سووری ه له حالێک دایه که له ماوه‌ی چه‌ند ڕۆژی ڕابردوودا دوو وه‌ڤدی کۆماری ئیسالمیی ئێران سه‌ردانی سووریه‌یان کردوه و له‌گه‌ڵ بهرپرسانی حکومه‌تی ئه‌و واڵته ،باسیان له داهاتووی سووری ه و ڕۆڵی کۆماری ئیسالمی ل ه داڕشتنه‌وه‌ی قه‌واره‌ی سیاسی و نیزامی و ..ئه‌و واڵته‌یا ن پاش کۆتاییهاتنی شه‌ڕ کردووه .له دیداری ڕۆژی یه‌کشه‌ممه4 ،ی خه‌رمانانی "ئه‌میر حاتمی" ،وه‌زیری به‌رگری ڕێژیم له‌گه‌ڵ به‌شار ئهسهد و باقی کاربه‌ده‌ستانی سیاسی و نیزامیی سووریه ،ناوبراو لەگەڵ دووپاتکردنه‌وه‌ی سیاسه‌تی نه‌گۆڕی پشتیوانیی کۆماری ئیسالمی ل ه ڕێژیمی به‌شار ئهسهد ،باسی چۆنیه‌تی داڕشتنه‌و ه ی کرد و وێڕای و ڕێکخستنی ئه‌رته‌شی ئه‌و واڵته ده‌ربڕینی ئاماده‌یی ڕێژیمه‌که‌یان بۆ ئه‌م کاره، ڕایگه‌یاند که هیچ الیه‌نێکی ده‌ره‌کی ناتوانێ شوێنپێی کۆماری ئیسالمیی ئێران له سووریه‌دا له‌رزۆک بکا. وته‌کانی وه‌زیری به‌رگریی ڕێژیم که ده‌کرێ وه‌ک واڵمدانه‌وه‌یه‌ک بێ بۆ ڕووسیه و ئه‌مریکا له‌حالێک دایه ،ک ه له‌الیه‌ک ڕووسه‌کان به‌شێوه‌ی ناڕاسته‌وخۆ چه‌ند جارێک ڕایانگه‌یاندوو ه ک ه هیچ الیه‌نێک بۆی نییه سووریه ل ه پاوانی خۆی بگرێ و ئه‌وان ئاماد ه نین جگ ه له‌خۆیان و به‌رژه‌وه‌ندیی ه درێژخایه‌نه‌کانیان هیچ هێژمۆنییه‌کی دیکه به‌سه‌ر ئاینده‌ی ئه‌و واڵته‌دا بسه‌لمێنن .له‌الیه‌کی دیکه‌ش ئه‌مریکا و هاوپه‌یمانه‌کانی له‌ماوه‌ی چه‌ند ساڵی ڕابردوودا و به‌تایبه‌ت ل ه دوای هاتنه‌سه‌رکاری ده‌وڵه‌تی دۆناڵد ترامپ، بوونی هێزه ڕه‌نگاوڕه‌نگه‌کانی سه‌ر به کۆماری ئیسالمیی له سووری ه وه‌ک مه‌ترسییه‌ک بۆ خۆیان و هاوپه‌یمانه ناوچه‌ییه‌کانیان ده‌بینن و به‌ڕاشکاوی گوتوویان ه ک ه ئه‌و ده‌ستێوه‌ردانانه‌ی کۆماری ئیسالمی ل ه سووری ه و باقی ناوچه شه‌ڕلێدراوه‌کانی ڕۆژهه‌اڵتی نێوه‌ڕاست به‌هیچ شێوه‌یه‌ک قه‌بووڵ
ناکه‌ن .هه‌ربۆیه‌ش ه ک ه ده‌بینین له‌ماوه‌ی چه‌ند مانگی ڕابردوودا و له‌دوای گوشاری ئه‌مریکا و گورز ه سه‌ربازییه‌کانی ئیسرائیل بۆ سه‌ر پێگه و بنکەکانی سپای پاسداران ل ه سووری ه و هه‌روه‌ها دیداری کاربه‌ده‌ستانی ئیسرائیل له مۆسکۆ و داواوی لێبڕاوانه‌یان بۆ کورتکردنه‌وه‌ی ده‌ستی سپای پاسداران له سووریه ،جموجۆڵه‌کان و خروقاتی کۆماری ئیسالمی له‌ئاست ڕابردوو له‌و واڵت ه له‌که‌می داو ه و ڕێژیم ناچار بووه ئه‌گه‌ر جارێ به‌شێوه‌ی زۆر دیاریش نه‌بێ ،ل ه به‌ناو "قوواڵیی ستراتێژیی به‌رگری"ی خۆیدا ،وات ه ل ه سووری ه که به قسه‌ی فه‌رمانده‌رانی سپای پاسداران بۆیان له پارێزگای به‌زۆرین ه عه‌ڕه‌بی خوزستان گرینگتره ،به‌ره‌به‌ر ه پاشه‌کش ه بکا. له‌الیه‌کی دیکه‌ش هه‌ر ل ه چوارچێوه‌ی درێژه‌دانی سیاسه‌تی به‌ناو "قوواڵیی ئیستراتێژی به‌رگری" کۆماری ئیسالمی له سووریه‌دا و له‌به‌ره‌به‌ری هێرش بۆ سه‌ر ئیدلب ،ڕۆژی دووشه‌مم ه 12ی خه‌رمانان محه‌ممه‌د جه‌واد زه‌ریف ،وه‌زیری کاروباری ده‌ره‌وه‌ی کۆماری ئیسالمی ل ه سه‌ردانێکی یه‌ک ڕۆژه‌ی چاوه‌ڕواننه‌کراود‌ا گه‌یشت ه دمێشق و له‌گه‌ڵ به‌شار ئهسهد و هاوتا سوورییه‌که‌ی وه‌لید ئه‌لموعه‌لیم دیداری کرد و هه‌مان به‌ڵێنییه‌کانی پێشووی له‌مه‌ڕ پشتیوانی هه‌مه‌الیه‌نه ل ه ده‌وڵه‌تی سووریه و گه‌اڵڵ ه و پڕۆژه‌کانی بونیاتنانه‌وه‌ی ژێرخانی ئابووری و نیزامی ئه‌و واڵت ه دووپات کرده‌وه .ئه‌گه‌ر ئه‌و ه ڕوویه‌کی نییه‌تی ڕاسته‌قینه‌ی کۆماری ئیسالمی بۆ سه‌ردانه‌کانی ئه‌م دواییه له سووریه بێ، واته چنینه‌وه‌ی ئه‌وه‌ی له‌ماوه‌ی ئه‌و 7ساڵه‌دا چاندوویه‌تی ،بێگومان ڕوویه‌که‌ی دیکه‌ی ئه‌م دیدار و چاوپێکه‌وتنانه ،وه‌بیرهێنانه‌وه‌ی ڕۆڵی کۆماری ئیسالمی ل ه پاراستنی ده‌وڵه‌تی سووری ه و له‌سه‌رپێڕاگرتنی به‌شار ئهسهد به‌و ڕێژیمه‌ی ه و ده‌کرێ به‌شێوه‌یه‌کیش ده‌ربڕی ترس و گومانی کاربه‌ده‌ستانی ئه‌و ڕێژیم ه له ڕۆڵی ڕووسی ه له داهاتووی سووری ه و به‌جۆرێک ئه‌گه‌ری ته‌ریکخستنه‌وه‌یان له گه‌مه‌ک ه و ئاکامه‌کانی بێ. هه‌روه‌ها سه‌ردانی زه‌ریف بۆ سووریه له کاتێک دایه ک ه 16ی ئه‌م مانگه(خه‌رمانان) سه‌رۆکه‌کانی واڵتانی ئێران ،ڕووسیه و تورکیه له تاران کۆ ده‌بنه‌وه و چۆنیه‌تیی چاره‌سه‌ری قه‌یرانی سووری ه له‌سۆنگه‌ی قازانج و به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانی خۆیان تاوتوێ ده‌که‌ن .دیاره وه‌زیری کاروباری ده‌ره‌وه‌ی کۆماری ئیسالمی نه‌یشاردۆته‌وه ک ه سه‌ردانه له‌ناکاوه‌که‌ی بۆ سووری ه بۆ هه‌ماهه‌نگی و هاوهه‌ڵوێستیی زیاتری کۆماری ئیسالمی و به‌شار ئه‌سه‌ده بۆ کۆبوونه‌وه سێ قۆڵییه‌که‌ی تاران. گرینگی ئه‌و بابه‌ت ه له‌وه‌دای ه که هێز و الیه‌نه‌کانی قه‌یرانی سووریه چ ل ه نێوخۆی ئه‌و واڵته ،وه‌ک ده‌وڵه‌تی به‌شار ئهسهد ،ده‌سته‌و تاقمه‌کانی ناسراو ب ه "سپای ئازادی سووریه" که له‌الیه‌ن تورکیه‌و ه ته‌یار ده‌کرێن و هه‌روه‌ها هێزه‌کانی سووریه‌ی دێموکرات "هه‌سه‌ده" که کورده‌کان الیه‌نی سه‌ره‌کین و له‌الیه‌ن ئه‌مریکاوه له شه‌ڕی دژی داعش پشتیوانی ده‌کرێن و چ ل ه ئاستی ده‌ره‌و ه واته ئه‌مریکا و تورکیه و ڕووسی ه و کۆماری ئیسالمیی ئێرانه‌وه وه‌ها له‌هه‌ڵوێسته‌کانیاندا له زۆر ڕووه‌و ه دوورن که شیمان ه ناکرێ ئه‌و که‌اڵف ه ئاڵۆزه به‌و کۆبوونه‌وه‌ی ه و بگر ه چه‌ندین کۆبوونه‌وه‌ی له‌م چه‌شنه‌ش بکرێته‌وه .ڕوون و ئاشکراشه هیچ ڕێگ ه چاره‌یه‌ک بۆ ئه‌و قه‌یران ه به‌کرد ه ناکرێ به‌بێ سازان و ڕێککه‌وتنی ئه‌مریکا و ڕووسه‌کان .ئه‌و ه ئه‌مریکا و ڕووسه‌کانن ک ه ده‌توانن وه‌ک دوو زلهێزی جیهانی که له‌ناوچه و ل ه سووریه‌دا ڕۆڵی یه‌کالکه‌ره‌وه‌یان هه‌بێ و ڕێڕه‌وی قه‌یرانی ئه‌و واڵت ه دیاری بکه‌ن .سووریه کارتی گوشارێک ه به‌ده‌ست ڕووسه‌کان و ئه‌وان ده‌زانن ئه‌و کارته به بوونی کۆماری ئیسالمیی ئێران وه‌ک هه‌ڕه‌شه‌ی هه‌میشه‌یی بۆ سه‌قامگیری ناوچ ه و ئه‌منیه‌تی دۆسته‌کانی ئه‌مریکا چ گرینگییه‌کی هه‌ی ه و ده‌زانن چۆن که‌ڵکی لێ وه‌رگرن. هه‌روه‌ها قه‌یرانی سووریه کارتی یارییه‌کی نه‌خوازراوه ل ه ده‌ستی ئه‌مریکا و هاوپیمانه‌کانیدا به هه‌موو ته‌نگانه‌کانییه‌وه .ئه‌و یارییه ئه‌گه‌ر
ب ه واقعبینی و ڕوانگه‌ی به‌په‌ڕۆشبوونه‌و ه بۆ سووری ه و ناوچه‌ی ڕۆژهه‌اڵت و بگر ه ئاسایشی جیهان سه‌یر بکرێ ،ده‌توانی به‌قازانجی خه‌ڵکی داماوی ئه‌و واڵته و مرۆڤایه‌تی کۆتایی پێ بێ. به‌اڵم ئه‌گه‌ر ئه‌و یاریی ه به‌شێوه‌ی نه‌رێنی تێکه‌ڵ ب ه کێشه ناوچه‌ییه‌کان و کێبه‌رکێی دێرینی ئه‌و دوو زلهێز ه ل ه بواره‌کانی دیکه‌دا بکرێ ،ده‌توانێ زۆر کاره‌ساتی مرۆیی گه‌وره‌تر له‌وه‌ی له‌و 7ساڵه‌دا دیتوومانه لێ بکه‌وێته‌وه .به‌وحاڵه‌ش سه‌ره‌ڕای کێش ه و ناکۆکیی ه قووڵه‌کانی ئه‌مریکا و ڕووسیه، هه‌ر دووال له‌مه‌یدانی ساتوسه‌ودادا کارامه‌ن و ده‌زانن بۆ هه‌مووالیه‌ک باشتر ه به‌سازان و له‌سه‌ر مێزی دانوستان ئه‌وکێشان ه یه‌کالیی بکرێنه‌وه. ئه‌وه‌ی پێوه‌ندی به دوو زلهێزی ناوچه‌یی وات ه کۆماری ئیسالمی و تورکیه‌شه‌‌وه هه‌یه ئه‌وه‌ی ه ک ه ئه‌و دوو ڕێژیم ه له‌هه‌موو بارێکه‌وه ،جگ ه ل ه دژایه‌تیه‌کی که له‌گه‌ڵ کێشه‌ی ڕه‌وای کورد له‌و واڵته و له به‌شه‌کانی دیکه‌ی کوردستانه‌وه هه‌یانه، له‌بواره‌کانی دیکه‌ی پێوه‌ندیدار ب ه کێشه‌ی سووری ه نالێک و ناته‌بان .هه‌ربۆیه‌ش ئه‌گه‌ر ڕووسه‌کان و ئه‌مریکا و هاوپه‌یمانه‌کانی له‌سه‌ر داهاتووی سووری ه ڕێککه‌ون ،له‌الیک تورکی ه و کۆماری ئیسالمی ،ناتوانن درێژ ه به بوونیان له‌و والت ه بده‌ن و ناچار ده‌کرێن سووری ه چۆل بکه‌ن؛ له‌الیه‌کی دیکه‌ش ده‌سه‌اڵتی به‌شار ئهسهد و حیزبی به‌عس له‌سه‌ره‌تادا الواز ده‌کرێ و پاشان به‌پێی گه‌اڵڵه‌ی ڕێکخراوی نه‌ته‌وه یه‌کگرتوه‌کان ،ل ه هه‌ڵبژاردنێکی ئازاد و له‌ژێر چاودێری نێوده‌وڵه‌تیدا ،نیزامی سیاسی و شێوه‌ی ده‌سه‌اڵتداری له بنه‌ڕه‌ت ڕا ده‌گۆڕدرێ. دیاره ئه‌و سێناریۆیه به‌دڵی تورکی ه و کۆماری ئیسالمی نییه و نابێ؛ چونکه له‌وه‌ها ڕێگه‌چاره‌یه‌کدا، له‌الیه‌ک کورده‌کان ده‌توانن به پشتبه‌ستن ب ه هێزی خۆیان و ئه‌و باگڕاوه‌نده‌ی ل ه شه‌ر ب ه دژی داعه‌ش وه‌ک هارترین ڕێکخراوی تێرۆڕیستی ده‌سته‌به‌ریان کردوو ه و زۆر هۆکاری دیکه ،به‌النیکه‌می مافه‌کانیان بگه‌ن_،که ئه‌و ه هیچکات به‌دڵی دوژمنانی کورد نه‌بووه و تورکی ه به‌له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌و هێز جوواڵندنه وئه‌و پشتیوانی کردنه‌ی ل ه به‌ناو ئه‌رته‌شی ئازادی سووریه کردوویه‌تی و ئه‌و هێرشانه‌ی ک ه کردیی ه ئه‌و به‌ش ه ل ه کوردستان، له‌وبه‌ینه‌دا دۆڕاوی سه‌ره‌کی ده‌بێ_ له‌الیه‌کی دیکه‌ش دۆڕاوی هه‌ر ه گه‌وره ڕێژیمی دژی گه‌لی کۆماری ئیسالمیی ئێرانه؛ ئه‌و ڕێژیم ه هه‌م سه‌باره‌ت به هۆکاری سه‌ره‌وه (کورده‌کان) و هه‌م له‌به‌رهه‌ڵته‌کان و داڕمانی ڕێژیمی به‌شار ئهسهد که له‌ماوه‌ی 7ساڵی ڕابردووه‌وه تا ئێستا ده‌یان میلیارد دۆاڵری ل ه داهاتی کۆمه‌النی خه‌ڵکی ئێران به‌فیڕۆ داوه و هه‌زاران و بگر ه ده‌یان هه‌زار که‌سی له‌پێناو له‌سه‌رپێڕاگرتنی ئه‌و ڕێژیمه سه‌ره‌ڕۆیه‌دا کردووه‌ت ه سووتمانی سیاسه‌ته‌کانی خۆی ،نه‌ک هه‌ر مایه‌پووچ دێته‌ده‌رێ ،به‌ڵکوو ته‌وژمی شکان له سیاسه‌تی ده‌ره‌و ه ب ه دوو گوشاری ده‌ره‌کی و ڕاپه‌ڕینی کۆمه‌اڵنی خه‌ڵکی ئێران ،ده‌توانێ تۆماری ئه‌و ڕێژیم ه دژی گه‌ڵیی ه تێکه‌وه پێچێ. گوشاری تاقه‌تپڕوکێن و ڕووخێنه‌ر له‌الیه‌ن ئه‌مریکا و هاوپه‌یمانه‌کانی ک ه له‌هه‌موو ڕوویه‌که‌و ه ئه‌و ڕێژیمه‌ی تووشی قه‌یران و داماوی کردوو ه و ل ه نێوخۆی واڵتیش شه‌پۆلی ڕق و تووڕه‌یی په‌نگخواردووی کۆمه‌اڵنی وه‌زاڵه‌هاتووی خه‌ڵکی ئێران ک ه ل ه چه‌ند مانگی داهاتوودا ،ده‌توانێ جارێکی دیکه مان و بوونی ئه‌و ڕێژیمه و سه‌رکرده‌کانی زیاتر ل ه هه‌موو جارێک تووشی داڕزین و داڕمان بکا .هه‌ر له ناڕه‌زایه‌تییه‌کانی به‌فرانباری ڕابردوو به‌مالو ه به سه‌دان جار گوێبیستی دروشمی خه‌ڵکی وه‌زاڵه‌هاتووی ئێران بووین که ده‌یانگوت واز ل ه سووریه بێنن و بیرێک له ئێم ه بکه‌نه‌وه .ئه‌وه‌ی ڕاستی بێ کۆمه‌اڵنی خه‌ڵکی ئێران ده‌بێ باش بزانن خامنه‌یی و مافیای سپای پاسداران و به‌گشتی نیزامی زاڵ به‌سه‌ر ئێراندا ناتوانن به خۆشیی خۆیان واز له سووریه و سیاسه‌ته‌کانی هه‌تا ئێستایان بێنن و ئه‌وه خه‌ڵکی ئێرانن که ده‌بێ ب ه یه‌کگرتوویی و یه‌کده‌نگی ،هه‌تا ڕووخانی ڕێژیمی دژی گه‌لی و سه‌ره‌ڕۆی کۆماری ئیسالمی له ناڕه‌زایه‌تیده‌ربڕین و خۆپێشاندان و مانگرتنه‌کان نه‌وه‌ستن و ئازادی و دادپه‌روه‌ری و باقی ماف ه ڕواکانیان مسۆگه‌ر بکه‌ن.
چێگواراكان!
(یادی شه‌هیدانی بزووتنه‌وه‌ی سااڵنی ،1346_1347شه‌هید سمایل شه‌ریفزاده، شه‌هید مه‌ال ئاوار ه و سه‌رجه‌م شه‌هیدانی ڕێگای ڕزگاری كوردستان هه‌رمان)
ناسر باباخانی
كۆتاییەكانی دەیەی 60ی زایینی لەباری فكری سیاسییەوە ،زاڵبوونی گوتاری چەپی بزووتنەوە دژبەرەكانی ئەو واڵتە دیكتاتۆرییانەی كە بە تەعبیری ئەوان سەردەمان گرێدراوی ئۆردوگای ئەمپریالیستی بوون ،ڕەنگە دیارترین بیروڕای سیاسی بێ؛ بەتایبەتی لە چاخێكدا كە شەڕی سارد لە نێوان دوو جەمسەری ئەمریكا و یەكیه‌تیی سۆڤییەتدا لەوپەڕی خۆیدا بوو .دیارە سەركەوتنی شۆڕشی كوبا ،خۆڕاگریی خەڵكی ڤێتنام ،شەڕی ئه‌لجەزایر، شۆڕشی 1968ی فەڕانسه ،سازبوونی ساف لە فەلەستین و ...لەسەر زاڵبوونی ئەم گوتارە دەورێكی بەرچاویان هەبوو. خۆ ئەگەر زۆری خایاند تا بۆ ئەم بزووتنەوانە دەركەوت كە یه‌کیه‌تیی سۆڤیەت بەرلەوەی خەمی چارەنووسی گەالنی ژێردەستەی هەبێ، مەبەستی زیاتر بەرپەرچدانەوەی بیرۆكەی ئەمپریالیستی بوو لەو واڵتانەی كە حكوومەتەكانیان ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ لە ئەمریكا نێزیك بوون ،بەاڵم بزووتنەوە ڕزگاریخوازەكانیش بۆ بەرگری لە خۆیان و دژایەتی لەگەڵ دەسەاڵتی حاكم لەڕاستیدا هیچ پەنا و پەسیوێكی تریان شك نەدەبرد؛ بۆیە دەكرێ بڵێین جۆری پەیوەندیی بزووتنەوەكان و ئۆردووی چەپ زیاتر لەڕووی ناعیالجیی هەردوو الوە بوو! هەرچەندە كەم نەبوون ئەوانەی بەڕاستی ئیمانیان بەم ئۆردووە هەبوو ،لە ئەنجامیشدا سەریان لەم پێناوەدا نایەوە. *** ئێرنێستۆ چێگوارا ( )1967-1928لەو سەردەمدا ببوو بە هێمایەك بۆ ئەو گەنجە خوێنگەرم و ئاڕمانخوازانەی خوازیاری گۆڕینی «دۆخی هەنووكەیی» واڵت بە شێوەیەكی ڕادیكاڵ بوون و لەسەر بنەمای ڕێنوێنییەكانی ڕۆژێ دوبرۆی (ڕووناكبیری چەپی فەڕەنسی و قوتابی لویی ئاڵتۆسێری فەیلەسووفی ماركسیست) شۆڕشی چەكدارییان كردبوو بە ئامرازێكی تاكتیكی و ستراتیژیك بۆ _النیكەم_ نەقورچكێك لە حكوومەتە ئەمپریالیستییەكان ،بۆیە كتێبە بەناوبانگەكەی ڕۆژێ دۆبرۆی «شۆڕش لە شۆڕشدا» وەك «كتێبی پیرۆز»ی ئەو نەوەیەی لێ هات و خەباتی چەكداری بۆ ئەوان ،هەم بوو بە تاكتیك و هەم ستراتیژی! هەرچەندە پاش ماوەیەك ڕۆژێ دۆبرۆی لە كتێبێكی دیكەیدا «ڕەخنە لە چەك» تا ڕادەیەكی زۆر پاشگەز بووەوە و دواتر بووە گەورە ڕاوێژكاری فڕانسوا میتران ،سەركۆماری ئەو كاتی فەڕانسه! بەاڵم كتێبی دووەمی هەرگیز لەالیەن چەپەكانی ئەو سەردەمەوە ئاوڕی بەخێری وێ نەدراوە و شۆڕش جێی بە سازان لێژكرد! *** هەر لە كۆتایی شەستەكانەوە و پەلكێشی بیری سیاسی بۆ الی چەپ ،لە زۆر شوێنی دنیا ئەم بیرۆكەیە خۆی خزاندە نێو چینی گەنج و خوێندەواری ئەم كۆمەڵگه‌یانەی كە ستەمی چینایەتی و ستەمی نەتەوایەتی ئازاری دەدان ،ئەوان شۆڕشگێڕگەلێكی ئاڕمانخواز بوون كە بەدووی سازكردنی دنیایەكی باشترەوە بوون لە هەر ڕوویەكەوە .ئاماژە بە چەند نموونەیەك سەرەڕای جیاوازیی ژینگەی جوگرافیایی و سیاسی و فەرهەنگی و كۆمەاڵیەتی دەتوانێ بۆ باسەكەمان یارمەتیدەر بێ :شەهید سمایل شەریفزادە ( )1347-1321مەسعوود ئەحمەدزادە ( )1351-1325دێنیز گەزمیش ( )1351-1326كە لە سێ هەڵكەوتەی جوگرافیایی جیاواز واتە ڕۆژهەاڵتی كوردستان ،باكووری ئێران و توركیه دەستیان كرد بە خەبات .ئەوان لەباری سیاسی و فكرییەوە ڕەچاوی بۆچوونەكانی ڕۆژێ دۆبرۆیان دەكرد و لەباری نیزامی و چەكدارییەوە چێگوارایان كردبووە سەمبولی خۆیان .ئەوانە لە واڵتی خۆیاندا بە چێگوارا ناسرابوون ...ئەوان گەنج ،خوێندكار ،ئاڕمانخواز و چەپ بوون كە لە ئاكامیشدا لەالیەن دەسەاڵتەوە كوژران. *** دیارە ئەم حەواڵنە بەپێی ئەوەی لە جوگرافیایەكی بەرتەسك و سنوورداردا بەڕێوەچوون و بە سەرانسەری نەكران و لەالیەكی دیكەوە بە هیچ شێوەیەك هاوسەنگیی هێزی لەڕووی نیزامییەوە تێدا نەبوو ،هەروەها خەڵكەكە ئاستی فەرهەنگی سیاسییان لەهەمبەر ئەم بزووتنەوانە یەكجار نزم بوو ،هاوكاری و خەمخۆرییان بەرلەوەی بەرهەمی ناسین وەك دیاردەیەكی مەعریفی بێ زیاتر بەرهەمی هەست و سۆز بوو بۆ چەند گەنجێك كە بە دژی زوڵم ڕاپەڕیبوون؛ بۆیە ئەو پشتیوانییە جەماوەرییەی دەبووایە لەگۆڕێدا با ،نەیانبوو. هەروەها بەردەنگی سەرەكی ئەم بزووتنەوانە زیاتر چینی الدێیی و وەرزێر بوو تا چینی مامناوەندیی شار ،كە دەیتوانی بەپێی جەوهەری زاتی خۆی لەسەر هاوكێشە سیاسییەكان شوێندانەر بێ. ئەوەی ئەوان لە كتێبەكەی ڕۆژێ دۆبڕۆی وەك ئایەتێكی پیرۆز و نەگۆڕ هەڵیان كڕاندبوو «شەڕی چەكداری بوو بەبێ كۆمەاڵنی خەڵكی ئاسایی و ڕەشۆكی» ،تەنانەت الیان وابوو ئەم شەڕە نابەرامبەرەش تا ئەو جێیەی دەكرێ دەبێ درێژخایەن بكرێتەوە، چون دواجار درێژخایەنبوونی شەڕی چەكداری بە قازانجی خەباتی سیاسی و هۆشیاریی كۆمەاڵنی خەڵك یەكال دەبێتەوە ،بۆیە ئەگەر لە هەندێ شوێن و لە هەندێ قۆناغی زەمەنیشدا تووشی شكست دەهاتن ،هیوابڕ نەدەبوون و پێیان وابوو بە زەبری چەك دەكرێ ڕۆچنەیەك بدۆزنەوە لە شەوەزەنگی دیكتاتۆریی زاڵ بەسەر واڵتدا. وتەیەكی مەشهوور هەیە كە دەڵێ :ڕادیكاڵیزم گەورەترین هێمای حەققانییەتی بزووتنەوەكانە .ئەو ڕادیكاڵیزمەی لە خەباتی ئەو گەنجە خوێندكارە ئاڕمانخوازانەدا بەدیدەكرا ،ئاوێتەی چەشنێ حەماسە و ڕۆمانتیسمیش ببوو و مەبەستی ئەوە بوو كە بە «مەرگێكی خۆهەڵبژاردە» بەستەڵەكی دیكتاتۆری واڵت بشكێنن و خەڵك لەخەو ڕاپەڕێنن ،هەربۆیە بە ئامێزێكی ئاوەاڵوە بەرەوپیری مەرگ چوون. وەك دوا وتە :ئێستا نیزیك بە پێنج دەیە بەسەر نەمانی ئەم چەپە ئاڕمانخوازانە تێ دەپەڕێ و دۆخی دنیا لە هەموو روویەكەوە گۆڕدراوە .كە سەیر دەكەی ئەوان وەك «مێشك» ئامادە بوون بەاڵم خەڵك وەك «لەش» مەودایەكی زۆری لەگەڵیان هەبوو ،كەچی لەم سەردەمەدا هاوكێشەكە تەواو پێچەوانە بووە و ئەمجارەیان ئەوە خەڵكن كە لە پێشەوەن ،وێدەچێ ئەم واڵتانە و وەك نموونە ڕۆژهەاڵتی كوردستان كتێبێكی پیرۆزی پێویست بێ تا وانەكانی شۆڕشێكی سەرلەنوێی بۆ بڵێتەوه!
