ه تۆڕی جیهانیی ئینتێرنێت دا: ماڵپه‌ڕی ناوه‌ندیی حیزبی دێموکراتی کوردستان ،رۆژنامه‌ی «کوردستان» ل ئیمەیل و ته‌له‌فوونی ته‌شکیالتی نهێنی: +9647508578190 Tashkilat.kdp92@gmail.com
www.kurdistanukurd.com info@kurdistanukurd.org info@kurdistanukurd.com www.kurdch.tv Hotbird:6 13 MHz 11137 polarization: horezental-SR: 27500 - FEc : 3/4 Radiodk59@gmail.com
مه‌ریوان ،شارێک بۆ لێ فێربوون
دوابه‌دوای بانگه‌وازی «ئه‌نجومه‌نی س هو‌زی چیای مەریوان» رۆژی هه‌ینی رابردوو ،رێکەوتی 24ی رێبه‌ندان هه‌زاران که‌س له خه‌ڵکی شاری مه‌ریوان له رێوڕه‌سمێکی به‌شکۆدا به ناوی «رۆژێکم بۆ زرێبار» له ده‌وری یه‌کتر کۆبوونه‌وه .له‌و رێوڕه‌سمه‌دا که به
کورت نه‌بێ و ئه‌وه‌یش به هه‌زار گیروگرفت ،چاالکانی کورد هیچکات مه‌جالی ئه‌وه‌یان پێ نه‌دراوه که له رێگای دامه‌زرانی رێکخراوه مه‌ده‌نییه‌کانەوە په‌ره به کاروباری خۆیان و خزمه‌تی واڵته‌که‌یان بکه‌ن ،به‌اڵم له هه‌ر دهرفهتێک بۆ خه‌باتی مه‌ده‌نی خۆیان که‌ڵکیان وه‌رگرتوه و ده‌کرێ بڵێین که خه‌ڵکی مه‌ریوان له‌و باره‌وه رچەشکێن و تا ئێستایش پێشڕەو بوون و هەن .نموونه‌ی به‌رچاویش بوونی رێکخراوه‌گه‌لێک وه‌کوو ئه‌نجومه‌نه جۆربه‌جۆره‌کانی ئه‌ده‌بی ،هونه‌ری ،ژینگه‌پارێزی ،ژنان، زانستی ،خوێندکاری و رۆشنبیریی جۆربه‌جۆر له‌م شاره‌دا و به‌ڕێوه‌چوونی فستیواڵی سااڵنه‌ی شانۆی سه‌رشه‌قامه که نه ته‌نیا له ئێران و کوردستان به‌ڵکوو
رێکخراوە مەدەنییەکانی ئەم شارەو یەک لەوان ئه‌نجومه‌نی سه‌وزی چیا رێکخراوگەلێکن که سه‌ره‌ڕای تێچووی زۆر ،باشترین تایبه‌تمه‌ندییان ئه‌وه‌یه که هیچکات ده‌سته‌وه‌ستان نه‌بوون و بۆ زیندوو راگرتنی ئەم شارەو چاالکییە جۆراوجۆرەکانیان له هیچ هه‌وڵێک درێغییان نه‌کردوه ،بۆ وێنە دەکرێ بڵێین هه‌وڵه‌کانی چه‌ند ساڵه‌ی ئەنجومەنی سەوزی چیای مەریوان بۆ رزگار کردنی دارستانه‌کان که هه‌رجاره و ده‌ستێکی« دیار و نادیار» ئاگری تێبه‌رده‌دا، نموونه‌یه‌کی به‌رچاو له خه‌مخۆری و چاالکیی مه‌یدانیی چاالکانی ئەم شارەیە. رێوڕه‌سمی «رۆژێکم بۆ زرێبار»یش که ئه‌م ئه‌نجومه‌نه رێکخه‌ری سه‌ره‌کیی بوو ،بێگومان یه‌کێک له کاره
به‌شداری رێکخراوه مه‌ده‌نییه‌کانی دیکه‌ی مه‌ریوان و چه‌ندین رێکخراوی مه‌ده‌نی و ژینگه‌پارێزیی شاره‌کانی دیکه‌ی کوردستان به‌ڕێوه‌چوو ،هاونیشتمانانی مه‌ریوانی دیمه‌نێکی وه‌ها جوانیان له هه‌وڵێکی مه‌ده‌نیان ه بۆ رزگار کردنی گۆلی زرێوار خسته روو که جگه له شانازی پێوه‌کردن جێگای تێڕامان و لێ
له ئاستی واڵتانی ناوچه‌دا له مه‌ریوان به‌ڕێوه ده‌چێ. به‌ڕێوه‌بردنی چاالکی به شێوه‌ی رێکخراوه‌یی یه‌کێک له خاڵه به هێزه‌کانی خه‌باتی مه‌ده‌نیه که چاالکانی مه‌ریوانی چاک له‌وه گه‌یشتوون و بۆ ئه‌وه ده‌بێ که سه‌رنجی تایبه‌تیی بدرێتێ .دیاره ئه‌وه بهو مانایه نیه که له شاره‌کانی دیکه‌ی کوردستان کاری هاوشێوه نیه و نه‌کراوه
سه‌رکه‌وتوه‌کانی ئه‌نجومه‌نی چیای سه‌وز بوو که ئه‌ویش ده‌بێ سه‌رنجی خۆی بدرێتێ. سه‌رنجراکێشی شتی یه‌که‌م رێوڕه‌سمی «رۆژێکم بۆ زرێبار» ئه‌وه‌بوو که له منداڵه‌وه بگره تا الوان و به‌سااڵچوانی ئه‌م شاره به کچ و کوڕ و ژن و پیاوه‌وه به‌شداریی رێوڕه‌سمه‌که‌یان کرد و وێکڕا سوێندیان خوارد که خاوه‌نداری و پارێزگاری له زرێوار بکه‌ن .که‌وایه با هه‌مووان وه‌کوو خه‌ڵکی مه‌ریوان له هه‌ر رێگایه‌که‌و له هه‌ر بوارێکه‌وه که بۆمان ده‌کرێ خاوه‌نداری له واڵته‌که‌مان بکه‌ین. خاڵێکی دیکه که ده‌بێ سه‌رنجی پێ بدرێ ئه‌وه‌یه که ئه‌م رێوڕه‌سمه ره‌نگینه به ئارامی کۆتایی پێهات و به‌ڕێوه‌به‌ران و به‌شداران ئاراسته‌ی رێوڕه‌سمه‌که‌یان به‌شێوه‌یه‌ک ئیداره کرد که ئیزنیان به هیچ که‌س و الیه‌نێک نه‌دا که به‌هانه‌یه‌ک دروست بکه‌ن بۆ په‌الماردانی خه‌ڵک و تێکدانی رێوڕه‌سمه‌که .چونکه نموونه‌ی وه‌ها زۆرن له کوردستان که هێزه ئه‌منیه‌تییه‌کان بۆ خۆیان و به به‌هانه‌یه‌ک رێوڕه‌سمه‌کانیان تێکداوه و له ئه‌نجام‌دا له پیالنه‌کانیان‌دا سه‌رکه‌وتوون و خه‌ڵکانێکی زۆریان تووشی لێپێچینه‌وه و زیندان و ده‌ربه‌ده‌ری کردوه. له کۆتایی‌دا وێڕای ماندوو نه‌بوونی له هه‌موو خه‌ڵکی مه‌ریوان و به تایبه‌تی چاالکانی بواره جۆربه‌جۆره‌کانی ئه‌م شاره ،جێی خۆیه‌تی که بوترێ ،مه‌ریوان شارێکه بۆ لێ فێر بوون.
مەنسوور مروەتی
فێربوونیشه. ئه‌گه‌رچی مه‌ریوان له بواری خه‌باتی مه‌ده‌نی‌دا رابردوویه‌کی پرشنگداری هه‌یه ،به‌اڵم جێی خۆیه‌تی که ئاوڕێک له چاالکیه‌کانی ئه‌م چه‌ند ساڵه‌ی چاالکانی ئه‌م شاره و به تایبه‌تی هه‌وڵ و ته‌قه‌لالکانی «ئه‌نجومه‌نی سه‌وزی چیا» بۆ پاراستنی ژینگه‌ی واڵته‌که‌مان بده‌ینه‌وه. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی که جگه له ماوه‌یه‌کی
به‌اڵم راستیه‌که‌ی ئه‌وه‌یه که به هاتن ه سه‌رکاری ده‌وڵه‌تی ئه‌حمه‌دی نژاد ،هه‌موو ئه‌و ئین جی ئۆ و رێکخراوانه که‌وتنه به‌ر په‌الماری ناوه‌نده ئه‌منیه‌تییه‌کان و زۆربه‌ی به‌ڕێوه‌به‌رانی تووشی زیندان و ته‌ریک خستنه‌وه و ده‌رکران له واڵت و داخستنی شوێنی کاره‌کانیان بوونه‌وه که ده‌کرێ کار بۆ وه‌گه‌ڕ خستنه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌ن و رێکخراوه‌کانی مه‌ده‌نی له هه‌موو شاره‌کان بکرێ.
KURDISTAN The Official Organ Party of Kurdistan The Organ ofDemocratic Kurdistan Democratic Party-Iran - I ran
NO: 650 febr 2015 No: 493 5 Sep 2008
به‌ر له مااڵوایی
په‌یامی ئه‌نجومه‌نی سه‌وزی چیای مه‌ریوان،
ه بۆنه‌ی رۆژی جیهانی ب په‌نگاوه‌کان(تاالبها) و رۆژێکم بۆ زرێبار! بە ناوی یه‌زدانی بێ هاوتا ئێواره‌ی ه دڵ پڕ خه‌مه کۆساری مه‌ریوان هه‌رگیز وه‌کوو ئه‌مڕۆ نه‌بووه شاری مه‌ریوان خه‌ڵکێ له په‌نای کێوی سه‌ری گۆلی زرێبار خه‌مبار ده‌گریێن و ده‌که‌ن شیوه‌ن و هاوار خه‌و به‌سیه‌تی ده‌روێش ده‌سا هه‌سته دره‌نگه نازانی دڵی مه‌ردمی ئه‌م شاره چ ته‌نگه؟ ساڵو چاو ه شینه‌که‌ی شار ه خنجیالنه‌که‌م .ساڵو ناسنام ه و گه‌وره‌یی و شکۆ و سه‌ربڵندی مه‌ریوانه‌‌که‌م .ساڵو هه‌ڵقو‌اڵوی خوێن‌شیرینترین کانییه‌کانی جیهان. ره‌نگی تۆ شینتر ل ه ره‌نگی هه‌موو ئاسمانه‌کان .سینگت باوه‌شی جوانترین له‌یلووپه‌ڕ و شلێره‌چۆم ه سپی و زه‌رده‌‌کانی کوردستانه .هه‌نگه‌ڵت قورۆقی قامیشاڵن و سنۆ و له‌بانانه .فراوانتر ل ه سینگی دایک ،هه‌موو له‌ش و ده‌مار و هه‌ناوی خۆت کرد ه ژیان بۆ هه‌زاران مرۆڤ و باڵه‌ند ه و گیانله‌به‌ر و ,ره‌نگاوره‌نگی و جوانیه‌کی بێ‌وێنه‌ت به‌خشی ه ده‌ڤه‌ره‌که‌مان .هۆ زرێبار ه ته‌لیسماویه‌که‌ی چیرۆک و ئه‌فسانه‌کانی واڵت ه دێرینه‌که‌ی رۆژهه‌اڵتم .دیمه‌نی سێحراوی ئابڵۆقه‌ی دارستان و چیا گه‌ردنکه‌شه‌کانت، گره‌وی ل ه هه‌رچی نگار و نگارکێشی سروشت بردوه‌ته‌وه. کام چاوت پڕ نه‌کرد له ته‌ماشای جوانی شه‌پۆالنت و کام هه‌ناسه‌ت تێر نه‌کرد ل ه شن ه و سروه‌ی به‌ربه‌یانت؟ کام روومه‌تی گه‌ش باوه‌شی نه‌کرد ب ه شه‌ونمی بۆن خۆشی زێڕینی ژیان به‌خشت؟ سه‌یرانگا و جێژوانی ئه‌ویندارانت ،هه‌زاران چیرۆک و فیلم و وێنه‌ی بێ وێنه‌ی بۆ مێژوومان تۆمار کرد و کامێراکان تاسه‌ی حه‌ز و ئاواتیان ل ه به‌خشه‌نده‌یی و دڵبه‌رینی تۆ ئه‌شکاند. زرێباره‌که‌م؛ کێ هه‌ی ه نه‌زانێ ک ه ب ه درێژایی ته‌مه‌نی پڕ به‌خشه‌نده‌ییت ،خوای ژیان و بێگه‌ردی و رووناکی و دلۆڤانی و ده‌هه‌نده‌یی بۆ ده‌ڤه‌ر و ناوچه‌که‌مان بووییت .ئه‌ی پڕبه‌هاترین دیاری خوای سروشت و جوانی؛ ک ه تۆ مایه‌ی غروور و شوناس و شانازی و مێوان‌نه‌وازی مه‌ریوانه‌که‌مانی ،چ رووی داوه ئه‌مڕۆ ،چ قۆماو ه ئه‌مڕۆ؟ به‌ڵێ؛ زۆر ب ه داخه‌و ه هه‌واڵی دڵگه‌زێن و ناخۆشی نه‌خۆشینت ئه‌وا چه‌ند ساڵ ه بوه‌ت ه خه‌مێکی پڕ گران و ،چاوی دڵسۆزان و هۆگرانی تۆی پڕ کردو ه ل ه ئه‌سرین و ،ته‌ماشای ره‌نگی زه‌رد و الوازی جه‌سته‌ت ،رۆحی شه‌که‌تی نیشتمانی مات و په‌رێشان کردووه .ناسپاسی و سته‌م ،ده‌سدرێژی و خه‌یانه‌ت؛ شینایی و ی و خه‌م و ته‌مێکی خنکێنه‌ر ناخی توند گووشیوی و زواڵڵی چاوه‌کانی لێڵ کردو ناهوشیاران و ناحه‌زانت ب ه رۆحێکی شه‌یتانیه‌و ه چوونه‌ت ه جه‌سته‌ی فه‌یله‌قووس و، گوایه تۆڵه‌ی ده‌روێشی هه‌ژار و ماندووی دیرۆکت لێ ئه‌که‌نه‌وه. زرێباره‌که‌م؛ سه‌د مه‌خابن ئه‌مڕۆ؛ چه‌نده به‌رزو چه‌ند ه قووڵ و چه‌ند ه به‌رین و چه‌ند ه جوان و هه‌ر هه‌موو چه‌نده‌کانی ترت ،تێکه‌ڵی مێژوو بوو ه و ئه‌میستا ل ه الیه‌که‌وه ،ساڵیانێکی دوور و درێژه ،به‌نداوێکی نگریس ک ه بووه‌ت ه په‌تی سێداره‌ت ڵواسراوه و ل ه الیه‌کی دی ،پیسایی و کیمیایی و ژار و زبڵ و غه‌در ل ه به‌رده‌مددا هه و ده‌سدرێژی و نابه‌رپرسی و بێ‌هه‌ڵوێستی و ناسپاسی بوه‌ت ه دیاری و پێشکه‌شی شه‌وانه‌ڕۆژی چێژبه‌ران و میوانان و سه‌یرکه‌ران و نابه‌پرسان و حه‌زبه‌رانت. زرێباری ته‌م‌گرتوو! گرژ مه‌ب ه گه‌ر بڵێین ئه‌مڕۆ تۆیان خۆش ناوێ و که‌وتوویت ه به‌ر رق و نفره‌تێکی بێ پایانی نابه‌رپرسان و نادڵسۆزانی ناهوشیار و قازانج په‌ره‌ست. به‌اڵم ،زرێباری به‌خشه‌ند ه و دلۆڤان؛ ئه‌مڕۆ ئێم ه وه‌ک ئه‌نجومه‌نی سه‌وزی چیا ل ه مه‌ریوانی زرێبار ،له به‌رده‌م دڵی ته‌نگ و ره‌نگی زه‌رد و جه‌سته‌ی خه‌ست ه و گیانی پڕ ئازارت ،ل ه گۆڕه‌پانی شه‌رمه‌زاری و په‌شیوانیدا ،ل ه قوواڵیی دڵمانه‌و ه هه‌ست ب ه په‌رێشانی و ده‌رد و ئازار ه سه‌خته‌کانت ده‌که‌ین و هاوارمان ده‌خه‌ین ه په‌نای فه‌ریاد ه په‌نگ خواردوه‌کانت و ده‌نگ هه‌ڵ ده‌بڕین و داوا ده‌که‌ین؛ مه‌ردمی به‌شه‌ره‌ف ،مه‌ریوانیه‌کان؛ هوشیار هوشیار هوشیار ببنه‌وه ،زرێبار ناسنام ه و شوناسی مه‌ریوان و مه‌ریوانیه ،زرێبار مێژوو و فه‌رهه‌نگ و ره‌سه‌نایه‌تی ئێمه‌یه. که‌ی ره‌وای ه ناسنام ه و فه‌رهه‌نگ و مێژووی خۆمان بسڕینه‌وه؟ پاشه‌ڕۆژی شاری بێ ناسنام ه چۆن ئه‌بێ و نه‌وه‌کانی داهاتوو ئه‌بێ چ داوه‌ریه‌کمان له سه‌ر بکه‌ن؟ ئاگادار بن؛ زرێبار ل ه به‌ر مه‌ترسیه‌کی پڕمه‌ترسی و جوان ه مه‌رگی دایه .ئه‌ویش ل ه سه‌ر ده‌ست و له به‌ر چاوی ئه‌م به‌ره‌ی ئێمه. بۆی ه ئێم ه وه‌ک ناوه‌ندێکی ژینگه‌پارێز به‌ڵێن ئه‌ده‌ین؛ هه‌رگیز زرێبار فه‌رامۆش ناکه‌ین ،ئێم ه بۆ بووژاندنه‌وه‌ی زرێبار و به‌رگری ل ه هه‌ر کاره‌ساتێکی نه‌خوازراو، ده‌نگمان ده‌خه‌ین ه په‌نای دهنگی هه‌موو ناوه‌ند ه ژینگه‌پارێزه‌کانی‌تر و هه‌موو دڵسۆزانی ژینگ ه و سروشت و زرێباری ته‌م گرتوومان .پێش ئه‌وه‌ی ئاسته‌نگه‌کان ل ه چار ه ده‌ر بچن و ئه‌زموون ه تاڵ و کوشه‌نده‌‌که‌ی ده‌ریاچه‌ی ورمێ ،بسه‌پێ ب ه سه‌ر زرێباریشدا ،به‌رپرسان و کاربه‌ده‌ستان هوشیار ده‌که‌ینه‌وه ،نابه‌رپرسی و که‌مته‌رخه‌می به‌سه ،چیتر بێده‌نگ نابین ،ن ه خه‌ڵکی ناهوشیار و قازانج په‌ره‌ست و ده‌ستدرێژیکا‌ر و ،ن ه ده‌سه‌اڵتی به‌رپرسیار ،چیتر مافی ئه‌وه‌یان نی ه نگینی جوانی گۆنای مه‌ریوانی کوردستانه‌که‌مان کاڵ بکه‌نه‌و ه و ره‌وتی ژیانی شارێک به‌ره‌و هه‌ڵدێر و نه‌مان پاڵ تێوه نێن. زرێبار؛ فه‌رامۆشت ناکه‌ین! ئه‌نجومه‌نی سه‌وزی چیا مه‌ریوان – ٤ی رێبه‌ندانی ١٣٩٣ی هه‌تاوی ب ه داخه‌و ه ئه‌م په‌یام ه ل ه مه‌راسیمی ” ڕۆژێکم بۆ زرێباردا ” ن ه خوێندرایه‌وه. وه‌رگیراو ل ه ماڵپه‌ڕی ئه‌نجومه‌نی سه‌وزی چیا
ژماره٦٥٠ : ٣٠ی رێبەندانی ١٣٩٣
١٩ی فێوریەی 201٥
بواری فه‌رهه‌نگ و هونه‌ر پاش 36ساڵ له ده‌سه‌اڵتداره‌تیی کۆماری ئیسالمی عەلی لەیالخ ئەم رێبەندانە رێک سی وشەش ساڵ بەسەر تەمەنی کۆماری ئیسالمی ئێران تێپەڕدەبێ ،کۆمارێک کە هیچ کات هەڵگری باری مانای کۆمار نەبووە و بەشێکی زۆر لە ویست وداوکارییەکانی خەڵکی ئێران کە بۆ بە هەوینی شۆرشی 1357و البردنی دەسەاڵتی پاشایەتی هێشتاکە لەجێگەی خ ــۆی مـــاوەتـــەوەو جێبەجێ نــەکــراون. لــە کــەس شـــاراوە نیە کــە گــەالنــی ئێران وبەشێکی زۆر لە رێکخراوە سیاسییەکان کـــە لــــەم شـــۆرشـــە ب ــەش ــداری ــی ــان کــرد وفیداکارییان نواند ئێستاکە بە تەواویی ب ــەم قــەنــاعــەتــە گــەیــشــتــوون کــە ئ ــەوەی ویستان بەدی نەهات و بەڵکوو لە هەموو بارێکەوە تووشی نەهامەتی بوون .ئەگەر بمانهەوێت لە چەندین روانگەوە سەرنجی دۆخی ئێستاکەی کۆماری ئیسالمی بدەین و لــێــکــدانــەوەیــەکــی خــێــرایــیــمــان هەبێت، وردبینێکی وای ناوێت چونکە هەلومەرجی کۆمەڵگەی ژێر دەسەاڵتی ئەم کۆمارە لە بــاری سیاسی و ئــابــووری وفەرهەنگی وکۆمەاڵیەتییەوە خــۆی دەرخـــەری ئەم راستییەیە کــە دەرئەنجامەکە تــا ئێستا بێجگە نەگبەتی و مەینەتی هیچ نەبووە. لە هەزارەی سێیەم‌دا ئێران بۆتە زیندانی جیابیران و ئــایــدۆلــۆژیــایــەکــی داخ ــروی
مەزهەبی بــەتــەواوی پەلیهاوێشتوە نێو هــەمــوو چــیــن وتــوێــژەکــانــی کــۆمــەڵــگــاوە ئەگەرچی پرسی سەرەکیی ئــەم بابەتە ئاوڕدانەوەیەکە بەسەر رەوشی فەرهەنگ وهـــونـــەری کــۆمــەڵــگــەی ژێــردەســەاڵتــی کۆماری ئیسالمی ،بەاڵم بە پێی زانستی کۆمەڵناسی دەســەاڵتــی سیاسی رێژیمی حاکم کاریگەریی هەیە بــەســەر هەموو بـــوارەکـــانـــی دیــکــە بــەتــایــبــەتــی بــــواری هەستیاری فەرهەنگ وهونەر. وەک دەزانن دەسەاڵت لە ئێران لە ساڵی 1357بە هۆی هێندێک هۆکاری ناوەکی ودەرکی گۆڕانی بەسەردا هات ودوای لە ناوچوونی سیستمی پاشایەتی و تاڕادەیەک بە پێی ویستی زلهێزانی جیهانی ،کۆماری ئــیــســامــی بـــوو بــە خ ــاوەن ــی ســەرەکــیــی ئــەم شۆرشە تائێستاش .دەسەاڵتدارنی ئــەم سیستمە هــەر لــەســەرەتــاوە له رێی مه‌زهه‌به‌وه دیکتاتۆریەتێکی سیاسییان بەسەر خەڵکی ئێران داسەپاند .هەرچەشنە ناڕەزایەتی و جیابیرییان خستە خانەی(ضد انقالب)وخۆیانیان بە نوێنەری خودا دەزانی لەسەر زەوی و نامرۆڤانەترین شێوەی لە ناو بردنی دژبەرانی خۆیانیان بە کارێکی ئینقالبی ناوزەد دەکرد .تەنانەت ماشێنی ناوبردن و سرێنەوەی جیابیران زۆرجار کەسەنزیکەکانی ئینقالبیشی گــرتــەوە. سازکرتنی کاریزمایەک لە خومەینی و بە مەرجەع کردنی رێبەری نیزام بۆ هەموو بوراێک بوو بە هۆی ئەوه‌کە بە بیانووی بەزاندنی هیڵی ســووری نــیــزام! زۆرێــک
لــە دژبــــەران ونــارازیــیــانــی نــیــزام بخرێنە پەراوێزەوە . بەربەرە هەلومەرجی سیاسیی کۆماری ئیسالمی کــە لــەســەرەتــاوە دیکتاتۆریی ئــایــیــنــی بـــوو ،پ ــاش چــەنــد ســاڵــیــک پاڵی دابـــە توتالیتاریزمێکی گشتگیر .بــە لە بەرچاو گرتنی مانای توتالیتاریزم بۆمان دەردەکەوێت کە رەوشی فەرهەنگ‌و هونەر چۆناچۆنەوکۆمەڵگەی فەرهەنگی و ئەدەبی ئەم واڵتە لەچ ئاستێک‌دا دەژین.کە دەتوانین بەم شێوە پۆلێن بەندی بکەین؛ لەساڵی٥٧هەتا ٥٩واتە دەسپێکی شەڕی ٨ساڵەی ئێران وعیراق لــــــەم دووســــــاڵــــــە کـــــە ســـــەرەتـــــای بــەســەرکــارهــاتــنــی کــۆمــاری ئیسالمییە، هــەر زۆ زەبــرێــکــی زوور لــە کۆمەڵگەی هــونــەرمــەنــدان درا چونکە لــە روانــگــەی داخــراوی مەزهەبییەوە هونەربەگشتی و بەتایبەتی موسیقا و سینەمایان بە هۆی بێ ئیخالقی و گەندەلێ کۆمەاڵیەتی دەزانی. باشترین بەڵگەش بۆ ئەم روانینە قسەیەکی «خومەینی»یە لە وتووێژێک‌دا کە دەڵێ: مۆسیقی مێشکی مندااڵنمان گەنیو دەکات و دەبێ وەکوو مادە هۆشبەرەکان بە تەواوی بسڕێتەوە! (دیدار با کارکنان بخش مالی و تولید سازمان صدا و سیما ٢٨-تیر )١٣٥٨ هەر ئەم شێوە روانین و سیاسەت کردنە بــوو بــەهــۆی تــەرەبــوون و هــەاڵتــن وکپ کردنەوەی دەنگ و رەنگی بەشێکی زۆر لە هونەرمەندان وچاالکییە هونەرییەکان. ئێستاشی لەگەڵ بێ نیشاندانی ئامێری موسیقایی لــە دەنــگ و رەنــگــی کۆماری ئیسالمی بــە جــۆرێــک دەتــوانــیــن بیژین: قەدەغەیە. هەڵگیرسانی شەری ئێران وعیراق لە الیەک‌وگرنگی وکاریگەریی هونەر بەسەر بیروزەینی کۆمەڵگە لە الیهکتر حاکمیەتی ناچارکرد بۆ نەرمی نواندن بەرانبەر بە کــاروبــاری فەرهەنگی و هــونــەری بــەاڵم بە ئەگەرومەرجی ئەوه‌کە بە تــەواوی لە خزمەتی بانگەشەی ئینقالب و رەوایــی بەخشین بە شەڕی ماڵوێرانکەر لە ژێرناوی (هــونــەری دیفاعی مــوقــەدەس) واتــا دەبێ سەرجەم کاروچاالکییەکان بە لەبەرچاو گرتنی بنەمای ئیسالمی لە رەهەندوکاناڵی ئەم چەمکەدا بێت هەرچەشنە رەخنەگرتن یــان گلەیی لــە سیاسەتی حــاکــم نەتەنیا قــەدەغــەبــوو ،بــەڵــکــوو بــە تــۆمــەتــی دژی شۆڕش بوون بە توندی سەرکوت دەکرا. بە کورتی ئەم شێوە روانیینە هەتا سااڵنی دوای کۆتایی هاتنی شەڕی ئێران وعیراق بە گشتی بەسەر کۆمەڵگەی فەرهەنگ و هونەر زاڵ ببوو ،تا ڕادەیەک کە قەڵەمەکان یان دەبوا گوێ لەمستی حاکمیەت بوایان یـــان دەبــــوا لـــەوپـــەڕی بــێ رێـــزی و بێ دەرەتانی‌دا بە بێ دەنگی بمێنەوە. _ســـاڵـــی٦٨هـــەتـــا کــۆتــایــی ســــەرۆک کۆماریی رەفسنجانی ب ــەدوای مەرگی خومەینی دەسەاڵتی مەزهەبی شیعە بۆ پاساوهێنانەوە و بۆ بەرەنگاری لەگەڵ هەرچەشنە جیابیریی بــە هــاوکــاری هێندێک الیــەنــی ئەمنی و فەرهەنگی رێژیم ،والیەتی فەقی وەکوو بنەماومەرجەعێک زەق کــرایــەوە هەتا بتوانن درێژە بە توتالیتەی سیاسی بدەن وپــێــش لــە هــەر چەشنە گۆڕانکارییەکی فەرهەنگی وکۆمەاڵیەتی بگرن .رەوشــی فەرهەنگ و هونەر لەم دەوران ــە هێشتا لــە ژێــر کــاریــگــەریــی ســەردەمــی ش ـه‌ڕی ٨ساڵەداماوەتەوە ،بەتایبەت لە دوو ژانری ئەدەبیات وسینەمادا. -دەورانـــــــــــی بــــەنــــاو چ ــاک ــس ــازی ــی(
)١٣٧٦\١٣٨٤واتــــــــــە ســــەرۆک کــۆمــاری محەمەدی خاتەمی ئەم ٨ساڵە کە بە نیسبەت سااڵنی پێشوو بە باشترین دەوران ــی کۆماری ئیسالمی لە بــواری سیاسی وفەرهەنگییەوە ناوی لێدەبرێت و هەست بە هێندێک جیاوازی
رەشی ئەم ٨ساڵە بوو بە هۆی کۆچ کردن و زیندان رۆیشتن و ئاوارەبوونی دەیان و ســەدان چاالکی فەرهەنگی و مەدەنی. ویستی دەوڵــەتــی ئەحمەدی نــیــژاد ئــەوە بوو کە چرۆی جیابیری و نارەزایەتی و رەخنەگرتن،کە تازە سەری هەڵدابوو هەر
لە حەوزەی سانسۆر و ئازادی ڕادەربڕین دەکرێت بە بــەراورد لە گەڵ قوناخەکانی پێشووتر سەردەمێکی چاکتر و قبووڵترە بۆ چاالکانی بــواری فەرهەنگ و هونەر. چونکە لەم سەردەمە بنکە و ئەنجومەنە ئەدەبییەکان لەم دەرفەت وفەزای کراوەی سیاسییەدا باشترین کەڵکیان وەرگرت بۆ تێکۆشان و چاالکی فەرهەنگی و ئەدەبی، لەسەرەتاوە دەیان گۆڤار و رۆژنامە چاپ کران و ئاڵۆگوڕێک بەسەر کۆمەڵگادا بە دی دەکرا ،بەاڵم زۆری نەخایاند کە بەرەبەرە قەڵەمە رەخنەگرەکان سەرکوت کــران و رۆژنامەکانیش داخ ــران .تێرۆری دەیــان کەسایەتی فەرهەنگی و سیاسی ئەمجارە بەپێچەوانەی دەهــەی٦٠هــەرلــەنــاوخــۆی واڵت ،رەشترین خاڵە لە کارنامەی دەوڵەتی بەناو چاکسازیی‌دا. ســـــــــــــەردەمـــــــــــــی دەوڵـــــــــەتـــــــــیبناژۆخوازوسەرۆک کۆماری ئەحمەدنیژاد دەگــــــوتــــــرێ:کــــــە ئـــــــەم ٨ســــاڵــــەی دەسەاڵتداریەتی ئەحمەدنیژاد بە چراسەوز نیشاندان و پاڵپشتی سەرانی ســەرەوەی دەسەاڵت واتە رێبەری و لیدرەکانی نیزامی ئیسالمی ئــێــران بــۆ بــەرگــریــی ک ــردن لە پەرەستاندنی مفاهیمی دێموکراسی و مافی مرۆڤ و پرسی ژنان و ئازادی ڕادەربڕین و هتد .کە بەڕاستی بە مەترسییان دەزانی بــە جــۆرێــک فــاش‌بــک لــێــدانــێــک ب ــوو بۆ گەڕانەوە بــەرەوالی بنەما سەرەکییەکانی ئــیــنــقــاب و پـــەرەپـــێـــدان ب ــە دەس ــەاڵت ــی ئــیــدولــۆژیــای ئــیــســامــی و داســپــانــدنــی دیکتاتۆری ئایینی .هەر بۆیە بۆ گەیشتن بــەم مەبەستە ئەمجارە بەتوندی هێرش کرایە سەر کۆمەڵه‌ی فەرهەنگی بەتایبەت لە کوردستان وکەمتر لەیەک یەکساڵ بەشێکی زۆر لە چاالکییە فەرهەنگی و ئەدەبییەکان بــە تـــەواوی کۆتاییان پ ـێ‌هــات .سێبەری
بەکرچ وکاڵی بن بڕبکات. ئــێــســتــاکــەش لــە ٣٦ســاڵــەیــی تــەمــەنــی کۆماری ئیسالمی کە یــەک ســاڵ بەسه‌ر دەوڵەتی بەناو (تدبیروامید) تێ‌دەپەرێت نەتەنیا هەلومەرجی نالەباری فەرهەنگی و هونەریی ئێران بەگشتی و بەتایبەتی کوردستان گۆرانێکی بە خۆیه‌وه نەدیوە، بەڵکوو هێشتا هونەرمەندان ونووسەران وخــــاوەن بــیــران بــە دەردی ســانــســۆرو رەش‌بینی و داخراوەیی دەسەاڵتدارانەوە دەناڵێنن .رۆژنــامــەنــووســان و چاالکانی مافی مرۆڤی کورد لەسیاساڵی سانسۆر لە سیاچاڵەکانی رێژێم نیشان لە بێ هیوایی دەوڵەتی هیواوئومیدە. بــنــەرەتــی تــریــن مــافــی گــەالنــی ئــێــران کە هەمان خوێندن و نووسین بە زمانی زگماکییە لێیان زەوت دەکرێ و هەرچەشنە چاالکییەکی هونەری کە هەڵگری هه‌ست‌و خۆشەویستی نەتەوەیی بێت بۆ گەالنی ن ــاف ــارس بــە جــیــایــیــخــواز (تــجــزیــەطــلــب) تومەتبار دەکرێن .خەماویترین سیکانسی شانۆی دەسەاڵتداریەتی کۆماری ئیسالمی بێ شک دۆخــی ژنانە بە تایبەتی کچ و ژنانی چاالک لە بواری فەرهەنگ و هونەر. دەنگی ئــاوازی هونەری ئەم چینە وەکوو رەنگی خۆیان و ئازارەکانیان هێشتاکە قــەدەغــەیــە و تــەنــانــەت کــەمــتــریــن مافی خۆنواندنیان لە بــواری فەرهەنگ هونەر بەبێ ئەگەرومەرجی ئایینی پێ نادرێت. قسەی کۆتایی مــارف ئاغایی وتەنی:ماڵ زیندانی تاکەکەسی نیشتمان زیندانی گشتی! ئەتۆکامیان هەڵدەبژێرێ؟
10
٣٠ی رێبەندانی ١٣٩٣
19ی فێوریەی ٢٠١٥
سیاسی
ژماره٦٥٠ :
رۆژنامەی