ژماره ٧٣٣
6
١٥ی خەرمانان ٦ _ ١٣٩٧ی سپتامرب ٢٠١٨
دیرۆکی خۆڕاگری (لە دێکۆمێنتەکانی ئەنجوومەنی زیندانییە سیاسییەکانی ڕۆژهەاڵتی کوردستان)
ڕەحیم مەحموودی
ساڵی 1352لە ئاوایی سێلەکە سەر بەشاری مەهاباد لەدایک بووم .سەرەتای منداڵی و خۆێندنم هاوکات بوو لەگەڵ شۆرشی گەالنی ئێران بەدژی ڕێژیمی پاشایەتی و ئەم فەزایەی تێیدا دەژیام ،فەزای شۆرش و پێشمەرگە و کوردایەتی بوو. ئه‌من ئه‌و شانسه‌م هەبوو ل ه ناوچ ه ئازادکراوه‌کانی ئەوکاتی کوردستاندا خوێندن به کوردی و، به به زمانی زگماکیی خۆم ده‌ست پێ بکه‌م .هه‌ر ئه‌وکات مامۆستایانی شۆڕش سروودی «ئەی ڕەقیب» و «خوایە وەتەن ئاواکەی» و هۆنراوەی شۆڕشگێڕیی دیک ه وانه‌کانی ژیانیان فێر ده‌کردین مه‌خابن ک ه ئه‌م ده‌ورانه زێڕینه زۆری نه‌خایاند و پاسدارانی تاریکی هەڵیان کوتایە سەر شار و گوندەکانی کوردستان و مامۆستا و قوتابی و بە هەزاران کەس لە خەڵکی بێتاوانی کوردستانیان خه‌ڵتانی خۆێن کرد و به‌ندیخانه‌کانیان ل ه هه‌زاران که‌س ل ه ڕۆڵه‌کانی ئه‌م نیشتمانه ئاخنی. زۆربەی گوندنشینانی ئەو سەردەمی کوردستان بەشێوەی دووبنەیی لەشار و گوند دەژیان .ئه‌منیش له‌گەڵ بەشێک لەئەندامانی بنەماڵەم ڕووم کردە شاری مەهاباد و بەدرنگەوە خۆێندنی سەرەتاییم دەست پێ کرد ،به‌اڵم بەهۆی ئه‌وه‌ی بنه‌یه‌کمان لە دێ بوو و پشووی هاوینە ده‌چوومه‌وه ،هیچ کات لە حیزب و پێشمەرگە دانەبڕام .له‌و کاتدا لەنیزیکەوە چاوم لە کار و چاالکیان بوو .ساڵی 1368بەدوای شەهیدبوونی دوکتور قاسملوودا چه‌ند کەس لە هاوڕێیانم لە نێوشار ئیتالعات گرتنی ،به‌اڵم ئه‌من وه‌به‌ر نه‌هاتم .ساڵی 1370بوومە ئاڵقەی پێوەندیی ئەم هاوڕێیانە و چەند کەس لە هاوپۆلەکانم .ئێم ه لە گەڕەک و ئیدارە و قوتابخانەکانی شاردا بەبۆنەی جۆراجۆر چاالکیی ته‌بلیغیمان کرد و ڕێکخستنه‌کانمان زۆر باش پەل و پۆیان هاویشتبوو ،به‌اڵم بێ ئیحتیاتی و که‌م ئه‌زموونمان ل ه بەرباڵوکردنی شانەکان ئاشکرای کردین .ئه‌و ه بوو زستانی 1372لە جەریانی کاروچاالکیدا بەداخەوە ئیدارەی ئیتالعاتی مەهاباد گرتیانین. به‌ندیخان ه و ئه‌شکه‌نج ه و ئه‌و سووکایه‌تییانه‌ی ل ه زیندان به ئێم ه ده‌کرا، پتر ئه‌منی له خه‌بات و تێکۆشان ب ه دژی ئه‌م ڕێژیمه شێلگیرتر ده‌کرد و ئیمان به ڕه‌وایی خه‌بات و ئامانجه‌کانم به‌هێزتر ده‌بوون .خه‌ڵکێکی زۆر ل ه شاره‌کانی مه‌هاباد ،بۆکان و سه‌رده‌شت گیرابوون و سللول ه ئینفڕادییه‌کان، ساڵۆن و ته‌نانه‌ت حه‌وشه و ماتۆڕخانه‌شیان ل ه ئه‌ندامان و الیه‌نگرانی حیزبی ئاخنیبوو .به‌اڵم هه‌موو ئه‌وان ه بۆ ئێمه وانه‌ی فێربوون ،خاران و خۆڕاگری بوو. دیاره لەسەر ئەشکەنجە و بێڕەحمییەکانی کاربەدەستانی ئیتالعات زۆر گوتراوە و نووسراوە ،بۆ منیش ڕاگیرانم له ئیتالعات بریتی بوو له: بازجوویی به‌رده‌وام له شەو و نیوەشەو و وەخت و بێوەخت ،ک ه هیچ پرسیار و لێکۆڵینەوەکیش بێ لێدان و ئه‌شکه‌نجه نه‌بوو .له زیندانی ئیتالعاتدا گیراوه‌کان هیچ چەشنە مافێکیان نییه ،نه ده‌نگیان ب ه که‌س ڕاده‌گا ،نه خواردنی پێویستیان ده‌ده‌رێتێ ،نه حەمام و هەواخۆری و نه مالقات؛ به‌اڵم لێدان، ئه‌شکه‌نجه ،سووکایه‌تی ب ه خۆت و بنه‌ماڵه و بیروباوه‌ڕت به‌پێی فیالن بوو... زیاتر لە سێ مانگ لە ژووری تاکەکەسیدا بووم .نیزیکەی سەد جەلەسە بازجوویی کرابووم و هێشتا پێیان وابوو که‌م ه و پەروەندەکەم که‌میی هه‌یه. وابوو پوشپەری 1373دوای زیاتر لە سێ مانگ وێڕای هاوڕێیانم و چەندکەسێکی سیاسیی دیک ه بە دەست و پێ بەستراوی بردیانین بۆ دادسەرای ئینقالبی ورمێ بۆ الی جلیل زادە ،حاکمی شەرع .ئەویش بەجێگای ئەوەی لە نێوان ئێمە و ئیتالعاتدا قەزاوەتێکی عادیاڵنە بکا ،هه‌تا توانیی جنێو و قسەی سووکی پێ گوتین و ب ه «محارب» و «مفسدفی‌االرض» ناوی بردین .به‌و شەش کەسه سزای زیاتر لە پەنجا ساڵ زیندان و ئیعدامێکیان به‌سه‌ردا سه‌پاندنین و تازه کۆڵێکیش قه‌رزداری کردین که گوای ه هێشتا به‌ر ڕەحم و بەزەیی ئیسالم که‌وتووین! ئەمن سزای 9ساڵ زیندان و دوورخرانەوە بۆ زیندانی ورمێم به‌سه‌ردا سه‌پابوو و بێ ئه‌وه‌ی مافی ناڕه‌زایه‌تیده‌ربڕین و پێداچوونه‌وه‌مان هه‌بێ ،به‌ڕێی زیندانی له زیندانی ورمێش بوو که ئه‌منی هینده‌ی ورمێ (دەریا) کراین .هه‌ر مانه‌و ه دیک ه له‌سه ر باوه‌ڕه‌کانم سوورتر کرد .ئه‌من که پێشتر لە بازنەیەکی بچووکدا کاری تەشکیالتی و سیاسیم کردبوو ،له زینداندا گەورەیی و بەرفراوانیی تەشکیالتی حیزبم پتر بۆ دەرکەوت .بەندی سیاسی کە زۆربەی بەندکراوانی ئەندام و الیەنگرانی حیزبی دێموکرات بوون ،ل ه هه‌موو جۆراوجۆرییه‌کانی کوردستانی تێدا بوو .زازایی ،بادینی،گۆران ،سۆران؛ پیر و الو ،کارمه‌ند و مامۆستا و شێخ و مه‌ال و گوندی و شاری فره‌چه‌شنییه‌ک بوو ک ه پێی ده‌گوتی حیزبی دێموکرات چ ڕیشه‌یه‌کی ل ه نێو دڵی خه‌ڵکی کوردستاندا هه‌یه. ئەو زیندانەی کە ڕێژیم بۆ تەمبێکردن و ترساندن و تۆقاندنی نەیارانی خۆی دروستی کردووە ،ئاکامه‌که‌ی پێچه‌وان ه بوو .له‌و زیندانه‌دا که‌م که‌س هه‌بوو هه‌ست ب ه په‌شیمانی بکا و واز له باوه‌ڕه‌کانی بێنێ ،به‌ڵکوو نیزیک ب ه هه‌موویان خۆڕاگرتر و به‌باوه‌ڕتر ده‌بوون و ئه‌منیش یه‌ک له‌وان بووم ک ه هه‌م ل ه زیندان و هه‌م له به‌ندکراوه به ئیمانه‌کان زۆر فێر بووم. لە ماوەی ئەم شەش ساڵەدا کە لە بەنددا بووم بەداخەوە ،زیاتر لە 40کەس لە هاوڕێیان و هاوسه‌نگه‌رانم به‌به‌رچاوی خۆم چوونه پای سێداره و له‌دار دران ،زۆر له هاوبه‌ندییه‌کانم دوای ئازادبوون ل ه زیندان دیسانه‌که‌ش ب ه کرده‌وه هاتنه‌و ه مه‌یدانی خه‌بات و ئه‌وانی دیکه‌ش خۆڕاگر و به ئیمان مانه‌وه .ئه‌وه‌ش ل ه خۆڕا نه‌بوو ،چونکی ئه‌م وانه‌گه‌ل ه ل ه هاونشینی و هاوبه‌ندی له‌گه‌ڵ که‌سانێکی وه‌ک «عوسمان مستەفاپوور» و «محه‌ممەد نەزەری»یه‌کاندا فێری ده‌بی و ئه‌منیش گه‌لێ بیره‌وه‌ریم له‌گه‌ڵ ئه‌و دوو سیمبوله هه‌یه ک ه ناوم بردوون و ئێستاش هه‌ر ل ه زیندان دان. لە کۆتایی پاییزی 1378دا و دوای ئه‌وه‌ی ئەمن دوو له‌سه‌ر سێی حوکمه‌که‌م کێشا له زیندان ئازاد بووم و پاش چه‌ند مانگ و لە بەهاری 1379دا هاتمه‌و ه ڕیزی ئاشکرای حیزبه‌که‌م و بووم بە پێشمەرگە... ئه‌وه‌ی دواقسه ده‌مه‌وێ باسی بکه‌م ڕێزگرتن ه له‌م دایک و ژنانه‌ی ڕۆڵه، یان هاوسه‌ره‌کانیان ده‌که‌ونه به‌ندیخانه‌و ه و وێڕای به‌رگه‌گرتن له‌به‌رامبه‌ر ئه‌م ژانه‌دا ،ئه‌رکی زێده‌ی ڕاگرتنی ماڵ و حاڵ و به‌خێوکردن و پێگه‌یاندنی منداڵه‌کانیشیان ده‌که‌وێته ئه‌ستۆ ،به‌اڵم کۆڵ ناده‌ن و چیرۆکه‌کانی حه‌ماس ه و ئازایه‌تی و له‌خۆبوردوویی ده‌نووسنه‌وه .دایکی منیش یەکیک لە شێرە ژنانە بوو کە لە هەموو سااڵنی زیندان و پێشمەرگایەتیدا هەتا دواهەناسەی پشت و پەنام بوو و سەرەڕای ئه‌و هه‌موو ه چەرمەسەرییه بۆ تاقه‌جارێکیش لۆمەی نەکردم...
ڕەهەندەکانی شوناسی مرۆڤی کورد و پێویستییەکانی حەسەن شێخانی مرۆڤ بوونەوەرێکی تاک‌ڕەهەندی نییە، بەڵکوو خاون کەسایەتی و شوناسێکی چەند ڕەهەندییە .ئەمە واقعییەتی مرۆڤە وەک بوونەوەرێک .بوونی مرۆڤ سێ ڕوو یان ڕەهەندی هەیە .بە دەربڕینێکی دیکە مرۆڤ سێ بوونی هەیە )١ :بوونی سروشتی ،کە هەموو مرۆڤەکان لەم بوونەدا تاڕادەیەکی زۆر هاوبەشن و چەندین خەسڵەتی هاوبەش پێکەوە گرێیان دەدا و لەژێر کەتیگۆری «مرۆڤ»دا کۆیان دەکاتەوە و پێناسەیان دەکا )٢ .بوونی کولتووری و بەکۆمەڵی مرۆڤ ،کە کولتوورەکان و ،مرۆڤەکان وەک کۆمەڵ ،لە یەک جیا دەکاتەوە)٣ . بوونی تاکێتیی مرۆڤ ،کە تاکەکان لە یەکتر جیا دەکاتەوە و تایبەتمەندیی جیاکەرەوە، یان شوناسی تاکەکەسییان پێ دەبەخشی. مرۆڤی کورد لە بوونی سروشتی و لە هەبوونی کۆمەڵێک خەسڵەتی بنەمایی و مرۆییدا ،لەگەڵ مرۆڤەکانی دیکەی سەر ڕووی زەوی هاوبەشە .واتە کوردیش مرۆڤە وەک هەموو مرۆڤەکانی سەر بە نەتەوە و ئایننە جۆراوجۆرەکان .بەاڵم لە بوونی کولتووری و بەکۆمەڵدا ،لەوان جیا دەبێتەوە .لەسەر ئاستی خواروونەتەوەییش، تاکەکانی کورد دەتوانن بەپێی سروشتی خۆیان ،خۆیان بئافرێنن و مومارسەی ئازادی و خودموختاریی خۆیان بکەن. ئەم وتارە لەسەر کەسایەتی و شوناسی سێ ڕەهەندیی مرۆڤی کورد و پێویستییەکانی ،دەوەستێ و نامومکینی و تەنانەت ناسروشتیبوونی هەاڵتن لەم واقعییەتە ،یان حاشالێکردنی لەالیەن نەیارانی کوردەوە ،لێک دەداتەوە .هەروەها دەیەوێ ئەوە شی بکاتەوە کە هەوڵدان بۆ حاشالێکردن و سەرکوت و سڕینەوەی بەشگەلێکی شوناسی کورد ،لە هەلومەرجێکدا کە کورد وەک نەتەوە بیچمی گرتووە، مەحکووم بە شکست و تەنانەت نامومکینە. گوتمان کورد لە بوونی سروشتیدا لەگەڵ هەموو مرۆڤەکان هاوبەشە؛ بەاڵم ئایا هەر لە بنەڕەتدا مرۆڤ سروشتێکی هاوبەشی هەیە یان نا؟ لەم باەرەوە سێ تیۆریی سەرەکی هەن یان لەگەڵ سێ مرۆڤناسیی فەلسەفی بەرەوڕووین: تێزی یەکەم :مرۆڤ سروشتێکی هاوبەش و تەنانەت نەگۆڕی هەیە .ئەم تێزە ،تێزی زاڵی سەردەمی ڕۆشنگەرییە .سەرەڕای هاوبەشیی بۆچوون لە هاوبەشبوون و نەگۆڕبوونی سروشتی مرۆڤ ،هەندێک لە بیرمەند و فیلسووفەکان بە سروشتی مرۆڤ بەدبین بوون و فەلسەفەی سیاسیی خۆشیان لەسەر ئەم بنەمایە داڕشتووە .لە گرینگترینی ئەو فیلسووفانە ،دەتوانین ئاماژە بە تۆماس هابز و کتێبە بەناوبانگەکەی« ،لێڤیاتان»، بکەین کە لەسەر بنەمای بەدبینی بە سروشتی مرۆڤ ،داڕێژراوە .هەندێکیشیان دیدێکی خۆشبینانەیان بە نیسبەت سروشتی مرۆڤ هەیە و ئەمانەش بیر و ئەندێشەی خۆیان لەسەر ئەم بنەمایە داڕشتووە .لەوانە دەتوانین ئاماژە بە جان الک و بەگشتی بیرمەندە لیبڕالەکانی سەردەمی ڕۆشنگەری بکەین. بەگشتی ئەم تێزە لەسەر بنەمایەکی مۆنیستی دامەزراوە و لە تایپە پەڕگیرەکەیدا، تۆتالیتێریزمی لێ کەوتۆتەوە؛ چونکە ئەگەر مرۆڤ خاوەنی سروشتێکی هاوبەش بێ، خاوەنی بەها و میتۆدی هاوبەشیشە و بەرەو ئامانجی هاوبەش هەنگاو دەنێ کە دواجار لە شارستانیەتیی گشتی و هاوبەشدا خۆی دەبینێتەوە .لە مێژوودا زۆر کەسمان دیتووە کە ئیدیعای ئەوەیان کردووە بەپێی سروشتی مرۆڤ ،ڕێکار و فۆڕمی بەختەوەریی مرۆڤیان دۆزیوەتەوە و ویستوویانە ئەو ڕێکار و فۆڕمی ژیانە بەسەر مرۆڤەکاندا بسەپێنن و کارەساتیان ناوەتەوە .ئەم خوێندنەوەیە لەسەر بنەمای باوەڕ بە حەقیقەتێکی یەکگرتوویی ئانتۆلۆژیک بینا کراوە کە دەکرێ بە ئامرازی عەقڵی و زانستی ،بیدۆزیەوە. ئەمە ئێپیستمۆلۆژیی سەردەمی ڕۆشنگەرییە. تێزی دووەم :مرۆڤ سروشتێکی وەک یەک و نەگۆڕی نییە .ئەم تێزە لە تایپە پەڕگیرەکەیدا لەگەڵ واقعیەتی سروشتیی مرۆڤ نایەتەوە؛
ئەگەر مرۆڤەکان هیچ خەسڵەتێکی هاوبەشیان نەبا ،لەژێر کەتیگۆری «مرۆڤ»دا پێناسە نەدەکران ،ئەسڵەن لەگەڵ یەکتر نەدەبون و، هەموو ئیدیۆم و دەستەواژەکانی چەشن و جۆری مرۆڤی ،کۆمەڵگەی مرۆڤی و هەموو شتەکانی پێوەندیدار بە مرۆڤ لە زانستەوە بگرە تا دەگاتە کولتوور و ...بێمانا دەبوون. تێزی سێهەم :ڕاستە سروشتی مرۆڤ تا ئەو ڕادەیە ،کە تێزی یەکەم باسی دەکا ،ویشک و نەگۆڕ و هاوبەش نییە ،بەاڵم کۆمەڵێک خەسڵەتی هاوبەشیش مرۆڤەکان لێک کۆ دەکاتەوە. ڕاستە مرۆڤەکان ئازاد و خودموختارن ،بەاڵم ئەم ئازادی و خودموختارییە ،ئابستراکت و مێتافیزیکی نییە .بە پێچەوانەی بۆچوونی زاڵی سەردەمی ڕۆشنگەریی ،مرۆڤ ،سووژیەکی ڕەها لە کانتێکست و مێتافیزیکی نییە بەڵکوو لە دیالکتیک لەگەڵ بەستێندا ،شکڵ دەگرێ و مانا دەدا .مرۆڤ وەک سووژە لە دیالکتیک لەگەڵ بەستێنە میژوویی ،کولتووری و سیاسییەکان و لە دیالکتیک لەگەڵ ڕەهەندی سروشتیی خۆیدا شکڵ دەگرێ .تێزی سێهەم لەگەڵ واقعیەیت و ئەزموونی ژیانی مرۆڤ دێتەوە و زیاتر ڕێگا ئاوەاڵ دەکا بۆ ئەوەی مرۆڤەکان لە بوونی کولتووری و تاکەکەسیدا ،جۆراوجۆر و فرەچەشن بن و لە یەکتر جیاواز بن. ئێمە نە بە هەڵبژاردنی خۆمان کوردین و نە بە ئیختیاری خۆشمان دەتوانین کورد نەبین. کوردبوون بەشێکە لە شوناسی ئێمە؛ ڕەهەندێکە لە کەسایەتیی ئێمە؛ ناکرێ لەنێو ببرێ و هەوڵی لەم چەشنە پارادۆکسی و مەحکووم بە شکستە. شوناسی کولتووری و بەکۆمەڵی(نەتەوەیی) ئێمە ،شوناسێکی ئۆرگانیستییە؛ بەم واتایە کە دەسکرد نییە و بە داخوازی خۆمان هەڵمان نەبژاردووە .شوناسی کوردی لەنێو ڕەوتێکی مێژوویی هاتۆتەدەر؛ هەڵبەت لەجیاتی ئۆرگانیستی باشترە لە وشەکانی «مێژوویی» و «بەڕێکەوت» ،کەڵک وەربگرین .مێژوویی بەم واتایە کە ئەگەر مرۆڤە سەرەتاییەکان لەبەرچاو بگرین ،ئەوان بەم مانایەی ئەمڕۆ ،نە کورد بوون و نە غەیری کورد؛ کۆمەڵێک لە مرۆڤەکان بەهۆی لە قەراغ یەکتر ژیان و بە تێپەڕینی کات، بوونە خاوەنی کۆمەڵێک تایبەتمەندیی هاوبەش و لە ئەوانی دیکە جیا بوونەوە و بۆ نموونە بوون بە کورد .بەڕێکەوتیش ،واتە من کوردم، لەبەر ئەوەی لە دایک و باوکێکی کورد لە دایک بووم و ئەگەر بۆ نموونە لە دایک و باوکێکی ئەمریکایی و لە ئەمریکا لەدایک بووبام، ئەمریکایی دەبووم نەک کورد؛ واتە شتێکی جەبری ،مێژوویی و لە دەرەوەی ئیختیار و هەڵبژاردنی خۆم .بە دەربڕینێکی دیکە ئێمە لە هەڵبژاردنی ئەتنیک و بە وشە ئەمڕۆییەکەی، نەتەوایەتیماندا ،ئازاد و سەرپشک نەبووین و نین. هەموو ڕەهەندەکانی شوناسی ئێمە وەک کورد، سەرەکی و پێکهێنەرن و هیچ کامیان الوەکی و کە م بایەختر لەوی دیکە نین .هەموو ئەو تێزانەی ،لەسەر حیسابی ڕەهەندەکانی دیکە ،بە شێوەیەکی ئابستراکت گرینگییەکی لەڕادەبەدەر بە یەکێک لە ڕەهەندکانی شوناس و بوونی مرۆڤ دەدەن ،ناتەواو و نادروستن و هەرگیز ناتوانن ببنە بنەمای دروستبوونی کۆمەڵگەیەکی تەندروست و هاوسەنگ .ئەو تێزانەی بە هۆی وەهمی یەکگرتوویی ئۆرگانیستی ،ڕەهەندی تاکەکەسیی مرۆڤ نادیدە دەگرن ،نەتەنیا مرۆڤیان بەختەوەر نەکرد ،بەڵکوو لە مێژوودا توتالیتێریزمیان لێ کەوتەوە .لە بەرامبەردا ئەو بۆچوونانەی ،لەژێر ناوی ئێمە هەموومان هاوواڵتیی جیهانین ،بوونی کولتووری و بەکۆمەڵی مرۆڤەکان کە م بایەخ نیشان دەدەن و نادیدەی دەگرن ،لەگەڵ واقعییەتی بوونناسانەی مرۆڤ نایەنەوە .مرۆڤ بەدەر لە شوناسی کولتووری و بەکۆمەڵ ،بوونەوەرێکی ئابستراکت و خەیاڵییە .واتە هەموو ئەو تێز و تیۆرییانەی ،لەسەر بنەمای نادیدەگرتنی بوونی نەتەوەیی مرۆڤەکان ،باس لە هاوواڵتیی جیهانی دەکەن ،تەنیا خەیااڵتی خۆیان دێننە سەرزار ،کە لەگەڵ واقعییەتی چەندڕەهەندیی مرۆڤ و مەیل و پێویستییەکانی نایەتەوە. مرۆڤ دەتوانێ ئایینی خۆی بگۆڕێ ،چونکە لەچاو بەشە پێکهێنەرەکانی شوناسی مرۆڤ، ڕۆڵی سەرخانی هەیە ،بەاڵم نە دەتوانێ چەشن و جۆری مرۆڤیی خۆی بگۆڕێ،
واتە لە مرۆڤەوە ببێتە نامرۆڤ ،نە دەشتوانێ شوناسی کولتووری و بەکۆمەڵی خۆی بگۆڕی ،بۆ نموونە لە کوردەوە ببێتە ئەتنیک و نەتەوەیەکی دیکە .بۆ ئێمە کوردبوون بەشێکە لە بوونی ئێمە و ناتوانین لێی ڕاکەین و لەالیەکی دیکەش هەوڵدان بۆ حاشا لێکردنی نەتەوەیی لەالیەن بیانییەکانەوە ،بێهوودە و بێ‌ئاکامە. لێرەوە باسی ئەوە دەکەم کە ئەم هەواڵنە نەتەنیا نامومیکن و بێ ئاکامن ،بەڵکوو لەگەڵ واقعیەتی بوونی مرۆڤ ،پێویستییەکان ،یان باشترە بڵێم سروشتی ئازادی و ئاسایشی مرۆڤ نایەنەوە. ئەو گرووپە ئەتنیکییانەی بە ئاستی خۆناسین و خۆئاگایی نەگەیشتوون و لە قۆناغی گرووپە ئەنتیکییە سەرەتاییەکاندا بوون ،دەتوانرا بتوێنرێنەوە و ئاسیمیلە بکرێن ،مێژوو زۆر نموونەی وای تێدایە ،بەاڵم گرووپەکانی دیکە کە بە ئاستی هوشیاری ئەتنیکی‌ـ نەتەوەیی گەیشتوون و خاونی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازانەن ،بەدەر لەوەی کە ئەم بزووتنەوەیە چ کەموکوڕییەکی هەیە ،ناتوێنەوە و لەنێو ناچن .کەواتە هەوڵدان بۆ ئاسیمیلەکردنیان ،هەوڵدانێکی بێ‌ئاکامە .عەقاڵنییەت دەخوازێ کە مافەکانیان بە فەرمی بناسرێ و ڕێز لە مافی ئازادی و سەربەستییان بگیرێ .لێگەڕێن بۆخۆیان ،هەڵبژێرن و ژیانی خۆیان بەڕێوەبەرن. تێزی سڕینەوە و تواندنەوەی کورد ،دژکردەوە و ئانتی تێزی ناسیۆنالیزمی کوردی لێ کەوتۆتەوە. هەر ئەمەش وای کردووە کە ئەم تێزە بە شێوەیەکی ناوکی ،کۆسپی بەردەم خۆی دروست بکا و نەتوانێ سەرکەوتوو بێ .کەواتە ئەم هەواڵنە لە سەردەم و هەلومەرجێکدا ،کە کورد وەک نەتەوەیەک بیچمی گرتووە ،مەحکووم بە شکستن. ئەگەر پێمان وابێ کە ئازادی و خودموختاری لە پێویستییەکانی کامیاری و بەختەوەریی مرۆڤە، کورد بەبێ ئازادی و بەڕێوەبردنی ئازادانەی ژیانی خۆی ،ناتوانێ بەختەوەر و ئاسوودە بێ. لەالیەکی دیکە هەروەک نێوئاخن و نێوەرۆکی ئەم وتارە پێمان دەڵێ ،بوونی مرۆڤ ،بوونێکی فرەچەشن و فرەڕەهەندە .ئینکار و ڕێگر ی کردن لە پشکووتنی کولتوروی و شوناسی بەکۆمەڵی کورد ،پێچەوانەی سروشتی مرۆڤ ،مێژوو و ئازادیی تاکەکەسیی مرۆڤە .بوونی مرۆڤ لە بنەمادا فرەچەشنە و پێویستە ڕێ لە بەردەم دەرکەوتنی ئۆبژێکتیڤی ئەو فرەچەشنییە بکرێتەوە. هەوڵی حاشالێکردن و توانەوە ،لەگەڵ مافی سروشتی و خودایی مرۆڤ ،پارادۆکسی هەیە .چ ئەوەمان قبووڵ بێ کە خوا مرۆڤی بە شێوەیەکی ئازاد و خاوەن ماف دروستی کردووە و چ پێمان وابێ مرۆڤ لەبەر ئەوەی عەقڵی هەیە دەبێ خۆی ژیانی خۆی بە شێوەیەکی ئازادانە ڕێک بخا و ئیدارە بکا و ،چ باوەڕمان بەوە بێ کە سروشتی مرۆڤ ،سروشتێکی چەند ڕەهەندییە و دەبێ ڕێگە لە بەردەم پشکوتنی هەموو ئەو ڕەهەندانە ،ئاوەاڵ بکرێ ،حاشاکردن لە کورد و مافەکانی ،لەگەڵ هەموو ئەو بۆچوون و تیۆرییانە پارادۆکسی هەیە .بە کورتی سروشتی مرۆڤ تەنیا تاڕادەیەک دیاری کراوە ،ئەوەی دیکە بۆ مرۆڤ ماوەتەوە کە دروستی بکا و فۆڕمی پێ بدا .ڕێگری کردن لەمە ،پێچەوانەی بوونی واقعیی مرۆڤە و لەگەڵ بایەخەکانی ئازادی و ماف نایەتەوە. نە خۆمان دەتوانین حاشا لە بوونی کولتووریی خۆمان بکەین و نە بیانی و نەیاران. لەم حاڵەتەدا یەک ڕێگا دەمێنێتەوە ،ئەویش دانپێدانان و ڕێزگرتنە لە مافەکانمان؛ بۆ ئەوەی ئێمەی کوردیش وەک مرۆڤ ،بەو شێوەیەی لەگەڵ سروشت و بوونی مرۆڤ بێتەوە ،بژین. خواستی کورد زێدەڕۆیانە و زێدەخوازانە و ناسروشتی نییە ،خواستی کورد ئەوەیە کە نوێنەرایەتیی هەموو ڕەهەندەکانی بوونی خۆی وەک مرۆڤ بکا .ئەمەش لەگەڵ هەموو یاسا و ڕێسایەکی ئاسمانی ،مێتافیزیکی و زەوینی دێتەوە و لەگەڵ پێویستییەکانی واقعییەتی بوونی مرۆڤیش کۆک و هاوئاهەنگە .هیچ کەس ناتوانێ حاشا لە مرۆڤبوونمان بکا .کەواتە ئەگەر مرۆڤین، سروشت و پێویستییەکانی مرۆڤ ،دەخوازێ کە ئازاد و سەربەست بژین .پێویست ناکا بۆ دیفاع لە مافەکانمان پەنا بۆ تیۆری جۆراجۆر ببەین ،هەر ئەوەی کە مرۆڤین و هیچ کەسیش ناتوانی حاشا لە مرۆڤبوونمان بکا ،دەبێ لە هەموو ئەو ماف و ئازادییانەی کە بنەماییان لە سروشت و بوونی مرۆڤدا هەیە ،بەهرەمەند بین.