بەفەرمیی ناسینی بەشداریی رۆژنامەنووسان لە بەرەکانی شەڕدا مافی رۆژنامەنووسان لە کاتی رووماڵکردنی روودواوەکانی بەرەکانی شەڕ نووسینی :رەزا موعینی ٢٨ســاڵ دوای کۆنڤانسیۆنی ژنێڤ ،١٣٤٩مادەی ٧٩پرۆتۆکۆلی هاوپێچی ( ١پــەســەنــدکــراوی ٨ی ژوئــــەنــــی )١٩٧٧بـــۆ یــەکــەمــیــن جـــار لــە بــەڵــگــەی فــەرمــیــی مافە نـ ــێـ ــودەوڵـ ــەتـ ــیـ ــیـ ــەکـ ــانـ ــدا ب ــاس ــی “ژۆرنــــالــــیــــســــت”ی کــــرد و ئــەو کەسانەی “کە لە بەرەکانی شەڕدا سەرقاڵی جێبەجێ کردنی ئەرکی گرنگ و پیشەیی خــۆیــانــن” ،وەک کەسانی “مەدەنی” دەناسێنێ .ئەو کەسانە سەرجەم ئەو مافانەی کە بــۆ هــاواڵتــیــانــی مــەدەنــی لــە الیــەن کۆنڤانسیۆنەکانی ژنێڤەوە دانیان پــێــدا نـــــراوە ،دەیــانــگــرێــتــەوە .ئــەو رۆژنامەنووسانەی کە لە بەرەکانی شــەڕدا سەرقاڵی جێبەجێ کردنی ئەرکی گرنگیی پیشەیی خۆیانن ،بەو مەرجەی خۆیان لە ئەنجامدانی هەر چەشنە کــردەوەیــەکــی سەربازیی راستەوخۆ ببوێرن ،وەک کەسانی سڤیل چاویان لێ دەکرێ”. ئــەم پرۆتۆکۆلە ئــاوا پێناسەی ئــەرکــی گ ــران دەکـ ــا ”:ئەنجامدانی هەرچەشنە چاالکییەکی پیشەیی (میدیایی) لە ناوچەیەکدا کە جەنگی ل ـێ‌یــە و یـــان لــەژێــر کــاریــگــەریــی جــەنــگ دایـــە ،لــە بــنــەڕەتــدا گــرانــە”. پێناسەی رۆژنامەنووس لە مادەی دووەمــــی گــەاڵڵــەی کۆنڤانسیۆنی پشتیوانی لە رۆژنــامــەنــووســان لە کــاتــی ئــەنــجــامــدانــی ئــەرکــی گــرانــدا کـــە بـــووەتـــە بــنــەمــای پــێــنــاســەی رۆژنامەنووس لەم هاوپێچکراوە و بەڵگەنامەکانی دیکەی رێکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکاندا بەم شێوەیە”: رۆژنامەنووس بەو کەسانە دەوترێ کە بەدوایی زانیارییەکاندا دەچن و زانــیــاری دەســت دەخ ــەن و بــاوی دەکــەنــەوە و یان ئەو زانیارییگەلە شی دەکەنەوە و بەکاریان دێنن” .ئەم پێناسە هەموو “نێردراوە تایبەتەکان، هەواڵنێران ،وێنەگران ،وێنەهەڵگران، یاریدەدەرانی کاروباری تەکنیکی” کە ئەم کــارە پیشەی سەرەکییانە، دەگ ــرێ ــت ــەوە .رێــکــخــراوی نــەتــەوە یـــەکـــگـــرتـــووەکـــان لـــە رێــکــەوتــی ١٩٧٦/٨/١ئەم پرۆتۆکۆلەی پەسەند کردووە. پرۆتۆکۆلی هاوپێچی ،١مەدەنی بــوونــی هــەواڵــنــێــران لــە بــەرەکــانــی شەڕدا تەنیا بۆچوونێک نییە“ .بەپێی ئــەو پێناسەی کــە لــە م ــادەی ٥٠ی بەشی یەکەمی ئــەو پرۆتۆکۆلەدا هاتووە ،هەواڵنێر کەسێکی مەدەنییە” و سەرجەم ئەو مافگەلەی کە لەم کۆنڤانسیۆنگەلەدا بۆ هاواڵتییانی مـــەدەنـــی ڕچــــاو کـــــراوە ،ئــەویــش دەگرێتەوە و لەبەرانبەر هەرچەشنە هێرشێکی چەکداراندا دەپارێزرێ. رۆژن ــام ــەن ــووس ــی “ئــــــازاد” و رێپۆرتێری جەنگ ،هــەر دووکیان وەک کەسانی مەدەنی دێنە ئەژمار، بـــەاڵم جــیــاوزیــیــان لـــەوە دایـــە کە رێپۆرتێری جەنگ لە الیەن الیەنێکی ش ــەڕەک ــەوە رێــگــەی پــێ دراوە و ئــەگــەر بــە دیــل بــگــیــردرێ ،الیەنی بەرانبەر وەک دیلی شەڕ چاوی لێ دەکــا .ئەگەر هەواڵنێر راستەوخۆ دەســت بۆ ئەنجامدانی کردەیەکی ســەربــازیــی نــەبــات ،ســەرجــەم ئەو مافگەلەی کە بۆ هاواڵتییانی مەدەنی لە کۆنڤانسیۆنەکاندا ڕچــاو کــراوە، دەیگرێتەوە .پێویستە بوترێ ئەو هەواڵنێرگەلەی کە ئەرکی خۆیان لەپێناو خزمەت کردن بە الیەنێکی شــەڕەکــەدا جێبەجێ دەک ــەن ،وەک سەرباز و شەڕکەر دێنە ئەژمار. گـــرنـــگـــایـــەتـــیـــی ئــــــــەوەی کــە هــەواڵــنــێــران لــەو نــاوچــەگــەلــەی کە شــەڕی لـێ‌یــە ،وەک تاکی مەدەنی بناسرێن ،لەو مافە دایــە کە وایان لێ دەکــا تایبەت بــن .بــەم بۆنەوە،
ســەرجــەم کەلوپەلە مەدەنییەکانی رۆژنــامــەنــووس پارێزگارییان لێ دەکــرێ (م ــادەی ٥١ی پرۆتۆکۆلی هــاوپــێــچــی ،)١ل ــە ب ــەران ــب ــەر هــەر چەشنە هێرش و بە ئامانج گرتنێکی راستەوخۆ پارێزگاریی لێ دەکرێ (تــێــبــیــنــی دووەمـــــی مــــادەی 51ی پرۆتۆکۆلی هاوپێچکراو) و بەپێی تێبینی سێیەمی مادەی ٨٥لە کاتێکدا “بە ئەنقسەت هێرشی بکرێتە سەر و لە ئەنجامدا گیان لەدەست بدا، یــان بریندار بــێ ،ئــەم بابەتە وەک جەنایەتی جەنگی ئەژمار دەکرێ”. نابێ ئــەوەمــان لەبیر بچێ کە هــەواڵــنــێــران بــە دوو شــێــوە دەبنە قوربانی .یــەکــەم :قوربانی جەنگ، واتـــــە ئــــەو کـــاتـــەی کـــە بــەهــۆی مەترسییەکانی جــەنــگــەوە زیــانــی پــێ دەگــــا .بــۆ وێــنــە لــە رووداوی بۆردومان کردنی شوێنێکدا لە الی هاواڵتییانی مەدەنیی دیکەدا ئەویش زیانی پێ دەگــا .دووەم :قوربانی جەنایەت ،لێرەدا کەسەی لە شەڕدا بووتە قربانی جەنایەت ،واتــە ئەو هەواڵنێرە لەکاتی جێبەجێ کردنی ئەرکە پیشەیی و گرانەکەیدا بووە و راستەوخۆ هەوالنێر بوونەکەی بووەتە هۆی ئەوەی بکرێتە ئامانج.
بەشی دووهەم ئەنجامدانی تاوان دژی مرۆڤایەتی لــە الیــەن الیەنەکانی شــەڕەکــەوە، شایەتی بدات. بەشی پێداچوونەوەی دادگــای ت ــاوان ــی نــێــونــەتــەوەیــی بــۆ پرسی یــۆگــۆســاڤــیــا ،لـــەمـــەڕ دۆســیــەی “جاناتان رانــدال” ،رۆژنامەنووسی پــێــشــووی واشــنــگــتــن پــۆســت ،بــەم شــێــوە ئ ــەو ڕۆڵـــە پێناسە دەکـــا”: لەو ڕووەوە کە ئەو هەواڵنێرانەی کــە لــەبــەرەکــانــی شـــەڕدان رۆڵێکی قورسیان لــە راکێشانی سەرنجی کۆمەڵگەی جیهانی بۆ الی رووداوە تــرســنــاکــەکــانــی جــەنــگ هــەیــە ،بە جێبەجێ کــردنــی ئــەرکــی خــۆیــان لــە خزمەتی بــەرژەوەنــدیــی گشتی دان .ئەو زانیارییانەی کە لە الیەن رۆژنامەنووسانەوە باڵوکراونەتەوە زۆر جــار بــوونــەتــە ســەرچــاوە بۆ لــێــکــۆڵــەرانــی دادگ ــاک ــان ،هــەروەهــا ب ــەدواداچ ــوون و راگــەیــانــدنــی ئەم هەواڵنێرانە دەتــوانــێ خزمەت بەو
دەزانـــن .ئــەم دەســتــە لــە مافناسان بــە پشتبەستن بــە مــــادەی ١٣ی پرۆتۆکۆلی هاوپێچی ٢ی ()١٩٧٧ کــۆنــڤــانــســیــۆنــی ژنـــێـــڤ ،لــەمــەڕ “پــارێــزگــاریــی گــشــتــی” لــە خەڵکی سڤیل لە شەڕە ناوخۆییەکاندا ،پێیان وایــە کە “پێداگری لەسەر مەدەنی بوونی هەواڵنێران لە پرۆتۆکۆلی هاوپێچی ١پرۆسەیەکی دادوەرانە و پــێــویــســتــە” و پێویستییەکانی پ ــاراس ــت ــن ــی م ــاف ــی هــاواڵتــیــیــانــی مــــەدەنــــی رۆژن ــام ــەن ــووس ــان ــی ــش دەگرێتەوە .بەم جــۆرە ئەو مافەی لـــە شـــــەڕە نــێــونــەتــەوەیــیــەکــانــدا بــۆ ڕۆژن ــام ــەن ــووس ــان لــەبــەرچــاو دەگیردرێ ،لە شەڕ و تێکهەڵچوونە ناوخۆییەکانیشدا بە هەمان شێوەیە. ( )٢ئەوان هەروەها بە پشتبەستن بە پێناسەی دادگای تاوانی نێونەتەوەیی بۆ پرسی یۆگۆسالڤیا ،لە رێکەوتی ٢ی ئــۆکــتــۆبــری ســاڵــی ١٩٩٥دا بــۆ یــەکــەمــیــن جـــار ،پێناسەیەکی
پارێزگاریکردن لە هەواڵنێران لە شەڕە نەتەوەیی و نێونەتەوەییەکاندا لە مــێــژوودا جەنگێک بە ناوی جــەنــگــی سێیەمی جیهانی تــۆمــار نەکراوە .سەرەڕای ئەوەش جەنگی یەکەمی عــێــراق لــە ساڵی ١٩٩١دا کــە بــە جــەنــگــی کــەنــداو نــاســراوە، دەستپێکی کۆمەڵێک شەڕ بوو کە ئیتر جیهان گــەرەکــی نــەبــوو ئەو جەنگگەلە بە نــاوی خۆیەوە تۆمار بکا .ئەو جەنگگەلەی کە لە واڵتێکدا روو دەدەن ،ب ــەاڵم راشــکــاوانــە و بــە ب ــەش ــداری هــێــزی ســەربــازیــی فــەرمــی و یـــان ئــــەوەی لــە الیــەن واڵتانەوە پشتگیری دەکرێ ،جەنگی جیهانین .پێناسە کــردنــی ئاستی پابەندبوونی الیەنەکانی جەنگ بە یاسا نێودەوڵەتییەکان و هەروەها رێگری کــردن لە خولقاندنی تاوان لــە بــەرەکــانــی شـــەڕدا ،گرنگایەتیی دەرکــەوتــنــی ج ــۆری جەنگمان بۆ شی دەکاتەوە .بەشێک لەو تاوانگەلە ناوی “جەنایەتی جەنگیان” لەسەر داناوە کە لە یەکەمین دادگای تاوانی نێونەتەوەیی نورێنبێرگدا (بڕگەی ب مادەی ٦ی پەێڕەوی نورێنبێرگ) بۆ دادگایی کردنی نازییەکانی ئەڵمانیا، وەک کردەیەک کە دەبێتە هۆی پێشێل کردنی ئەو یاسا و رێسا باوگەلەی کە تایبەتن بە جەنگ ،پێناسە کراوە. ئەمە هێرش کردن و تێکدانی شوێنە مــەدەنــیــیــەکــان ،کــوشــتــنــی خەڵکی مەدەنی و هەڵسوکەوتی نامرۆڤانە و ســتــەمــکــارانــە لـــەگـــەڵ دیــــل و بریندارەکان و ...دەگرێتەوە. لەو ناوچەگەلەی کە شەڕی تێ دایە ،هەواڵنێر سەرەڕای ئەنجامدانی ئــەرکــەکــەی خــۆی بــۆ دۆزیــنــەوەی راستییەکان و بــاوکــردنــەوەیــان، شــایــەتــی شــوێــنــێــکــە کـــە بــەهــۆی راگەیاندنی “بــاری نائاسایی”یەوە (هەلومەرجی جــەنــگ) ،الیەنەکانی ش ــەڕ دەســتــیــان بــۆ پێشێلکردنی سەرجەم ئەو مافگەلەی کە لە الیەن جاڕنامە نێودەوڵەتییەکان و ڕێسا باوەکانی جەنگ و مافی بنەڕەتی مرۆڤەوە دانیان پێدا نرا ،ئاوەاڵیە. ئەرکی رێپۆرتێر ئەوە نییە بەرگری ل ــە هــەڵــوێــســت و بــۆچــوونــەکــانــی الیەنەکانی شەڕ بکات ،بەاڵم ئەوەی لە بەرەکانی شەڕ بە چــاوی خۆی بینیویە ،دەتوانێ لەمەڕ ئەنجامدانی تــاوان و جەنایەتی جەنگی و یان
ئۆرگان و کەسانەوە بکا کە داکۆکی لە پاراستنی یاسا نێودەوڵەتییەکان دەکــەن و دەتوانێ ببێتە هۆکارێک بۆ ئــەوەی خوڵقێنەرانی جەنایەتی جەنگی سزا بدرێن .دەبێ گرنگی بە کاری رێپۆرتێرەکانی جەنگ بدرێ و ()١ بپارێزرێن”. پ ــرۆت ــۆک ــۆل ــی هــاوپــێــچــی ١ی کــۆنــڤــانــســیــۆنــی ژنـــێـــڤ ،پــرســی پــاراســتــنــی هــەوالــنــێــران ،تــەنــیــا لە شەڕە نێونەتەوەییەکاندا دەستەبەر دەکــا .لە هیچ کام لە کۆنڤانسیۆنە چــوارالیــەنــەکــانــی ژنــێــڤ (مـــادەی ٣لەمەڕ پاراستنی تاکەکان و ئامانجە مەدەنییەکان لە کۆنڤانسیۆنەکانی ژنێڤدا هاوبەشە) و لە پرۆتۆکۆلی هاوپێچی ٢ی ( )١٩٧٧کۆنڤانسیۆنی ژنێڤ کە پێوەندیی بە قوربانییەکانی شــەڕی نەتەوەیی (ناوخۆیی)یەوە هەیە ،باسی هەوالنێران نــەکــراوە. ســــەرەڕای ئـــەوەش ژمــارەیــەک لە مافناسان بە پشتبەستن بە پرۆسە دادوەری ــی ــەک ــان و بــەتــایــبــەت ئــەو بــڕیــارانــەی کــە لــە الیـــەن دادگـــای تاوانی نێونەتەوەیی یۆگۆسالڤیاوە دەرکــــــــراون“ ،پ ــرس ــی پــاراســتــنــی رۆژنامەنووسان” لە شەڕە ناوخۆیی و یــان نەتەوەییەکاندا ،بە هاوتای نێونەتەوەییەکانی دوژمنایەتییە
گشتگیریان لەمەڕ شەڕی سەبازی و ناوچە جنگییەکان پێشکەش کرد”: تێکهەڵچوونی ســەربــازی لە نێوان دەوڵەتان ،یان لە نێوان بەرپرسانی حــکــومــەت و گــرووپــە رێــکــخــراوە چەکدارەکاندا بەشێوەی بــەردەوام و ی ــان تێکهەڵچوونی ســەربــازی لە نێوان ئــەم گرووپگەلەدا لە ناو حــکــوومــەتــێــکــدا س ــەره ــەڵ بـــدات”. هــەروەهــا بەپێی پــەێــڕەوی دادگــای ســــزای نــێــونــەتــەوەیــی ل ــە ش ــەڕە نێودەوڵەتییەکاندا کە تێدا هاتووە“ : تێکهەڵچوونی چەکدارانە بەشێوەی بـــــــەردەوام ل ــە نــاوچــەکــانــی ژێــر دەسەاڵتی دەوڵەتێک و بەرپرسانی دەوڵەتێک لەگەڵ گرووپە چەکدارە رێکخراوەکاندا و یان تێکهەڵچوونی گــرووپــە چــەکــدارە رێــکــخــراوەکــان لە نێوان خۆیاندا” ،پێیان وایــە کە نابێ لە کــردەوەدا سنوور لە نێوان شەڕە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکاندا بــۆ پــاراســتــنــی رۆژنــامــەنــووســان دابــنــرێــت )٣(.م ــادەی ٢٩ی بڕیاری دادگــــای تــاوانــی نــێــونــەتــەوەیــی بۆ پرسی یۆگۆسالڤیا ،باسی “پێویستی وەرگــرتــنــی مــۆلــەت و یــان ئــەوەی لــەژێــر چــەتــری پــاراســتــنــی یەکێک لــە الیــەنــەکــانــی شــــەڕ”دا هەواڵنێر بچێتە بەرەی شــەڕەوە ،نەکردووە.
و :مادح ئەحمەدی دەکرێ ئەم پێناسە ئاوا راڤە بکەین ک ــە بــەشــێــوەی گــشــتــی ســەرجــەم هەواڵنێران لە هەموو شەڕەکاندا دەگرێتەوە. ب ــڕی ــارن ــام ــەی ئــەنــجــوومــەنــی ئــاســایــشــی رێـــکـــخـــراوی ن ــەت ــەوە یەکگرتووەکان لە مانگی دێسامبری ساڵی ٢٠٠٦دا ،بەڵگەیەکی گرنگیی دیکەیە بۆ دابین کردنی ئاسایشی هــەوالــنــێــران لــەو نــاوچــەگــەلــەی کە شــەڕی ل ـێ‌یــە )٤(.ئــەم بڕیارنامەیە لــە ڕووی یاساییەوە شتێکی بەو پشتگیرییانەی مافە نێونەتەوەییە مرۆڤدۆستانەکان لەمەڕ پاراستنی رۆژنامەنووسان لەو ناوچەگەلەی کە شــەڕی لێ‌یە ،زیــاد نــەکــردووە. گرنگیی ئەم بڕیارنامەیە لەوەدایە ک ــە یـــەکـــەم ،ئـــەو ئ ــۆرگ ــان ــەی کە ئـــەم ب ــڕی ــاری پــەســەنــد کــــردووە، ئەنجوومەنی ئاسایشی رێکخراوی نــەتــەوە یــەکــگــرتــووەکــانــە ،دووەم، نــاچــار کــردنــی دەوڵ ــەت ــان ب ــەوەی کە دەبــێ ئــەو مافگەلە بپارێزن و ئــەگــەر پێشێل کــران لــێ بکۆڵنەوە و بــــەدواداچــــوونــــی ب ــۆ بــکــەن و سێیەم ،سااڵنەی سکرتێری گشتی رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان لــەم بــــارەوە راپــۆرتــی هــەیــە .بەو بـــۆنـــەوە ک ــە ه ــەن ــدێ ل ــە واڵتــانــی ئەندامیی ئەنجوومەنی ئاسایشی رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان لە دادگای تاوانی نێونەتەوەییدا ئەندام نین ،لــەم بڕیارنامەیەدا ئاماژە بە ناوی ئەم دادگایە نەکراوە ،بەاڵم ئەو دەسەاڵتەی بە دادگا نێونەتەوەییەکان داوە کە بــەدواداچــوون بۆ هەندێ لەو تاوانگەلە بکەن کە دەرهەق بە رۆژنامەنووسان ئەنجام دەدرێــن. یەکێک لە پاڵنەرەکانی پەسەندکردن و پێداگری ئەم بڕیارنامەیە لەسەر پاراستنی رۆژنامەنووسان ،ئەو بوو کە رێژی کوشتنی رۆژنامەنووسان لە بەرەکانی شەڕدا لە ماوەی سێ دەیەی داوییدا زۆر زیادی کردبوو. دوای دوو جەنگی جیهانی و بــە تایبەت لــە م ــاوەی ســێ دەیــەی رابــردوودا ،سەرەکیترین قوربانیان شەڕ خەڵکی سڤیل و مەدەنی بوون، “ لــە جەنگی یەکەمی جیهانیدا لە سەرجەم قوربانییەکاندا ١٥لەسەدی خەڵکی سڤیل بوون ،ئەم رێژەیە لە جەنگی دووەمی جیهانیدا گەیشتە ٦٥ لەسەد و بێگومان ئەمڕۆ گەیشتووتە دورووبــــەری ٩٠لــەســەد .بۆ وێنە لە شــەڕی بۆسنەدا ،خەڵکی سڤیل بەهۆی ئینتیمای نەتەوەیی و ئاینیی و یان تەنانەت بەهۆی بیروباوەڕی سیاسییەوە ،وەک ئەوەی الیەنگری دەوڵەتن یان ئۆپۆزسیۆن و دەبوو بترسن و بــە ئەنقەست دەکــرانــە ئامانج )٥(”.بیست ساڵ دوای جەنگی نــاوخــۆیــی یــۆگــۆســاڤــیــا ،بێگومان لەگەڵ شەڕەکانی دیکە لە عێراق و ئەفغانستان و ...دەتوانین بڕوا بەوە بکەین کە ئەم رێژەیە لە کوشتنی خەڵکی سڤیل راستە .بەگوێرەی ئەم رێژەیە ،کوشتنی رۆژنامەنووسانیش لە بەرەکانی شەڕدا زیادی کردووە. لە ساڵی ١٩٥٥ـەوە تا ساڵی ،١٩٧٦ وات ــە لــە مـــاوەی ٢٠ســاڵ شــەڕی ڤیتنامدا ٦٣ ،رێــپــۆرتــێــری جەنگ کــــوژران .لــە ســاڵــی ١٩٩١ــــــەوە تا ساڵی ،١٩٩٥واتە لە مــاوەی چوار ساڵی شەڕی یۆگۆسالڤیای پێشوودا ٤٥هەواڵنێر کــوژران .ئەم ژمارەیە لە شەڕی ناوخۆیی ئەلجەزایردا لە مــاوەی نێوان ساڵەکانی ١٩٩٣تا ،١٩٩٦گەیشتە ٧٧رۆژنامەنووس. لە رەواندا لە دەستپێکی جینۆسایدی ٦ی ئاڤریلی ١٩٩٤تا مانگی جووالی هــەمــان ســـاڵ ،واتـــە لــە مــــاوەی ٤ مانگدا ٤٨رۆژنامەنووس کوژران. لە ســووریــا لە مــاوەی دوو ساڵدا
٣٥رۆژن ــام ــەن ــووس کـــــوژران .لە ئەفغانستان لــە مـــاوەی کەمتر لە ١٤ســاڵــدا ٣١کـــەس کـــــوژراون، بــــەاڵم ل ــە ع ــێ ــراق ک ــە ئێستاشی لەگەڵ بێ گەورەترین گۆڕستانی رۆژنامەنووسانە ،لە ماوەی ١٤ساڵی رابردوودا ژمارەی رۆژنامەنووسە کوژراوەکان سنووری ٢٥٠کەسی تێپەڕ کـــردووە! لــەم ئــامــارەدا ئەو رۆژنــامــەنــووســانــەی کە بە بارمتە گیراون حیساب نەکراوە)٦(. بــە بــارمــتــەگــرتــنــی هــەواڵــنــێــران کــە لــەمــاوە ٣٠ســاڵــی رابــــردوودا لــەو ناوچەگەلەی کە شــەڕی لێ‌یە برەوی پەیدا کردووە ،لە راستی دا بە واتــای بە بارمتەگرنی گەڕیانی ئازادانەی زانیارییەکانە .بە ترساندن و بەشدار نەبوونی هەواڵنێران لە بەرەکانی شــەڕ ،کــەس ئاگای لەو نییە کە لە هەندێ لە ناوچەکان چ دەقەومێ .ئەم بازرگانییە زۆرەکییە، جیا لەوەی زیانی گەورە بە قوربانی دەگەێنێ ،تاوانکارییەکی ئەنقەستە لە پێشێلکردنی مافی رۆژنامەنووساندا وەک هــاواڵتــیــیــانــی ســڤــیــل .بەپێی پێناسەی مــافــە نێونەتەوەییەکان لــە هــەنــدێ حاڵەتدا ئــەم رەفتارانە دەتوانێ بەڵگەی جەنایەتیی جەنگی بێ و لە هەندێ حاڵەتی دیکەدا کە بە زۆر رۆژنامەنووس “بێسەروشوێن” دەکــەن ،دەتوانین ناوی تاون دژی مرۆڤایەتی لەسەر دابنێین. (The Iraq War: The Heaviest Death Toll for the Media” Since World War II, March 2003 – August 2010 h t t p : / / e n . r s f. o r g / i r a kthe-iraq-war-the-heaviestdeath-07-09-2010,38294.html 1ـ جاناتان رنــدال ،هەواڵنێری پێشووی رۆژنــامــەی واشنگتن پۆست، لەمەڕ چاوپێکەوتنەکانی لەگەڵ دوو کەس لە رێبەرانی سێربیا لە ساڵی 1992دا بەمەبەستی شایەتی دان لە الیەن دادوەرە بانگ کرا و ئەویش ئامادە نەبوو بچێتە دادگا .لەبەر ئەوەی دادگا قەبووڵی کرد کە جاناتان رندال مافی خۆیە شایەتی نــەدا و داواکـــاری دەزگــای قەزایی رەت کــاتــەوە ،ئــەمــە وەک بەڵگەیەک بۆ پاراستنی “پیشە و سەرچاوەی زانیاری هەواڵنێران” فەرمییەتی وەرگرتووە .تا ئەمڕۆکەش وەک پرۆسەیەکی دادوەرانەی نێونەتەوەیی لە کاری هەواڵنێران لەو ناوچەگەلەی شەڕی لێ‌یە چاو لێ دەکرێ و پارێزگاری لە زانیاری و سەرچاوەکانی دەکرێ. بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە: TPIY - Procureur c. Radoslav Brdjanin et Momir Talic (IT99-36), Dicision relative a l’appel interlocutoire 11 decembre 2002 h tt p : / / e n . r s f. o rg / pays-bas-le-journaliste-jonathan-randal-11-12-2002,04500.html 2ـ Dictionnaire Paratique du droit Humanitaire – Francoise Bouchet - Saluliner 3ـ Philippe Petit- protection des journaliste dans les zones .de conflit arme 4ـ وەرگێڕدراوی فارسی بڕیارنامەکە h tt p : / / r s f- p e r s a n . o rg / a r t icle17212.html 5ـ �Actualisation de la pro tection des journalistes en mission perilleuse dans les zones de confit- Jean pilippe Petit 6ـ ئـــامـــارەکـــان لـــە مــاڵــپــەڕی هەواڵنێرانی بێ سنوور وەرگیراوە.
9
٣٠ی رێبەندانی ١٣٩٣
١٩ی فێوریەی ٢٠١٥
سیاسی
ژماره٦٥٠:
رۆژنامەی
به‌الڕێ‌داچوونی شۆڕشێک شاخه‌وان ره‌حیمی هه‌ر شۆڕشێ هه‌ندێ هۆکاری بــن ـه‌ڕه‌تــی ه ـه‌یــه کــه ده‌بــێــتــه هــۆی نــاڕه‌زای ـه‌تــی ده‌ربــڕیــنــی کۆمه‌ڵگاو ڕاپ ـه‌ڕیــن له له هه‌نبه‌ر ده‌ســه‌اڵت. چ ــاره‌ســه‌رنــه‌ک ــردن ــی کێشه‌کانی کۆمه‌ڵگا له الیه‌ن ده‌وڵه‌ت له الیه‌ک و ئێزن‌نه‌دان به خه‌ڵک‌و بزووتنه‌وه دێموکراتیکه‌کانی نوێنه‌ری خه‌ڵک بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌و کێشانه له الیهکتر، کێشه‌کان قــووڵ‌و قووڵ‌تر ده‌کــات. لـه‌م بۆنبه‌سته سیاسی‌یه‌دا ئه‌گه‌ر هێزه‌کانی دژ به ده‌س ـه‌اڵت بتوانن خوێندنه‌وه‌یه‌کی درووس ـت‌یــان له کۆمه‌ڵگاو ده‌س ـه‌اڵت هه‌بێ ،خۆیان له گه‌ڵ بزووتنه‌وه‌کانی دیکه له یه‌ک جبهه‌دا ڕێک بخه‌ن‌و گرینگ‌تریش ئـــه‌‌وه کــه خــــاوه‌ن ئاڵتێرناتیڤێک بــن ،س ـه‌رک ـه‌وتــووبــوونــی شــۆڕش چــاوه‌ڕوانــکــراو ده‌بــێ ،ئه‌مانه ئه‌و پێویستیانه‌ن که نه‌ته‌نیا له مه‌یدانی پــراکــتــیــک ،تــه‌ن ــانــه‌ت لـــه ئــاســتــی گوتاریش‌دا له شۆڕشی ساڵی ٥٧ی گهالنی ئێران نه‌ماندیت . شــۆڕشــی ٥٧ی گ ـه‌النــی ئێران ده‌ت ــوان ــی ــن بــڵــێــیــن هـــه‌م درێــــژه‌ی داخـــوازیـــیـــه دێــمــوکــراتــیــک ـه‌کــانــی سـه‌رده‌مــی مه‌شرووته بــوو که به کوودتایه‌ک سه‌رکوت‌کرابوو به‌اڵم مه‌یلی داخــوازیــی ـه‌کــان هــه‌ر وه‌ک خــۆی مــابــووه‌وه و هـه‌م سه‌رکوت کــرانــی دڕنـــدانـــه‌ی چــی ـن‌و تــوێــژو شــۆنــاســه جــیــاوازه‌کــانــی کۆمه‌ڵگا بــۆ بـه‌ده‌‌ســهــێــنــانــی کۆمه‌ڵگایه‌کی کـــراوه‌تـــر ،ئــه‌و ڕاپــه‌ڕیــنــه‌ی وه‌ک زه‌رووره‌تــێــک لێ‌کردبوو .ره‌زاشــا کــه ڕۆڵــــی لــه ئــێــران ت ـه‌نــیــا وه‌ک نوێنه‌رێکی واڵتــانــی ڕۆژئـــاوا بوو و هه‌موو هه‌وڵیشی به‌ده‌سهێنانی ڕه‌زایه‌تی ئه‌وان بوو ،قه‌ت گوێی له هــاواری نه‌ته‌وه بن‌ده‌ست والیه‌نه ناڕازیه‌کانی کۆمه‌ڵگا نه‌گرت‌و به میلیتاریزه‌کردنی زۆرتر ته‌نیا هه‌وڵی مانه‌وه‌ی خۆی له ده‌سه‌اڵت‌ده‌دا. دۆخ ــی بــلــووک‌بـه‌نــدی جیهانی له‌و سه‌رده‌مه‌دا هۆکارێکی ده‌ره‌کی لــه ب ـه‌الڕێــداچــوونــی شــۆڕشــی ٥٧ بــوو .سیاسه‌تی درووست‌کردنی ده‌وڵــه‌ت-نــه‌تــه‌وه کــه بــه یارمه‌تی ڕۆژئـــــاوا لــه نــاوچــه پ ـه‌ره‌ی‌پــێــدرا ئه‌مجاره هـه‌ر له الی ـه‌ن خۆیانه‌وه به بیانووی دێموکراتیک نه‌بوونی ده‌وڵه‌تی ڕه‌زاشا پشتیوانی لێ‌نه‌کرا و هێنانه کایه‌ی سیستمێکی ئیسالمی به‌دواو ه بوو که ئامانجه‌که‌شی ته‌نیا درووس ـت‌کــردنــی « که‌مه‌ربه‌ندی سه‌وز « بوو که بتوانێ کۆنترۆڵی ئـــاڵ‌و گــۆڕه‌کــانــی نــاوچــه بــه‌ده‌س خۆیه‌وه بهێڵێته‌وه .بۆیه ده‌توانین بڵێین کــۆمــاری ئێسالمی کــه هه‌ر له سـه‌ره‌تــاوه بانگه‌شه‌ی دژایه‌تی سیستمی جیهانی ده‌کرد ،ئه‌بزار و به‌رهه‌می ده‌ستی ئه‌وان بوو و ئه‌م دروشمانه‌ش وه‌ک ده‌مامکێک بۆ شاردنه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵت‌خوازی خۆی به‌کاری دێنا. زۆر بـــه کـــورتـــی ده‌ت ــوان ــی ــن هۆکاره ده‌ره‌کــی و نێوخۆییه‌کانی ب ـه‌الڕێــداچــوونــی شـــۆڕش بــۆ ئه‌م هۆکارانه بگه‌ڕێنینه‌وه ب ـه‌اڵم ئه‌و خه‌سارگه‌له که دوای هاتنه‌سه‌رکاری ده‌وڵه‌تی کۆماری ئێسالمی خۆلقاون خه‌سارگه‌لێکن به قه‌د ته‌مه‌نی چه‌ند نه‌سڵ و که‌مڕه‌نگ‌بوونی شۆناسی چه‌ندین نـه‌تـه‌و ه و ئایینی جیاواز که کاریگه‌ری ڕۆخێنه‌ری له سه‌ر کۆمه‌ڵگای ئێران به گشتی داناوه‌و پێویسته کــاریــگ ـه‌ری ـه‌کــانــی چ له ش له ڕه‌وتــی هاتنه‌سه‌رکار و چ پا هاتنه‌سه‌رکاری کۆماری ئێسالمی باسیان له سه‌ر بکرێ .