ژماره٧٣٣ :
7
١٥ی خەرمانان ٦ _ ١٣٩٧ی سپتامرب ٢٠١٨
نیولیبڕاڵیزم لە ئاوێنەی مێژوودا پێناسە و بنەماکانی نیولیبڕاڵیزم د .کامران ئەمین‌ئاوە چەمکی نیولیبڕاڵیزم بە چەشنی جۆراوجۆر پێناسە کراوە« .دیوید هاروی» ،بیرمەندی مارکسیست و مامۆستای جوغرافیا و مرۆڤناسیی زانستگای نیویۆرک ،نیولیبڕاڵیزم وەکوو پرۆژەیەکی سیاسی_چینایەتیی کۆی سەرمایەداران پێناسە دەکا کە داسەپێنەری دەسەاڵتی سەرمایەداری بەسەر کۆمەڵگەیە و هەوڵ دەدا هیز و توانای چینی کرێکار کۆنترۆڵ بکا .لە ڕوانگەی «ئەحمەدی سەیف» ،ئابووریناس، مامۆستای خانەنشینی زانکۆی ستافۆردشر و مامۆستای ئێستای کۆلێژی ڕیجنتزی بریتانیا، نیولیبڕاڵیزم «کۆی سیاسەتگەلێکە کە تێ دەکۆشێ دەستوورەکانی بازار بەسەر ژیانی مرۆڤدا زاڵ بکا .دەستووری بازاریش بریتین لە کاالکردنی هەموو ئەو شتانەی کە بۆ مسۆگەرکردنی پێداویستییەکانی مرۆڤ واجب و پێویستن». بە گشتی ،بیرۆکەی نیولیبڕاڵیزم ،بازار وەکو بنەمای سەرەکی و ناوەندیی کۆمەڵگەی مودێرنی سەرمایەداری پێناسە دەکا و لەم پێوەندییەدا پێویستە سیاسەتە نێوخۆیی و نێونەتەوەییەکانی هەر واڵتێک هەلومەرجی شیاو بۆ کارامەبوونی بازار و ئازادییە کارخولقێنەرەکان مسۆگەڕ بکا. لە ڕوانگەی نیولیبڕاڵەکانەوە ئەرکی دەوڵەت بریتییە لە پێکهێنان و پاراستنی چوارچێوەیەکی شیاو بۆ کار و باری بازار و دەستەبەرکردنی مافی خاوەنداریەتی خۆیی( .)1لەم ڕەوتەدا سەرەڕای پێویستیی بازار بە پشتیوانی دەوڵەت، ڕادەی دەست تێوەردانی دەوڵەت لە کار و باری بازار تا ئاستێکی زۆر ،کەم دەکرێتەوە. تایبەتمەندی نیولیبڕاڵیزم ،بە ئابووریکردنی هەموو بوارێکی ژیانی مرۆڤە .بە باوەڕی نیولیبڕاڵەکان بازار باشترین ڕێگا بۆ ڕێکخستنی تەواوی بوارەکانی ژیانە ،بەاڵم بازار هاوکات پێویستی بە پشتیوانیی یاسا و دەسەاڵتی دەوڵەتی هەیە .نیولیبڕاڵەکان بە پێچەوانەی لیبڕاڵە ئابوورییە کالسیکەکان ،لە الیەکەوە بازار شیاوی هەموو بوارێکی ژیان ،و ژیانیش شیاوی بە ئابووری‌کردن دەزانن ،لە الیەکی دیکەشەوە ڕکەبەری وەک دیاردەیەکی ئاسایی پێناسە دەکەن و پێیان وایە پێویستە ئەم دیاردەیە وەڕێ بخرێ ،هان بدرێ و هاسانکاری و پشتیوانیی لێ بکرێ ،هەروەها جاروبار یارمەتی دارایی پێ بکرێ .هەر لەبەر ئەوەیە کە نیولیبڕاڵەکان کێشەیەک لەوەدا نابینن کە بازارەکان جار و بار خەڵک بەرەو هەڵدێری هەرەسهێنان بکێشن ،و دەوڵەت و هتد بێن و بازار بگەڕێنەوە سەر شوێن و پێگەی هەوەڵی خۆی. هەرچەند پەرەگرتنی سیاسەتە ئابوور‌یەکانی نیولیبڕاڵی لە هەموو جیهاندا یەکسان و هاوشکڵ نەبووە ،بەاڵم نیولیبڕاڵەکان خاوەن خاڵی هاوبەشیشن ،بۆ وێنە ،لە ڕوانگەی ئەوانەوە: ــ بازار باشترین و شیاوترین دەزگایە لە سەرچاوەکان تەرخانکردنی بۆ دابەشیندا. و بەرهەمهێنان ڕەوتی ــ کۆمەڵگە لە خەڵکێکی [بەرهەمهێنەر و بەکارهێنەری] ئازاد و خودموختارییەک پێک هاتووە کە ئەنگیزە و هاندەریان تەنیا بە پێی بەرژەوندی و ڕەچاوکردنی ئابووری دیاری دەکرێ. ــ «ڕکەبەری» بزوێنەری سەرەکیی بازار بۆ داهێنانی شتی نوێ و نوێکارییە. ٣ توێژەران سیاسەتە لە دەستە ئابوور‌یەکانی نیولیبڕاڵییان دیاری کردووە: ــ ڕزگارکردنی ئابووری لە ڕێگای البردنی کۆنترۆڵی نرخەکان و هەڵگرتنی چاودێری هەروەها سەرمایە، بازارەکانی لەسەر بازرگانییەکان. بەربەستە کەمکردنەوەی ــ دابەزاندنی ڕۆڵی دەوڵەت لە ئابووری و
خۆییکردنی بنکە دەوڵەتییەکان ،هەروەها ئەوانەی کە بە پێداگریی ماڵیاتی و ڕێگری لە دەرخستی پارەیەکی زۆر و بڕاندنەوەی کەمیی بودجە، پارێزەری سەقامگیریی گەورە ئابورییەکانن. ــ البردنی یارمەتیی دارایی دەوڵەت. وێدەچێ نێونەتەوەییشدا، ئاستی لە نیولیبڕاڵەکان لە سەر سەر سێ خاڵ کۆک بن: 1ــ بازرگانیی ئازادی شتومەک و خزمەتگوزاری، 2ــ سووڕانی ئازادی سەرمایە، 3ــ ئازادیی سەرمایەنانەوە. الیەنگرانی نیولیبڕاڵیزم بە یارمەتی «سندووقی نێونەتەوەیی پارە» و «ڕێکخراوەی بازرگانیی جیهانی» بەشێکی بەرچاو لە واڵتەکانیان مەجبوور بە ملدان بەم چوارچێوەیە کردووە، واتە ئێستا زۆربەی دەوڵەتەکان بە چەشنێکی الوەکی لەگەڵ پەرەسەندنی دەسەاڵتی بازار، دابەزینی بەرچاوی خەرج و مەخارجی گشتی و ڕێساکانی دەوڵەتی و ملدان بە بیری تاکایەتین، تەنانەت ئەگەر لەم پێوەندییەدا بە میلیۆن کەس دۆراوی ئەم چەشنە سیاسەتە بن .لەوەدەچێ بەرێوەبردنی ئەم چەشنە جیهانبینی ە ئابوورییە لە ساڵەکانی داهاتوودا جیاوازیی باکوور و باشوور و نابەرامبەری جیهانیی گەلێک ئاڵۆزتر و خراپتر بکا. نیولیبڕاڵیزم بە پێداگری کردن لەسەر عەقاڵنییەتی ئابووری )2(،تاکایەتی و بەرژوەندیی شەخسیی هەوڵ دەدا ڕێپیشاندەری هەموو کار و هەنگاوێکی نێو کۆمەڵگە بێ و بە دیاریکردنی ئامانجە ژیربێژانە ،تاکخوازانە و خۆپەرەستانە ،وەکوو ڕێپیشاندەری تەواوی ئاکارەکانی مرۆڤایەتی ،خۆی وەکوو زانستێکی کۆمەاڵیەتیی جیهانی ( )Globalکە توانای شیکردنەوەی هەموو ئاکارێکی مرۆفی هەیە، پێناسە بکا .چڕبوونەوەی نیولیبڕاڵیزم لەسەر تاک بە مانای بە ناپێویست زانینی چەمک‌گەلێک وەکوو «بەرژوەندیی گشتی» و «کۆمەڵ» و سڕینەوەی ئەوان لە بیر و دەروونی کۆمەڵگە و یاسا دەوڵەتییەکانە .جێگای سەرسوورمان نییە کە نیولیبڕالەکان خەڵک بە هۆی بێکاری و نابەرامبەری و هەژارییەوە سەرکۆنە دەکەن نەک سیستمی پێکهێنەر و سیاسەتەکانی نیولیبڕاڵی و پاڕیزکارانەی دەستەاڵتدارەکان. بە پێچەوانەی بۆچوونی دوکترینی نیولیبڕاڵ کە باس لە سڕینەوەی ئایدیۆڵۆژی لە ژیانی مرۆڤایەتی دەکەن ،جیهان شایەدی داسەپاندنی بیرو هزری نیولیبڕاڵی لە قۆناخی نوێی بە جیهانیبوونی سەرمایەداری واتە سەرهەڵدانی «ئابووریی جیهانی» و یەکپارچە‌کردنی ئایدیۆڵۆژیی لە تەواوی بوارەکانی ژیانی سیاسی و ئابووری ،هەروەها کۆمەاڵیەتی ،فەرهەنگی و ی مرۆڤە .ئازادیی بازار و ئالوگۆڕ( )3بنەمای نیزام ی جیهانییەیە .لەم فیکری و کرداریی ئەم ئابوور
پێناوەدا پێویستە دەروازەی تەواوی واڵتەکان بێ هیچ مەرجێک بۆ کەلوپەلی شیرکەتە بان نەتەوەییەکان بکرێتەوە و هیچ ئاستەنگییەک لە بەرامبەر هاوردەکردنی ئەواندا نەبێ. ڕاستەقینەی «شەڕ»ێکی پێیە بەم ئابووری بەسەر مرۆڤایەتیدا سەپێنراوە. بە جیهانیبوونی ئاڵوگۆڕ بۆتە هۆی بەرزبوونەوەی بڕی نابەرانبەری لە ئاستی نەتەوەیی و نێونەتەوەییدا .بە پێی ڕاگەیاندنی بەرنامەی نەتەوە یەکگرتووەکان سەبارەت بەگەشەکردن ،واڵتە هەژارەکان هەژارتر دەبن و هیچ پێوەندییەک لە نێوان پێداویستی و سەرمایەنانەوەدا نییە .لە نێوان سااڵنی ١٩٩٤و ١٩٩٥ی زایینیدا ئاستی سەرمایەنانەوەی ڕاستەوخۆ لە ئەفریقایەک کە تەنانەت ژێرپێکهاتەیەکی جیددیشی لە هەموو ئاستەکاندا نییە ،پتر لە سەدا ٢٧ دابەزیوە .ئەم سەرمایەنانەوەیە بەرانبەر بە ١.٢میلیارد دۆاڵر واتە سەدا ٣ی تەواوی سەرمایەنانەوەی جیهان بووە .بە پپێ ئامارێک کە لە الیەن خانمی «بئاتریس مارە» ،نوێنەری پێشووی پەرلەمانی فەرانسە لە کۆبوونەوەی «سیاتێلی ئەمریکا» ،لە نێوان سااڵنی ١٩٤٨ و ١٩٩٧دا ،بڕی چوونەسەرەوەی قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی ١٧کەرەت و قەبارەی بەرهەمهێنان تەنیا ٦جار بووە .بە پێی ڕاپۆرتی ناوەندی توێژینەوەی لێکدانەوەکانی داهاتوو و ئاگاداریی نێونەتەوەیی ()CEPIT لە پێوەندیی لەگەڵ تیۆری ئازادکردنی ئاڵوگۆڕ« ،لە سااڵنی ١٩٨٠– ١٩٩٥دا، نرخی نێونجی گەشەسەندنی سااڵنەی واڵتانی لە حاڵی گەشەسەندنی ئەندامی «گات( ،)4لە ساڵی ١٩٨٦بە زەحمەت زۆرتر لە نرخی گەشەسەندنی ئەو واڵتانە بوو کە لەو ڕێکەوتەدا ئەندامی ئەم ڕێکخراوەیە نەبوون ( ٪٢.٢لە بەرانبەر .)٪٢.١ پەراوێزەکان: مالکیت خصوصی 1ــ Private ownership 2ــ مەبەست لە عەقاڵنییەتی ئابووری (Economic )rationalityهەوڵدان بۆ گەیشتن بە ئەوپەڕی بەرژوەندیی ماددی تاک لە چوارچێوەی بایخدان بە دابینکردنی خۆشگوزەرانی و بەختەوەری زۆرتر بۆ بەکارهێنەر و سوود و قازانجی زۆرتر بۆ بەرهەمهێنەرە. مبادلە ,Exchange 3ــ 4ــ گات کورتکراوەی “General Agreement on Tariffs ”and Tradeواتە ڕێکەوتنامەی گشتی تاریفە و بازرگانییە. ئەم بەڵگەنامەیە بریتیی لە ٣٨ماددە و ٤بەش کە لە ٣٠ی ئۆکتۆبری ١٩٤٧لە نێوان ٢٢واڵتی پێشکەوتوو و سەنعەتی لە شاری ژنێوی سویس واژوو کراوە .لە ساڵی ١٩٩٤واتە کۆتایی ژیانی ئەم ڕێکەوتنامەیە ،ژماری ئەندامەکانی گەیشتە ١٢٣واڵت .بە گشتی گات ڕێکەوتنێک بۆ دابەزاندنی تاریفەی گومروگیی ،البردنی ئاستەنگ ی و بەربەستەکانی بازرگانی ئازاد بوو و ئێستا وەکو ڕێکخراوەیەکی نێونەتەوەیی بوونی نییە و جیگای خۆی بە ڕێکخراوەی بازرگانیی جیهانی داوە.
٣٠٠٠زیندانیی پێوه‌ندیدار به مادده‌ی هۆشبه‌ر له ئێران له نۆره‌ی ئێعدام دان ئەندامێکی کۆمیسیونی قەزایی و حقوووقیی مه‌جلیسی ئێران دەڵێ سێ هەزار زیندانیی پێوه‌ندیدار ب ه ماددە هوشبەرەکان چاوەڕوانن ئیعدام بکرێن ،بەاڵم ئیعدامه‌کان لە ئێران «ڕێگەر» نه‌بوون لە پەرەسەندنی ماددەهوشبەرەکان. محەممەدعلی پوورموختار ده‌ڵێ سزای لە سێدراەدانی تاوانبارانی ماددە هەوشبەرەکان هیچ کاریگەرییه‌کی لەسەر کەمبوونەوەی ئه‌م تاوان ه نه‌بووه ،جیا له‌وه‌ش به‌رده‌وامیی ئێعدامی زیندانییان به‌و تاوانه کاریگه‌ریی خراپی لەسەر ڕه‌هه‌ند ه جۆراوجۆره‌کانی ئابووری و کۆمەاڵیەتی واڵت دانه‌و ه و ل ه ده‌ره‌وه‌ی
واڵتیش زیانی له ئێعتباری ئێران داوه. ئه‌و نوێنه‌ره‌ی مه‌جلیسی ڕێژیم ڕایگه‌یاند ک ه بەرپرسانی ناوەندی بەربەرەکانی لەگەڵ ماددەهوشبەرەکان بۆ داشکاندنی سزای تاوانباران به هه‌لگرتن و فرۆشتنی ماددە هوشبەرەکان هەڵویستێکی ئه‌وتۆیان نه‌بوو ه و دوای پێداچونەوە بە یاسای لەسێدرەدانی قاچاقچیی مادده هۆشبه‌ره‌کان لە ئیران تا ئیستا هیچ ئامار و داتایه‌کیان له‌سه‌ر کاریگه‌ریی ئه‌و پڕۆژه‌یاسا نوێیه باڵو نەکردۆتەوە. هێز ه ئینتیزامییه‌کان ڕایگه‌یاندوه بڕی قاچاغی لەالیەکی دیکەشه‌وە سه‌رۆکی پۆلیسی ماده‌ی هۆشبه‌ر له‌و کاته‌وه کە بڕیار دراوە بەربەرەکانی لەگەڵ ماددە هوشبەرەکانی سزای ئیعدامه‌کان که‌م بکرێنه‌وه ،زیاتر بووه.
لە گورچیلەفرۆشتنەوە تا لەشفرۆشی بۆ بژیوی ژیان
ئاکام پیران
ڕەوشی خراپی خەڵك وای كردووە بۆ بژیوی ژیان ئەندامانی جەستەی خۆشیان بفرۆشن .ئەگەرچی حكومەتی كۆماری ئیسالمی ئێران وادەی بەهەشت و خۆشگوزەارنی دابوو ،بەاڵم ئێران كە لە ڕووی سەرچاوەی سروشتی و توانای مرۆییه‌وه یەك لە دەوڵەمەندترین واڵتی جیهانە ،بۆتە واڵتێك كە خەڵك بۆ بژیوی ژیانیان ناچار بە فرۆشتنی گورچیلەن ،یان لەتێك لە جەرگیان، تەنانەت شەوێك خۆبەدەستەوەدانی شەڕەف و كەڕامەت بۆ پارووە نانێ. ئێستا لە ئێران ،ڕاستییەكی حاشاهەڵنەگر هەیە .گورچیلەفرۆشتن بەلێوانە ،جا فاحیشەگەری و لەشفرۆشیش لەوالوە وەستاوە و ڕۆژ بە ڕۆژیش زیاتر پەرە دەستێنێ .كێشەكە كاتێك قووڵتر دەبێتەوە كە مێرده چاودێریی لەشفرۆشی ژنەكەی دەكا ،یان دایكە بەسەر لەشفرۆشیی كچەكەی ڕادەگا ،سیغەی تەمەن سێزدەسااڵنیش كە ئێستە چۆتە نێو دەفتەر و نوسینگەكان و ڕیكالم و بانگەشەیەكی تەواوی بۆ دەكرێ... خەڵكی دەڵێن ،ڕژێمێك كە بەناو بۆ پاراستنی شەڕافەتی ئیسالم دەسەاڵتی بەدەستەوە گرتووە ،لە ئەنجامی گەندەڵی و بێ ڕەوشتی كاربەدەستانیان، ئێستە شەڕافەت كەمبەهاترین شتە ،واتە بە داخەوە دەستاو دەست دەكرێ. حكومەتی ئیسالمی ئێران نەتەنیا بۆ بنەبڕكردنی ئەو دیاردەیە هیچ هەوڵێكی نەداوه ،بەڵكوو بە سیاسەتی پاشكەووتوانەی سه‌رده‌می كۆن ،ڕۆژ بە ڕۆژ دۆخەكەی لە خەڵكی خراپتر كردووه ،واتە گرتن و سەركۆنەكردن و ئاشكراكردن و دواتر بەردانی .واتە ڕێگەپێدانی تەنیا بۆ شكاندنی. هەرچەند حكومەتی ئێرانی لە دەزگا ڕاگەیاندنەكاندا بەرەنگاربوونەوەی ئەو دیاردە شوومەی فرۆشتنی گورچیلە و ئەندامانی جەستەی ڕاگەیاندووە، بەاڵم زیاتر لەوە سەرقاڵن ،هەڵبەت خۆشیان بەشێك لە دەاڵڵەكانن. شارەزایانی كاروباری کۆمه‌اڵیه‌تیش دەڵێن ،ئەو هەوڵەی پۆلیسی ئێران ناتوانێ پێش لەو دیاردەیە بگرێ ،بەڵكوو بەپێچەوانە نرخ و بەهای بەرز دەكاتەوە و پەیوندكردنی گورچیلە بە شێوەیەكی ناسالمتر دەكرێ. پیاوێكی تارانی لە گرتە ڤیدیۆییەكدا بەگریانەوە دەڵێ ،ئەو ئێرانەی كە سەردەمانێك ژیانكردن تێێدا شانازی بوو ،ئێستە دوای چل ساڵ دەسەاڵتداره‌تیی مەالكان ،كەوتوینەتە پەلەقاژەی بەخێوكردنی خۆمان و ماڵ و مناڵەكانمان و ،دەبێ گورچیلە و ئەندامەكانی جەستەمانی بۆ بفرۆشین .خۆمان دەفرۆشین بۆ ئەوەی لەبرسان نەمرین. باسی ئەو ژنانه‌ش ناكەین که بۆ بژیوی ژیانی خۆیان و بنەماڵەیان ڕێگەی واڵتانی كەنداو دەگرنە بەر ،یان ئەو گەشتیارانەی لە واڵتانی وەكوو عێراقه‌وه سەردانی شارە گەورەكانی ئێران دەكەن ،هەڵبەت بە بیانوی زیارەت ،كەچی بە ئامانجی ڕابواردن ،لە باکووری ئێران ،ڤیال بە ژیالوە.... ئێستا حكومەتی كۆماری ئیسالمی ئێران لە دەزگا ڕاگەیاندنەكاندا دڵی بەو گەشتیارانە خۆشە كە بە بڕە پارەیەكی كەم سەردانی ئێران دەكەن، سەردانێك كە بەشی زۆری بۆ پڕكردنەوەی حەزی سێكسییانە .واڵتێك كە بەر لە كۆماری ئیسالمی ئێران ،ئەگەر شوێنی ڕابواردنیشی هەبوایە ،كە هەی بوو ،بەشێكی زۆری كچان و ژنانی بیانی بوون ،نەك ئێستە كە بەشێكی زۆری ڕووسپیخانەكانەی واڵتانی درەوە پڕ بووە لە كچان و ژنانی ئێرانی. ئێستا لەم چەند مانگەی دواییدا و بە هۆی دابەزینی بەهای تمه‌نی ئێرانەوە ڕێژەی سەفەری گەشتیارانی بیانی بۆ ئێران زۆر زیاد بووە .ئاماره‌کان ده‌ڵێن هاتنی گەشتیارانی عێراقی بۆ ئێران لەسەدا ٩٠و هاتنی گەشتیارانی ئازەربایجانی لەسەدا ٧٠زیادی کردووە و ،هاتنی ئەفغانییەکانیش لەسەدا ٤٠زیاتر بووە .هه‌روه‌ها گەشەی گەشتیارییە بۆ سێ مه‌به‌ستی ،پزیشکی و تەندروستی ،زیارەتی شوێنە پیرۆزەکان و بازرگانی بووە؛ بەاڵم ئەمە سەرلەبەری ئامانجی گەشتیارانی عێراقی بۆ ئێران نییە و ئێستا باس لە ڕەهەندی دیکەی ئامانجی گەشتیارانی عێراقی بۆ ئێران دەکرێ. وه‌ک له به‌دواداچوونه‌کاندا هاتووه گەشتیارانی عەرەبی عێراقی لە شارەکانی وەکوو مەشهەد و ئیسفەهان بەو مەرجە شوێنی مانەوەیان هەڵ دەبژێرن کە شوێنەکە ژنی ئێرانییان بۆ هاوسەرینیی کاتی (سیغە) بۆ دابین بکا .هەرچەند بەپێی قانوونی ڕێژیم هۆتێلەکان ناتوانن شوێنی مانەوە بۆ ئەو ژن و پیاوانە دابین بکەن، کە بەڵگەی هاوسەرینیی یاسایی و یەکجارەکییان پێ نەبێ ،بەاڵم وەک چاالکانی گەشتیاری دەڵێن ،لە شارەکانی ئێران ،بەتایبەت لە مەشهەد خانووی موسافیر هەیە و ژمارەشیان یەکجار زۆرە و بەبێ ئەوەی ئیزننامه‌یان هەبێ ،شوێنی مانەوە بۆ پیاوانی عێراقی بە مەرجی هەبوونی ژن بۆ هاوسەرینیی کاتی دابین دەکەن. ئەم بابەتە لە شارەکانی ئابادان و خوڕڕەمشاریشدا دەنگی داوەتەوە .ناوچەی ئازادی ئەروەندیش لە خووزستان ،کە بۆ سەفەری عێراقییەکان پێویستی بە ڤیزا نییە ،زۆری لەو خانووی موسافیرانە تێدا دروست بووە کە تێیدا ژنانی ئێرانی حه‌زی جنسی پیاوانی عێراقی دابین دەکەن و بازرگانیی سێکسییان وەڕێ خستووە. محەمەد قانعی ،سەرۆکی یەکیەتیی هۆتێلدارانی خۆراسانی ڕەزەوی بە ڕۆژنامەی «شهروند»ی گوتووە« :لە شارەکانی وەکو مەشهەد و قوم کە خەڵک بۆ زیارەتی شوێنە پیرۆزەکان سەردانیان دەکەن و ئێستاش هاتنی گەشتیاران و زیارەتکەرانی عێراقی ،بەتایبەت عەرەبی عێراق ،زیادی کردووە ،بابەتی هاوسەرینیی کاتیش هاتووەتە گۆڕێ». قانعی دەڵێ« :دابینکردنی شوێنی مانەوە بۆ پیاوانی سەڵتی عێراقی لەو خانووی موسافیرانەدا هەیە ،بۆیە ئێمە دژی کارکردنی ئەو شوێنانەین». «خبرآنالین» لە ڕاپۆرتێکدا بە ناوی «خزمەتگوزاریی جنسی بۆ پیاوانی سەڵتی عێراقی» نووسیویەتی« :ژمارەی ئەو خانووی موسافیرانەی کە بەبێ مۆڵەت ژن و شوێنی مانەوە بۆ پیاوانی عێراقی دابین دەکەن لە پێنج هەزار خانوو زیاترن و دامەزراوە پیشەییەکانیش دەڵێن ،تەنیا لە شاری مەشهەد نێزیکەی ٦هەزار لەو خانووانە هەن».سێ ساڵ لەمەوبەر ڕۆژنامەی «گاردییەن» (7ی مەی ١٧ / 2015ی بانەمەڕی ١٣٩٤ی هەتاوی) ڕاپۆرتێکی لەسەر ‹›سێکسی توریزم لە مەشهەد» باڵو کردەوە .ئەو ڕاپۆرتە باسی لە لەشفرۆشیی ژنانی ئێرانی بە زیارەتکەرانی عێراقی لە شاری مەشهەد کردبوو. ئێستاش ئەوە سەرۆکی یەکیەتیی هۆتێلدارانی ئێرانی دەڵێت: «ناوی ئێران بەالی عێراقییەکانەوە بە سووکی باس دەکرێ. وەکوق هەمان ڕوانگەی زۆربەی خه‌ڵکی خۆمان بە واڵتی تایلەند».
ژماره ٧٣٣
8
حەسەن حاتەمی
١٥ی خەرمانان ٦ _ ١٣٩٧ی سپتامرب ٢٠١٨
بۆمب دانانه‌و ه بۆ خامنه‌یی و ده‌فته‌ری «حجا»
سه‌ید محه‌ممه‌د خامنه‌یی -بــرای عه‌لی خامنه‌یی -کــە نوێنه‌ری یهکهم مەجلیسی شووڕا بوو ،له‌باره‌ی له‌سه‌رکار البرانی به‌نی س ـه‌دردا ،ده‌ڵێ :من کاریگه‌ریی زۆرم هه‌بوو له ده‌نــگــدان بۆ البردنی به‌نی ســه‌در .چوونکه ل ه ســەرەتــاوە قبووڵم نـه‌بــوو .ئ ـه‌و له ده‌ره‌و ه ڕا هاتبۆوه .دژی ڕووحانییه‌ت و ئیمام بــوو .لـه‌گـه‌ڵ حیزبی جمهووری ئیسالمی و به‌تایبه‌تی محه‌ممه‌د حوسێن به‌هێشتی زۆر موخالیف بوو .ئه‌و وه‌ک ئه‌ندامانی نێهزه‌تی ئازادی پێی وابوو ئیمام ده‌بێ بچێته قومێ و ڕووحانییه‌ت به‌شێوه‌ی واتیکان شوێنی تایبەتیی خــۆیــان هــەبــێ .ئ ـه‌و بیر وب ۆچــوونــی مو‌سه‌دیقیشی هــەبــوو)1(. به‌نی سه‌در بۆخۆی ده‌ڵێ :ئاغای خومه‌ینی به‌منی گوت و دوایه‌ش نووسیی :ب ه سێ هۆ ،ئه‌من له‌گه‌ڵ سه‌رکۆماریی تۆ موافیق نه‌بووم .یهکهم موخالیفه‌ت له‌گه‌ڵ ویالیه‌تی فه‌قیهـ ،.دوویه‌م ئه‌وه‌ی دژی ئه‌وه‌ی بووی ڕووحانییه‌ت له شوغڵی ده‌وڵه‌تیدا بێ و سێیه‌م خاوه‌نداریی تایبه‌تی (مالکیت خصوصی)ت قبووڵ‌بوو)2(. لە جــۆزه‌ردانــی ساڵی ١٣٦٠دا ،ناکۆکییه‌کان زۆر بەرەوسەر چــوون .به‌نی سـه‌در له رێکه‌وتی ٢٠ی جــۆزه‌ردانــی ١٣٦٠دا ،به یه‌ک دێڕ نــووســراوه‌ی ئا. خومه‌ینی ل ـه فــەرمــانــدەریــی هــێــزە نیزامییەکان البـــرا ،ک ـه ب ـه‌م ج ــۆر ه بــوو. «بیسمیلالهی ڕه‌حمانێ ڕه‌حیم ستادی فه‌رمانده‌ریی هێزه چه‌کداره‌کانی کۆماری ئیسالمی! ئاغای ئه‌بوولحه‌سه‌نی به‌نی سه‌در له فه‌رمانده‌ریی هێزه چه‌کداره‌کان البرا. ڕووحوڵاڵ ئه‌لمووسه‌وی ئه‌لخومه‌ینی»)3(. دوای ١١ڕۆژ ،له ٣١ی جۆزه‌ردانی ١٣٦٠ل ه کۆبوونه‌وه‌یه‌کی درێژماوه‌ی تایبه‌تیدا و ب ه ئاماده‌بوونی ١٩٠نوێنه‌ری مه‌جلیسی شووڕادا ،ب ه ١٧٧ده‌نگی موافیق ١ ،ده‌نگی موخالیف و ١٢ده‌نگی موومته‌نیع (بێالیه‌ن)« ،نه‌بوونی لێوه‌شاوه‌یی سیاسیی سه‌رکۆمار» لە ٣١ی جۆزەردان پەسند کرا .ئەو کردوە سازمان دراوە -کە پتر لەالیەن حیزبی جمهووری ئیسالمییه‌و ه بوو -لەبەر هاوکارینه‌کردنی ئاغای بەنی سەدر لەگەڵ توندئاژۆیەکان ،بەتایبەتی ڕووحانییەت و درێژه‌نه‌دان به‌سه‌رکوت و ته‌په‌سه‌رییه‌کان بوو .رۆژێک دواتر دیسان هەر لەالیەن ئا .خومه‌ینی به‌م شێوه‌ی ه ده‌نگی مه‌جلیسی شووڕا ،ڕواڵه‌تی یاسایی پێ درا. «بیسمیلالهی ڕه‌حمانێ ڕه‌حیم دوای زۆربـــــه‌ی ده‌نــگــی نــوێــن ـه‌رانــی ب ـه‌حــورم ـه‌تــی مه‌جلیسی شـــووڕای ئیسالمی س ـه‌بــاره‌ت بـ ه نه‌بوونی کیفایه‌تی سیاسی ئــاغــای ئه‌بولحه‌سه‌نی بـــه‌نـــی ســــــه‌در ،ئـــــه‌وم لـــ ه ســــه‌رکــــۆمــــاری ئــیــســامــیــی ئـــێـــران وه‌ال نــا. ١ی پــووشــپ ـه‌ڕی ،١٣٦٠رووح ــووڵ ــا ئ ـه‌لــمــووس ـه‌وی ئـه‌لــخــومـه‌یــنــی»)4(. ئەو کردەوەیە لە خانەی دژایەتیی نێوخۆیی چۆنیەتیی دەسەاڵتداره‌تیی ڕێژیم لەگەڵ ناتەبایی جمهوورییەت و ئیسالمییەتدا ،بەرهەم هات .لە ئاکامدا ،بەشی جمهوورییەت کەوتە ژێر کاریگەریی ئیسالمییەت و دەسەاڵتی سەرکۆماریش دواتــر کــەم و کەمتر کــرا .ئــەو کــارە پتر زۆر جێی سەرنجە کــە ،لە ڕێگای بەشێک لە الیەنی جمهوورییەت کە مەجلیسی شــووڕا بــوو ،جێبەجێ کرا. کۆماری ئیسالمی ل ـه‌دوای ڕووداوه‌کــانــی ٣٠ی ج ــۆزه‌ردان ،له سێ ب ـه‌ره‌دا، ش ـه‌ڕی ڕاسته‌وخۆی ده‌کــرد .ب ـه‌ره‌ی ئێران و عێراق ،موجاهیدینی خه‌ڵق و سه‌رکۆماری له‌سه‌رکار البراو ،و شه‌ڕی داسه‌پاو ل ه کوردستاندا .هه‌رچه‌ند ناڕاسته‌وخۆش له‌گه‌ڵ ڕه‌خنه‌ی حیزبی تووده و فیداییانی زۆرینە (ئه‌کسه‌ریه‌ت) و ناڕه‌زایه‌تیی نیهزه‌تی ئازادی و جه‌بهه‌ی میللی و که‌سایه‌تییه‌کانی دیکتاتۆڕ نـه‌ویــســت و لـه‌نــێــوخــۆی کــاربـه‌دســتــانــیــشــدا ،کێش ه و ملمالنیی تایبه‌تی و ته‌نانه‌ت شێوه‌ی به‌ڕێوه‌به‌ری حیزبی (حجا) و ڕێکخراوەییش بـه‌ره‌ڕوو بوو. بۆمب دانانه‌و ه بۆ خامنه‌یی و ده‌فته‌ری حجا له‌وماوه‌یه‌دا ،زه‌بری زۆر گـه‌وره‌ش له ده‌سه‌اڵته پاوانخوازه‌که درا .سه‌ید عه‌لیی خامنه‌یی _ئـه‌وکــات نوێنه‌ری مه‌جلیسی شــووڕا بــوو_ ل ه مزگه‌وتی ئــه‌بــووزه‌ڕ لــە تـــاران ،دەڵــێــن ل ـه‌الی ـه‌ن موجاهیدینی خ ـه‌ڵــق ،ل ـ ه ڕێــکـه‌وتــی 6 ی پووشپه‌ڕی ١٣٦٠تێڕۆڕ کــرا .نــاو‌بــراو نیوە ده‌ستێکی ل ـه‌و تــێــڕۆڕه‌دا، پ ـه‌ڕی .ڕۆژی دواتــر ٧ی پووشپه‌ڕ ،ڕووداوێــکــی زۆر گ ـه‌وره و کارێگه‌ر و خۆێناوی قـه‌ومــا .له کۆبوونه‌وه‌یه‌کی به‌رینی حیزبی جمهووری ئیسالمی له «سه‌رچشمه«ی تــاران دا ،بۆمبێکی به‌هێز ته‌قێندرایه‌‌وه و نیزیکه‌ی ١٠٠ کـه‌س ل ه بهرپرسانی ڕێژیمی تێدا کــوژران و ژماره‌یه‌کیش بریندار بــوون. به‌هێشتی -وه‌ک سکرتێری حجا و به‌رپرسی ده‌زگای قه‌زایی ٤ ،-وه‌زیر و چەند جێگری وه‌زیر و ٢٧نوێنه‌ری مه‌جلیسی شووڕا و ژمارەیەک لە به‌ڕێوه‌به‌ران و بهرپرسانی ڕه‌ده‌سه‌رووی حجا له نێو کوژراوه‌کاندا بوون .به پێی نووسراوه‌ی «دفتر مطالعات سیاسی» ،ئه‌و ڕووداو ه به‌هۆی که‌سێکی موجاهیدینی خه‌ڵق به‌ناوی محه‌ممه‌دڕه‌زا کوالهی کرا – .بە پێی هەواڵی ڕۆژنامەی «پارول» ی هولەندی لە ١٥ی دێسامبری ٢٠١٥دا ،لە شاری ئاڵمیرای هولەند کەسێک له‌الیه‌ن ماشێنی تێرۆری کۆماری ئیسالمییه‌و ه بە ناوی عەلیی موعتەمیدی تێرۆر کرا و گیانی لێ ئەستێندرا کە هەمان محەممەدڕەزا سەمدی [کوالهی]یە)5(. به‌اڵم به‌پێی نووسراوه‌یەکی دیکه :موجاهیدین ئه‌و کوشتاره‌ی وه‌ئه‌ستۆی خۆی نه‌گرتووه؛ و مه‌حکوومیشی نه‌کردووه .هه‌ر ئه‌و نوسراو ه له زمانی _کەسێکی بەرپرسی موجاهیدین_ دوای ڕووداوه‌که‌ی تێڕۆری خامنه‌یی ده‌ڵێ :چه‌ند ڕۆژی دیکه کاری ڕێژیم ته‌واو ده‌کرێ ،بۆیه ڕێژیم قامکی تاوان پتر بۆ الی ئه‌وان درێژ دەکا .به‌نی سه‌دریش ده‌ڵێ :سه‌رەتا گوتیان به‌نی سه‌دره .پاشان گوتیان موجاهیدینی خه‌ڵقه .دواتر گۆتیان تووده‌یه‌کانیش ده‌ستیان تێدا بووه .ده‌ستی ده‌رکیش له و ڕووداوانه‌دا هه‌میش ه هه‌یه! که‌سانێکێش له‌نێوخۆی ده‌سەاڵتداران ده‌ڵێن :کــاری به‌یتی ڕێبه‌ڕی بــوو ه و له‌ژێر ڕێنوێنیی ره‌فسه‌نجانی ئه‌وکار ه کــراوه .بۆی ه ئه‌و و ئه‌حمه‌دی خومه‌ینی پێش ته‌قینه‌وه‌که له‌وێ ڕۆیشتبوون. ئه‌م ڕووداوه زه‌برێکی زۆر کاریگه‌ری له رێژیم دا .بــەاڵم دەســەاڵتــداران، چیرۆکی ٧٢که‌سی که‌ربالی زه‌مانی حوسێنیان لێ دروست کرد _ .له‌وانه‌ی ه بوونی ناوی محه‌ممه‌د حوسێنی به‌هێشتی وه‌ک به‌رزترین پله‌ی ده‌سه‌اڵت له‌نێو ئه‌و ده‌سته‌یه ،بیانوویه‌کی باش بۆ هاوشێوه‌ی دروستکردنی ئه‌و ڕووداو ه بێ -بۆی ه جه‌وێکی زۆر پڕ لە ڕق و قین و تەنانەت خوێناوی چ ل ه شه‌قام و گه‌ڕه‌که‌کانی تاران و هێندێک ل ه شاره‌کان و چ له زیندانه‌کاندا ،وه‌ڕێ‌خــران. ڕێــژیــم خــۆی بــه م ـه‌زلــووم و حــیــزب و ڕێــکــخــراوه دژبـ ـه‌ره‌ک ــان ،به‌تایبه‌تی موجاهیدینی خه‌ڵق -دژبه‌ری نوێ_ی به زاڵم ل ه قه‌ڵه‌م دا و ئه‌و ڕووداوه‌ی ی سـه‌رکــوت و ته‌په‌سه‌ری له سـه‌رانــسـه‌ری ئێراندا. کــرد به تەوه‌رێکی نوێ
سەرچاوەکان -١ناگفته‌ها درباره‌ء عزل بنی صدر ،مرکز انقالب اسالمی . -٢باز خوانی غائلەی ١٤اسفند ،یوتیوب. ٣و -٤کتاب خاطره‌ها،ج اول ،تألیف محمد محمدی ری شهری ،انتشارات مرکز اسناد انقالب اسالمی ،چاپ دوم ،زمستان .١٣٨٣ -٥سایت وی او ای ، ) )VOAخرداد ،١٣٩٧روزنامەی هلندی :فرد کشتە شدە ،عامل بمب‌گزاری در حزب جمهوری اسالمی در سال ٦٠است.
دادگای دادی نێوده‌وڵه‌تی وه‌ك دوایین شانسی ئێران ڕەحمان سەلیمی
ئه‌و ڕۆژان ه مه‌سه‌له‌ی سكااڵی ئێران ل ه ئه‌مریكا ل ه دادگای الهه ل ه سه‌ر ئابڵۆق ه ئابووریه‌كانی ئه‌مریكا دژی ئێران بۆت ه پرسێكی گرینگ و جێگای سه‌رنج و هه‌ر دوو الیه‌ن چاوه‌ڕوانی هه‌ڵوێستی ئه‌و دادگایه‌ن. ئایا حوكمی دادگای الهه بۆ الیه‌نه‌كان ئیلزامیه و ده‌بێ ملكه‌چی حوكمه‌كانی بن؟ ئه‌و مه‌رجان ه چین كه پێویست ه له و سكااڵیانه‌دا هه‌بن بۆ ئه‌وه‌ی دادگا بتوانێ به‌دواداچوونیان بۆ بكا و بڕیار بدا؟ ده‌ركه‌وته‌كانی حوكمی دادگا له سه‌ر الیه‌نه‌كانی كێشه‌ک ه چین؟ پێگه‌ی حقووقیی حوكمه‌كانی دادگای اله ه له قانونی نێوده‌وڵه‌تیدا ل ه چ ئاستێك دایه؟ بۆ واڵمدانه‌وه به‌و پرسیارانه و كۆمه‌ڵێك پرسیاری دیك ه پێویست ه ئاوڕێك له‌و كه‌یسان ه بدرێته‌و ه كه ل ه ئه‌نجامی سكااڵی یه‌كێك له الیه‌نه‌كان چۆته به‌رده‌م ئه‌و دادگایه و هه‌ڵوێستی دادگا سه‌باره‌ت به‌و كه‌یسانه. له مێژووی دوبار ه بنیاتنانه‌وه‌ی دادگای نێوده‌وڵه‌تی الهه وه‌ك ئۆرگانی قه‌زایی ڕێكخراوی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كاندا چه‌ندین جار ئێران بۆ یه‌كالكردنه‌وه‌ی كێش ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی چۆت ه به‌رده‌م دادگای اله ه یان په‌لكێشی ئه‌و دادگایه كراوه كه هه‌موو ئه‌و كه‌یسان ه په‌یوه‌ندیی ب ه ئه‌مریكاو ه هه‌بووه‌و ته‌نیا یه‌كێكیان په‌یوه‌ندی ب ه بریتانیاوه هه‌بووه .ب ه كورتی باسێك له‌و كه‌یسان ه ده‌كه‌ین ك ه ده‌توانێ به‌رچاوڕوونیمان بداتێ له‌سه‌ر سه‌اڵحییه‌تی دادگا و چۆنیه‌تیی ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی كێش ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان و هه‌روه‌ها چاره‌نووسی دوایین سكااڵی ئێران له‌و دادگایه. كه‌یسی خۆماڵیكردنی پیشه‌سازیی نه‌وت ل ه 1329ی هه‌تاوی دوای ئه‌وه‌ی دوكتور موسه‌دیق ل ه مه‌جلیسی شازده‌هه‌م وه‌ك ئه‌ندامی مه‌جلیسی شووڕای میللی هه‌ڵبژێردرا و بوو به سه‌رۆكی كۆمیسیۆنی نه‌وت له‌و مه‌جلیسه‌دا ،هه‌نگاوه‌كانی بۆ كۆتاییهێنان ب ه سیاسه‌تی كۆلۆنیالیستی ئینگلیس له ئێران و له سه‌روو هه‌موانه‌و ه كورتكردنه‌وه‌ی ده‌ستی ئینگلیسیه‌كان له نه‌وتی ئێران ده‌ست پێ كرد .له ئه‌نجامی سیاسه‌تی ده‌وڵه‌تی پاشایه‌تیی ئێراندا ئینگلیسیه‌كان ده‌ستیان ب ه سه‌ر هه‌موو جومگه‌كانی ژیانی سیاسی و ئابووریی ئێراندا گرتبوو و خێر و بێری نه‌وتی ئێرانیان وه‌ك سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كیی ئابووری به‌ده‌سته‌وه گرتبوو .دوكتور موسه‌دیق سه‌ره‌تا به دامه‌زراندنی به‌ره‌ی میللی و ڕه‌وشه‌نگه‌ری له نێو خه‌ڵکدا شه‌پۆلێكی فراوانی له پشتگیریی خه‌ڵک بۆ خۆماڵیكردنی پیشه‌سازیی نه‌وتی ئێران وه‌ڕێ خست و ل ه ئه‌نجامدا سه‌ره‌ڕای دژایه‌تیی شا و حكومه‌تی ئه‌وكات پڕۆژه‌كه‌ی به په‌سندی مه‌جلیس گه‌یاند. ده‌وڵه‌تی ئینگلیس ك ه به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی ل ه ئێران ل ه مه‌ترسیدا ده‌دی ،هه‌ر زوو دژی وه‌ستا .یه‌كه‌م هه‌نگاوی ده‌وڵه‌تی ئینگلیس دوای بێهیوا بوون ل ه هه‌وڵه‌كانی ل ه نێوخۆی ئێران، په‌نابردن بوو بۆ شووڕای ئه‌منیه‌تی نه‌ته‌و ه یه‌كگرتووه‌كان .به‌اڵم ئه‌و هه‌نگاوه‌ی ده‌وڵه‌تی ئینگلیس به به‌رگریی ئازایانه‌ی موسه‌دیق وه‌ك سه‌رۆكوه‌زیرانی ئێران شكستی هێنا و سه‌ره‌نجام له سه‌ر پێشنیاری نوێنه‌ری فه‌ڕانس ه ئه‌و كه‌یس ه ڕاگیرا تا چاره‌نووسی ل ه دادگای الهه‌دا یه‌كالیی ده‌كرێته‌وه .دوای سكااڵی ئینگلیسییه‌كان ل ه دادگای الهه موسه‌دیق ك ه خۆی له‌و دادگایه ئاماد ه بوو ،توانی دادگا به‌و قه‌ناعه‌ت ه بگه‌یه‌نێ كه پرسی خۆماڵیكردنی نه‌وت پرسێك نییه له نێوان دوو ده‌وڵه‌تی ئێران و ئینگلیس ،به‌ڵكوو په‌یوه‌ندیی هه‌یه به ئێران له‌الیه‌ك و كۆمپانیای نه‌وتی ئینگلیس ل ه الیه‌كی تره‌وه و هه‌ر به‌و هۆكاره‌ش دادگا سه‌اڵحییه‌تی
به‌دواداچوونی ئه‌و كه‌یسه‌ی نییه .به‌و شێوه‌ی ه بڕیاری دادگا وه‌ك سه‌ركه‌وتنێكی گه‌ور ه بۆ موسه‌دیق و ده‌وڵه‌تی ئێران تۆمار كرا. به بارمته‌گرتنی دیپلۆمات ه ئه‌مریكاییه‌كان له‌الیه‌ن خوێندكارانی الیه‌نگری خومه‌ینی پاش سه‌ركه‌وتنی شۆڕشی گه‌النی ئێران و په‌ره‌دان به هه‌ستی دژ ه ئه‌مریكایی ل ه الیه‌ن كاربه‌ده‌ستانی تاز ه به‌ده‌سه‌اڵت گه‌یشتوو، ڕۆژی 13ی خه‌زه‌ڵوه‌ری 1358ژماره‌یه‌ك له خوێندكاران كه خۆیان به خوێندكارانی خه‌تی ئیمام پێناس ه ده‌كرد هێرشیان كرد ه سه‌ر باڵوێزخانه‌ی ئه‌مریكا ل ه تاران و كارمه‌ندانی باڵوێزخانه‌كه‌یان ب ه بارمت ه گرت. ڕۆژی 8ی سه‌رماوه‌زی هه‌مان ساڵ ده‌وڵه‌تی ئه‌مریكا سكااڵیه‌كی دژی ئێران برد ه به‌رده‌م دادگای دادی نێوده‌وڵه‌ت ی ك ه ئه‌م داواكاریانه‌ی له‌خۆ گرتبوو: ب ه كۆتاییهێنان به بڕیاردان ا. پێشێلكارییه‌كانی ئێران ب ه پابه‌ندیی ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان به مه‌به‌ستی ڕێگه‌گرتن ل ه هه‌ر چه‌شن ه ده‌ستدرێژییه‌ك بۆسه‌ر كارمه‌ندانی باڵوێزخانه‌ی ئه‌مریكا ك ه به‌پێی ڕێككه‌وتننامه‌ی ڤییه‌ن بۆ په‌یوه‌ندیی دیپلۆماسی و ڕێككه‌وتننامه‌ی دۆستی و په‌یوه‌ندیی ئابووری و مافی كونسولی ك ه ساڵی 1955ل ه نێوان ئێران و ئه‌مریكا ئیمزا كراو ه و هه‌روه‌ها پێڕه‌وی نێوخۆی ڕێكخراوی نه‌ته‌و ه یه‌كگرتووه‌كان پارێزراون. ب .ئازادكردنی به‌په‌له‌ی بارمته‌كان و گه‌ره‌نتیی ژیانی هاوواڵتیانی ئه‌مریكا ل ه ئێران ج .ئه‌مریكا له الیه‌ن ئێرانه‌وه قه‌ره‌بوو بكرێته‌و ه ل ه ئه‌نجامی ئه‌و پێشێلكارییانه. د .ده‌وڵه‌تی ئێران به‌رپرسیارانی هێرش بۆ سه‌ر باڵوێزخانه‌ی ئه‌مریكا دادگایی بكا. سه‌ره‌نجام دادگا ل ه ڕۆژی 30ڕه‌شه‌ممه‌ی 1358حوكمی كۆتایی خۆی ده‌ركرد و ده‌وڵه‌تی ئێرانی مه‌حكوم كرد ب ه پێشێلكردنی پارێزراوی ل ه نێوده‌وڵه‌تی عوڕفی دیپلۆماسی به‌و شێوه‌یه‌ی خواره‌وه: ا .ئێران پێشێلی ڕێساكانی یاسای نێوده‌وڵه‌تی و رێككه‌وتننام ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی كردووه. ب .ده‌بێ بارمته‌كان ئازاد بكا. ج .ده‌بێ قه‌ره‌بووی بارمته‌كان بكاته‌وه. پێكانی فڕۆكه‌ی مه‌ده‌نیی ئێرانی له‌الیه‌ن ئه‌مریكا ڕۆژی 12ی پووشپه‌ڕی 1367فڕۆكه‌ی مه‌ده‌نیی ئێرباسی ئێرانی ل ه الیه‌ن هێزی ده‌ریایی ئامریكاو ه پێكرا و كه‌وت ه خواره‌وه و 290موسافیری فڕۆكه‌ك ه گیانیان له ده‌ست دا .ب ه دوای ئه‌و ڕووداوه‌دا ئێران داوای ل ه شووڕای ئه‌منییه‌ت كرد ئه‌مریكا سه‌باره‌ت به‌و كاره‌ی مه‌حكووم بكا و ڕووداوه‌ك ه وه‌ك جینایه‌تی گه‌ور ه ل ه قه‌ڵه‌م بدا .شووڕای ئه‌منییه‌ت ل ه توێی بڕیاری 616نیگه‌رانیی قووڵی خۆی له‌و ڕووداو ه ده‌ربڕی و پشتیوانیی ل ه هه‌نگاوه‌كانی رێكخراوی فڕۆكه‌وانیی نێوده‌وڵه‌تی كرد بۆ به‌دواداچوونی ئه‌و ڕووداوه .پاشان ده‌وڵه‌تی ئێران كێشه‌كه‌ی برد ه به‌رده‌م دادگای الهه و دادگا ده‌وڵه‌تی ئه‌مریكا مه‌حكوم كرد و بڕیاری دا ب ه قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ی قوربانیانی ئه‌و ڕووداوه. سه‌ره‌ڕای ئه‌و په‌روه‌ندانه‌ی ئاماژه‌م پێ كرد ل ه چه‌ند پرسێكی دیكه‌شدا كێشه‌ی ئێران و ئه‌مریكا چۆت ه به‌رده‌م دادگای الهه، وه‌ك هێرشی ئه‌مریكا بۆ بیر ه نه‌وتیه‌كانی ئێران له سه‌رده‌می شه‌ڕی ئێران و عێڕاقدا و هه‌روه‌ها پرسی بلۆكه‌كردنی داراییه‌كانی ئێران له الیه‌ن ده‌وڵه‌تی ئه‌مریكاوه. دوایین كه‌یسی په‌یوه‌ندیدار ب ه ئێران ك ه
بردراوه‌ته به‌رده‌م دادگای دادی نێوده‌وڵه‌تی، مه‌سه‌له‌ی ئابڵۆقه ئابوورییه‌كانی ئامریكای ه دژی ئێران .كۆماری ئیسالمی هه‌وڵێكی زۆری دا بۆ ئه‌وه‌ی كاریگه‌ریی ئابڵۆق ه ئابوورییه‌كانی ئه‌مریكا ب ه النیكه‌می خۆی بگه‌یه‌نی و یه‌كیه‌تیی ئورووپا هان بدا بۆ پشتیوانی ل ه ئابووریی ئێران ،بۆ پێشگرتن ل ه داڕمانی ئابووری .ل ه كاتێكدا كاربه‌ده‌ستانی ئێران بۆیان ده‌ركه‌وتوو ه ك ه ئورووپا ناتوانێ جێگه‌ی ئه‌مریكا بگرێته‌وه و كۆمپانیاكانیان ئاماد ه نین مه‌ترسیی سه‌پاندنی سزاكانی ئه‌مریكا بخه‌ن ه سه‌ر خۆیان .هه‌ر بۆی ه ده‌بینین ڕۆژانه شاهیدی داته‌پینی ئابووریی ئێران و دژوارتربوونی ژیانی خه‌ڵكین. په‌نابردن ه به‌ر دادگای اله ه له‌و پرسه‌دا و تۆمه‌تباركردنی ئه‌مریكا ب ه پێشێلكردنی ڕێككه‌وتننامه‌یه‌ك ك ه زیاتر ل ه 60ساڵ له‌و ه پێش ل ه نێوان ئه‌مریكا و ئێراندا ئیمزا كراوه، ڕوویه‌كی تڕاژیك و ڕوویه‌كی كۆمیكی هه‌یه .ناچاربوونی كۆماری ئیسالمیی ئێران بۆ داواكردنی لێخۆش بوون ل ه ته‌حریم ل ه واڵتێك ك ه 40ساڵ ه دروشمی نه‌مانی ده‌دا ئه‌ویش ب ه پشتبه‌ستن ب ه ڕێككه‌وتننامه‌یه‌كی سه‌رده‌می پاشایه‌تی ،هه‌ر دوو ڕووی تراژیك و كۆمیكی مه‌سه‌له‌كه‌ی تێدا جێ ده‌بێته‌وه. دادگای دادی نێوده‌وڵه‌تی دوو سه‌الحیه‌تی هه‌یه ،ده‌ركردنی حوكمی ئیلزامی ب ه مه‌به‌ستی چاره‌سه‌ریی كێشه‌ی نێوان دوو ده‌وڵه‌ت و هه‌روه‌ها نه‌زه‌ر و ڕای مه‌شه‌وه‌ره‌تی كه ل ه سه‌ر داوای خۆیان پێشكه‌ش ب ه ئۆرگانه‌كانی سه‌ر ب ه ڕێكخراوی نه‌ته‌و ه یه‌كگرتووه‌كان ده‌كرێ .ئه‌وه‌ی شایانی سه‌رنج ه ئه‌وه‌ی ه ك ه له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی بڕیار و حوكمه‌كانی ئه‌و دادگای ه ئیلزامین ،به‌اڵم دادگا هیچ سازوكارێكی ل ه به‌رده‌ستدا نیی ه تا الیه‌نه‌كانی كێش ه ناچار ب ه پابه‌ندبوون ب ه بڕیاره‌كانی بكا .وات ه هه‌ر كام ل ه الیه‌نه‌كان ده‌توانێ بڕیاره‌كان جێبه‌جێ نه‌كا و له‌و حاڵه‌ته‌شدا ب ه شێوه‌یه‌كی ڕێژه‌یی مه‌سه‌له‌ی ڕه‌واییه‌تی نێوده‌وڵه‌تی سه‌رهه‌ڵ ده‌دا ك ه پاشخانی مێژوویی بڕیاره‌كانی دادگا ئه‌وه‌مان پێ ده‌ڵێ ك ه سه‌رپێچیكارانی بڕیاره‌كانی ل ه باشترین حاڵه‌تدا ته‌نیا تووشی لۆمه‌یه‌كی نێوده‌وڵه‌تی ده‌بنه‌وه ك ه كاریگه‌رییه‌كی ئه‌وتۆ ناكات ه سه‌ر په‌یوه‌ندیه‌كانیان له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی. ل ه الیه‌كی تره‌و ه دادگا كاتێك ده‌توانێ بڕیار بدا له‌سه‌ر كێشه‌ی نێوان دوو ده‌وڵه‌ت كه هه‌ر دوو الیه‌ن ڕازی بووبن ك ه كێشه‌كه‌یان له‌و دادگایه‌د‌ا چاره‌سه‌ر بكرێ .هه‌ر بۆی ه ل ه زۆر مه‌وریددا الیه‌نێكی كێشه هه‌وڵ ده‌دا بیسه‌لمێنێ ك ه دادگا سه‌اڵحییه‌تی به‌دواداچوون و بڕیاردانی ل ه سه‌ر بابه‌ته‌كه نییه .ل ه پرسی سكااڵی ئێرانیش، ده‌بینین ئه‌مریكا ل ه هه‌وڵی ئه‌و ه دای ه سه‌اڵحیه‌تی دادگا بۆ ئه‌و پرس ه بخات ه ژێر پرسیاره‌وه. ئه‌گه‌ر ب ه وردی خواسته‌كانی ئێران بخوێنینه‌وه ك ه ل ه ده‌قی سكااڵكه‌ی پێشكه‌شی دادگای كردو ه له‌و ڕاستییه تێ ده‌گه‌ین كه چاوه‌روانییه‌كانی الیه‌نی ئێرانی ناواقعی و ساویلكانه‌یه .سكااڵی ئێران بۆ دادگا 5خاڵی له‌خۆ گرتووه: ــ ڕاگه‌یه‌ندراوی 8ی مانگی مه‌ی ك ه ل ه الیه‌ن واڵتی ئه‌مریكاوه ده‌رچووه سه‌باره‌ت ب ه ئابڵۆقه ئابوورییه‌كانی سه‌ر ئێران، «دۆستی»یه ك ه پێشێلكاریی ڕێككه‌وتننامه‌ی ساڵی 1955لە نێوان دوو واڵتدا به‌ستراوه. ـ ده‌بێ ئه‌مریكا ب ه بێ كات به‌فیڕۆدان كۆتایی به‌و هه‌نگاوان ه بێنێ ك ه ل ه 8ی مانگ ه مه‌ی ده‌ستی پێكردوه. ێ ل ه ـ ده‌بێ ئه‌مریكا به‌په‌ل ه ده‌ست هه‌ڵگر ی سەپاندنی ئابڵۆقه‌ی نوێ ل ه سه‌ر ئێران. هه‌ڕه‌شه ـ ده‌بێ ئه‌مریكا گه‌ره‌نتیی ئه‌و ه بدا هیچ هه‌نگاوێك هه‌ڵناگرێ بۆ خۆدزینه‌و ه ل ه بڕیاری دادگا سه‌باره‌ت به‌و په‌روه‌نده‌یه. ـ ده‌بێ ئه‌مریكا قه‌ره‌بووی ته‌واوی ئه‌و زیانان ه بكاته‌و ه كه ل ه ئه‌نجامی دانانی ئابڵۆق ه به‌ر كۆمپانیا ئێرانییه‌كان كه‌وتووه. هه‌ر چه‌ند دوور ه دیمه‌نی ده‌ره‌نجامه‌كانی سكااڵی ئێران دژی ئه‌مریكا ناڕوونه‌و ته‌نیا ب ه تێپه‌ڕبوونی كات و ده‌رچوونی بڕیاری كۆتایی دادگا و ل ه كۆتاییدا پابه‌ندبوونی الیه‌نه‌كان ده‌رده‌كه‌وێ ،به‌اڵم پێده‌چێ ئێران ده‌سكه‌وتێكی ئه‌وتۆی له‌و هه‌نگاوه‌ی ده‌ست نه‌كه‌وێ و ئابووریی ئێران و ژیانی خه‌ڵكی ئێران ڕۆژ ل ه دوای ڕۆژ زیاتر ببێته قوربانیی سیاسه‌تی زێده‌خوازی و نابه‌رپرسانه‌ی كاربه‌ده‌ستانی كۆماری ئیسالمی.