کـه‌ڵـک‌وه‌رگــرتــن لــه م ـه‌زه ـه‌ب له الیه‌ن ویالیه‌تی فه‌قیه
شۆڤێنیزمی مه‌زهه‌بی هـه‌ر له سه‌ره‌تاوه هه‌ر به شێوه‌ی ده‌سه‌اڵتی پێش له خۆی هه‌وڵی دروست‌کردنی ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وێکی ناوه‌ندگه‌رای دا به‌اڵم له فۆرمێکی مه‌زهه‌بی‌‌دا . هێزه ئێسالمییه‌کان به ڕێبه‌رایه‌تی خــۆمـه‌یــنــی بــه ک ـه‌ڵ ـک‌وه‌رگــرتــن له هه‌ست و مه‌عنه‌ویاتی مه‌زهه‌بی خه‌ڵک ،ئایدیای خــۆیــان بــه سه‌ر کــۆم ـه‌ڵــگــای ـه‌کــی ب ــێ پــیــان و بێ ڕێکخستن‌دا سه‌پاند .خۆمه‌ینیان به پــارێــزه‌ری هه‌موو ئارمانه‌کانی شۆڕش ناو ده‌بردو وه‌ها ڕواڵه‌تێکی ته‌قدیسیان له‌و پیشان ده‌دا که گوایا به تاقی ته‌نیا ده‌سه‌اڵتی پاشایه‌تی ڕووخاندوه‌و مۆژده‌ی کۆمه‌ڵگایه‌کی به‌هه‌شتی بۆ خه‌ڵک پێیه . دوای ش ــۆڕش ــی ٥٧چــاالکــه ئــێــســامــیــی ـه‌کــان شــیــع ـه‌گ ـه‌ری‌یــان ل ــه ج ـه‌ریــانــێــکــی کــۆمــه‌اڵیــه‌تــی و ئۆپۆزیسیۆنێکی موحافیزه‌کارهێنا ده‌رێ‌و گۆڕییان به ئایدۆلۆژیه‌کی دۆگـــــم و تــــۆنــــدڕه‌وی ســیــاســی. خۆمه‌ینی تا پێش له بـه‌ده‌سـه‌اڵت گه‌ییشتنی له هیچ‌کام له وتاره‌کانیا بــــاس ل ــه سیستمێکی ئیسالمی نـه‌کــردبــوو ،ئ ـه‌و شتانه که زۆرتــر بانگه‌شه‌یانی بۆ ده‌کــرد له ئاستی ئه‌خالقی کۆمه‌اڵیه‌تی ،عـه‌داڵـه‌ت و سه‌ربه‌خۆییه‌کی سیاسی له ئێران بـــوو و بــــه‌س ،بــــه‌اڵم هـــه‌ر دوای به‌د هس‌هێنانی ده‌رفـه‌ت و به که‌ڵک وه‌رگــرتــن له نه‌بوونی پیالنێک له الیــه‌ن الی ـه‌ن ـ ه سیاسییهکانی دی کاری خۆیان عه‌مه‌لی کردو بوونه هۆی به‌فێڕۆدانی ڕه‌نجی شۆڕشی که خاوه‌نه‌که‌ی کۆمه‌ڵگا بوو به‌اڵم ئاکامه‌که‌ی بۆ تاقمێ ئاخوند مایه‌وه. بۆ به‌ده‌سهێانی مه‌شرووعیه‌ت له ڕێفراندۆمێکی نادێموکراتیکانه‌و له قاڵبی پرسیارێکی بێ‌بنه‌مای دوو واڵمیدا ده‌سه‌اڵتیان بۆ خۆیان زه‌وت کرد .هه‌رچه‌ند نه‌ته‌وه‌ی کورد و پارته به ئه‌زموونه‌کانی زۆر وشیارانه هه‌ر له سه‌ره‌تاوه رێفراندۆمه‌که‌یان بــایــکــوت ک ــرد بـــه‌اڵم قــورس‌تــریــن و دژوارتــــــریــــــن ئــه‌رکــه‌کــانــیــش کـــه رووبــــه‌رووبــــوونــــه‌وه‌یــــه‌کــــی هه‌مووالیه‌نه‌و ته‌نیایی له به‌رانبه‌ر رژیــمــێــکــی دڕنــــــده بــــوو ک ـه‌وتــه سه‌رشانیان .هه‌ڵبه‌ت گیرووده‌بوونی کۆمه‌ڵگای ئێران بهو وه‌زعه پڕ له کاره‌ساته که ته‌نیا له الیه‌ن به‌ره‌ی ک ــورده‌و ه چــاوه‌ڕوانــی ده‌کــرا نابێ تـه‌نــیــا بــۆ خـه‌ڵــکــی نــائــاگــا و رژیــم بگه‌ڕێنینه‌وه ،به‌ڵکوو نـه‌زانــکــاری هــه‌نــدێ حــیــزب و الیــه‌نــی چه‌پی ئێرانیش کاریگه‌ری نه‌رێنیان بوو که به هۆی خوێندنه‌وه‌ی هه‌ڵه‌یان له کۆمه‌ڵگا و بــارودۆخ و ماهیه‌تی کۆماری ئێسالمی ،خۆیان له گه‌ڵ ڕژیــم له یه‌ک جبهه‌دا به‌رانبه‌ر به رۆژئــاوا داده‌نــا و له الیه‌کی تریش ئۆتۆپیای گه‌ییشتن بــه ده‌ســه‌اڵت ه ـه‌مــوو دروشــمــه شۆڕشگێڕی و دێمۆکراسی‌خوازانه‌‌کانیانی له بیر بــردبــوونـه‌وه‌و و له نێو ڕژیــم‌دا یا وه تووانه‌وه ،یا کاتێک وه‌خۆ هاتنه که ئێدی دره‌نگ ببوو . ه ــێ ــزی پــشــتــیــوانــی ک ــۆم ــاری ئێسالمی ،ره‌هــبـه‌ریــه و ره‌هــبـه‌ری پــێــشــبـه‌ری ه ـه‌مــوو بــه‌رژه‌وه‌نــدیــه ســـیـــاســـی‌یـــه‌کـــانـــی ڕژیـــــمـــــه .بــه کۆنترۆڵ‌کردنی سیسیتمی ئابووری، نیزامی و سیاسی و ته‌نانه‌ت قه‌زایی رێگا به ده‌ستێوه‌ردانی هیچ هێزێکی دیــکــه نــــادا .لــه کــاتــی پێویست و نــاڕه‌زایـه‌تـی‌دا الیه‌نه نیزامی‌یه‌کان وه‌ک ماشێنێکی سه‌رکوتکه‌ر رۆڵ ده‌گێڕن .له سێداره‌دانی زیندانیه سیاسییهکان ،تێرۆره‌کانی دوای شۆڕش له الیه‌ن « گرووپه ته‌وحید «یـه‌کــان ،سه‌رکوتی ناره‌زایه‌تی‌یه مه‌ده‌نی‌یه‌کان ،قه‌تڵه زه‌نجیره‌ییه‌کان و ڕووداوه‌کــــــــانــــــــی زانــــکــــۆ و دروسـ ـت‌ک ــردن ــی ئه‌تمۆسفرێکی تۆقێنه‌ر به ئه‌شکه‌نجه و زیندانی
ک ــردن به‌شێکن لــه جینایه‌ته‌کانی ڕێژیم له کاتی هاتنه‌سه‌رکاریه‌وه. تێئۆری ره‌هبه‌ری وه‌هــا هێزی گــــرت کـــه ده‌بــــوایــــه هــــه‌ر کــه‌س گــــوێ‌ڕاگــــری ف ـه‌رمــان ـه‌کــانــی ئ ـه‌و بێت ،له به‌ر ئـه‌وه‌ی که ره‌هبه‌ری درێـــــــژه‌ده‌‌ری خ ـه‌تــی ئــیــمــام ـه‌ت و سیمایه‌کی پێغه‌مبه‌رانه‌ی هه‌یه و هه‌بوونی ئه‌و ،زامنی یه‌کگرتوویی ئــێــرانــه ،لــه حــاڵــێــکــدا کــه تێئۆری ویالیه‌تی فه‌قیه هیچ په‌یوه‌ندیه‌کی بــــه یـــه‌کـــپـــارچـــه‌یـــی ئـــێـــرانـــه‌وه ن ـی‌یــه .ئــایــدۆلــۆژی پــڕووپــووچــی ویالیه‌تی فه‌قیهی جێگای الیه‌نه کۆمه‌اڵیه‌تی ،فه‌لسه‌فی و ڕۆشنبیری کۆمه‌ڵگایه‌کی سالمی گرتووه‌ته‌وه که نه ته‌نیا خــوازیــاری سه‌پاندنی ئـ ـه‌م بــیــرۆک ـ ه بــه سـ ـه‌ر تاکه‌کانی کۆمه‌ڵگای ئێرانن ،به‌ڵکوو خوازیاری هــه‌ن ــارده‌ی ئــایــدۆلــۆژی ئێسالمی سیاسی خۆیشیان بــۆ ده‌ره‌وه‌ی ســـنـــووره‌کـــانـــن و هــــه‌ربــــه‌دوای شــۆڕشــی ـش‌دا دروشــمـه‌کــانــیــان که بــۆنــیــادنــانــه‌وه‌ی ئ ــێ ــران بـــوو بۆ فه‌تحی که‌ربه‌ال و قــودس گــۆڕدرا. ئیسالمی سیاسی‌یه‌ک که بووه‌ته هـــۆی دوورکــــه‌وتــــنــــه‌وه‌ی خـه‌ڵــک لــه ئــۆســوولــی ئـه‌خــاقــی ئێسالمی راسته‌قین ه و جیا له هه‌ژاری و فساد سوودێکی بۆ کۆمه‌ڵگا نه‌بووه.
شۆڤێنیزمی نه‌ته‌وه‌یی له کۆماری ئێسالمی
بــه هــه‌مــوو ت ــازه‌گـ ـه‌ریـ ـه‌ک که لــه ئــۆتــۆریــت ـه‌ی ویــای ـه‌تــی فه‌قیه ده‌بینین و سروشتی ئه‌و رێژیمه‌ی لــه مـــێـــژوودا ب ـێ‌وێــنــه کــــردووه، لێکدانه‌وه‌ی کۆماری ئێسالمی به ڕێــژیــمــێــک کــه تـه‌نــیــا مــێــژوویـه‌کــی ٣٦ساڵه‌ی هه‌یه ،ناتوانێ کامڵ و دروســت بێت .هه‌رچه‌ن ڕێژیم له باری مێژووییه‌وه زۆرتر مێژووی دوای ئاشنابوونی ئێران به ئێسالم ئ ـه‌ســاس ده‌گــــرێ و ک ــردووی ــه به خۆراکی ئایدۆلۆژیکی خۆی به‌اڵم ب ــه چــاوخــشــانــدنــێــک ب ــه ڕه‌وشـــی نـــه‌تـــه‌وه جـــیـــاوازه‌کـــان ل ــه ئــێــران ئاستی شۆڤێنیزمی فارسیه‌ک که له زه‌ینیه‌تیی سیستمه پاشایه‌تییه‌کانی پــێــش ل ــه خـــۆی بـــۆی ب ــه مــیــرات مــــاوه و ک ـه‌ڵــکــی لــــێ‌وه‌رده‌گــــرێ ئـه‌بــیــنــیــن .کــۆب ـه‌نــدی شۆڤێنیزمی مه‌زهه‌بی و ناسیۆنالیزمی فارسی، سه‌نتزی کۆماری ئێسالمی ئێرانه کــه نــه چه‌مکه‌کانی کــۆمــاری و نه ئێسالمییه‌که‌ی نه‌یتوانیوه گۆڕانێک له نێوه‌ڕۆکی فاشیستانه‌ی دروست بکات . ک ــۆم ــاری ئــێــســامــی هه‌میشه لــه شۆناسێک بــه نێوی شۆناسی ئێرانی ناو ده‌با و بۆ سه‌لماندن و سه‌پاندنی قسه‌کانیشی له ئه‌فسانه و ئۆستووره‌‌وه تا مێژووی هاوبه‌شی ســاخــتــه و دیــنــی هــاوبــه‌ش که‌ڵک وه‌رئـه‌گــرێ .ئه‌گه‌ر شۆناسێک به نێوی شۆناسی ئێرانی بوونیشی هه‌بێ و هه‌وڵی په‌ره‌پێدانیشی بۆ بــدرێ ،جیاوازه له گه‌ڵ سه‌پاندنی شــۆنــاســی نــه‌تــه‌وه‌یــه‌ک بــه س ـه‌ر نه‌ته‌وه‌کانی دیکه‌دا .ئیتر سه‌رده‌می ئ ــااڵ ،ســـروودی ن ـه‌ت ـه‌وه‌یــی ،زمــان و فـه‌رهـه‌نــگــی هــاوبــه‌ش کــه ته‌نیا ئــه‌بــزارێــکــن ب ــۆ دروسـ ـت‌ک ــردن ــی ده‌ســـه‌اڵتـــێـــکـــی تــۆتــالــیــتــێــری و ناوه‌ندگه‌را کۆتایی پێ‌هاتووه. ک ـه‌مــیــنــه ،وشـــ ه و چه‌مکێکی نــادێــمــوکــراتــیــکــانـه‌یــه کــه کــۆمــاری ئێسالمی بـه‌و تێڕوانینه‌وه هه‌وڵی دابه‌ش کردنی کۆمه‌ڵگا ده‌دا .که‌مینه چ له باری نه‌ته‌وه‌یی ،چ مه‌زهه‌به و چ جنسیه‌تی یانێ هاوواڵتی ده‌ره‌جه دوو و ده‌ره‌جــــه چــه‌نــده‌م .تێکه‌ڵ کردنی مه‌زهه‌ب و ناسیۆنالیزمی فــارس بۆ به‌هێزتر کردنی هه‌ستی ن ـه‌ت ـه‌وه‌یــی و م ـه‌زه ـه‌بــی نــاوه‌نــدو بــیــرۆکــه‌‌ی پــیــاوســاالرانـه‌یــه و به‌م شێوه مۆدێلی که‌سایه‌تی دڵخوازی
خـــۆی بــه ســـه‌ر ژن ،نـ ـه‌تـ ـه‌و ه و م ـه‌زه ـه‌بــه جــیــاوازه‌کــان لــه ئــێــران ده‌سه‌پێنێ . لــه روانــگ ـه‌ی رێــژیــم هه‌بوونی زمان ،فه‌رهه‌نگ ،ئایین و بیروڕای جیاواز واڵت ناهاوئاهه‌نگ ده‌کات، ب ــۆی ــه هــه‌رکــاتــیــش نـ ـه‌تـ ـه‌وه‌یـ ـه‌ک بــه شــێــوازێــکــی ریــشـه‌یــی ب ــاس له کێشه‌کانی ده‌وڵــه‌تــی کــردبــێــت به به‌کارهێنانی سیفه‌تی جودایی‌خواز، بــه ب ـه‌کــار هێنانی بابه‌تی کــۆن و چـ ـه‌واشـ ـه‌ک ــارانـ ـه‌ی یـه‌کــپــارچـه‌یــی واڵت ،دهنگی ناڕه‌زایه‌تیانی الوازو سه‌رکوت کردووه . دابـه‌ش‌کــردنــی کردنی کۆمه‌ڵگا به به‌شه‌کانی زۆرینه و که‌مینه ،له دوو روانگه‌ی شۆڤێنی مه‌زهه‌بی و نه‌ته‌وه‌ییه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێ .هه‌ر له گه‌رماوگه‌رمی هاتنه‌سه‌رکاری رێژیم هه‌موو الیه‌ن ه سیاسییهکانی دیـــکـــه زۆری ب ــۆخ ــت ــان ــی ــان بــۆ هه‌ڵبه‌سرا و الیه‌نێکیان به ئه‌بزار بـــه‌ده‌س‌بـــوونـــی ئــامــپــریــالــیــزم و خیانه‌تکار به ئارمانه‌کانی پیرۆزی ئــێــنــقــاب نــــاو ده‌بـــــرد و ب ــه پێی مه‌ترسیداربوون و نه‌بوونیان له گه‌ڵ الیه‌نه‌کان ره‌فتاریان ده‌کرد .به پێی نێوه‌رۆکی نادێمۆکراتیکانه‌یان لـــه گــــه‌ڵ دێ ــم ــوک ــرات ــیــک‌ت ــری ــن و حـــه‌ق‌خـــوازانـــه‌تـــریـــن الیـــــه‌ن که بزووتنه‌وه‌ی میللی-دیموکراتیکی گـــه‌لـــی کـــــورد بـــــوو ،تــونــدتــریــن ره‌فتاریان له خۆیان نواند و هه‌ر لــه ســه‌ره‌تــاوه هـه‌تــاکــوو ئێستاش شه‌ڕێکی ره‌وانی و چه‌کداری‌یان له به‌رانبه‌ر نه‌ته‌وه‌ی کورد ده‌ستپێکرد. کوردستان ته‌نیا به‌شێک له ئێران بوو که به هۆی جه‌ماوه‌ری سیاسی و حێزب ه شۆڕشگێڕه‌کانی ،توانایی سازماندانی خۆیان هه‌بوو ،خاوه‌ن بـه‌رنــامــه ب ــوون و توانیبووشیان فه‌زایه‌کی کراوه‌ی سیاسی دروست بکه‌ن .خومه‌ینی که چاوی دیتنی ئه‌م ڕه‌وشه‌ی نه‌بوو به فه‌رمانی جیهادی خۆی تاقه سه‌نگه‌ری ئازادی‌خوازی ئــێــران کــه ده‌یــتــوانــی ئۆلگوویه‌کی زێڕین له کۆمه‌ڵگایه‌کی دێموکرات بۆ هه‌موو ئێران بێت ،له زه‌وی و ئاسمانه‌و ه هێرشی بۆ کــراو هه‌ر له سه‌ره‌تاوه پۆزیسیۆنی خۆی له به‌رانبه‌ر ماف و ئازادییه‌کانی خه‌ڵکی کوردستان ڕوون کرده‌وه .دواتریش که رێژیم که له ئێنسجامی زۆری خـه‌ڵــک و حیزبه‌کانی کوردستان ترسابوو و به شه‌ڕی چه‌کداریش نه‌یده‌توانی ئێراده‌‌ی بهربهرهکانهی کــوردســتــان بشکێنێ ،بــه تێرۆری ڕێــب ـه‌ران و به شه‌هید کردنی د ، قاسملوو و د ،شه‌ره‌فکه‌ندی هه‌وڵی الوازکردنی خه‌باتی کوردستانی دا. ته‌نانه‌ت دوای ده‌یه‌ی حه‌فتاش که حیزبه کوردستانییه‌کان به هۆی هه‌لومه‌رجێکی داسهپاو ده‌ستیان له شه‌ڕی چه‌کداری به شێوازی پێشتر هه‌ڵگرت و به‌هێزتر کردنی خه‌باتی مه‌ده‌نی و فه‌رهه‌نگی‌یان ئه‌ساسی موبارزاتیان دانا ،روانگه‌ی کۆماری ئیسالمی له هه‌نبه‌ر کوردستان هه‌ر وه‌ک خۆی مایه‌وه و ده‌توانین بڵێین ئه‌مجاره ده‌ستیشی ئاوه‌ڵه‌تر بوو هه‌م بۆ میلیتاریزه کردنی زۆرتری کوردستان و هه‌م بۆ ده‌ستپێکردنی داگیرکه‌ریه‌کی نوێی فه‌رهه‌نگی و زێهنی له کۆمه‌ڵگای کوردستان. ده‌وڵه‌ت -نه‌ته‌وه که به واتای تواندنه‌وه‌ی فره‌ره‌‌نگی نه‌ته‌وه‌یی ، فه‌رهه‌نگی و زمانی‌یه و له الیه‌ن رژیــم بــه ئامانجی ئاسمیالسیۆن و هێمۆژێن کــردنــی کۆمه‌ڵگا به کــار ده‌بــرێــت .به به‌رفراوان‌بوونی ئ ـه‌بــزاره‌کــانــی مــیــدیــایــی لــه دوای شــــۆڕش و کــاریــگــه‌‌‌ر ب ــوون ــی له سـه‌ر ڕاگواستنی پێکهات ه ز‌ه‌ینی‌و فه‌رهه‌نگی‌یه‌کان ،به‌رده‌وام هه‌وڵی مه‌زن نیشاندانی فه‌رهه‌نگی فارسی و ته‌حقیر و بــچــووک نیشاندانی ف ـه‌ره ـه‌نــگــی ن ـه‌ت ـه‌وه‌کــانــی دیکه‌یه
و سیستماتیک هـه‌وڵــی یه‌کپارچه کـــردنـــی پــێــکــهــاتــه‌‌ی ف ـه‌ره ـه‌نــگــی شۆناسه‌کانی ئــێــران ده‌دا و له‌و ره‌وته‌ش‌دا میدیای کۆماری ئێسالمی ڕۆڵێکی س ـه‌ره‌کــی لــه سڕینه‌وه‌ی شۆناسه نه‌ته‌وه‌ییه‌کان و پێچه‌وانه پیشاندانی راستییه‌کانی کۆمه‌ڵگای ئێران ده‌گێڕێ .کۆماری ئێسالمی به له به‌رچاوگرتنی خاڵه الوازه‌کانی کــۆمـه‌ڵــگــا و بــه تــایــب ـه‌ت لــه بــاری ئه‌خالقی ،کۆمه‌اڵیه‌تی و ئابووری که بۆ خۆیشی خۆلقێنه‌ری ئه‌و کێشانه له کوردستانه ،شه‌ڕی سیستماتیکی خـــــۆی لـ ــه هـ ـه‌ن ــبـ ـه‌ر کــۆمــه‌ڵــگــای کوردستان به‌ڕێوه ده‌بــا .به الواز کردنی به‌ها کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان هه‌وڵی بێ ئێراده کردن و سڕینی فه‌رهه‌نگی مقاومه‌ت له کوردستان ده‌دا .بێ گۆمان ئاکامی ئـه‌و سیاسه‌تانه‌ش کۆمه‌ڵگایه‌ک ده‌ب ــێ کــه تاکه‌کانی هه‌ستی به‌رپرسیاریان له هه‌نبه‌ر واڵت نامێنێ و پشتیوانی له یه‌کتر ناکه‌ن و نووستاک و زه‌مینه‌ش زۆر له بار ده‌بێ بۆ سیاسه‌تی « به‌سیج سازی» و دروست کردنی چینێک له نێو کۆمه‌ڵگا که پشت له کۆمه‌ڵگای خۆیان ده‌کــه‌ن و ده‌سکه‌وته‌کانی ده‌وڵه‌ت ئه‌پارێزن .