ژماره٧٣٣ :
9
١٥ی خەرمانان ٦ _ ١٣٩٧ی سپتامرب ٢٠١٨
ستراتیژیی ترامپ بەرامبەر بە ئێران لەالیەن ڕاستەکانەوە لەهەڵاڵ دراوە واشینگتۆن پۆست_ جێنیفەر روبین و ل ه ئینگلیزییه‌وه :که‌ماڵ حه‌سه‌نپوور ئێمە لــەگــەڵ بــڕیــاری تــرامــپ بــۆ کــشــانــەوە لە بــەرجــام ه ــاوڕا نــەبــوویــن ،چونکە پێمان وابــوو ئەمە بژاردەیەکی کردەنی نەبوو ،کە جیابوونەوە لە هاوپەیمانەکانی نێو پێنج کۆ یــەک زەرەری زۆرترە لە قازانج ،و ئێمە دەتوانین بێ هاتنەدەر لــە بــەرجــام بــە هێنانە بــەربــاســی دەســەاڵتــی نا ئەتۆمیی ئێران ،بە ئامانجەکانمان بگەین .ئێستا پسپۆڕێکی س ــەرب ــازی ،کــە لــەالیــەن زۆر لەو کــەســانــەی کــە الیــەنــگــری هــاتــنــەدەر لــە بەرجام بوون زۆر ڕێزی لێ دەگیرێ ،هۆشداری دەدا کە، ئەگەر بەرێوەبەرایەتیی ترامپ ،وەک لە قسەکانی وەزیــری کاروباری دەرەوە ،مایک پۆمپێئۆ دەر دەکـــەوێ ،کە هەوڵی گــۆڕانــی بنەڕەتیی ڕێژیم دەدا ،ستراتێژیی دروستی بۆ ئەم مەبەستە نییە. فــرێــدریــک دەبــلــیــو کــەیــگــان لــە ئەنستیتۆی ئ ــی ــن ــت ــەرپ ــرای ــزی ئ ــام ــری ــک ــا دەنـــــووســـــێ ،بــە پێچەوانەی یەکیەتیی سۆڤیەت ،ئێران بەهۆی زەخـــتـــی ئـــابـــووریـــی ڕۆژئـــــــاوا نــــاڕووخــــێ و دەســــت ل ــە ئــایــدیــۆلــۆژیــیــەکــەی هـــەڵ نــاگــرێ: «هــەمــوو بەڵگەکان ئەمە ئاشکرا دەک ــەن کە ڕێــبــەری م ــەزن ،ئایەتوڵاڵ عەلی خامنەیی ،مل نادا .ئەو کە ئەزموونی شەڕی خوێناویی ئێران_ عــێــراقــی هــەیــە ،لــە چــەنــدیــن بــڕگــەدا ئــەمــری بە هیزە چه‌کداره‌کانی کــردووە کە خەڵکی بکوژن، یــەکــێــک ل ــەو بــڕگــانــە دوای نــاڕەزایــەتــیــیــەکــانــی پــاش فێڵکردن لــە هــەڵــبــژاردنــی ٢٠٠٩بـــوو»... بەرباڵویی ئاسەوارەکانی سیاسەتەکانی خودی ڕێژیم ،لە ناویاندا بڕیاری گەشەپێدانی جبەخانەی چەکی ئــەتــۆمــی ،بۆتە هــۆی تەریککەوتنەوەی ئــابــووری کــە هێندە زەرەری هــەیــە بــۆیــان کە لــەوانــەیــە بــۆ هــەنــدێــک ئــێــرانــی نــوێ بــێ ،بــەاڵم نیشانەکانی ئەو ڕاستییە ڕەنگبی شــاراوە نەبن. تــەنــانــەت ئــەگــەر چــارەســەرکــردنــی گیروگرفتە ئابوورییەکانی ڕێژیم پێویست بە کەمکردنەوەی سەرکوتی هاوواڵتیان بکا ،و لەوانەیە ئەم کارە نــەکــا ،هیچ بــەڵــگــەیــەک لــەبــەر دەســتــدا نییە کە پێمان وابــێ کەمکردنەوەیەکی ئەوتۆ شۆکێکی سیستەماتیکی وەها دروست بکا کە لە چەند ساڵدا بــووە هــۆی لێکهەڵوەشانی یەکیەتیی سۆڤیەت. جگە لەمە کەیگان ئاماژە بەوە دەکا کە مانەوەی سوپای پــاســداران ،مــانــەوەی ڕێژیم دەخــوازێ. ئ ـه‌و ده‌ڵ ــی هــەر دەوڵــەتــێــکــی نــوێ لــە ئــێــران کە کۆماری ئیسالمیی بەپێی پرەنسیپەکانی باسکراو لە سەرەوە نەبێ ،ناتوانێ مانەوەی ڕێکخراوێک تەحەممول بکا کە لەو پرەنسیپانەدا نوقم بووبێ و وەک ســوپــای پــاســدارانــی ئێستا خــاوەنــی توانایی سەربازی ،هەواڵگری ،و ئابووری بێ. ئەمە بــەکــردەوە بــەو مانایەیە کە ئێران زۆر وێدەچێ بەرامبەر بە ئاڵوگۆڕ تەنانەت ئەگەر بە مانای تووشبوونی گوشاری ئابووریی زۆریش بێ خۆڕاگریی بکا ،و سەرکوتی ئــەو خەڵکەی
زیاتر بکا کە بیانهەوێ بە هــۆی گوشاری دەرەکــیــی ئــابــووری بێنە ســەر شەقامەکان. «بیرکردنەوە لەوە کە ڕێبەرانی ڕێژیم دەست لە کوشتار هەڵگرن تەقریبەن نامومکینە ،بە هەمان شێوە هیچ هۆیەک نییە کە پێمان وابێ کە سوپای پاسداران و بەسیج لە ڕێژیم جیا ببنەوە و بێ الیــەن بن یا تێکەڵی ناڕازییان بــن ».لــەمــەش خراپتر ،لــەوانــەیــە کۆنترۆڵی سوپای پاسداران بە سەر دەوڵەتەوە زیاتر بێ. ئاکامگیرییەکانی کەیگان وشیارکەرەوەن: «لەبەر ئــەو هۆیە ویالیەتە یەکگرتووەکان دەبــێ گــرەو لەسەر ئــەم گریمانەیە بکا کە هیچ ڕێژە لە گوشاری دەرەکــی نابێتە هۆی
کــەیــگــان ب ــاس لــە پێویستیی سیاسەتێکی کاریگەر بەرامبەر بە ئێران پاش نەهێشتنی نــاکــۆکــی لــەگــەڵ هــاوپــەیــمــانــەکــانــمــان دەکــا: «هەڵوێستێکی درێــژخــایــەن دەبێتە هۆی چاوترسێن کردنی ڕووسیه و چین کە هەوڵی هێشتنەوەی [ڕێــژیــمــی] ئــێــران بـــدەن .ئەو دەبێتە هۆی پێشگرتن بە گەیشتنی کەلوپەلی ستراتێژیک کە ئێران بۆ بەرەوپێشبردنی تــوانــایــی ســەربــازیــی ئــەتــۆمــیــی و ئاسایی پێویستییەتی .هــەروەهــا ئێران ناچار دەکا کــە بــۆ پــاراســتــنــی پێگەی خــۆی لــە عێراق و ســووریـه بــە تــونــدی بجەنگێ و هاوکات گــوشــار دەخــاتــە ســەر ئــابــووریــی ئــێــران بە
تێکڕمانی خێرای کۆماری ئیسالمیی ئێران، بەاڵم گوشارێکی ئەوتۆ دەتوانێ ببێتە هۆی سەرکوتێکی بەرباڵو و خوێناوی کە لەسەرەتادا دەبــێــتــە هـــۆی بــەهــێــزتــربــوونــی کــۆنــتــڕۆڵــی سوپای پاسداران و تووندڕەوەکانی دیکە». کەوابوو ئەگەر ئابلۆقەکانی ئابووری نەبنە هەڕەشە بۆ سەر مانەوەی ڕێژیم ،بە تایبەتی لەبەر ئەوەی کە یەکیەتیی ئورووپا ،چین و ڕووسیه گوشاره‌که کەم دەکەنەوە ،ئاخۆ ئەمە واقعبینانەیە کە هیوادار بین کە دەسەاڵتی ئابووری لەخۆیدا ببێتە هۆی گەڕاندنەوەی تاران بۆ سەر مێزی وتووێژ؟ (بە پێچەوانەی ســـەردەمـــی پــێــش بـــەرجـــام ،ئــێــران ئێستا میلیاردها دۆاڵری ئــازادکــراوی لــە سایەی ڕێککەوتنەکە هــەیــە ،جگە لــە وەبەرهێنانی بــیــانــی و یــارمــەتــیــی ئ ــەو واڵت ــان ــەی کــە لە بەرجامدا مــاون ).دژوارە کە ببینین چۆن؟ کــەیــگــان پێشنیار دەکـــا (هـــەر وەک ئێمە کـــردمـــان) ک ــە بــەڕێــوەبــەرایــەتــیــی تــرامــپ دەبــێ «جەخت لەسەر پێکهێنانی هاوڕایی لــەنــێــو هــاوپــەیــمــانــانــی ئــامــریــکــا بــکــا» ،بە پــێــچــەوانــەی ئــەو شــتــەی کــە تــرامــپ دەیــکــا.
هــەمــوو شــێــوەیــەک .ستراتێژییەکی ئەوتۆ بێگومان کــۆمــاری ئیسالمیی نــاچــار دەکــا پاشەکشە بــکــا ،هــەوڵــەکــانــی بــۆ سەپاندنی هێژمۆنی بەسەر ناوچەدا بوەستێنێ ،ناکۆکی نێوخۆیی لەنێو ڕێبەرانی ئێران و لە نێوان ڕێــژیــم و خــەڵــک پ ــەرە پــێ ب ــدا ،و ڕەنگبێ، دوای ماوەیەک ،بەشێوەیەکی تایبەتی ئێرانی، ببێتە هــۆی ئاڵوگۆڕ لە سروشتی ڕێژیمدا. تا ئێستا کە ترامپ تەنیا وەدوای ئابلۆقەی ئابووری کەوتووە ،وێناچێ بتوانێ ئێران ناچار بکا کە بەم زووانە ڕیبازی خۆی بگۆڕێ .دوای ١٨مانگ لە تەمەنی بەڕێوەبەرایەتیی ئێستاش پێویستی بە سیاسەتێکی گشتگیر بەرامبەر بــە ئــێــران هــەیــە ،سیاسەتێک کــە پێویست بــە هــاوکــاریــی بــێ ،ن ــەوەک تەریککەوتنەوە لە هاوپەیمانان .ئەو ناکۆکییەی کە ترامپ بــە ه ــۆی کــشــانــەوە لــە بــەرجــام دروســتــی کـــــردووە ،ه ــۆی ســەرەکــیــی ب ــوو کــە ئێمە دژی بووین و ئێستا گەورەترین ئاستەنگی هــەڵــســوکــەوت لــەگــەڵ موشکیلەی ئــێــرانــە.
«کشتار بی پایان»
لێکۆڵینەوەیەک لەسەر ئێعدام ،تێرۆر و کۆمەڵکوژیی خەڵکی کوردستان
کتێبی «کشتار بی پایان» لە نووسینی دکتۆر جواد دانشپژووە چاپ و باڵو بۆوە .کتێبی “کشتار بی پایان” لێکۆلینەوەیەکە لە سەر ئێعدام ،تێرۆر و کۆمەڵکوژیی (ژینۆساید) خەڵکی کوردستان لە نێوان ساڵەکانی ١٣٥٧تا .١٣٩٦ لێکۆلینەوەکانی ئەم کتێبە دەری دەخەن کە خەڵکی کورد بە دوای شۆرشی ساڵی ٥٧ی ئێران ،هەموو توانای خۆی لە ڕێگەی ئاشتیخوازانەوە بۆ دابینکردنی سەرەتاییترین مافەکانی خۆی خستووەتە گەڕ و ،لە الیەکی دیکەوە ڕێژیمی کۆماری ئیسالمی ئێران نە تەنیا بە دەنگی ئاشتیخوازانەی کوردەوە نەچووە، بەڵکوو بە توندی دژی مەسەلەی نەتەوەیی ڕاوەستاوە و هەوڵی داوە بە ئێعدام ،تێرور و کۆمەڵکوژی ،دەنگی خەڵکی کورد کپ بکا. بەپێی لێکۆڵینەوەکانی ئەم کتێبە ،ڕێژیمی کۆماری ئیسالمیی ئێران ٢٢٨٧کوردی لە سەرەتای شۆرش لە ساڵی ١٣٥٧وە تا کۆتایی ١٣٩٦ئێعدام و تێرور کردووە کە ٤١٦کەس لەوان تێرۆر کراون .جوغرافیای تێرۆر ،هەموو پانتاییەک کە چاالکی سیاسیی کوردی لێ بووبێ دەگرێتەوە! هەروەها لەوماوەیەدا کۆماری ئیسالمی ١٣٤ ژن ٥٩ ،منداڵ و الوی ژێر ١٨ساڵی ئێعدام و تێرۆر کردووە .ئەو رێژیمە هەر بەوە نەوەستاوە
و ٣٨٠کەسی لە منداڵ و الو ،ژن وپیاو ،پیر و پەککەوتەی گوندنشینەکانی بە شێوەیەکی زۆر نامرۆڤانە قەتل و عام و ٣٨گوندی بە تەواوی وێران کردووە .ئەو کتێبە لێکۆلینەوەیەکی وردە لە سەر ئەو بابەتانەی خوارەوە: ــ مێژووییەکی کورت لە سەرکوتی شۆرشەکانی کوردستان ــ رووداو و وتووێژەکانی دوای شۆرشی ئێران لە ساڵی ١٣٥٧ ــ لێکۆلینەوە لە سەر ئێعدام ،تێرور و
کۆمەڵکوژییەکان بەپێی ئامار کتێبەکە هەروەها ئەم لیستانەی خوارەوش لە خۆ دەگرێ: ــ لیستی گشتی ئێعدام و تێرۆرەکان، ــ لیستێکی جیاواز لە گشتی تێرۆرەکان، ــ لیستی گشتیی بریندارەکانی تێرۆر ــ لیستی گشتی کۆمەڵکوژی گوندنشینەکان، ــ لیستی گشتیی گوندە وێرانکراوەکان، ــ لیستی گشتیی ئەو گوندانەی کە کۆمەڵکووژییان لێ کراوە.
مه‌ال قادر ویردی
عادڵ مەحموودی
ڕۆژی سێی مانگی جــۆزەردانــی ساڵی ١٣٢٤لە ئاوایی مەریجەاڵنی ناوچەی بانە لە بنەماڵەیەکی ئایینی و نیشتمان پەروەردا ،کۆرپەیەڵەیەک چاوی بۆ ژیان کــردەوە و لەسەر نــەریــتــی کـــــوردەواری کۆڕێکیان بـــۆ گــــرت و نــــاویــــان نـــا قــــادر. قــــادر ،کــــوڕی مــامــۆســتــا مــەال ڕەحیمی ویردی بوو کە لە کۆڕی خ ــەب ــات و تــێــکــۆشــان ل ــە ڕی ــزی حــیــزبــی دیــمــۆکــڕاتــدا بــە «مــیــرزا ئەحمەد» نــاســرابــوو ،تا ئێستاش فیداکارییه‌کانی هه‌ر لەسەر زاری شۆڕشگێڕانی حیزب و نیشتمانه. قــادری ویــردی لــەو بنەماڵەیەدا هەڵی دا و بــەخــۆداهــات و «شیلەی نیشتمانپەروەری و گەلدۆستی لەگەڵ شیری دایکیدا مژی‌بوو» .قادر دوای بڕینی قۆناغی ساوایی لە خزمەتی باوکیدا پەرتووکە سەرەتاییەکانی خوێندن و دواتر وەک هەموو فەقێ و مامۆستایانی کوردەواری ڕووی کرد ه حوجرە و بە ڕه‌سمی بوو بە فەقێ و لە ناوچەی بانە هەتا قۆناغی سووختەیی بڕی و دواتر ،بەدوای فێربوونی زانستدا شار و گوند و ناوچەکانی کوردستان گەڕا و هەتاکوو خەرمانی زانستی خۆیی دەوڵەمەندتر ن و ئاشنابوونەی بە ژیانی پڕ لە کوێرەوەریی کرد و پێگەیشت .ئەو گــەڕا زەحمەتکێشانی نەتەوەکەی و ،زوڵم و زۆریی ڕێژیمی دژ بە کوردی پاشایەتی، بوو بەهۆی ئــەوە کە ڕۆژانــە بیر لەو زامــە بەسۆیەی گەلە بەشمەینەتەکەی بکاتەوە و وەک برینێکی بێ هەتوان بەدەستیەوە بناڵێنێ .هەر ئەوەش بوو بە هۆی ئەوەیکە پێش وەرگرتنی بڕوانامەکەی واز لە خوێندن بێنێ و بڕواتە ڕیزی ئەو خەباتکارانەی کە لە قوتابخانەی حیزبی دێموکراتی کوردستاندا بوونەتە خەمخۆری ڕاستەقینەی گەل و نیشتمانەکەیان و بێ منەتانە گیان لەسەر دەستن. مــەال قــادر وی ــردی ،لە ساڵی ١٣٤٢ی هــەتــاوی بە ڕه‌سمی بــوو بە ئەندامی حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان و لە شانە نهێنییەکانی حیزبدا سازمان درا، ئیتر لــەودەمــەوە دەستی لە ژیانی ئاسایی خــۆی هەڵگرت و ،هەموو کــا ت و ساتی ژیانی سەربەرزانەی بۆ خزمەت بە حیزب و گەلەکەی و ،وەدیهێنانی ئامانجە پیرۆزەکانی تەرخان کرد .ئەوینی نیشتمانپەروەری و گەلدۆستی بە ڕادەیەک ئاوێتەی ژیانی ببوو ،کە هەموو ئاوات و خۆزگەکانی لە سەرکەوتنی حــیــزب و بــە ئــــاوات گەیشتنی گــەلــە بــەشــمــەیــنــەتــەکــەیــدا کــۆ کــردبــوونــەوە. مەال قادر ویردی لە پێناوی گەشەپێدانی تەشکیالتی حیزبەکەیدا شەویشی بە دەم ڕۆژەوە دابــوو .بێ‌پشوودا ن و حەسانەوە هەوڵی دەدا و ببوو بە چەقڵی چــاوی بــەرمــاوخــۆرانــی ڕێژیم و هــەر بۆیەش جــاش و ساواکییەکان شوێن ی هەتاوی لەالیەن ئەو سازمانەوە لە شاری پێیان هەڵگرت و ،ساڵی ١٣٤٥ بانە گیرا و ڕاپێچی چاڵەڕەشەکان درا و خرایە ژێر ئــازار و ئەشکەنجەوە. جــەلــادەکــانــی ڕێژیمی شــا بــە دڕنــدانــەتــریــن شــێــوە هــەوڵــیــان دەدا کــە ئەو ک دابێنن و نەهێنییەکانی پێ ئاشکرا بکەن ،بەاڵم ڕۆڵەیەی دێموکرات بەچۆ قــادری خــاوەن بــاوەڕ و ئیرادە ،زۆر لــەوە بە جەرگتر و بە ئەمەگتر بوو کە لە بەرانبەر ئــازار و ئەشکەنجەدا بەچۆکدا بێ و مل بۆ ویستە چەپەڵەکانی ساواک کەچ بکا و هاوکارییان بکا ،لە ژێر ئەشکەنجەدا بریندار بوو ،ڕەنج و ئازار و لێدانی قەبووڵ کرد ،بەاڵم لێوی لە ئاست درکاندنی نەهێنییەکان هەڵ نەپچڕی و هیچی بۆ نەدرکاندن .قادری ویردی بەخۆڕاگری‌و ئیرادەی پۆاڵیینی، توانی چۆک بە دوژمنانی ئازادیدا بدا و ،پاش ئــەوەی نەیانتوانی بەڵگەیەکی ێ وەدەســت بێنن ،بە ناچار دوای چەند مانگ ڕاگرتن و ئــازار و ئەشکەنجە ل ئــازادیــان کــرد .دوای ئازادبوونیشی کە مەیدانی حەوانەوەیان لێ بەرتەسک کــردبــوویــەوە و بێپسانەوە لە ژێــر چــاوەدێــریــدا بــوو ،بەناچاری ڕۆژهــەاڵتــی بەجێێشت و ڕووی کردە باشووری کوردستان و لە ڕیزی هاوسەنگەرانیدا چەکی شەرەفی پێشمەرگایەتیی کردە شان‌و تێکۆشانی ئاشکرای دەست پێ‌کرد. ی و ئاوارەیی و دووری لە زێد و ن و لێدان ،ئازار و ئەشکەنجە ،دەربەدەر گرت نیشتمان و خاووخێزان ،نەک هەر نەیانتوانی کار بکەنە سەر ئیرادەی پۆاڵیین‌و ئیمانی بەهێزی قادر ویردی ،بەڵکوو کردەوەی دڕندانەی جەلالدە خوێنڕێژەکانی ڕێژێمی حەمەڕەزاشا ،ئەویان لەسەر درێــژەدان بە خەبات لە پێناوی ئازادی و دێموکراسی و ،ڕزگارکردنی نەتەوەکەی لە زوڵم و چەوسانەوە ،شێلگیرتر و پێداگرتر کــرد .ئــەو مکووڕی و کۆڵنەدانەی مامۆستا ،بــوو بە یەکێک لەو ئیمتیازانەی کە لە کۆنفڕانسی سێیەمدا بە ئەندامی کۆمیتەی ناوەندیی حیزبی دێموکراتی کوردستان هەڵبژێردرێ و ئەرکی قورستر بکەوێتە سەر شانی. مامۆستا مەال قادر وردی لەو پۆستە گرینگەشدا بە کردەوە لێوەشاوەیی خۆی نیشان دا و ،وەک تێکۆشەرێکی نموونە و ماندوویی نەناس ،بێ پشوودان و حەسانەوە ،لە ڕێی بەختەوەریی گەلە بەشخوراوەکەی‌و ،وەدیهێنانی ئامانجەکانی حیزبی دێموکرا ت و ئازادی و دێموکراسیدا تێ کۆشا و خەباتی درێژە پێ دا. نه‌مر قــادر ویــردی لە خەباتی نەهێنیی پــاش سەرکوتکرانی بزووتنەوەی چەکدارانەی ساڵەکانی ٤٦و ٤٧ی هەتاوی ،ئازایەتییەکی کەموێنەی لەخۆی نیشان دا .لەحاڵێکدا ڕێژیمی پاشایەتی کە لە سەرکەوتنی سەرکوتی ئەو ڕاپەڕینە شایی لە دڵی پڕ لە کینەیدا دەگەڕا و ،لە تێهەڵچوونەوەی خەباتگێڕانی دێموكرات زراوی چووبوو و ،هەموو سنوورەکانی بە جاش‌و ئەرتەشی دژی گەلی تەنیبوو، قادر ویردی کە ئەوکات لە کوردستانی باشوور دەژیا ،بە خۆی و دەمانچەیەکەوە ت لە پێوەندی و هەمیشە بۆ پێوەندیگرتن لەگەڵ گوند نشینەکانی نێوخۆی واڵ هاتوچۆدا بوو .سەرەڕای ئەوەی کە باشترین پێوەندیی تەشکیالتیی لە ناوچەی بانە پێک هێنابوو ،بۆ ناوچەکانی دیکەش پەڕی هەاڵویشتبوو .ڕێژیمی پاشایەتی ێ نیشتبوو ،هەر بۆیە هەنگاو لەو پێوەندیگرتنە توندوتۆڵە بە تەواوی ترسی ل بە هەنگاو لە دووی دەگەڕا هەتا لە ئاکامدا لە بەهاری ساڵی ١٣٥٢ی هەتاوی کە بۆ کارێکی تەشکیالتی سەردانی شاری بانەی کردبوو و لە ماڵی یەکێک لە ئەندامە نهێنییەکانی حیزبدا بە ناوی عەزیز مابوویەوە ،بە هۆی ڕاپۆرتی خۆفرۆشێکی ئــەو شــارە لەکاتی دەرچـــوون دران ــە بــەر دەســتــڕێــژی گولە و دەستبەجێ مامۆستا گیانی لە دەست دا و چووە ڕیزی کاروانی شەهیدانی گەلەوه. یادی بەرز و سەنگەری ئاوەدان.