بــۆعــده‌کــانــی ق ـه‌یــران لــه ئاستی کۆمه‌ڵگا
نــــاوه‌نــــده فــه‌رهــه‌نــگــی‌یــه‌کــان هـــــاوکـــــات لـــــه گــــــه‌ڵ نـــــاوه‌نـــــده ده‌وڵــه‌تــی‌یــه‌ک ــان ــی دیــکــه ه ـه‌وڵــی دروست‌کردنی مێژوویه‌کی ساخته ده‌ده‌ن که هه‌ر له منداڵیه‌وه زه‌ینی منداڵی غه‌یری فــارس شکڵ بده‌ن و هه‌ست به بچووکی له به‌رانبه‌ر فه‌رهه‌نگی ن ـه‌ت ـه‌وه‌ی س ـه‌رده‌ســت بکه‌ن و هۆکاری دواکه‌وتووییشیان بــه زمــان ،فه‌رهه‌نگ و نـه‌تـه‌وه‌ی خۆیان بزانن .الوانــی کــورد که به پاڵوه‌دان به هێزی دینامیکی خۆیان له به‌ره‌وپێشبردنی کۆمه‌ڵگا ده‌توانن روڵ بگێڕن ،ڕوژ له دوای رۆژ به تووشبوون به داوی تازه‌ی شه‌ڕی ره‌وانی و تایبه‌تی رێژیم ،پاسیڤ و مارژینال ده‌بن .باڵوکردنی ماده‌ی هۆشبه‌ر و بێکاری ،هه‌موو بووه‌نه‌ته هۆکارێک که الوان به‌ره‌و فه‌رهه‌نگی لــۆمــپـه‌نــیــزم هـ ـا‌ن ب ــدرێ ــن .کچانی کــورد لــه وه‌زعــێــکــی قه‌یراناوی‌تر له که‌سانی دیکه‌ن ،له به‌ر ئه‌وه‌ی که نه نــاوه‌نــده ئامووزشی‌یه‌کان، نه قه‌زایی و یاساش پشتیوانی له مافه‌کانیان ناکه‌ن و زۆر له‌و ژنانه‌ی خۆده‌سووتێنن،چاره‌یه‌کی دیک ه شک نابه‌ن .بێ‌گۆمان کۆمه‌ڵگایه‌ک که تا ئه‌و ئاسته‌ش الوان و ژنانی تووشی بێ‌شۆناسی و بێ‌ئێراده‌یی بووبن توانایی مــۆبــارزه‌و بهربهرهکانهی النــیــکـه‌م درێــژخــای ـه‌نــیــان لــه گه‌ڵ رێژیم دژوار ده‌بێ. لــه ک ـه‌ســێ شـــــاراوه ن ـی‌یــه که سیاسه‌ته نیزامی و ئابووریه‌کانی ڕێژیم چه‌نده یارمه‌تی به قووڵ‌تر کردنی قه‌یرانه‌کان ئه‌دا .میلیتاریزه کــردنــی کــۆم ـه‌ڵــگــای ئــێــران و به تــایــب ـه‌تــی ک ــوردس ــت ــان ســام ـه‌تــی ره‌وانی کۆمه‌ڵگای له نێو بردووه و خه‌ساره‌کانی له ژیانی پڕ له ترس و نائۆمێدانه‌ی خه‌ڵک ده‌بیندرێ. نه‌هاده ئیتاڵعاتی و سیخوڕییه‌کان تــرس و دڵه‌ڕاوکێیان تا نــاو ماڵی هاواڵتیانیش بردووه .ده‌غده‌غه‌کانی کــۆمــه‌ڵــگــایــان لـــه ئــاســتــی نــیــازه سه‌ره‌تاییه‌کانی هێشتووه‌ته‌وه و مه‌جالێک بۆ بیرکردنه‌و ه به هۆکاری ڕیشه‌‌‌یی کێشه‌کان و چاره‌سه‌ریانی نه‌هێشتووه .تاکه‌کان ل ـه‌م حاڵه‌دا بۆ به‌ده‌سهێنانی گۆڕانێ هه‌رچه‌ن بچووک حازرن هه‌ر کارێ بکه‌ن و ئه‌گه‌ری هه‌یه هه‌ر وه‌ک شۆڕشی ٥٧ به بێ زانیاری سه‌باره‌ت به ئامانجی خۆیان ته‌نیا له هه‌وڵی گــۆڕان له وه‌زعـــی ئێستاکه بــبــن .ئیسراری رێژیم له سه‌ربه‌رنامه ناوکیه‌کان
و گ ـه‌مــارۆدان له الی ـه‌ن کۆمه‌ڵگای نێونه‌ته‌وه‌یی و هه‌روه‌ها مۆدیرییه‌تی مافیایی ئــابــووری له الی ـه‌ن سپای پاسداران و ئۆلیگاریشی کۆماری ئێسالمی ،ژیانێکی ئــاســووده‌ی بۆ خه‌ڵک نه‌هێشتووه و بوونه‌ته هۆی درووست بوونی کۆمه‌ڵگایه‌ک که به ده‌س هه‌ژاری و ناعه‌داڵه‌تی ئه‌ناڵێنێ و قه‌یران‌گه‌لێک وه‌کــوو فاسیله‌ی چینایه‌تی ،بــێــکــاری ،خــۆکــۆژی و زۆر پرسی دیکه‌ی ب ـه‌دواوه‌یــه که کۆمه‌ڵگای بــه‌ره‌و الوازی زۆرتــر بردووه .
کۆمه‌ڵگا ده‌بێ چ بکا ؟
بــۆ ده‌ربــــاز بـــوون لــه هـه‌مــوو ئ ـ ـه‌م بــابــه‌تــانــه دروســـــت کــردنــی ئه‌نگیزه‌ی موبارزه له نێو کۆمه‌ڵگا پــێــویــســتــه .تــاقــه ڕێــگــای دروس ــت کــردنــی کۆمه‌ڵگایه‌ک کــه توانایی ده‌ربــڕیــنــی داخــوازیــه‌کــانــی خــۆی ببێت و ئاکامیشیانی لێ‌وه‌رگرێت، بردنه سه‌ره‌وه‌ی ئاستی شوعووری ی و کۆمه‌اڵیه‌تییه .په‌یوه‌ندییه سیاس کــۆم ـه‌اڵی ـه‌تــیــی ـه‌کــانــن کــه کۆمه‌ڵگا به‌ره‌و ئێداره‌ی ژیان و هه‌ڵبژاردنی بڕیاره‌کان ڕێنوێنی ده‌کــا .ده‌وڵه‌ت که هه‌میشه شۆعووری خۆی له ســـه‌ره‌وه‌ی فکری خه‌ڵکی ئاسایی نیشان ئــه‌دا ،ئه‌مه ئه‌رکی نه‌هاده کــۆم ـه‌اڵی ـه‌تــی و ڕۆشــنــبــیــره‌کــانــی کۆمه‌ڵگایه که ئـه‌م پارادۆکسه بۆ خه‌ڵک ڕوون بکه‌نه‌وه .ره‌خنه‌گرتن له هه‌موو سیاسه‌ته‌کانی ده‌وڵه‌ت له هه‌موو الیه‌نه‌کان ئاستی خۆدئاگاهی کۆمه‌ڵگا ده‌باته سه‌ر و له گه‌ڵ ئه‌مه‌ش هه‌ڵگرتنی ره‌وشــێــکــی عـه‌مـه‌لــی و هاوگه‌رایانه و یه‌کگرتووییه‌ک له نێو هه‌موو نه‌ته‌و ه و چین‌و‌توێژه‌کانی هه‌نگاوێکی گه‌وره‌یه بۆ درووست کردنی بزووتنه‌وه‌یه‌کی دێموکراتیک. کۆمه‌ڵگا ده‌ب ــێ خــۆی لــه‌و ش ـه‌ڕه ره‌وانیه که بووه‌ته هۆی ترس له هــه‌ر جــۆر ئــاڵ‌و‌گــۆڕێــک ده‌ربـــاز بکات .ئامانجی ئه‌م شه‌ڕه ره‌وانی‌یه ترساندن له داهاتوویه‌کی نادیاری تــاک ـه‌کــان و بــیــرن ـه‌کــردن بــه هـه‌ر جـــۆر چــاالکــیــی ـه‌کــه ،چ ل ــه قاڵبی حیزبه سیاسییهکان و چ ناوه‌نده فه‌رهه‌نگی و کــۆمـه‌اڵیـه‌تـی‌یـه‌کــان. بێ‌متمانه‌یی‌یه‌ک که له نێو خه‌ڵکدایه لــــه‌م ســیــاســه‌تــانــه‌وه ســـه‌رچـــاوه ده‌گرێ و دووڕێگای بێ دهنگی یا ناڕه‌زایه‌تی بۆ خه‌ڵکی هێشتووه‌ته‌وه کــه بــڕیــاردانــی زه‌حــم ـه‌ت کــردووه بۆیان. کۆماری ئێسالمیش که ره‌نگ ه له داهاتوودا دوایین قه‌اڵی دیکتاتۆری ناوچه بێت که له گه‌ڵ دێمۆکراسی و دێــمــۆکــراســی‌خــوازه‌کــان ش ـه‌ڕ ده‌کـــا نــاتــوانــێ ب ـ ه مــوحــافــزه‌کــاری و چاوبه‌ستن لــه به‌هێزتربوونی بــــــزووتــــــنــــــه‌وه نـــــه‌تـــــه‌وه‌یـــــی و کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان ،خۆی له ڕووخان بشارێته‌وه .پێویسته ئه‌و سیاسه‌تانه که به نێوی « نه‌رمشی قاره‌مانانه « بۆ نزیک بــوون ـه‌وه به ڕۆژئــاوا و پاراستنی ده‌وڵـه‌تــی دیکتاتۆری خـــۆی هــه‌وڵ ــی ب ــۆ ئــــه‌دا وه‌البــنــێ و دروشــمــی « ئــاشــتــی میللیه‌ک «کــه باسی ده‌کــا لــه ئاستی نــاوی دروستی خۆیدا هه‌وڵی بۆ بــدا .به وه‌فادار مانه‌وه به کۆمه‌ڵگای ئێران و دیمۆکراتیزاسیۆنی نێوخۆیی و ئاشتی له گه‌ڵ هه‌موو نه‌ته‌وه‌و چین‌و‌توێژه جیاوازه‌کانی کۆمه‌ڵگا پێش لـه‌وه که وه‌کــوو ئه‌فغانستان و عـــێـــراق و ســـووریـــه ،واڵتـــی ئــێــران تــووشــی دیــزایــن لــه الیـه‌ن بێگانه‌کانه‌وه بکا ،بۆنیادنانه‌وه‌ی ئێران به‌ره‌و «ئێرانێکی دێموکراتیک و فــدراڵ» بۆ خه‌ڵک و بزووتنه‌وه دێمۆکراتیکه‌کان بهێڵێته‌وه . سه‌رچاوه‌کان : (نضم از درون و نضم از برون :ملک حسین برات‌زاده)
8
٣٠ی رێبەندانی ١٣٩٣
سیاسی
19ی فێوریەی ٢٠١٥
ژماره٦٥٠ :
رۆژنامەی
نزیکبوونەوە لە دواساتەکانی دانووسانە ئەتۆمییەکەی ئێران و رۆژئاوا مه‌سعود ره‌واندووست بە نزیکبوونەوە لە کۆتاییەکانی مــاوەی دیاریکراو بۆ گەیشتن بە رێککەوتنی ئێران و رۆژئاوا لەسەر بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئەم واڵتە و لە چەند رۆژی رابردوودا ،رێبەرانی ئـــێـــران و ئــەمــریــکــا هــەڵــوێــســت و بـــۆچـــوونـــی خـــۆیـــان لــەســەر گەیشتن بە رێککەوتن و ئەنجامی دانووسانەکان راگەیاند. باراک ئۆباما ،سەرۆک کۆماری ئەمریکا رایگەیاند کــە مەسەلەی گــەیــشــتــن بــە رێــکــکــەوتــن لــەســەر بــەرنــامــەی ئــەتــۆمــیــی ئــێــران ئیتر فەننی نیە و پێوەندیی بە ئیرادەی ســیــاســیــیــەوە ه ــەی ــە .ل ــە الیــەکــی دیکەوە چەند رۆژ پێشتر خامنەیی رایگەیاند کە بە رێککەوتن رازییە، بــەاڵم رێککەوتنێکی بــاش .ناوبراو وێـــڕای پشتگیری لــە هەوڵەکانی تیمی دانــووســتــانــدکــاری ئەتۆمیی ئــێــران ،رایــگــەیــانــد کــە خــوازیــاری رێککەوتنێکە کە بە زیانی ئێران نەبێ و نەبێتە هۆی سووکایەتی بە رێژیمەکەی. ئ ــەم قــســە و هــەڵــوێــســتــانــە لە کــاتــێ ـک‌دایــە کــە دوای ئــــەوەی لە نــوامــبــری ٢٠١٣دا رێککەوتنێکی سەرەتایی لە نێوان ئێران و واڵتانی ٥+١دا هاتە ئاراوە ،دانووسانەکان دووجــار بە بۆنبەست گەیشتوون و دوو الیـــەن دوو ج ــار م ــاوەی وتــووێــژەکــانــیــان درێــژکــردۆتــەوە. دوایــیــن دەرفــەتــیــش ٣١ی مارسی ئەمساڵ بۆ گەیشتن بە رێککەوتن لەسەر چوارچێوەیەکی گشتی بۆ بــەرنــامــە ئەتۆمییەکەی ئــێــران و، رۆژی ٣١ی ژوئ ــەن بــۆ گەیشتن بە رێککەوتن لەسەر وردەکارییە فەننییەکان دیاریکراوە. لـــە ح ــاڵ ــێـ ـک‌دا کـــە هــــەر دوو الیـــــەن خـــۆیـــان بـــە گــەیــشــتــن بە
رێککەوتن پابەند نیشان دەدەن و جۆرێک خۆشبینی لە قسەکانیان‌دا بەدی دەکرێ ،قسەکانی دوو رێبەر لە نزیکبوونە لە دوا دەرفەتەکان‌دا هەم بە جۆرێک تاکتیک و فشاری سیاسی و رەوانــی و خستنەوەی تۆپەکە لە مەیدانی بەرامبە بۆ دانی ئیمتیازی زیاتر تەفسیر دەکرێ و هــەم جۆرێکیش نیگەرانیی دوو الی ــەن لــە ئــەگــەری نەگەیشتن بە رێککەوتن نیشان دەدا. پێداگریی دوو الی ــەن لەسەر گەیشتن بە رێککەوتن لەم ماوەیەدا و دژایەتی لەگەڵ درێژکردنەوەی وتـــــووێـــــژەکـــــان هـــــەم لـــەالیـــەن بەرپرسانی ئەمریکایی و هــەم لە زمــانــی جـــەواد زەریـ ــف ،وەزی ــری دەرەوەی ئێران و هەروەها دژایەتیی چــیــن لـــەگـــەڵ درێــــژکــــردنــــەوەی وتووێژەکان ،فشارە رەوانییەکان بــۆ گەیشتن بــە رێککەوتن زیاتر دەکا و جیددی بوونی دوو الیەن لە گەیشتن بە رێککەوتن نیشان دەدا. بــەاڵم هاوکات قسەکانی خامنەیی و ئۆباما وێڕای ئەوەی بە جۆرێک مــانــۆڕی سیاسیی دواســاتــەکــان لەقەڵەم دەدرێن ،جۆرێک نیگەرانی و ترسیان پێوەدیارە کە دەتوانێ بە دڵی نەیاران و دژبەرانی رێککەوتن لە ئێران و ئەمریکا شرۆڤە بکرێ. ئاشکرایە هەم لە ئێران و هەم لــە ئەمریکا زۆر کــەس و الیــەن دژی رێککەوتنی نــێــوان ئــێــران و ئەمریکان و هەموو هەوڵێک دەدەن بــۆ رێگرتن لــەو رێککەوتنەی بە دڵخوازی خۆیانی نازانن .لە ئەمریکا کۆماریخوازەکان و تەنانەت هێندێک لە دێموکراتەکانیش نیگەرانیی خۆیان لە رێککەوتنێکی الواز کە نەتوانێ ئاشتییانەبوون و بــە ئاشتییانە مــانــەوەی بــەرنــامــە ئەتۆمییەکەی ئــێــران گارانتی بکا نــاشــارنــەوە و فشار دەخەنە سەر ئۆباما و داوای لــێ‌دەک ــەن لــە بــەرامــبــەر ئــێــران‌دا توندتر و جیددی‌تر بێ .هاوکات بە نزیکبوونەوەی ئێران و رۆژئاوا لە رێککەوتن ،ئیسرائیلیش بە هەڕەشە
و فشار بۆ سەر ئەمریکاییەکان و لە هەر رێیەکەوە پێی بکرێ هەوڵ دەدا رێگە لە گەیشتنی دوو الیەن بــە رێــکــکــەوتــن بــگــرێ .ئیسرائیل پێیوایە نێوەرۆکی ئەو رێککەوتنەی قـــــەرارە نــزیــک مــانــگ و نیوێکی دیکە بێتە ئــاراوە ناتوانێ رێگەی گەیشتنی ئێران بە چەکی ئەتۆمی بــگــرێ و مــەتــرســیــیــەکــان بــۆســەر
ل ــەب ــارب ــردن و دژایـــەتـــی کــردنــی دانووسان و رێککەوتنەکانیان داوە. بــــەاڵم ســـــــەرەڕای هــەمــووی ئەو دژاییەتییانە ،هــەروەک گوترا قسەکانی دوو رێبەر جگە لە الیەنە تاکتیکییەکەی هــەڵــگــری جۆرێک نیگەرانیشە لە بە ئاکام نەگەیشتنی دانووسانەکان .لە ئێران قورسایی بــاری گــەمــارۆکــان کە رێژیمی بە
دووهــێــنــدەی خستۆتە ســەر پایە لــەرزۆکــەکــانــی ئــابــووریــی ئــێــران، خامنەیی پێی باشە بــە مەرجێک سیمای نێوخۆیی رێژیم بپارێزرێ و بە وتەی خۆی رێژیمەکەی سووک نەکرێ «نرمش قهرمانانە!!» بکەن و بەو رێککەوتنە بگەن کە ئەو بە باشی دەزانــێ .بێگومان رێبەرانی رێــژیــم ئــەزمــوونــی خ ــواردن ــەوەی
مــان و مەوجوودییەتی ئیسرائیل بڕەوێنێتەوە و هەر بۆیە بە مافی خۆیانی دەزانن بێ وەبەرچاوگرتنی ئــەو رێککەوتنە هەموو رێگەیەک بۆ پاراستنی خۆیان بگرنەبەر .لە نێوخۆی ئێرانیش دەوڵەتی رووحانی لە گەیشتن بە رێککەوتن جیددییە، بــەاڵم لە بەرامبەردا بناژۆخوزان و ئوسولگەراکان کــە لــە ئــاکــام و ئــاســەوارەکــانــی ئ ــەم رێککەوتنە لەسەر پێگە و بەرژەوەندییەکانیان لە ملمالنێ جەناحییەکان‌دا نیگەرانن بـــە هـــەمـــوو ش ــێ ــوەی ــەک هــەوڵــی
چــۆکــداهــێــنــاوە و خــەریــکــە پشتی ئــابــووریــی ئــەم واڵت ــە دەشکێنێ، هــۆکــاری ســەرەکــیــیــە بــۆ ئ ــەوەی رێــژیــمــی تـــاران دوای سەپاندنی تێچوویەکی زۆر قــورس بەسەر خــەڵــک و واڵتــــی ئــێــران لــە دوو دەی ــەی رابـــــردوودا ،پاشەکشە لە بــەرنــامــە ئەتۆمییەکەی بکا و بۆ خـ ــۆدەربـ ــازکـ ــردن ل ــە داڕمـــــان و رووخانی ژێرخانەکانی حکوومەت ئـــامـــادەی خـــــواردنـــــەوەی جــامــی ژەهرێکی دیکە بێ .بە تایبەت ئێستا کە دابەزینی نرخی نەوت گوشارێکی
جامی ژەهری خومەینیان لە شەڕی هەشت ســاڵــەی ئــێــران و عــێــراق‌دا هەیە کە بە شکست و مایەپووچیی ئەم واڵتە لە دوای شەڕەکە تەواو بـــــوو ،هــــەر ب ــۆی ــە ســرووشــتــیــیــە ئەمجارە هەوڵ بدەن پێش ئەوەی لە ئاکامی قورستربوونی گەمارۆکان و نرخی نزمی نەوت بکەونە دۆخێکی سەرەمەرگ و لە هاوکێشەکەدا بە تەواوی بدۆڕێن بەوە رازی بن کە زەرەر لە نیوەڕا بگەڕێتەوە. لــە الیــەکــی دیــکــەشــەوە ئۆباما دەگـــــەڵ ئـــــەوەی ه ــەم ــوو هــەوڵــی
خۆی خستۆتەگەڕ بۆ ئــەوەی ئەم پــەروەنــدەیــە لــە مـــاوەی ســەرۆک کۆماریی خــۆی‌دا کۆتایی پێ‌بێنێ و بــیــکــاتــە خــاڵــێــکــی بــەهــێــز لە کارنامەی خۆی و دێموکراتەکان‌دا، نیگەرانی ئەوەشی هەیە کە ئاکامی هاوکێشەکە پێچەوانە بێتەوە و رێککەوتنەکە بەو ئەنجامە نەگا کە ئەوان چاوەڕوانی دەکەن ،یان هەر بە ئەنجام نەگا .هەر بۆیە قسەکانی ئۆباما کە دەڵێ پەروەندەی ئەتۆمیی ئێران ئێستا ئیتر تەنیا سیاسییە و پێوەندیی بە ئیرادەی سیاسییەوە هــەیــە جــۆرێــک تــۆمــەتــبــارکــردنــی الیەنی بەرامبەر بە بێ ئیرادەیی و فشارخستنە ســەرە بۆ هەنگاو هەڵێنانەوە بەرەوپێش و لە الیەکی دیکەشەوە جۆرێک خۆدزینەوەیە لەوەی هەموو بەرپرسیارەتییەکان لە ئەگەرە نەخوزراوەکان‌دا بە تەنیا وەئەستۆ بگرێ. کەوابێ ئەم پەروەندەیە هەم بۆ دەوڵەتی ئۆباما و هەم بۆ دەوڵەتی رووحانی کە جگە لە بواری دەرەوە لە گۆڕەپانی سیاسیی نێوخۆش‌دا خەریکی ملمالنێی سیاسیی توندن، دوو الیەنی دەرەک ــی و نێوخۆیی هەیە و سەرکەوتن یــان شکستی هەرکامیان لە مەیدانی دەرەوە و رێککەوتنی ئەتۆمی‌دا چارەنووسی سیاسی و داهــاتــووی الیەنەکانی دیکەی گۆڕەپانی سیاسیی نێوخۆش دیاری دەکا. هــــەر ب ــۆی ــە دەگــــــەڵ ئــــەوەی رواڵــەتــی هــاوکــێــشــەکــان ئــەگــەری گەیشتن بە رێککەوتن بەهێز نیشان دەدەن دەبێ چــاوەڕوان بمێنینەوە و بزانین ئەکتەرەکانی دیکەی ئەم مەیدانانە چ کاریگەرییەکیان لەسەر رێککەوتنەکە دەبێ و چارەنووسی ئەم پەروەندەیە و لە ئاکامدا زۆر هاوکێشەی دەرەک ــی و نێوخۆیی دیکەی رێژیمی تاران بە چ ئاقارێکدا دەبەن.
پێوه‌ندیی قووڵی شه‌ڕو ره‌وینه‌وه‌ی داته‌پینی ئابووری ته‌های ره‌حیمی ده‌گه‌ڵ پشکوتنی بیری مرۆڤ و ،هه‌تا ئه‌و شوێنه‌ی بیره‌وه‌رییه‌کانی مرۆڤ هێزیی پێی ده‌شکێ ،شه‌ڕ وه‌ک دیارده‌یه‌ک ب ه هه‌موو ره‌هه‌ند و جۆره‌کانییه‌و ه ل ه ژیان‌دا هه‌بوو ه و هه‌تا هه‌تایه‌ش ده‌بێ .ئه‌گه‌ر سه‌رده‌مێک شه‌ڕ ب ه بێ‌پالنی ل ه پێشدا دیاریکراو و ، زیاتر ل ه سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندی گرووپه‌کان ،یان چاوچنۆکی فاڵن پاشاو فیسار ئیمپراتۆر رووی ده‌دا ،به‌اڵم هه‌نووکه ،ته‌نانه‌ت چه‌ند سه‌ده‌ی ه شه‌ڕ ه گرنگ‌و به‌رچاوه‌کان نه‌ک ب ه هۆی ئه‌و هۆکار ه کالسیکانه‌وه ،به‌ڵکوو بۆ راگرتنی دیــارده‌یـه‌ک ،یان گه‌ڕخستنه‌وه‌ی دیــارده‌ی ـه‌کــی دیک ه دێت ه گ ــۆڕێ .بــۆ وێن ه دوای سه‌رکه‌وتنی شۆڕشی 57ی گهالنی ئێران و ب ه تااڵن‌بردنی ل ه الی ـه‌ن توندرۆ ئیسالمییه‌کانه‌وه ،ک ه دروشمی «هه‌نارده‌ی شۆڕش»ی ب ه دوای خۆیدا هێنا ،واڵتانی ناوچه‌که‌و ته‌نانه‌ت جیهانیش وه‌خۆ که‌وتن، تا به‌ر بهو وز ه ئازادبووه‌ی شۆڕش بگرن، کـ ه لـه‌وانـه‌یـ ه پێش‌هاتێکی نــه‌خــوازراو بۆ جیهان بخوڵقێنێ ،ک ه ل ه پێشه‌وه‌چوون دایه. هه‌روه‌ها ئه‌گه‌ر ئاوڕ ل ه دوو شه‌ڕی گه‌وره‌ی جیهانی به‌تایبه‌تیش شـــه‌ڕی دووی ـه‌مــی جیهانی بده‌ینه‌وه ،لێمان روون ده‌بێته‌وه، ل ه بنه‌ڕ هت‌دا هۆکاری ئه‌و شه‌ڕان ه داته‌پینی ئابووری و قه‌یران ه داراییه‌کان بوون هه‌تا کــێــشـه‌و ئــارێــش ـه‌ی نــێــوان فــان ـ ه پــاشــا و واڵت .به‌ڵێ دابه‌زینی نرخی پشک ل ه 4ی سیپتامبه‌ری 1929خاڵی ده‌سپێکی قه‌یرانێک
بوو ک ه شه‌ڕی دوویه‌می جیهانی ب ه دوای خۆیدا هێنا .ره‌نگ ه ئه‌و وته‌یه‌ی فۆکۆیا ل ه جێی خۆی دابێ ک ه گوتووی ه «شه‌ڕ مامانی مێژوویه« ،بۆ ل ه دایک‌بوونی جیهانێکی دیک ه پێویستمان ب ه گۆڕانی قووڵ و ئه‌ستوونییه، ک ه ئه‌ویش هه‌ڵته‌کانی کۆمه‌ڵگه‌ی ب ه زۆربه‌ی پێکهات و ستره‌کتۆره‌کانییه‌و ه گه‌ره‌که .ئه‌م په‌ڕینه‌وان ه قوالبه‌ش ته‌ڕده‌که‌ن ،ئه‌ویش چ ته‌ڕکردنێک .قه‌یرانی هاوچه‌رخمان ساڵی 2008چه‌خماخه‌ی لــێــدراو ،گـه‌وره‌تــریــن ئابووری و زلهێزی جیهانی تووشی تاسان کرد .ئه‌و قه‌یرانه‌ش وه‌ک قه‌یرانه‌که‌ی پێش هه‌اڵییسانی شه‌ڕی جیهانی دووه‌م ل ه چه‌قی بازرگانی زه‌به‌الح ه ئابووری دونیا ،وات ه وال ستریت هه‌ڵی‌داو هه‌نده‌ی پێ نه‌چوو به‌ره‌و ئورووپا ته‌شه‌نه‌ی سه‌ندو دابه‌زینی پشکی بورس و هه‌روه‌ها مایه‌پووچ بوونی بانکه‌کانی ب ه دوای خۆیدا هێنا .هه‌روه‌ک بــاوه ،لـه‌م چه‌شن ه کاتانه‌دا ،خه‌ڵک زیاتر ده‌ست‌پێوه‌ده‌گرێ ،کڕین و فرۆشتن کز ده‌بێ، به‌رهه‌م‌هێنراوه‌کان ل ه ئه‌نباری بازرگان و دوکــانــداران‌دا که‌ڵه‌ک ه ده‌بــن ،کارگه‌کان کــااڵو که‌لوپه‌ل ه به‌رهه‌م‌هاتووه‌کانیان ب ه سه‌ر ده‌ست‌دا ده‌مێنێته‌وه ،هه‌ر بۆی ه ده‌گه‌ڵ ئه‌م قه‌یرانه ،قه‌یرانی بێکاریی‌و ده‌رکردنی هه‌زاران و بگر ه زیاتریش کرێکارو پرسنێلی ب ـه‌ره ـه‌م‌هــێــن و خــــاوه‌ن پــیــش ـه ،کێشه‌و ئارێشه‌یه‌کی زۆر بۆ ده‌وڵ ـه‌ت و کۆمه‌ڵگ ه زیاد ده‌که‌ن .ب ه گشتی ئه‌گه‌ر ئه‌م قه‌یرانان ه رێگه‌چاره‌یه‌کیان بۆ نه‌دۆزرێته‌وه ،وزه‌ی ب ـه‌ره‌ڵــاکــراو ل ـ ه شـه‌قــامـه‌کــان ،قــانــوون و هه‌رچی دامه‌زراو و ده‌سکه‌وت ه ده‌گنخێنێ، هه‌تا ده‌توانین بڵێین گهورهترین هه‌ڕه‌شه‌ی ه بــۆ ســه‌ر ئــاســایــش و تـه‌نــاهــی نـه‌تـه‌وه‌یــی و دواتــریــش مرۆڤایه‌تی .ل ه قه‌یرانه‌کانی
پێشووو به‌تایبه‌ت قه‌یرانی 1929دا بینیمان شـه‌ڕێــکــی گـــه‌ور ه بــوو ب ـ ه مه‌ڵحه‌می ئه‌و ده‌رد ه گرانه ،ئه‌گه‌رچی مرۆڤ تێچوویه‌کی زۆریشی بۆ دا .قه‌یرانی ئابووری 2008 و ریــکــودی دارایــــی ئـه‌مــریــکــاو ئــورووپــا بێ‌شک بهو شێوه‌یه‌ی ک ه ئێستا دامرکاوه، ئه‌گه‌ر شۆڕشی عه‌ره‌به‌کان و قه‌یرانه‌کانی رۆژهه‌اڵتی ئورووپای به‌سه‌ردا نه‌هاتبووایه. ئه‌گه‌رچی ه ـه‌روه‌ک ده‌زانین که‌م‌کردنه‌و ه خـه‌رجــیــیـه‌کــانــی ده‌وڵــــه‌ت و ئــه‌و رێــکــار ه چاوچنۆکانه‌یه‌ی ئورووپاییه‌کان گرتیانه‌به‌ر تــا راده‌یـــــه‌ک بـــاری الری ئــه‌و واڵتــان ـه‌ی راست کــرده‌وه ،به‌اڵم تا کۆتایی رێگ ه ئه‌م بار ه به‌راستی ناڕوا ،هه‌ر بۆی ه ماسترپالنی شـه‌ڕ ،ک ه دیــار ه ره‌نگه ئامانج و هۆکاری دیکه‌شی ل ه پشته‌و ه بێ ،ل ه الیـه‌ن ژوور ه پشکنینه‌وه‌یی و توێژینه‌وه‌ییه‌کانی واڵت ه خاوه‌ن پرۆژه‌کان ،داڕێژراو بوون ب ه کرده. ره‌نگ ه بێ ئینسافی بێ ئه‌گه‌ر هۆکاره‌کانی دیــکــ ه وه‌ک پ ـه‌یــمــانــنــام ـ ه س ـه‌ق ـه‌ت ـه‌کــانــی سایس‌پیکۆ ،لۆزان ،نه‌بوونی دیموکراسی و تۆلێرانس ل ه کۆمه‌ڵگ ه رۆژهه‌اڵتییه‌کان و مل ب ه مل ه ناوچه‌ییه‌کان له‌و ئاژاوان ه له‌به‌ر چاو نه‌گرین ،به‌اڵم خۆ ئه‌و هۆکاران ه ماوه‌یه‌که ل ه هه‌ناوی ئه‌و کۆمه‌ڵگه‌یانه‌دا جینگڵ ده‌ده‌ن‌و کــوڵ بـ ه تـــه‌واوه‌ی ئ ـه‌و گڕکانان ه ده‌ده‌ن، که‌چی نه‌بوون ه هــۆی په‌ره‌گرتنی شه‌ڕی بێ سنووری واڵتان .لێکۆڵینه‌وه‌و بن‌کۆڵی هــۆکــاری ئــابــووری ل ـه‌س ـه‌ر هه‌اڵییسانی شه‌ڕه‌کانی ئه‌م قۆناخ ه ل ه بڕستی وتارێک و چه‌ند نووسراوێک و نووسه‌رێکی ئاماتۆر بـ ـه‌ده‌رن ،به‌ڵکو ئه‌مان ه ده‌بــێ ب ه گوێره‌ی تیۆریی ه ئابوورییه‌کان و هه‌ڵکشان و داکشان ه داراییه‌کان ل ه جه‌نجه‌ڕ درێن ،هه‌تا ئامار و داتای وردتر و په‌سندتر بده‌ن ه ده‌ست .به‌اڵم