ژماره ٧٣٣
10
برایم چووکەڵی
١٥ی خەرمانان ٦ _ ١٣٩٧ی سپتامرب ٢٠١٨
کزەیەکی پڕ ئێش لە قوواڵیی دڵەوە
ڕۆژەکانی ئاخری مانگی خەزەڵوەری ساڵی ١٣٦٦ی هەتاوی بوو .دوو هیزی شاهۆ و زاگرۆس ژمارەیان لە سەد و پەنجا پێشمەرگە تێ دەپەڕی و نزیک بە بیست کەس پێشمەرگەی تازەیان لەگەڵ بوو کە هێشتا چەکیان نەدابوونێ. ئەوە خوی بارێکی قورس بوو و پاراستنیشیان لە کاتی وا هەستیاردا ئەرکێکی زۆر دژوار بوو .ئەو ڕۆژە بە مەبەستی پەڕینەوە لە مەودایەکی 5کیلۆمیتریی مەرزی ئێران و عێراق و ،تێپەڕین بە نێو هەزاران چەکداری کۆماری ئیسالمی ،کۆبوونەوەیەکی کورت گیرا .هەر لەسەرەتای دەستپێکی حەرەکەتیان رێگایەکی ڕژد و هەڵدێر بوو کە لە هەموو بەرزاییەکانی زاڵ بەسەر ئەو ڕێگایەدا پایەگای دوژمن هەبوون و تەنانەت خزینی بەردێک و خزینی القی هەر پێشمەرگەیەک و هەر دەنگێکی دیکە دەبووە ئاشکرا بوونی ئەوان .شوێنیك کە بە نێوان دوو دوژمنی خوێنخۆری کورد‌دا تێ دەپەڕی. بە تێپەرینی ئەو ڕێگا هەڵدێرە ،شوێنێکی کە هەمیشە مەترسیی کەمینی لێ بوو رێگای پاوە_مەرەخێڵ بوو کە ڕاست شوێنی تێپەرینی قارەمانەکانی ئەو مەڵبەندە بوو .لەوبەری جادەوە تا سەرچۆمی سیروان مەیدانیکی پان و بەرینی مینڕێژکراو بە درێژای زیاتر لە ٥٠٠میتر و تا کۆتایی جادەکەش دانرابوو. سەرباری کەمین و مین چۆمی سیروانێش لەسەر رێگای ئەو کاروانە لە خۆڕە نەدەکەوت‌و پەرینەوەش لەو چۆمە تەنیا بە گوریس دەکرا .ئەوەش وایکردبوو ئەو پێشمەرگانەی مەلە نازانن وەک پردی سیڕات لەو گوریس و پەڕینەوەیە بڕوانن. تیمێکی پازدە کەسی لە باشترین و بەوەجترین پێشمەرگەکان بۆ کاری پێشڕەوی و تاقیکردنەوەی ڕێگا لە پێشەوە بەڕێ کران و پاشماوەی هێزەکە هەر کەس لە پەڵ و لکی خۆی بە بێدەنگ و خشپە بە دوای پێشڕەوەکاندا رێزیان بەست .هێشتا نیزیک بە سەعاتێک لە شوێنی حەسانەوەیان دوور نەکەوتبوونەوە کە بەرپرسانی هێز هەستیان بە وەزعی نائاسایی کرد. پێشمەرگەکان هەر کامە و خەیالێک هەڵی گرتبوون .شەش مانگ جووڵە و تێکۆشان و کۆمەڵێک عەمەلیاتی سەرکەوتوو ئەوانی بە تەواوی دڵخۆش کردبوو. لە پڕ دەنگی چەند تەقینەوەی گەورە و چەند دەستڕێژی تفەنگ بێدەنگی شەوی شکاند .ئەو قارەمانانەی کە لە پێشەوە و بۆ کەمین شکاندن بەڕێ کرابوون، کەوتبوونە شەڕێکی سەختەوە .شەڕە نارجۆک هیندە گەرم بوو کە تیمی پێشڕەو دەرەتانی واڵمدانەوەی بێسیمی نەبوو .هێزی پێشمەرگە چەند سەد میتریک بەدوای کەمین شکێنەکان و هەرکەس لەجێی خۆی بێدەنگ و دەست و تفەنگ چاوەڕوانی بڕیاری فەرماندە بوون .دەوروو بەر هەموو پایەگا و دەنگی بێسیمەکان بەئاستەم دەبیسترا .بەوحاڵش هەستیان کرد کە تیمی پێشڕەو کەوتوونەتە نێو مەیدانی مین و کەمینێکی قورس و پڕ مەترسیی هێزەکانی دژمن و شەڕی مان و نەمانیان لەگەڵ دەست پێ کردوون .شەڕی دەستەویەخە نزیک نیو کاتژمێر درێژەی کێشا ،پاشان تیمی پێشڕەو فەرماندەکانی ئاگادار کردەوە کە لە یەکەم دەستڕێژ و تەقینەوەی مینەکاندا چوار کەس لە باشترین پێشمەرگەکان بە سەختی بریندار بوون .عەلی تاتوورە ،کەریم پیرباخی ،مامۆ ئەزغەر و عەبدول تەنگیسەری .عەبدول و مامۆ ئەسغەر کەوتبوونە سەر مین و القیان پەڕیبوو. بەدوای ئەو هەواڵە بێ راوەستان فەرماندە بڕیاری دا چەند کەس بچنە یارمەتیی هێزی پێشڕەو تا هەم بریندارەکان لە مەیدانی شەڕ دوور بخەنەوە و هەم جێگەی بەتاڵی ئەوان لە شەڕەکەدا پڕ بکەنەوە .ناوچەکە گەلێک حەساس و ڕاست لە نێوەڕاستی بەرەی شەڕی ئێران و ئێراقدا بوو .هێزێکی زۆری نیزیک بە دوو هەزار کەس پاسدار و جاش لە دورورووبەر مۆڵیان خواردبوو. بۆیە بە هەر قیمەتێک دەبوا ئەم کەمینە تێک بشکێنن .ئەوان بۆ شکاندنی ئەو کەمینە هەموو نرخێکیان بە هەرزان دەزانی .هەروەها قارەمانانی دێموکرات یەکەمجار نەبوو کە لە گەمارۆی وا بکەون و ئەوان لەمەیدانی حەماسە و فیداکاریدا پەروەردە ببوون و لەکڵدەرهاتووی ڕۆژی سەخت‌و تەنگانە بوون. شەڕ بەگەرمی درێژەی هەبوو و زۆربەی پایەگاکانی ڕێژیم کە لە هەرچوار دەوریان بوون ،دەستیان کردبوو بە تەقە و بە هەڵدانی «نوورئەفکەن» شەڕگەیان وەک ڕۆژی ڕووناک لێ کردبوو .بەاڵم ئەوە فیداکاری ،ئیرادە و دەست‌وتفەنگی پێشمەرگە بوو کە کەمینی دوژمنی تێک شکاند .دوژمن ژمارەیەک لە هێزەکانیان بە کوژراوی لە میداندا بە جێ هێشت و هەاڵتن .لە بەرەی پێـشمەرگەکانێش بریندارەکان کۆکرانەوە ،تیم و کەسانی تایبەت بۆ هەڵگرتنیان جیاکرانەوە و مینهەڵگرەکان بە نێو مەیدان مینی دوژمندا ڕێگایەکیان کردەوە و بە نەزمێکی شیاوی پێشمەرگە خۆیان گەیاندە سەر چۆمی سیروان. چۆمی سیروان زۆر و خوڕ و سارد بوو .پەڕینەوە بۆ هەموو کەس دەستی نەدەدا و تەنیا کاری ئەوانە بووکە مەلەی باشیان دەزانی .دوژمنیش بە بەردەوامی تەقەی لێ دەکردن .پێشتریش لەوبەری چۆم دەستەیەک لە پێشمەرگەکان ئاگادار کرابوون و بەپیریانەوە هاتبوون و گورێسێکیان دامەزراندبوو بۆ پەڕینەوە .لەپێشدا چەند پێشمەرگەی ئازا و چوست و چاالک پەڕینەوە و ،سەنگەریان گرت .کاری ئەوان وەاڵمدانەوە بە تەقەی هێزەکانی ڕێژیم بوو .دواتر بریندارەکان و ،دوای ئەوان پێشمەرگە تازەکان و دوای ئەوانییش بە نۆرە هەموویان لەو پردی سیڕاتەی ناویان نابوو ،لە ژێر ئاوربارانی چەک و ڕووناکیی نوورئەفکەنەکانی هێزەکانی دوژمندا پەڕینەوە. لە نزیک قەاڵگا ،شوێنێک کە ئێتر لە ژێر دەسەاڵتی هیزی پێشمەرگە دابوو، بریندارەکان دەرمان کران .زامی زۆر لەوان قووڵ و کاری بوون .القی پەڕیو ،دەست و ڕانی شکا و ،لەشی جێ ڕەگباری پڕ ئێش و ،زۆربەیان مەترسیی مردنیان لێ دەکرا .هەموویان خوێنی زۆریان لە بەر ڕویشتبوو و هێز و توانایان کەم ،بەاڵم ورە و ئیرادەیان وەک پۆاڵ بوو .هاواریان نەئەکرد. لە سەرەتای تەقەدا و لە ڕێگای بیسیمەکانەوە ناوی بریندارەکان هاتبوو کە بەتایبەتی مام ئەزغەر کەوتووەتە سەر مین ،القی پەڕیوە و کەسیش دیاری کرابوو بۆ هەڵگرتنی .بەاڵم مام ئەزغەر لەنێو بریندارەکاندا نەبوو .هاوڕێیانی بە دڵەڕاوکێیەکی زۆرەوە پێوشوێنی کەوتن. یەکێک لە هاوڕێیانی کە لەگەڵ تیمی پێشڕەودا بوو گوتی: «کاتێک کەوتینە سەر مینەکان ،مام ئەزغەر هەردووک القی پەڕی هەڵگرتبوون ...بەاڵم قسەی بوون ...چەند برینی دیکەی سەختیشی ئەکرد و بە ورە بوو .خەریک بووین هەڵی گرین ،بەاڵم نەمانزانی کە نایەوێ لێمان ببێتە بارگرانی .نەمانزانی و بینیمان تفەنگێ دەست دایە و بەدڵی خۆیەوە نا و کۆتایی بەژیانی سەربەرزانەی خۆی هێنا».... کزەیەکی پڕئێش لە قوواڵیی دڵمەوە هات ،بێ ئیرادە بە ناخی دیرۆکێکی پڕئازاردا ڕووچووم و وەک فیلمێک ژیان و سەردەمی سەختی پێشمەرگایەتیی ئەم پێشمەرگە بەنرخم چاو لێ ئەکرد ،چاولێکردنێک کە هێشتاش کۆتایی نەهاتووە...
ئامانجەکانی پشتی بەراوەژوو نیشاندانی شوناسی نەتەوەکان لە ئێران خالید حەسەنپوور
کە ناسنامەی پێکهاتەکانی ئێرانی لە نەتەوە ڕا دەبێتە قەوم ،ئاستی مافەکانیشی بەو پێیە دادەبەزێ ،بە جۆرێک کە پێکهاتەیەکی قەومی بەپێی سروشتی خۆی چوارچێوەیەکی تایبەتیی هەیە و بۆی نییە بێجگە لە مافە کولتووری و فەرهەنگییەکانی لەسەر مافە سیاسییەکانی پێ دابگرێ. خۆی لەخۆیدا قەواریەکی «قەومی» وەک یەکەیەکی نەتەویی بەحیساب نایە و هەر بۆیەشە کە حاکمییەت و میللەتی حاکم مل نادا بۆ ئەوەی یەکە قەومییەکان لەڕووی سیاسی و ئیدارییەوە خۆیان بەڕێوە ببەن بۆ ئەوەی مه‌سئه‌له‌یه‌ک حەل بکەی لەپێشدا پێویستە سوورەتی مەسەلەکە بخوێنیتەوە و پاشان بەدروستی تێی بگەی ،ئینجا بەدوای ڕێگاحەلێکدا بۆی بگەڕێی .ئەو ئوسوولە سەبارەت بە شوناسی پێکهاتەکانی سیاسیی ئێرانیش دەقاودق ڕاستە .بەاڵم حاکمییەتە یەک لەداوی یەکەکانی ئێران نەتەنیا هەوڵیان نەداوە کە شوناسی ڕاستەقینەی گەالنی ئێران بە ڕەسمی بناسن و بەو پێیە مامەڵەیان دەگەڵ بکەن ،بەڵکوو هەوڵیان داوە بە ئانقەست شوناسی پێکهاتەکانی ئێرانیان لە نەتەوەوە بۆ «قەوم» بگۆڕن و دەستکاریی بکەن .هەتا بەمجۆرە بە بەرئاوەژووکردنی ناسنامەی پێکهاتەکانی ئێران ،هەم سوورەتی مەسەلە و هەم ڕێگاحەلەکە بگۆرن. لەپێشدا پێویستە بزانین کە بۆچی حاکمییەتە یەک لەدوای یەکەکانی ئێران و تەنانەت ئۆپۆزیسیۆنیش لە دەستەواژەی «قه‌وم» کەڵک وەردەگرن؟ بۆ ئەو مەبەستە سەرەتا پێویستە بزانین کە لە بنەرەتدا «قه‌وم» چییە؟ لە ڕاستیدا قه‌وم وشەیه‌کی عەڕەبییە کە لە زمانی عەرەبیدا مانای میللەت یا نەتەوە دەدا ،کەچی ئەو دەستەواژێە لە فارسیدا بە گروپێک لە خەڵک دەگوترێ کە لە شوێنێک جێگیرن و خاوەن کولتوور و داب و نەریتێکی هاوبەشن و لەڕووی پێوه‌ندیی خوێنییەوە خزم و کەسوکاری یەکترن .بەشێویه‌کی گشتی لە ڕەوتی مێژووی مرۆڤدا ئێمە دەگەڵ دوو جۆرە قەومییەت بەرەوڕووین .یەکەمیان ئەو «قەومانەن» کە لەسەر بنەڕەتی په‌یوەندیی خوێنی و خزمایەتی دامەزراون و ژێرکۆکەیان لە تایفە و قەبیلە پێک دێ .دووهەمیان ئەو قەومانەن کە بەهۆی هێرشی نیزامی ،ئاوارەیی و بازرگانییەوە پێک دێن و لەکوێ ئەوانیش میللەت یان نەتەوە پێک دێ .بە چاوخشاندن بە مێژووی ئێراندا بۆمان دەردەکەوێ کە بە ئیستالح «قەومەکانی» ئێران مێژوویەکی دوورودرێژیان پێکەوە هەیە و لە جۆری یەکەم نیزیکن نەک جۆری دووهەم .سەرفی نەزەر لەویکە «قەوم» بەرهەمی سەردەمی مۆدێرنیتە نییە و زیاتر بەرهەمی قۆناغی کۆیلەداری و فێئۆداڵیتەیە و هەروەها بەکاربردنی نیشانەی بێحورمەتییە ،خۆی لەخۆیدا پێکهاتە و حەشیمەتی هەرکام لەو بەناو «قەومانەی» ئیران لە گەلێک نەتەوەی ئەم جیهانە زیاترە کە ئەمرۆ خاوەن قەوارەی سیاسیی سەربەخۆن. ئەوەکە دەستەواژەی «قوم» لە ئێراندا لە چ سەردمێکەوە لە زاراوەی سیاسیدا کەڵکی لێ وەردەگیرێ ،بەتەواوت ڕوون نییە ،بەاڵم ئەوەی لەو پێوەندییەدا ڕوونە ئەوەیە کە پێبەپێی ئەوەی ڕەوتی دەوڵەت_نەتەوە لە ئێراندا دادەمەزرێ و نیزامی سیاسی ئەیالەتی_ویالیەتیەوە ئەنجوومەنی لە جێگای خۆی دەدا بە نیزامێکی ناوەندگەرا، دەستەواژەی «قەوم»یش بەرە بەرە تۆختر دێتە ناو ڕۆژەڤی سیاسییەوە و لەالیەن حاکمییەتە یەک لەدوای یەکەکانی ئێران و نەتەوەی حاکمەوە زیاتر کەڵکی لێ وەردەگیرێ . «قەوم» دستەواژەی بەکارهێنانی بۆ نەتەوەکانی ئێران ،ئەگەرچی پێش هاتنەسەرکاری بنەماڵەی پەهلەوی و تەنانەت جوواڵنەوەی مەشرووتییەت دەستی پێ
کردبوو ،بەاڵم ئەو دەستەواژەیە لە سەردەمی یاسای پەهلەوییەکاندا بەڕسمی هاتە ناو بنەڕەتی و بەڵگەنامەکانی ئێرانەوە و کار کرا بۆ نەهادینەکردنی .نیزامی پاشایەتی بۆ ئەوەی پڕۆژەی دەوڵەت_نەتەوەی ئێرانی بسەپێنێ ،دەستی بە سڕینەوەی سیستماتیکی پێناسەی گەالنی ئێران کرد ،و ئامانج لەوکارە بەراوەژووکردنی ناسنامەی نەتەوەکانی ئێران لەالیەک و پێکهێنانی میللەتی ساختە و دروستکراوی «ئێران» بوو . لە ڕاستیدا بۆ ئەوەی «میللەتی ئێران» دروست بێ و پێ بگرێ ،دەبوو شووناسی پێکهاتەکانی دیکەی ئێران چکۆڵە بکڕێنەوە .لە کۆمەڵناسیی ڕۆژهەاڵتی بە گشتی و ئێران بە تایبەتی ،ئێمە لەگەڵ بنەماڵە وەک بچووکترین یەکەی کۆمەاڵیەتی و ،پاشان ئێل کە لە چەند بنەماڵەیەک پێک دێ ،و «قوم» کە لە کۆی چەند ئێلێک کە لە ڕووی خوێنی لێک نیزیکن پێک دی .سەروکارمان هەیە .کە وابوو بنەماڵە و ئێل دەبنە ژێرکۆی قەوم و قەومیش سروشتیە کە دەبێتە ژێرکۆی میللەت یان نەتەوە. دەستکاریکردنی شوناسی پێکهاتەکانی ئێران لە نەتەوە ڕا بۆ قەوم ،بێجگە لەو شتانەی سەرێ کە باسمان کرد ،لەڕووی سیاسی و حقووقیشەوە هێندیک لێکەوتەی هەن کە چارەنووس و داهاتووی ئەو پێکهاتانە دەخاتە مەترسیی جیدییەوە .ئێستا کە ناسنامەی پێکهاتەکانی ئێرانی لە نەتەوە ڕا دەبێتە قەوم، ئاستی مافەکانیشی بەو پێیە دادەبەزێ ،بە جۆرێک کە پێکهاتەیەکی قەومی بەپێی سروشتی خۆی ،چوارچێوەیەکی تایبەتیی هەیە ،و بۆی نییە بێجگە لە مافە کولتووری و فەرهەنگییەکانی لەسەر مافە سیاسییەکانی پێ دابگرێ .خۆی لەخۆیدا قەواریەکی «قەومی» وەک یەکەیەکی نەتەویی بەحیساب نایە و هەر بۆیەشە کە حاکمییەت و میللەتی حاکم مل نادا بۆ ئەوەی یەکە قەومییەکان لەڕووی سیاسی و ئیدارییەوە خۆیان بەڕێوە ببەن ،چوونکە «قەومەکان» دەبنە ژێرکۆی «نەتەوەی ئێڕان» ،و ئەوە نەتەوەی ئێرانە کە بەپێی یاسا نێونەتەوییەکان، بەڕێوەبردنی مافی قەوارەیەک وەک سیاسی و ئیداریی واڵتی ئێرانی هەیە. لە ئێستادا هەم الیەنە سیاسییەکان و هەم کەسایەتییە سیاسییەکانی ئێرانی لە دەستەواژەی «ملیت» بۆ ناوهێنانی پێکهاتەکانی ئێران کەڵک وەردەگرن .ئەویش زیاتر بەو سەبەبەیە کە دەستەواژەی «قەوم» هەم لەالیەن پێکهاتەکانی ئێرانەوە قبووڵ ناکرێ ،و هەم ئەو دەستەواژەیە ڕەنگ و بۆنی خۆی بەهۆی وشیاریی میللی و هەاڵواردنەکانی جۆراوجۆر لە ئێراندا لەدەست داوە .هەرچەند بەکاربردنی دەستەواژەی «ملیت» هەتا ڕادەیەکی زۆر لەنێو پێکهاتەکانی ئێران و حیزب و ڕێکخراوەکانیشیان بە ئەرێنی دەنرخێندرێ ،بەاڵم «میللییەت» بە هیچ جۆر ناتوانێ ناسنامەیەکی پڕ بەبااڵ بۆ نەتەوەکانی ئێران بێ .چونکە «میللییەت»بە مانای ئەندامەتیی کەسێک یان کۆمەڵە خەڵکێک لەنێو میللەت یان نەتەوەیەکدا دێ. لە ڕاستیدا «میللییەت» بەستراوەیی کەسێک یان کۆمەڵە خەڵکێک بە میللەتێک یان نەتەویەک نیشان دەدا« .میللییەت» بە پاشگری (یت) لە وشەی (ملت) جیا کراوەتەوە ،بەو مانایە
کە دەبێ میللەتێک یان نەتەویەک هەبێ کە لە ئاکامی ئەوەدا ،بەستراوەیی بەو میللەتە مانا بداتەوە .لەو داهێنانەشدا دەستەواژەی «ملیت» لە جێگای «قوم»ی جاران کەڵکی لێ وەردەگیرێ، و هەروەک چۆن لە کۆی قەومەکانی ئێران نەتەوەی ئێڕان پێک دێ ،لە کۆی میللییەتەکانیش میللەت یان نەتەوەی ئێران پێک دێ. لە ڕاستیدا ئەگەر حاکمییەتە یەک لەدوای یەکەکانی ئێڕان لەبری حاشاکردن لەو واقعییەتە فەڕق و جیاوازییان لە نێوان «قەوم»ەکاندا نەکردبا ،هەوڵی تواندنەوەیانیان نەدابا و ئەوانیان لە سیاسەت و ئابووری و حوکمەتدا هاوبەش و بەشدار کردبا ،ئێستا پرسی شوناسی نەتەوەیی نەدەگەیشتە ئەو جێیەی ببێتە سەرەکیترین پرس .بەاڵم حاکمییەت نەک هەر قەناعەتی بە شێواندنی شوناسی ئەو نەتەوانە نەهێناوە ،بەڵکوو زۆر سیستماتیک مافە ئابووری ،کۆمەاڵیەتی، مەدەنی ،کولتووری ،ئایینی و فەرهەنگییەکانی ئەو «قەوم»انەی زەوت کردووە کە قەرارە قەوارەی ئێران!یان لەسەر دروست بکرێ. ڕەنگبێ لە هیچ سەردەمێکدا کێشەی ناسنامە و شوناس لە ئێراندا بە ڕادەی ئەو چوار دەیەی تەمەنی کۆماری ئیسالمی نەهاتبێتە ناو ڕۆژەڤی سیاسییەوە .ئەوەش بەو مانایە نییە کە لە ڕابردوودا گەالنی ئێران لە ژێر ستەم و چەوساوەییدا نەبووبن ،بەڵکوو لە دوای هاتنەسەرکاری کۆماری ئیسالمی پیکهاتەکانی ئێڕان بیجگە لە ستەمی نەتەوایەتی تووشی هەاڵواردنێکی ئاشکراتر لە ڕابردوو بوون کە ئەویش هەاڵواردنی ئایینی و مەزهەبیە .بە سەرنجدان بەوە کە سنووری مەزهەب و میللییەت زۆر لیک نیزیک و تێک چڕماوە ،لەو واڵتانەی کە حکوومەتێکی مەزهەبتەوەر واڵت بەڕێوە دەبا ،شوناسی پێکهاتەکان لە خانەی مەزهەبیدا پڕرەنگتر دەبی. لە ئیرانی ئەمرۆدا دوو خویندنەوەی بەتەواوی جیاواز لەبارەی پرسی شوناس و ناسنامەی پیکهاتەکان لە گۆڕی دایە ،کە یەکیان خوێندنەوەی نەتەوەی حاکم و حاکمییەتە کە دان نانێ بە ناسنامەی گەالنی ئێران و ئەوان بە قەوم ناو دەبا .ئەویتر خویندنەوەی پێکهاتەکانی ئێرانە کە خۆیان بە نەتەوە دەزانن و ڕازی نین کە بە قەوم ناویان بهێندرێ .ئەوە دوو خوێندنەوە جیاوازە لەبارەی شوناسی پێکهاتەکانی ئیڕان بێجگە لەوی کە بۆتە هۆی دوو گوتار و دوو ئاراستەی سیاسی و تەنانەت دژبەیەک لەنێو ئیراندا ،بەڵکوو ئەوە بۆتە هۆی هەرچی زیاتر قووڵبوونەوەی قەڵەشتی نێوان نەتەوەکان لەالیەک و حاکمییەت و نەتەوەی حاکم لەالیکی ترەوە. کاتێک پرسی چارەسەری کە ئەمڕۆ لە ئێراندا خۆی لە فیدرالیزم و داننان بە ناسنامەی پێکهاتەکانی ئیراندا دەبینێتەوە دیتەپیش ،بێجگە لە حاکمییەت و خەڵکی فارس و بەشێک لە خەڵکی ئازەری ،لەالیەن هیچ یەک لە پێکهاتەکانی دیکەی ئێرانەوە دژایەتی ناکرێ .بەاڵم هۆکاری ئەم دژایەتیکردنە لەالیەن فارس و تورکەوە چییە و ئەوان بۆ فیدرالیزم بە هۆکاری لێکترازانی تەواوەتیی ئەرزیی! ئێران دەزانن؟ بۆچی هیندە پەرۆشی مانەوەی ئێرانن لەو چوارچێوە سنوورییەدا؟ وەاڵمەکەش ڕوونە، چونکی هەموو خێروبێری ئەم واڵتە بەو دوو نەتەوەیە بڕاوە .زۆربەی زۆری دامەزراوە ئابووری و کۆمەڵە پیشەییە ورد و زەبەالحەکان بە پلەی یەکەم لە سێگۆشەی فارس نشین و دواتر لە لە ناوچەکانی ئازەری نشین هەڵکەوتوون. هۆکارەکەی بۆ هاوبەشیی ئایینزای شیعە وەک یەکێک لە کۆڵەکەکانی ناسیۆنالیزمی ئێران دەگەڕێتەوە .تەنیا ئەوە نەبێ کە ئازەرییەکان لە ڕووی کولتوورییەوە مەغدوورن کە لە بواری سیاسی و ئابوورییەوە بۆیان تێ هەڵێناونەتەوە. پوختەی مەبەست ئەوەیە سەرەڕای حاشاکردن لە شوناسی نەتەوەکانی ئێران لەالیەن نەتەوەی بااڵدەست و چەندین دەیە سیاسەتی یەکسانسازیی زمانی و فەرهەنگی لە بەستێنی میللەتسازیدا ،ئەم هەواڵنە سەریان نەگرتووە و شوناسخوازی بەهۆی وشیاریی نەتەوەییەوە لە نێو نەتەوەکانی ئێران هەر دەم لە هەڵکشان دایە .خۆ ئەگەر بێتوو ئەم پڕۆسەیە درێژەی هەبێ .ئێران پێچەوانەی ویستی دەیان ساڵەی ناوەندگەراکان، پتر بەرەو لێکترازان دەچێ و بەرپرسایەتیی ئەم دۆخەش تەنیا و تەنیا لە ئەستۆی ئەوانە ،نەک ئەو نەتەوانەی هەتا ئێستاش سەرەڕای هەموو ستەم و چەوسانەوەیان ،ئامادەن بە مافی یەکسان و وەک یەکدی لە دروستکردنەوەی ئەم واڵتەدا بەشدار و هاوبەش بن.
ژماره٧٣٣ :
11
١٥ی خەرمانان ٦ _ ١٣٩٧ی سپتامرب ٢٠١٨
هه‌اڵڵ ه و ئاره‌زوویه‌کی ترساو خوێندنه‌وه‌یه‌کی ڕۆمانی «گرهوی به‌ختی هه‌اڵڵه»ی «عه‌تا نه‌هایی» لەیال ساڵحی له ڕۆمانی گروه‌ی به‌ختی هه‌اڵڵه‌دا ،جگه ل ه هه‌اڵڵه ژنانی دیکه‌ش هه‌ن که هه‌رگیز وه‌ک ئه‌و بیر ناکه‌نه‌و ه و وه‌ک ئه‌ویش ناژین .ژنانی نه‌ریتی که واتای وه‌ک رابردوو ،خه‌یاڵ ،خامۆش ،مات و بێده‌نگ بوون .گریان ،ئاره‌زووی هه‌بوونی خانوو یان سه‌رپه‌نایه‌ک ،کاری ماڵێ و منداڵداری و شت چنین بۆ مێرده‌کانیان و...هتد ...ته‌نگی پی هه‌ڵچنیون. «سه‌عاده‌ت» یان «ڕه‌عنا» ،هه‌ردووک ژنه‌که‌ی «حه‌م ه ڕه‌شیدئاغا» ڕاست به‌و جۆره‌ن .هیچیان نایانهه‌وێ ماڵیان لێ بشێوێ و پێیان وای ه ده‌بێ سه‌رپه‌نایه‌کیان بێ که نیشانه‌ی ڕاوه‌ستان و نه‌جوواڵن و سه‌قامگیربوونه و ته‌نانه‌ت ڕه‌عنا ڕازییه هه‌وێ ساری بکێشێ بۆ ئه‌وه‌ی له ماڵێکدا حه‌مه‌ڕه‌شیدئاغا بیپارێزێ .سه‌عاده‌تیش زۆر جاران بێ هۆگر ده‌بێ و هه‌میش ه هه‌وڵ ده‌دا فه‌رمانی مێرده‌که‌ی به‌جێ بێنێ و منداڵه‌کان به‌وه مه‌جبوور کا شه‌ڕه‌فی بابیان بپارێزن و له قسه‌ی ده‌رنه‌چن .ئاره‌زووی ئه‌و ته‌نیا هه‌بوونی ئه‌وه‌نده هێمنایه‌تیی ه ل ه ماڵدا .ئه‌وه له کاتێک دایه ک ه حه‌مه‌ڕه‌شید ئاغا ڕاست وه‌ک که‌سایه‌تیی پیاوی ڕۆمانی «شوهر آهو خانم» به دزییه‌وه ژنی به‌سه‌ر دێنێ .واته ئه‌و ژنه ده‌سته‌وه‌ستانان ه هه‌ر ده‌ڵێی شیاوی ئه‌و جۆر ه به‌که‌م دانانه‌ن .ئه‌وان خۆیان به به‌رپرس له‌هه‌مبه‌ر کۆمه‌ڵگه‌دا دانانێن و پێیان وایه به‌ده‌ر ل ه بنه‌ماڵه به‌رپرسایه‌تییه‌کی دیکه‌یان نییه و ڕۆڵێکی کۆمه‌اڵیه‌تی بۆ خۆیان ناناسن .کۆمه‌ڵگه‌ش خۆی له‌هه‌مبه‌ر ئه‌وان به‌به‌رپرس نازانێ و هه‌ر ناشیان بینێ. گواڵڵه خوشکی هه‌اڵڵه ته‌واوی خواستی ،گه‌یشتن به ئه‌وینداره‌که‌ی و وه‌ک گوتمان به‌خته‌وه‌ری بنه‌ماڵه‌یی ه که بۆشی ده‌سته‌به‌ر ده‌بێ .واته به‌و پێیه ده‌کرێ بڵێین ڕه‌نگه کۆمه‌ڵگه‌ی کوردی ورد ه ورده به‌وه ڕاهاتبێ که مافی هه‌ڵبژاردنی ژیان بدا ب ه ژن ،به‌اڵم ده‌کرێ بڵێن ئه‌گه‌ر چاوێک ل ه واقعییه‌تی کۆمه‌ڵگه‌ی کوردی ده‌که‌ین ئێستاش ل ه زۆربه‌ی ناوچه‌کان ئه‌و شته مه‌حاڵه و ناگونجێ. هه‌اڵڵ ه له‌گه‌ڵ ئه‌وان جیاوازه .ئه‌و نوێنه‌ری ژنێکی مودێڕن ه که ئاواته‌خوازی سه‌ربه‌خۆیی کۆمه‌اڵیه‌تی و ئابووریی ه و چیرۆکنووسینی دکتۆر سه‌عید ،واته مه‌یل به ئافراندنی ئه‌ده‌ب به الی ئه‌وه‌وه شتێکی گرینگ و جێی ڕێز و سه‌رنجه .ئه‌و به هیوای پێشکه‌و‌تن و داهاتووی ه و گه‌اڵڵه‌ی بۆ داده‌ڕێژێ و ده‌خوێنێ .ئه‌و هه‌وڵ ده‌دا ده‌وری ژاندارک بگێڕێ و بتوانێ له ڕۆڵی ژنی نێو رۆمانه‌که‌دا ،ڕۆڵی قاره‌مانێکی به‌ناوبانگیش بنوێنێ. نووسه‌ری ڕۆمانی گرهوی به‌ختی هه‌اڵڵ ه توانیوێتی که‌سایه‌تیی ژنێکی نوێ و جیاواز له ڕۆمانه‌کانی پێشووی کورد بخوڵقێنێ ک ه خواست و هه‌ستی جیاوازه و لێواولێو ه ل ه ئاره‌زووی گه‌شه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی و توانیوێتی له خواستی به‌خته‌وریی بنه‌ماڵ ه و عه‌شق به‌رزتر بڕوا و سنووری ئاره‌زووه نه‌ریتییه‌کانی ژنانه تێک بشکێنێ .به‌اڵم ئاخۆ ئه‌و توانای زه‌ینی و کۆمه‌اڵیه‌تیی گه‌یشتن به‌و خواستانه‌ی هه‌یه؟ ئێستا الپه‌ڕه‌ی ١٩٧ی ڕۆمانه‌ک ه هه‌ڵ ده‌ده‌ینه‌وه ک ه بڕیاره له‌وێدا هه‌اڵڵه ڕۆڵی ژاندارک بگێڕێ ...« :هه‌اڵڵ ه ئاوات ه خواز بوو زوو ئه‌و مه‌حکه‌مه‌ی ه کۆتایی پێ بێ و هه‌ڕه‌شه و گوڕه‌شه‌ی قازی و قه‌شه‌کان ببڕێته‌وه .حه‌زی ده‌کرد خۆی له چاو و نیگای پڕ ستایشی ئه‌و هه‌موو خه‌ڵکه قوتار بکا .ده‌ستی برایمۆک بگرێ و دوو ب ه دوو بڕۆن بۆ سه‌ر کانیی عاشقان ...دیسان دیالۆگه‌که‌ی ل ه بیر چووبۆوه .دیسان برایمۆک به جووڵه‌ی ده‌م و لێوی ،هه‌وڵی ده‌دا وه‌ک ده‌رهێنه‌ر یارمەتیی بدا» قسه‌کانی ژاندارک« :من وه‌ک کچێکی ئاییندار به ئه‌مری خودای گه‌وره ل ه پێناوی ڕزگاریی نیشتمانه‌که‌مدا جه‌نگاوم .خه‌ڵک چاوه‌ڕوانیی سووتان و مه‌رگێکی قاره‌مانانه‌یان ل ه ژاندارک ده‌کرد ،به‌اڵم سووتان و مه‌رگی هه‌اڵڵه نه‌ته‌نیا قاره‌مانانه نه‌بوو، به‌ڵکوو گاڵته‌جاڕانه‌ش بوو ...ده‌تگوت ده‌ورێکی کومێدی ده‌گێڕێ .کومێدییه‌کی بێتام .برایمۆک له‌و ه نائومێد بوو که ژاندارک قاره‌مانه‌تی بنوێنێ ،بۆی ه دیسان خۆی ده‌نگی هه‌ڵبڕییه‌وه :ئه‌مه ئاگری دۆزه‌خی خودا نییه .ئه‌مه مه‌رگ و سووتانه له پێناوی»... هه‌اڵڵ ه کاتێک به خواستی خۆی ئاماده ده‌بێ ڕۆڵی ژاندارک بگێڕێ ،له کوردستانه ،به‌اڵم ئه‌و توانای هه‌زمکردنی چاوانی پڕ له ستایشی ته‌ماشاوانه‌کانی نییه و ئاره‌زووی هه‌یه ل ه شانۆکه بچێته ده‌ره‌وه. دیسان ئه‌وه برایمۆک ،وات ه دڵداره‌که‌یه‌تی ک ه لێره‌دا باسکی یاریده‌ده‌ره و ئه‌و نیوه‌ی هه‌وه‌ڵی کۆمه‌ڵگه‌ی ه که بیر و ڕای جیاوازی هه‌ی ه و هیواداره «ئانیما»که‌ی واته ژنه ئاڕمانییه‌که‌ی بتوانێ ده‌وری ژاندارک بگێڕێ .دیسان وه‌بیر قسه‌ی ئیریگارای ده‌که‌وینه‌و ه ک ه پێی وابوو ژنان بۆ شوناسی ڕه‌گه‌زی خۆیان و ته‌نانه‌ت قسه‌کردنیش ده‌بێ له زمانی پیاوان ه یارمه‌تی وه‌رگرن .به‌اڵم به پێی ڕووداوه‌کان ته‌نیا پیاوێک که باسکی یاریده‌ده‌ره بۆ هه‌اڵڵه ،برایمۆکه، که شتێک جگه له کۆمه‌ڵگه؛ واته هێژمۆنی سیاسیی زاڵ بواری پێ نادا تا نیوه‌ی دووهه‌م زیندوو کاته‌وه. ژاندارک ئه‌و ڕزگاریده‌ره‌ی واڵتی دایک و بابی خۆی بوو که به‌هۆی هه‌وڵدان و ل ه خۆبوردوویی خۆیه‌و ه بۆ به‌قاره‌مان بوون کۆمه‌ڵگ ه ده‌یکوژێ .به‌اڵم هه‌اڵڵه وێڕای هه‌وڵدانی باسکی
()٣-3
یاریده‌ده‌ریش ته‌نانه‌ت ناتوانی السایی ئه‌و بکاته‌وه. به‌شێک له ئاواته کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان له واقیعی کۆمه‌ڵگه‌دا هه‌رگیز ده‌سته‌به‌ر ناکرێ و ته‌نیا به ڕوخساری ژنی قاره‌مانه‌وه (فه‌رافکه‌نی) ده‌کرێ .ئه‌وسا ژنی قاره‌مان ده‌بێ ده‌سته‌مۆی کاره‌ساته‌کانی ڕیوایه‌ته‌که بێ و پاشان نووسه‌ری ئا‌فرێنه‌ری ئه‌و دۆخه‌ش ئه‌و شته‌ی وا له ڕاستیدا بۆی نالوێ و له خه‌یاڵیشدا بۆی ناگونجێ و ناچاره قاره‌مانه‌که‌ی بکووژێ« .هێلێن سێکسۆ» پێی وایه هه‌ڕه‌شه‌ی کوشتن له قاره‌مانی ئاره‌زووی مه‌حاڵ ل ه ڕاستیدا ئه‌مرکردنه به بێده‌نگی و کپ مانه‌وه. ده‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌و جۆره بارودۆخه ل ه ده‌قه ئه‌ده‌بییه‌کاندا، له ڕاستیدا ڕوخساری وا ل ه ژنان ده‌نوێنێ كه ڕاسته‌قین ه نین ،به‌ڵکوو ته‌نیا ئاره‌زوو یان ئه‌ندێشه‌یه‌کن که چوونه‌ت ه کڵێشه‌یه‌کی بێ هێزه‌وه .هه‌اڵڵه ناتوانێ بۆ ژاندارک کڵێشه‌یه‌کی به‌هێز بێ ،چونکه له خۆی ڕانابینێ .ئه‌و ل ه به‌شی یه‌که‌می شانۆکه‌دا سه‌رکه‌وتوو ده‌بێ ،به‌اڵم کاتی کوشتنی ژاندارک ک ه ته‌نیا شانۆیه‌کیشه ده‌ڵێ« :پێم وابوو خه‌ریکن به‌ڕاست ده‌مسووتێنن و ده‌مکوژن». ئه‌وه به‌و مانایه‌ی ه که ترس و دڵه‌ڕاوکێ له حوکم ه ناحه‌ق و دژه مافه‌کانی کۆمه‌ڵگه و مه‌حکوومکردن به نه‌مان ته‌نانه‌ت له شانۆشدا هه‌ر هه‌ڕه‌شه له ژن ده‌کا و به‌ربه‌ستی ژن ه بۆ ده‌ورگێران له‌و ڕۆاڵنه‌ی ک ه ڕه‌نگه قاره‌مانانه بن .که‌وابوو هه‌اڵڵه ئه‌و کچ ه به توانای ه نیی ه که ده‌ست له گیانی بشواته‌و ه و بتوانێ ئامانجێکی وا به‌شکۆی بێت .داخۆ بڵێی هۆی سه‌ره‌کیی ئه‌و باسه‌ش ئه‌و ه بێ که کۆمه‌ڵگه یه‌ستا نه‌یتوانیوه ڕووحی ڕزگاریخوازیی له کچاندا تا ڕاده‌ی له‌خۆبووردوویی بخوڵقێنێ یان قاره‌مانانی ڕۆمانه‌که نه‌یانتوانیو ه ڕه‌ها بن و له ئه‌ڵقه‌ی ئه‌ندێشه‌ی نووسه‌ر ده‌رباز بن؟ داخۆ نووسه‌ر چه‌نده بواری داو ه قاره‌مان ده‌رباز بێ و خۆی کاره‌ساته‌کان بئافرێنێ؟ به‌اڵم جگه له کۆمه‌ڵگه و نووسه‌ر ،نه‌ریت ه کولتوورییه‌کانیش ده‌توانن هۆکار بن .هه‌رچه‌ند هه‌اڵڵه هه‌وڵ ده‌دا به ئاوه‌ز و ئاواتی سه‌ربه‌خۆیی و خۆساالرییه‌وه به‌رهه‌ڵستی ئه‌و ڕوانگه‌ی ه بێت وا ئاره‌زووی شکۆی ئه‌وی به‌الوه پووچ و بێ نرخه ،به‌اڵم هه‌ڵکشانی ژنان له په‌راوێزه‌و ه بۆ ناوه‌ندی جیهانێک ک ه هه‌موو تواناکانی ئه‌و ب ه ڕه‌سمییه‌ت ده‌ناسێ و بایه‌خی پێ ده‌دا ،ڕێگه‌یه‌کی دژوار و دوور و درێژه ،ئه‌ویش بۆ ژنانی کۆمه‌ڵگه‌یه‌ک که زۆربه‌یان ته‌واو خوێنده‌وار نین و زۆر جار هه‌ر وه‌ک که‌ره‌سه‌یه‌کی جینسی چاویان لێ ده‌کرێ. به گوته‌ی ڕاویی ڕۆمانه‌که« :هه‌اڵڵ ه هێشتا پاش ده ساڵ ئێوارانی ئه‌وێی -واته کوردستانی -له‌بیر مابوو ،ڕه‌نگه کاتێک ئه‌وێی ب ه جێ هێشتبوو و هاتبووه ئێره ،ئێوارانی ئه‌وێی له‌گه‌ڵ خۆی خه‌مه‌کانیشی». دڵته‌نگییه‌کانیشی، هێنابوو، ئێوار ه وه‌ک سێمبولی ڕۆژاوا و سه‌ره‌تای تاریکی، یادگارێکه که هه‌اڵڵه له‌گه‌ڵ خۆی بۆ هه‌نده‌رانی ده‌با و ناتوانێ لێی دابڕێ .ناتوانێ به ته‌واوی ئه‌و شتانه‌ی وا له ڕابردوو دا ناڕه‌حه‌تی کردوو ه ل ه بیر به‌رێته‌وه، یه‌ستا ئازاری ده‌ده‌ن .واته هه‌اڵڵه هه‌رچه‌ند هه‌وڵ ده‌دا ژنێکی مودێڕن بێ و له گه‌ڵ کۆمه‌ڵگه‌ی ئازاددا بڕواته پێشێ ،به‌اڵم زه‌ینییه‌تی یه‌ستا هه‌ر داخدار ه و له نه‌ریت ه ئازارهێنه‌ره‌کان نه‌پرینگاوه‌ته‌وه ،ئه‌وانه‌ش ده‌بنه به‌ربه‌ست بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و به ته‌واوی ژنێکی ب ه توانا بێ .به تایبه‌ت که به گوته‌ی خۆی ده‌ڵێ: «نازانم بۆ وه‌ک دایکم هه‌ندێ جاران له خۆمه‌و ه ده‌گریم» .وات ه نه‌یتوانیوه ب ه ته‌واوی ل ه دایکی ،ک ه نوێنه‌ری دایکی نه‌ریتییه و ئاستی خواسته‌کانی نزم و بچووکن ،داببڕێ و به ته‌واوی جیاواز بێ. له گرهوی به‌ختی هه‌اڵڵه‌دا به وته‌ی ڕه‌عنا چاره‌نووس نه‌گۆڕه و چاڵێک ه له به‌رده‌می هه‌ڵکه‌نراوه و ده‌بێ ژن بکه‌وێته ناوییه‌وه ،ته‌ڵه‌یه‌ک ه له به‌رپێی داندراوه و ده‌بێ ژن پێوه‌ی بێ .داخۆ دیسان نواندنه‌وه‌ی ژن له‌و رۆمانه‌دا ،دیسان به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌ی ئیدئۆلۆژی زاڵی جینسییه یان نووسه‌ر ده‌یهه‌وێ دژی ئه‌و ئیدئۆلۆژیی ه
ڕاوه‌ستێ؟ دیاره به پێی ئاکامی ڕۆمانه‌ک ه نووسه‌ر دوو جۆر ئاراسته‌ی بۆ کاره‌ساتی کوشتنی هه‌اڵڵ ه هه‌یه .یه‌که‌میان ئاراسته‌ی کۆمه‌ڵگه‌ی کوردییه ک ه بابی هه‌اڵڵ ه له‌وێدا یه‌کجار تووڕه‌ی ه له مه‌جید ،چونک ه نه‌یتوانیو ه شه‌ڕه‌فی ئه‌و ک ه هه‌اڵڵه‌یه بپارێزێ و به‌بێ ئه‌وه‌ی ته‌نانه‌ت ل ه حاڵی هه‌اڵڵه‌ش بپرسێ نیگه‌رانی ئابڕووچوونه‌که‌ی ه و گیان و خواست و ئاره‌زووی هه‌الڵ ه ته‌نانه‌ت هیچ بایه‌خێکی ب ه الی بابییه‌وه نییه. ئاراسته‌ی دووهه‌م زمانی سوئێدییه ک ه ڕووداوه‌ک ه به «کاتاستڕۆف» واته کاره‌سات باس ده‌که‌ن و پێیان وایه هاتنی په‌نابه‌ره سه‌ر ڕه‌شه‌کان به‌و دیاریی ه جیناییانه‌و ه هه‌ڕه‌شه‌یه‌ک ه بۆ سه‌ر کۆمه‌ڵگه‌که‌یان .ل ه الیه‌کی دیکه‌شه‌وه شاعیرێکی کورده له ته‌له‌ویزیۆنی لۆکاڵیی سوئێددا که ده‌ڵێ ته‌نانه‌ت پیاوانی شۆڕشگێڕ و ڕۆشنبیریش ده‌سه‌اڵت دژی ژن ده‌خه‌نه گه‌ڕ. یه‌کێک وه‌ک شێرزاد ب ه کوشتن ،یه‌کێک وه‌ک حه‌مه‌ڕه‌شیدئاغا ب ه دنه‌دانی شێرزاد و یه‌کێک وه‌ک مام و براکانی هه‌اڵڵه ب ه دنه‌دانی بۆ ئه‌وه‌ی هه‌اڵڵ ه توندوتژیی مێرده‌که‌ی ته‌حه‌ممول بکا .ته‌نانه‌ت دکتۆر سه‌عیدیش تاوانباره .دیاره ئیدئۆلۆژیی زاڵی جینسی دیسان دووپات بۆته‌وه ،به‌اڵم نووسه‌ر وه‌ک ڕاوی ل ه کڵێشه‌ی دوکتور سه‌عیددا ئیدئۆلۆژییه‌ک ه ڕه‌ها ناکا .نووسه‌ر دان به‌و ه داده‌نێ که ته‌نانه‌ت ڕووناکبیره‌کانیش ناتوانن مافی ده‌سه‌اڵتدار بوون ب ه سه‌ر ژندا له کیس بده‌ن و هه‌ر وه‌ک هه‌میش ه ژیانی ژن به مڵکی ته‌وای خۆیان ده‌زانن و له ئاکامدا «کاتاستڕۆف» ده‌خوڵقێ .کاتاستڕۆفێک که به‌رهه‌می مێژوویه ،چونک ه ئه‌وه خه‌نجه‌رێکی مێژوویی و ب ه الی بابی هه‌اڵڵه‌و ه به نرخی مێژووی کورده ک ه زگی هه‌اڵڵه هه‌ڵ ده‌دڕێ و مافی ژیانی لێ ده‌ستێنی و پیاوی کورد ناتوانێ نه‌ریت ه مێژووییه‌کان داببڕێ .ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر به نرخی کوشتنی خۆشه‌ویستترین ژنیش بێ. مردن یا کوشتنی هه‌اڵڵه له‌و ڕۆمانه‌دا ده‌بێته هۆی ئه‌وه‌ی ژن دیسان بێبه‌ش بێ ل ه پێکهێنانی نیزامێکی کولتووری و دیسان ئه‌وه بنوێندرێ ک ه ژنان ته‌نیا ب ه جۆرێک ده‌توانن ل ه ڕۆمانه‌کاندا بپارێزرێن ک ه ل ه باری ئه‌خالقییه‌وه باشترین و گوێڕایه‌ڵترین بن ،تا هێمنایه‌تی ژیانیان ده‌سته‌به‌ر بکرێ .دیار ه وه‌کی گوتمان ب ه ڕای من نووسه‌ر به‌و گێڕانه‌وه‌ی ه به‌رهه‌ڵه‌ستی ئه‌و ئیدئۆلۆژییه زاڵه جنسییه بۆته‌وه. گره‌وه‌ی به‌ختی هه‌اڵڵه ئه‌و ڕۆمانه‌ی ه ک ه به‌بێ دابڕان ل ه نه‌ریته کولتوورییه‌کان هه‌وڵی داوه ڕووبه‌ڕوو بوونه‌وه‌یه‌کی ڕه‌خنه‌گرانه‌ی له دژی نه‌ریته‌کان بێ و کۆمه‌ڵگ ه هان بدات به خۆیدا بچێته‌وه و بیروڕای خۆی له‌مه‌ڕ ژنه‌و ه بخات ه ژێر تیشکی ڕه‌خنه‌وه .به‌اڵم ئایا ته‌مه‌نی کوشتنی ژنان ل ه پێناو خواسته‌کانیان ئه‌و جۆره‌ی ک ه له ڕابردوودا ب ه زمانی فۆلکلۆر تیئۆریز ه بوو ه تا که‌ی ل ه ئه‌ده‌بیاتی نووسراودا ده‌وام دێنێ؟ هه‌ر وه‌ک ب ه وته‌ی «پیاژه» کایه‌کردنی منداڵه‌کان بۆخۆی جۆرێک پرۆڤه‌کردنی پێوه‌ندیی ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانه ،ئایا ده‌کرێ ئه‌و بوار ه بۆ خوێنده‌واری کورد هه‌بێ که النی که‌م ئه‌و ئاره‌زوو ه کۆمه‌اڵیه‌تیی ه ورده ورد ه پرۆڤ ه بکات؟ داخۆ ڕیساله‌تی ڕۆمانه‌کان وه‌ک ل ه سه‌ره‌تادا گوتمان به‌و شێوه‌یه ئاڵوگۆڕی به‌سه‌ر دادێ ک ه ئه‌وجاره‌یان ل ه نه‌ریت ه ئه‌ده‌بییه‌کان بترازێن و پالنی ئه‌ندازیاری ئه‌ده‌بی_کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کی دیکه‌یان بۆ قاره‌مان ه ژنه‌کان هه‌بێ و نووسه‌ر ئه‌و جار ناچار نه‌بێ قاره‌مانه‌که‌ی بکوژێ .داخۆ هونه‌ر به‌و هه‌موو ده‌سه‌اڵت ه ئیستاتیکییه‌وه که هه‌یه‌تی توانای تێپه‌ڕاندنی نه‌ریت ه ئه‌ده‌بییه‌کانی هه‌یه؟ به‌و جۆره‌ی ک ه هه‌اڵڵ ه توانی ل ه خواسته نه‌ریتییه‌کان بترازێ .ئه‌ده‌بیاتی داهاتوو وا ده‌کا ڕووحێکی یه‌کگرتووی کۆمه‌اڵیه‌تیی وا به دی بێنێ ک ه ژنه‌کان ل ه خۆیان ڕاببینن ڕۆڵی ژاندارک پرۆڤ ه بکه‌ن؟ * لە ماڵپەڕی ئەنجومەنی ئەدەبیی بۆکان وەرگیراوە
پاڵەوانە کەچەڵ هەمزە ئاگوشی هەر بابایە بوو پەلەی ئەوەی بوو زوو خۆی بگەیەنێتێ و لەقیسی نەچێ ...لەسەر دیوار و کواڵنانەوە دەروجیران هەرای یەکتریان دەکرد. ..منداڵ بە پێخواسی بە کۆاڵنە تەنگەبەر و تەپوتۆزاوییەکاندا هەڵدەهاتن و خەبەری هاتنی دەستەی تەنافبازانیان دە»دێ»دا دەگێڕا ...هەبوون منداڵێک بە کۆڵەوە و یەکیشیان بەدوای خۆیاندا ڕادەکێشا ...هەبوون جووت و جۆماڵیان بەجێ هێشتبوو ...هەبوون لەبەر نانی هەستابوون ....هەبوون گاوگۆلیان بەڕەڵاڵ کردبوو.... پێش دەرکی ماڵە «کەوا ڕەش»ی هەر جمەی دەهات .خەڵکێکی زۆر لە دەوری دەستەوە ڕاوەستابوون و هێندێکیش لە کچە جحێڵە و ژنانی ئاوەدانییش لە گوێسوانەی ماڵەکانی دەوروبەرەوە دەلۆتییان ڕامابوون .نمایش دەستی پێ کردبوو و دەمێک بوو لۆتی دەزوڕنای توڕاندبوو»....وسێن نەوە» بەدره‌نگەوە هاتەوە ،ئەو حەلەی ئەو گەیشتێ ،تەنافبازەکان لێ ببوونەوە و «گۆڵە ورچ»ێک کەوتبووە سەر پاشوان و گاشەبەردێکی زەالمی لەسەر سەری دانابوو و بە هەوای دەهۆڵ و زۆڕنا ڕەقسی دەکێشا .حیلکەحیلک و قاقای خەڵکی ڕێیە ڕۆژێکی دەڕۆیشت« ....لۆتی باشی» کاڵوی بەنێو خەڵکەکەدا دەگێڕا و خوداپێداوەکان تاقڕانی و دووقڕانی و هەشبوون پێنچ قڕانیان بۆ دەهاویشتە نێو کاڵوەکەوە« .لۆتی باشی» لە شاییان وەخت بوو خەنی بێ! لە منداڵەورتکان ناوی ساحێب قڕانانی دەپرسی و یەک بەو مەیدانە هاواری دەکرد و ناوی دێنان و دەیگوت« :گووی ساحێبی دووقڕانی بە گۆڕی بابی ساحێبی تاقڕانی و گووی گۆڵە ورچ و ساحێبی پێنج قڕانی بە گۆڕی بابی ساحێبی دوو قڕانی ».بەو جنێوانە و بەو هات و هاوارەی ،ڕقەبەرییەکی سەیری خستبووە نێو خەڵکی ئاواییەوە .خوداپێداو و گیرفان پڕەکان لە حەیفی یەکتر و بۆ سواربوونی داشیان بەسەر یەکتریدا ،قڕان بە قڕان لەسەر یەکتریان زیاد دەکرد و دەکاڵوی عەجەمەیان داویشت. «وسێن نەوە» لە تەنیشت دایکییەوە لێوی خۆی دەکرۆشت و لەبەر خۆیە هەر ورتە ورت و پرتە پرتی بوو .پوور «ئایشێ» لێی حاڵی بوو و دەیزانی هیچ دوور نییە «وسێن» کەتنێکی بنێتەوە. دەیزانی لە لۆتییان پڕە ...دەیزانی لەو خەڵکە تووڕەیە کە بە قڕانی خۆیان ئەو هەموو سووکایەتییەیان پێ دەکرێ و نەققەیان لێ نایە ...کوڕی خۆی بوو ،چاکی دەناسی ...نۆ مانگ و نۆ ڕۆژان دەزگ و پشتانی گێڕابوو ...شەو و نیوەشەوان بۆی هەستابووە سەر النکێ ....دەبوو ئارامی کاتەوە ....بە ئەسپایی دەستێکی بۆ دەستی برد و بە ئاماژە پێی گوت ددان بە جەرگی خۆیدا گرێ. هەوای دەهۆڵ و زوڕنا گۆڕا ....گۆڵە ورچ هیالک بوو و لەو الوە پاڵەوانە کەچەڵێکی چوارشانەی فیلەتەنەی زنجیر بەدەست کە هەتا چۆکان خۆی هەڵ کردبوو ،بە «یاعەلی ...یاعەلی» و بە «یاشاسن پەهلەوان»ی دەستە هاتە مەیدانێ ...بە شان و بازوو و هێز و قەوەتی خۆی هەڵ دەکوت ....هاواری دەکرد مەردم دەوێ ئەو زنجیرە بپسێنێ. زنجیرەی بە پێش دمی خەڵکێکدا دەگێڕا و ئەو قسەیەی دووپات و چەند پات دەکردەوە .مەردێکی زنجیرپسێنی دەویست .دەیگوڕاند و بە التاوەوە دەیگوت :نەبوو....؟ نییە...؟ یانی ئەو دێ گەورە و گرانە پاڵەوانێکی تێدا هەڵ نەکەوتووە؟ ئەگەر نیتانە ،قڕانەکانتان بخەنە کاڵوی «لۆتی باشی»یەوە و بە چاوی خۆتان بیبینن چۆن ئەو زنجیرەتان بۆ پس پس دەکەم« !...وسێن نەوە» حەجمینی لێ هەڵگیرابوو ،خۆی دەخواردەوە ...دەخۆی ڕادەدی و دەستی دایکی کول بوو .ئەوەندەی جوانچاک بوو ،ئەوەندەش بە تاقەت و شایی بەخۆ... هەستی دەکرد ئەو غەوارانە تەنیا بۆ شکاندنی غرووری خەڵکی ئەو دێیە هاتوون .پێی وابوو هەر جۆرێک بێ ،دەبێ نەهێڵێ دێیەک ببێتە گاڵتەجاڕی چوار لۆتیان ...لە دوورەوە «خەزاڵ»ی لێوە دیار بوو.... چاوی خەزاڵێ ئەوەندەی دیکە تین و تاوی پێ دەبەخشی ...ئەگەر نەجوڵێ ،ئیدی نابێ قەت لە کن «خەزاڵ» و خەڵکی ئاوەدانی سەری هەڵێنێ .ددانی دەچێڕەوە دەبرد ،...خۆی وێک دێنا ...پوور «ئایشێ» لە «وسێن»ی نیگەران و «وسێن»یش لە ئابڕووی خۆی و ئاوەدانی. چی دیکەی تاقەت نەهێنا ...گەیشتە ئێسکانی ...ڕقی کۆن و نوێی لێک گرێ دان ...وەک شێرێک لە النە دەرپەڕی و خۆی لە دەستی پوور «ئایشێ» ڕاپسکاند و بۆ پاڵەوانە کەچەڵی ڕۆیشتە مەیدانێ ...مەیدانێک کە ئابڕووی ئاوەدانییەکی دەگرەودا بوو ...مەیدانێک کە دەیتوانی «وسێن نەوە» بە بارێکی دیکەدا بخا ...تەنیا بیری لەوە دەکردەوە چۆن ئەو زنجیرە بپسێنێ و چۆن لمبۆزی پاڵەوانە کەچەڵ و لۆتییە پیران دەقوڕ وەردا ...پێش هەموو کەس «خەزاڵ» وەک نزایەک بۆ سەرکەوتن ،سەرێکی بەرەو ئاسمان هەڵبڕی ...ئیدی ئێستا «وسێن» و پاڵەوانە کەچەڵ دەبوو لێکی دەرکەن ...ئەو مەردەی پاڵەوانە کەچەڵ داوای دەکرد ،قورس و قایم لە مەیدان وەستاوە ...هاتووە مەردایەتیی خۆی و گوندێک بسەلمێنێ ...هاتووە بڵێ لەو دێیەشدا مەرد و زنجیرپسێن هەن و هەر دەشمێنن .زنجیری لە دەستی پاڵەوانە کەچەڵ پچڕی و بە دەوری شان و پیلیدا هێنا و بە چەند تەکانێک و قەوەتدانێک زنجیرەی پساند ...بوو بە چەپڵەڕێزان و خۆشی... دەهۆڵکوت دەستەکانی بەردایەوە و پاڵەوانە کەچەڵە چۆکی دادا... «وسێن» چاوێکی لە «پوور ئایشێ» کرد و دووراودوور بزەیەکی بۆ خەزاڵێ لێ دا ....زنجیرە پساوی هەڵدایە پێش دمی پاڵەوانە کەچەڵ و بێ ڕاوەستان و بەپەلە خەڵکەکەی بڕ دا و رووی دەتەویلەی ماڵە ئاغای کرد .بێ پرس و ڕا وەژوور تەویلە کەوت و زنجیرێکی کەاڵنی بە سینگەوە هەڵکێشا و هاویشتییە سەر شانی و بەغاردان گەڕاوە مەیدانێ ...پوور»ئایشێ» دیسان ئامبازی بوو ،کەچی دادی نەدا... زنجیرەی هاویشتە پێش پاڵەوانە کەچەڵ و لەسەر کۆپەنکە پەینی ماڵە «ئەحمەدی مام ڕەسوو»یەوە هەرای کرد« :ئەوە گۆ و ئەوە مەیدان ...پاڵەوان ئەو پاڵەوانەیە بتوانێ زنجیری ماڵە ئاغای بپسێنێ... پاڵەوانە کەچەڵ بێدەنگ ...ئاوایی بێدەنگتر...
ه تۆڕی جیهانیی ئینتێرنێت دا: ماڵپه‌ڕی ناوه‌ندیی حیزبی دێموکراتی کوردستان ،رۆژنامه‌ی «کوردستان» ل ئیمەیل و ته‌له‌فوونی ته‌شکیالتی نهێنی: +9647507548621 Tashkilat.kdp92@gmail.com
www.kurdistanukurd.com info@kurdistanukurd.org info@kurdistanukurd.com www.kurdch.tv: Yahsat 1A @ 52.5° East MHz 11958 polarization: Vertical -27500 FEc : 7/8 Radiodk59@gmail.com
شارام نازری و گرووپی کامکارەکان لە سەالسی‌باوەجانی قوتابخانە دروست دەکەن هونەرمەندی گورانیبێژی کورد ،شارام نازری بە هاوکاریی گرووپی موسیقیی کامکارەکان بڕیاریان داوە لە داهاتی کۆنسێڕتێکی هاوبەشدا ،قوتابخانەیەکی ٦پۆلی لە سەالسی باوەجانی دروست بکەن. دوای بوومەلەرزەی پارێزگای کرماشان بەشێکی بەرچاو لە خوێندنگە و قوتابخانەکانی شار و گوندەکانی ئەو پارێزگایە ڕووخاون و ،ئێستاش زۆربەی مندااڵنی خەڵکی بوومەلەرزەلێدراو لەنێوکانێکس و خێوەتەکاندا ده‌خوێنن .هەروەها بەشێکی دیکە لە قوتابخانەکانی سەرپێڵی‌زەهاو و سەالسی باوەجانی زیانی زۆریان لێ کەوتووە و پێویستیان بە نۆژنکردنەوەیە. کامکاره‌کان و شارام نازری ده‌ڵێن ل ه پێناو خزمەتکردن بەو مندااڵنه‌د‌ا بە بەڕێوەبردنی کۆنسێڕت و هەڵمەتێکی خێرخوازانە ،قوتابخانەیەک بۆ مندااڵنی ناوچەی سەالسی باوەجانی دەکەنەوە.
خه‌اڵتێکی نێونه‌ته‌وه‌یی دیک ه بۆ که‌یهان که‌لهوڕ هونەرمەندی ناوداری کورد ،کەیهان کەلهوڕ خەاڵتێکی نێونەتەوەیی دیکه‌ی ده‌درێتێ .ئاوازدانەر و ژەنیاری بەتوانای ئامێری کەمانچە ،لە درێژەی سەرکەوتەکانیدا بڕیارە ڕۆژی ١٠ی سیپتامبر خەاڵتی نێونەتەوەیی «ئایزاک ئێستێرن» پێ ببەخشرێ .ئەو خەاڵتە هه‌موو ساڵێ ده‌درێ بە کەس یان گرووپێکی مووسیقی لە ڕێگای هونەری مووسیقییەوە ل ه پەرەپێدان بە ئاشتی و خزمەت بە مرۆڤایەتیدا رۆڵیان هەبووە .کەیهان کەڵهوڕ ژەنیاری و موزیسیەنی بەناوبانگی کوردی خه‌ڵکی کرماشان تا ئێستا چه‌ندین خه‌اڵتی نێونه‌ته‌وه‌یی دیکه‌ی وه‌رگرتووه .ئه‌و پێشتر هه‌موو چاالکییه‌کانی خۆی له ئێران راگرت و ڕایگه‌یاند لە ئێران هونەر لەالیەن ملهوڕان و باڵە سیاسییەکانه‌و ه بە بارمتە گیراوە.
فستیڤاڵی مووسیقیی له‌یالخ لە ڕۆژانی 2و 3ی خه‌رمانداندا ل ه پارکی شاری دێوالن بەبەشداریی چەندین گرووپی مووسیقی چوارەمین فستیڤاڵی مووسیقی لەیالخ بەڕێوەچوو. بەڕێوەبەرانی فستیڤاڵی مووسیقی لەیالخ ده‌ڵێن بەشداریی گرووپە مووسیقاییەکان و هەروەها پێشوازی خەڵک له‌و فستیڤاڵ ه زیاتر بوو ه و بڕیارە لەساڵی داهاتوو ڕا ئەو فستیڤاڵە لە ئاستێکی بەرباڵوتر و بە شێوەی نێونەتەوەیی بەڕێوەبچێ. یەکێک لە بڕگەکانی فستیڤاڵی مووسیقی لەیالخ ڕێزڵینان لە هونەرمەندانی فۆلکلۆربێژە کە سااڵنێک لە پێناوی زیندوو هێشتنەوەی ئاواز و میلوودییە فۆلکلۆریکەکان تەمەنیان داناوە .هەروەها لە تەنیشت ڕێوڕەسمی چوارەمین فستیڤاڵی مووسیقی لەیالخ ،زیاتر لە ٥٠خێوەت و ژووری تایبەت بە بەرهەمە دەسچنەکان بۆ ناساندنی لێهاتوویی خەڵکی ئەو ناوچەیە ،بۆ ماوەی دوو ڕۆژ کرایەوە.
سێزدەیەمین فستیڤاڵی شانۆی سەر شەقامی مەریوان سێزده‌یه‌مین فستیڤاڵی شانۆی سەر شەقامی مەریوان له ڕۆژانی 10ی خه‌رمانان هه‌تا 13ی خه‌رمانان به‌ڕێوه‌چوو .له ماوه‌ی 4ڕۆژ کاری فستیڤاڵدا 39به‌رهه‌می شانۆیی ل ه 7به‌شدا و ل ه 112شوێنی جۆراوجۆردا پیشان دران. له‌م فستیڤاڵەدا جیا لە گرووپە نێوخۆییەکان چه‌ند گرووپێکی هونه‌ری له واڵتانی فەڕانسه ،ئیسپانیا ،کۆماری ئازەربایجان ،عێراق و ئەرمەنستان به‌شدار بوون. له کۆتایی کاری فستیڤاڵدا خه‌اڵتی باشترینه‌کان ب ه شانۆگه‌رییه‌کانی «داوه‌ڵ کێشی» ل ه کرماشان« ،بێگانه‌گی» له ئامول« ،تیک تاک» ل ه بۆکان« ،بوومه‌له‌رزه« ل ه کرماشان و «وه‌سه‌رکه‌وتن له به‌رزایی» له سن ه درا و باشترین ئه‌کته‌ره‌کان ل ه بواره‌کانی مندااڵن ،الوان ،ژنان و مندااڵن ،هه‌روه‌ها باشترین نووسین و دیزاینه‌کان هه‌ڵبژێردران.
داهاتی «شاوه‌تی جنۆکه» درا ب ه زیاندیتووانی بوومەلەرزەکەی کرماشان کۆمەڵەچیرۆکی «شاوەتی جنۆکە» دووهەمین بەرهەمی بێهزاد قادری، نووسەری الوی مەریوانی چاپ و باڵو کرایەوە .ئه‌م کتێب ه پێشکەش بە ڕۆحی شەریف باجوەر و شەهیدانی دیکه‌ی ژینگە ل ه مه‌ریوان کراو ه و داهاته‌که‌شی ده‌درێ بە زیانلێکەوتووانی بوومەلەرزەکەی کرماشان. کتێبی یەکەمی بێهزاد قادری،کۆمەڵەچیرۆکێکی کوردی بە ناوی «نێچیری وەرزەکان» بوو ،کە ساڵی پێش و هاوکات لەگەڵ کارەساتی بوومەلەرزەی کرماشان لە چاپ درا. بێهزاد قادری ،خاوەن بڕوانامەی کارناسیی دەروونناسییە و لە بواری زمان و ئەدەبیات و ڕۆژنامەنووسیی کوردیدا چاالک ه و لە زۆربه‌ی ڕۆژنامەکانی کوردستاندا چیرۆک و پەخشان و یادداشت و وتاری لە چاپ دراوە.
KURDISTAN The Official Organ Democratic Party of Kurdistan The Organ of Kurdistan Democratic Party-Iran- Iran
NO: 733 6 sebtember 2018 No: 493 5 Sep 2008
به‌ر ل ه مااڵوایی
«ئااڵی کوردستان» زمانی سەرۆکی دەزگای دیپلۆماسیی تارانی وه‌ته‌ته‌ڵه‌خست
سامڕەند عەتری
پاش ڕووخانی ئیمپراتۆریی عوسمانی و بەدیهاتنی دەوڵەت_نەتەوە مۆدێرنەکان لە ناوچەی ڕۆژهەاڵتی ناڤیندا و دابەشکردنی کوردستان بە سەر چوار دەوڵەت_نەتەوەی ناوچەکەدا بە گوێرەی ڕێککەوتننامەی سایکس_پیکۆ لە نێوان فەرانس ه و بریتانیادا کە بەبێ ڕەچاوکردن هیچ الیەنێکی نەتەوەیی ،ئایینی ،مێژوویی و بەگشتی پشتگوێخستنی هەموو تایبەتمەندییەکی هەویەتیی ئەو نەتەوانەی کە تەنیا بە گوێرەی بەرژەوەندییە ئابوورییەکانی ئەو دوو واڵتە پەستێورانە نێو ئەو دەوڵەت_نەتەوانەوە ،نەتەوەی کورد بە گوێرەی دەرفەتی هەرکام لە پارچەکانی کوردستان دەستی بە خەباتی ڕزگاریخوازانەی نەتەوەیی کرد .بزووتنەوەی خۆییبوون لە نێوان سااڵنی ١٩١٧تاکوو ١٩٢٧ی زایینی ئااڵی کوردستانی لەسەر زۆربەی ناوچەکانی بــاکــووری کوردستان هــەڵ کــرد .جەنگی دووەم ــی جیهانی و دروستبوونی سیستەمی دوو جەمسەریی هێزیش لە دنیادا دەرفەتێکی وایان بۆ کورد ڕەخساند کە لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان کۆماری کوردستان دابمەزرێنێ و جارێکی دیکە ئااڵی کوردستان هەڵ بکاتەوە .پاش ڕووخانی یه‌کیه‌تیی سۆڤییەت و کۆتاییهاتنی سیستەمی دوو جەمسەریی هێز و جەنگی یەکەمی کەنداو لە سەرەتاکانی دەیەی ١٩٩٠ی زاییندا باشووری کوردستان دەرفەتی هەڵکردنی ئااڵی کوردستانی بۆ ڕەخسا و پاش ڕووخانی ڕێژیمی بەعسی عێراق قــەوارەی هەرێمی کوردستان و ئــااڵی کوردستان لە دەســتــووری نوێی عێراقی فیدراڵدا بەڕەسمی ناسرا و لە کۆڕ و کۆمەڵە نێودەوڵەتییەکاندا ددان بە ئــااڵی کوردستاندا نرا. ڕێژیمی ئێران هەم لە سەردەمی پادشایەتیدا و هەم لە سەردەمی حکوومەتی ئاخوندیدا دژبەری یەکەمی هەویەتیی نەتەوەی کورد بووە و هەیە .قوواڵییی ستراتیژیی دەسەاڵتدارانی ئێران لەسەر ئەوە داڕێژراوە کە گەالنی ئێران بە پەروەردەی ئێرانیی فارسی ڕابێنن .محەمەدعەلی فرووغی ،دوایین سەرۆکوەزیرانی دەوڵەتی پەهلەویی یەکەم و یەکەمین سەرۆکوەزیرانی پەهلەویی دووەم باس لەوە دەکا کە بۆ لەنێوبردنی بزووتنەوەی سەربەخۆییخوازیی نەتەوەی کورد پێویستە هەوڵ بدەن لەگەڵ دەوڵەتی تورکیە ڕێک بکەون ،ئەگەر ئەوەش نەگونجا، پێویستە بە مێهرەبانی و ڕاکێشانی کوردان بەالی دەوڵەتی ئێراندا بە پــەروەردەی ئێرانی ڕایانبێنن ،چونکە لەنیوبردنی کوردان خەیاڵێکی خاوە .فرووغی دەڵێ ،ئەم کارە ڕەنگە بۆ تورکەکان ئاسان نەبێ ،بــەاڵم بۆ دەوڵەتی ئێران زۆر دژوار نییە ،چونکە کــورد هەم بە ڕەچەڵەک ئێرانین و هەم زمانەکەشیان ئێرانییە(.سیاستنامە ذکاءالملک/کتاب روشن .)١٣٩٠ ئەم ستراتیژییە شۆڤینیستییە لە الیەن ڕێژیمی ئیسالمیی ئێرانەوە زۆر بە وردی و بە ڕژدی کاری لەسەر کراوە و بەتایبەتی لە باشووری کوردستان دوای پێکهاتنی قەوارەی هەرێمی کوردستان ،توانیویەتی بڕشت و نفووزێکی دیار لە نێو بەشێک لە الیەنە سیاسییەکانی باشووردا جێ بخا .هەربۆیە لە زۆربەی ڕێوڕەسمە تایبەتەکانی باشووردا کاربەدەستانی پلەبااڵی ڕێژیم بە بزەیەکی بەڕواڵەت دۆستانە ،بەاڵم چزوودارەوە بەشداری دەکەن .فرووغ فەڕوخزاد گوتەنی: ئەم دنیایە پڕە لە ترپەی پێی ئەو كەسانەی كە ماچت دەكەن و لە مێشكیاندا پەتی سێدارەت بۆ دەچنن. یەکێک لەو ڕێوڕەسمانەی باشووری کوردستان کە ڕێژیمی ئێران لە ئاستی وەزیــری دەرەوەیــدا بەشداری تێدا کرد ،ڕێوڕەسمی ناشتنی مام جەالل تاڵەبانی ،سکرتێری گشتیی یه‌کیه‌تیی نیشتمانیی کوردستان بوو ،کە تابووتی تەرمەکەی لە ئااڵی پیرۆزی کوردستانەوە پێچرابوو .ئــەو ڕێــوڕەســمــەش بــە مــاوەیــەکــی کــورت دوای بــەڕێــوەچــوونــی ڕیفراندۆمی سەربەخۆییی باشووری کوردستان بوو ،کە یەکەمین و ڕژدترین دژی ئەو ڕێفراندۆمە ڕێژیمی تاران بوو .بەاڵم نەیتوانی پێشی پێ بگرێت و گەلی کورد لە باشووری کوردستان بە پارێزگای کەرکووکیشەوە نیزیکەی %٩٣دەنگی بەڵێیان بە سەربەخۆیی کوردستان دا .بۆیە ڕێژیمی تــاران لەو سەروبەندەدا خەریکی جێبەجێکردنی پیالنێک بوو بۆ ئەوەی ئەنجامی ڕیفراندۆم لەنێو ببا ،چونکە دەیزانی ئەنجامی ئەو ڕیفراندۆمە هێزێکی گەورەی بە خەباتی نەتەوەییی کــورد بەخشیوە و کۆدێکی بۆ کــورد شکاندووە کە ئیدی وەکوو هێزێکی سەربەخۆ بچێتە نێو سایتەکانی بڕیاری سیاسیی ناوچەکە و دنیاوە .هەر ئێستا لە سەروبەندی پێکهێنانی دەوڵەتی نوێی عێراقدا ئەو دەسەاڵتەی ڕیفراندۆم بە کوردی باشووری بەخشیوە وەدیار کەوتووە و لەبەر ئەوەی کورد نایەوێ بچێتە هیچکام لەو بەرانەوە کە ئەمریکا و ئێران لە عێراقدا پشتیوانییان لێ دەکەن ،وەکوو الیەنێکی یەکالکەرەوەی سەربەخۆ دەیــەوێ ئەم جــارە داخوازییەکانی بە هێزی خــۆی ،نەک پشتیوانیی دەرەکــی بچەسپێنێ. بەشداریی وەزیــری دەرەوەی ئێران لە ڕێوڕەسمی ناشتنی مام جەاللدا ناچاری کرد بە ڕێــزەوە لە بەرانبەر ئااڵی کوردستاندا ڕابوەستێت .نێزیکەی ساڵێک پاش ئەو ڕێوڕەسمە مەجلیسی شووڕای ئیسالمیی ڕێژیم محەمەدجەواد زەریفی بانگ کرد بۆ ئەوەی ئەندامانی مەجلیسەکەی ڕێژیم پرسیاری لێ بکەن .یەکێک لەو کەسانەی پرسیاری لە زەریف کرد، کۆنەپاسداری تیرۆریستی ڕێژیم ،نادر قازیپوور بوو ،کە یەکێک لە دوژمنانی دێرینی نەتەوەی کوردە و لە ژینۆسایدی خەڵکی گوندەکانی قاڕنێ و قەاڵتانی ڕۆژهەاڵتی کوردستاندا بەشدار بووە .قازیپوور ڕەخنەی لە زەریف گرت کە بۆچی لە بەرانبەر ئااڵی کوردستاندا چەمیوەتەوە؟ پرسیارەکەی قازیپووری تیرۆریست ،سەرۆکی دەستگای دیپلۆماسیی ڕێژیمی تارانی خستە تەتەڵەی زمانییەوە و ناچاری کرد ددان بەوەدا بنێ کە بۆ یارمەتیی فەرماندەکانی سپای پاسداران بەشداریی کردووە و بوونیان لە باشووری کوردستان زۆر گرینگ بووە ،چونکە لەوێ ڕیفراندۆم کراوە و دەبوو ئەنجامەکانی ئەو ڕیفراندۆمە بە میهرەبانی ،واتە بە تێزەکەی فرووغی ،لەنێو ببەن .تەنانەت ئامادە نەبوو ،وشەی «پەیکەر» بۆ تەرمی مام جەالل بەکار بێنێ، کە لە کارکردی زمانی فارسیدا باری ڕێزلێنانی هەیە و بە قووتدانەوەی تفی زاری ،وەک ئەوەی شتێکی لە بین گیرابێ ،وشەی «جەنازە»ی بەکار هێنا .زەریف لەوەش زیاتر ئاستی دیپلۆماسیی خۆی دابەزاند و تێوەپێچانی ئااڵی کوردستان لە تەرمی مام جەاللی بە کەڵکاوەژوویی مەسعوود بارزانی ،سەرۆکی ئەوکاتی هەرێمی کوردستان و هاوکارەکانی دانا ،کە گۆیا بەپێچەوانەی ئەو بەڵینە بووە ،کە بە کاربەدەستانی عێراقیان داوە .زەریف لەبیری چوو کە ئااڵی کوردستان لە دەستووری عێراقدا بەڕەسمی ناسراوە و مام جەاللیش یەکێک لەو کەسانە بووە کە ئەو ئااڵیەی لە دەستوورەکەدا چەسپاندووە .پیاوەکەی سیاسەتی ڕێژیم بۆ ئەوەی بڵێ سەری بۆ ئااڵی کوردستان نەچەماندووە ،لەبیری چوو لە یەک دوو ڕستەی پێشتردا ناوی ئااڵی کوردستانی بە زاریدا هێناوە ،کەچی بۆ ئەوەی ناوی ئااڵی کوردستان نەهێنێ کەوتە تەتەڵەی زمانی و پاش قووتدانی تفی زاری گوتی ،تاکەکەس بووە سەری بۆ تەرمەکە نەچەماندووە. قسەکانی زەریـــف ،وەک ــوو نوێنەری ڕەسمیی سیاسەتی ڕێژیمی ئــێــران نیشاندەری ئەو ڕاستییەیە کە هەر پێوەندی و دۆستایەتییەکی ڕێژیمی ئێران لەگەڵ هەر الیەنێکی کـــورد ،تەنیا بــۆ ئــەوەیــە کــە زەفـــەر لــە دەرفــەتــەکــانــی نــەتــەوەی ک ــورد بێنێ و پێش بە سەرکەوتنیان بگرێ ،دەنــا هیچ الیــەن و کەسایەتییەکی کــورد بە الی ئــەوانــەوە گرینگ نییە .کورد گوتەنی ،ئێران «بە هەر کوردێک بڵێ مامە ،بۆ ئەوەیە چۆلەکەی بۆ بگرێ».