ئه‌زموونه‌کانی پێشوو ئه‌وه‌مان پێ‌ده‌ڵێن شــه‌ڕ تــێــپـه‌ڕگـه‌ی کــاروانــی ژیــان ـ ه بــه‌ره‌و ئه‌ودیوی سنووره‌کانی دووباره‌بوونه‌وه. هــه‌ر چـه‌نــد ئ ـه‌م ـه‌ش بــه‌و مــانــایـ ه نیی ه ک ه پاساوتاشی بۆ ئه‌و شه‌ڕ ه ماڵوێرانکه‌ران ه بێنینه‌وه ،کـ ه بـ ه ب ـه‌رچــاومــان ـه‌وه ،س ـه‌دان و هــــه‌زاران و بــگــر ه ملیۆنان به‌ستزمان گــــه‌اڵی ژی ــان ــی ــان بـ ـ ه دزێ ــوت ــری ــن شــێــو ه داده‌وه‌رێ .ل ه خــۆڕا نییه ،سه‌رۆکه‌کانی رۆژاواو له نێو هه‌مووشیاندا به‌رپرسانی ئه‌مریکا باس ل ه درێژخایه‌ن بوونی شه‌ڕ لــ ه رۆژهـــه‌اڵتـــی نــێــوه‌ڕاســت ده‌کـــــه‌ن .ل ه دوایــن هه‌ڵوێستی ئۆبامادا ناوبراو داوای ل ه کۆنگر ه کرد ئیزنی سێ ساڵه‌ی بدا ل ه ده‌ره‌وه‌ی که‌وشه‌نی ئه‌و واڵت ه ئۆپێراسیۆنی سه‌ربازی ئه‌نجام بدا؛ ئه‌م ه خۆی ل ه خۆیدا هه‌ڵگری په‌یامێکی قووڵه .ده‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هـــــه‌روه‌ک لــ ه ده‌نــگــوبــاس و هـــــه‌وااڵن‌دا ده‌بیسین ،ده‌وتــرێ سـه‌رچــاوه‌ی یارمه‌تی و دارایــی خــودی ئه‌و گرووپه‌ی ئێستا ب ه ناوی ده‌وڵه‌تی ئیسالمییه‌و ه ل ه نێو جه‌رگه‌ی ستیراتیژی رۆژهه‌اڵتی ناڤین ته‌راتێنێتی، ل ـ ه الیـــه‌ن رۆژاواشـــــــه‌وه دابــیــن ده‌کـــرێ. ده‌گ ـه‌ڵ هه‌مووی ئه‌وان ه ئه‌گه‌ر بزوێنه‌ری شه‌ڕی نوێ توانێوێ ئازارشکێنێک بێ بۆ ئابووری چه‌ماوی جیهان ،ل ه هه‌مه‌ن کات‌دا، بوو ه ب ه هۆکارێک بۆ به‌تاڵ‌بوونه‌وه‌ی ئه‌و په‌یماننامانه‌ی خێرو به‌ره‌که‌تیان بۆ کورد به نێوچاوانه‌و ه نه‌بووه .هه‌روه‌ک سه‌رۆکی هه‌رێمی کوردستان ئاماژه‌ی پێداوه ،سایس پیکۆ ک ـ ه کــوردســتــانــی ل ـ ه دوو ه کــرد ب ه چوار ،ب ه کرده ،به‌تاڵ بووه‌ته‌وه ،ک ه دیار ه ئه‌مه‌ش زیاتر به‌رهه‌می ئه‌و ئاڵۆزییانه‌یه، ده‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌شدا ،هه‌موو ئه‌و چوار واڵت ه داگیرکه‌ره‌ی کوردستان خه‌ون ب ه پاراستنی
دۆخی ئاراییه‌و ه ده‌بینن ،هه‌تا لێکترازانی تــان‌وپــۆی ئ ـه‌و مــافــووره‌ی رایان‌خستوه، که‌وتوون ه بــاری ته‌نگانه‌وه‌و دژوارتــریــن قۆناخی ژیانی سیاسی خۆیان تێده‌په‌ڕێنن. ل ه رۆژاوا ،گه‌لی حاشالێکراو و بێ‌ناسنامه‌ی کـــورد ،ه ـه‌نــووک ـه ب ـه‌س ـه‌ر گ ـه‌وره‌تــریــن و وه‌حــشــی‌تــریــن دیــــــارده‌ی مــرۆڤ‌نــوێــنــی ســــه‌رد هم‌دا ســه‌رکــه‌وتــووه‌و ،شیره‌ژنانی بــه‌رگــریــکــاری کــوبــانــی لــ ه کۆشکه‌کانی فه‌ڕه‌نس ه پێشوازییان لێ‌ده‌کرێ .ل ه تورکی ه چ ب ه هۆی هۆکاری نێوخۆیی و چ له‌به‌ر هــۆکــاری نــاوچ ـه‌یــی و ره‌وشــــی ئــاڵــۆزی جیهانی بــێ ،خه‌ریک ه هه‌نگاوی به‌بڕشت ه ـه‌ڵــده‌هــێــنــرێــت ـه‌وه ،ه ـه‌رچ ـه‌نــد خــاویــشــن. ب ــاش ــووری کــوردســتــان ب ـ ه تێچوویه‌کی که‌مه‌و ه سنووره‌کانی گه‌یاندۆت ه نزیک ئه‌و ده‌شــتـ ه لــم و بێڕوونانه‌ی لـه‌سـه‌ر کاغه‌ز شه‌ڕی بۆ ده‌کــردو ،ئه‌گه‌ر ساغ‌بوونه‌وه‌ی نێو ماڵی کــوردو ،ده‌سکه‌وتی به‌رته‌سکی حیزبایه‌تی ئیزن بدا؛ ل ه خه‌م ره‌ویوه‌ته‌وه. هه‌رچه‌ند رۆژهه‌اڵتیشه؛ دۆخــی ناڵه‌باری کــۆمـه‌اڵیـه‌تــی ،سیاسی ،ئــابــووری و ...... کــۆمـه‌ڵــگـه‌ی ئــێــران ،ک ـ ه دیــاریــی کــۆمــار ه تــاقــانـه‌کـه‌ی ســه‌رده‌مــه ،زوو یــان دره‌نــگ هه‌ڵته‌کانێکی قووڵی به‌به‌ره‌وه‌یه .هه‌روه‌ک ده‌شزانین ئه‌م شه‌ڕه‌ی شه‌پۆله‌کانی ده‌می ب ه دیواری ده‌سکردی سنووره‌کانی ئێرانه‌و ه نــاوه ،ل ه بنه‌ڕه‌تدا گرژترین و قووڵترین کێشه‌ی ئایدیۆلۆژیکی ده‌گــه‌ڵ شیرازه‌ی ده‌سه‌اڵتی تاران هه‌یه‌و ،هه‌ر ئه‌مه‌ش ه تارانی وا لێکرده‌و ه ده‌وروبه‌ری ئاوڕ دا ،هه‌تا خۆی ئاور نه‌گرێ ،که‌چی خۆشی وه‌ک دووپشک که‌وتووه‌ت ه نێو بازنه‌یه‌کی گڕو بڵێسه ،ک ه ئاکام‌و دواڕۆژی لێل و ناروونه.
7
٣٠ی رێبەندانی ١٣٩٣
سیاسی
١٩ی فێوریەی ٢٠١٥
ژماره٦٥٠:
رۆژنامەی
رۆژهەاڵتی کوردستان وهەواڵی چاالک بوونی داعش
عومه‌ر باله‌کی م ــاوه‌یـ ـه‌کـ ـه ل ــه هــه‌واڵــه‌کــانــی کوردستان‌دا گــوێ بییستی ئه‌وه ده‌بــیــن کــه لــه هێندیک نــاوچ ـه‌ی ڕۆژهه‌اڵتی کوردستانهوه که‌س یا که‌سانێک چونه‌ته ڕیزی گرووپی تیرۆریستی داعشه‌وه. ئه‌گه‌ر ئـه‌و بابه‌ته ته‌نیا وه‌ک هه‌واڵێک چــاوی لێ بکه‌ین ڕه‌نگه شتێکی زۆر سه‌یر نه‌بێ ،چونکه لــه کــۆم ـه‌ڵــگــای ـه‌کــی بــه‌ربــه‌ریــن‌دا هه‌مووجۆر فکرو ئه‌ندیشه‌ی چاک‌و خه‌راپی تێدا هه‌ڵ‌ده‌که‌وێ‌و به پێی ئ ـه‌و هــه‌وااڵنــه ،ئ ـه‌وان ـه‌ی چونه‌ته نــێــوداعــش ده‌چ ــن ــه خ ــانــه‌ی ئ ـه‌و که‌سانه که ڕۆژانــه له کۆمه‌ڵگای خ ــۆی ــان‌دا تــاوانــی دژه ئینسانی ده‌خوڵقێنن .بــه‌اڵم ئــه‌وی جێگای سرنجه‌و پێویستی به هه‌ڵوێسته کردنه ئـه‌وه‌یــه که چــۆن ک ـه‌س یا که‌سانێک که کــوردن‌و به زمانی کوردی قسه ده‌که‌ن‌و له کوردستان گـــــه‌وره بـــــوو،ن پــێــگـه‌یــشــتــوون‌و ئاگایان له نه‌هامه‌تی‌و کوێره‌وه‌ری خه‌ڵکی کوردستان هه‌یه‌و ده‌زانن که ده‌وڵه‌تی ئیسالمی عیراق‌و شام لــه م ــاوه‌ی نزیک بــه ی ـه‌ک ســاڵ‌دا چۆن دڵ‌ره‌قی‌و بێ‌بەزەیی خۆیان لــە ئاستی ک ــوردو کوردستانیان گەیاندە لوتکەی وەحشی‌گەری‌و ئــــــــەوەش دەزانـــــــــن کــــە کــــارو کردەوەکانی داعش لە کوردستان‌و دنیادا بێزراوەو کەس تەئیدیان ناکا مەگەر تاقم‌و گروپی دژە ئینسانی. ئەگەر وەاڵم ئەوە بێ کە ئەو جۆرە کەسانە مەسەلەی نەتەوەو نیشتمانیان بۆ گرینگ نییەو ئەوەی بــۆیــان گرینگە دیـــن‌و مــەزهــەبــی خۆیانە کە هاندەریان بۆ پێویست بــوونــیــان بــەو جـــۆرە گــرووپــانــە، نــاتــوانــێ پــاســاویــەکــی دروســـت‌و بــەجــێ بــێــت ،چــونــکــە هــەمــوومــان دەزانین کە نزیک بە %٩٥خەڵکی کــورد لە ڕۆژهــەاڵتــی کوردستان هــەڵــگــری ئــایــیــنــی ئــیــســام ـن‌و لە هەموو مــێــژووی دوورو نزیک‌دا هیچ دەسەاڵت‌و الیەنێک بەربەستی لە بەرامبەر بەجێ‌هێنانی وەزیفەو ئەرکی دینی کە پێوەندی بە تاک‌و کۆی کۆمەڵگەوە هەبوو ،دروست ن ــەک ــردوەو تــاکــی کـــورد زۆر بە ئــازادانــەو سەربەستانە وەزیفەی ئــایــیــن ـی‌ومــەزهــەبــیــیــەکــانــی خــۆی بە‌جێ‌هێناوە. ئــــەگــــەر چـــــاو لــــە مـــێـــژووی ڕۆژهـــەاڵتـــی کــوردســتــان بکەین دەبینین بەشی زۆری کەسایەتییە ئەدەبی‌و فەرهەنگی‌و نەتەوەییەکان ڕێ ــب ــەران ــی ئــایــیــن ـی‌و مــەزهــەبــی کــــوردســــتــــان بـــــــوون‌و زمـــــان‌و ئــەدەبــی کــــوردی‌و گــەشــەکــردنــی شعوری نەتەوایەتی ،ق ــەرزداری ئەو که‌سایه‌تییانه‌یه .لە مێژووی هــاوچــەرخ‌مــانــداو لــە قۆناخێکی دیــــاری خــەبــاتــی رزگــاریــخــوازی
گـــەلـــی کــــــورد لــــە ڕۆژهــــەاڵتــــی کوردستان‌دا دەبینین کە ڕێبەرانی ئایینی‌و مزگەوتەکان هەم ئەرکی پـــەروەردەی خوێندن‌و نووسینی مندااڵنی کــوردیــان بەتایبەتی کە گوندەکان وەئەستۆ گرتووەو هەم پێگەو پــەنــاگــەی ئــازادیــخــوازانــی نەتەوەیی بوون. هــەر بۆیە چــوونــی کــەس یان کەسانێک لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان بــــۆ ن ــێ ــو گــــرووپــــە تــــونــــدڕەوە ئیسالمییەکان ناتوانێ هەڵگری ئەو پاساوە بێت کە لەسەرەوە باسمان کرد. ئـــــەو بـــاســـە پــێــویــســتــی بــە لێکۆڵینەوەیەکی وردو کارناسی هــەیــە لــە بــــواری کــۆمــەڵــنــاسـی‌و دەروونــنــاســیــیــەوە کــە لــە تــوانــای ئــەو نووسینە بــــەدەرە ،بــەاڵم بە کورتی دەتوانین چەند هۆکارێک دەسـت‌نــیــشــان بکەین کــە هــانــدەر دەبن بۆ ئەوەی کەس یان کەسانێک لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان روو لەو گرووپ‌و تاقمە توندڕەوانه‌ی وەک داعش بکەن. هەر ئاڵوگۆڕێک لە بوارەکانی سیاسی ،ئــابــووری ،کۆمەاڵیەتی کە لە کۆمەڵگەیەک‌دا دێتە پێشێ دەسەاڵت‌و سیستمی سیاسی زاڵ بەسەر ئەو کۆمەڵگەیە کاریگەری راســتــەو خ ــۆی لــەســەرهــەڵــدان‌و گەشەکردنی ئەو ئاڵوگۆڕانە‌دا هەیە. کۆماری ئیسالمی کە مــاوەی ٣٦ ساڵە دەسەاڵتداریەتی ئێران دەکاو
لێ‌کراو دەزان ــن .لێرەدا مەبەست ئــەوە نییە کە پاساو بێت بۆ ئەو کەسانە کە چوونەتە نێو داعش بەڵکوو دەتــوانــێ ئــەو هــەاڵواردنــە هۆکارێک بێت بۆ دانی بڕیاری لەو بابەتە لەالیەن تاکەکانەوە. ئەگەر لە ڕوانگەیەکی دیکەوە مەسەلەکە تاوتوێ بکەین ڕەنگە باشتر روون بێتەوە کە سیستمی کــۆمــاری ئیسالمی لە خوڵقاندنی ئـــەو بــابــەتــانــەدا لــە کــۆمــەڵــگــەدا بەرپرسیارە .چونکە ئــەوی زیاتر ک ــەس ی ــان کــەســانــێــک ه ــان دەدا بــۆ تـــاوان‌و تــاوانــکــاری کۆمەڵێک هۆکاری وەک بێکاری‌و هەژاری‌و پــەرەگــرتــنــی فــەرهــەنــگــی تــرس‌و تۆقاندنە کە لە مــاوەی ٣٦ساڵی رابـــــــردوودا ک ــۆم ــاری ئیسالمی کردوویەتیه دەست‌مایەی مانەوەی دەســەاڵتــداریــەتــی خـــۆی .کاتێک ئاماری هەژاری بە قسەی خودی کاربەدەستانی رێژیم لە ١٢میلیون کەس تێپەڕ دەبێ‌و گەنجێک بە هۆی بێکاری وهــەژاری ناتوانێ ژیانی هاوبەش پێک بێنێ یان ژیانی لێ تێک‌دەچێ‌و یان تەنانەت ناتوانێ بژێوی ژیانی خۆی پەیدا بکا ،لەکاتی ئـــاوادا ڕوو لــە کــاری تاوانکاری دەکــا ،تووشی مادەهۆشبەرەکان دەبــــێ‌و گ ــوێ بــۆ هــەمــوو جــۆرە وتارو قسەیەک رادەگــرێ‌و تێکەڵ بە هەموو جۆرە تاقم‌و دەستەیەکی تــونــدڕەوو تێرۆریست دەبــێ بۆ ئ ــەوەی دەروازەی ــەک ــی بــە ڕوودا
هەر ئاڵوگۆڕێک لە بوارەکانی سیاسی ،ئابووری ،کۆمەاڵیەتی کە لە کۆمەڵگەیەک‌دا دێتە پێشێ دەسەاڵت‌و سیستمی سیاسی زاڵ بەسەر ئەو کۆمەڵگەیە کاریگەری راستەو خۆی لەسەرهەڵدان‌و گەشەکردنی ئەو ئاڵوگۆڕانە‌دا هەیە ڕۆژهەاڵتی کوردستانیش بەهۆی ســنــووری دەســتــکــردەوە بەشێکە لــە ئــێــران ،زۆر سروشتییە هەر ئاڵوگوڕێک لە ئێراندا ڕوو بدا چ لە بواری سیاسی یان کۆمەاڵیەتی پانتایی ڕۆژهەاڵتی کوردستانیش دەگرێتەوە. ئـــەگـــەر چــــاو لـــە سیستمی دەســـــەاڵت‌داریـــــەتـــــی کـــۆمـــاری ئیسالمی بکەین دەبینین کە پڕە لە هــەاڵواردن‌و لە پەراوێزخستنی گــەالنــی ئــێــران بــەتــایــبــەتــی گەلی کــورد لە ڕۆژهــەاڵتــی کوردستان. کاتێک بە قــانــوون مەزهەبێک لە ئایینی ئیسالم دەبێنە مەزهەبی ڕەســمــی‌و ڕێــبــەرو ســەرکــۆمــارو تەواوی کاربەدەستانی پایەبەزری ئــەو سیستمە دەبــێ خاوەنی ئەو مەزهەبە ب ـن‌و مــەزهــەب‌و ئایینی دیکە لە بەرچاو ناگیرێ‌و لە پەراوێز دەخــرێـن‌و لــەو رێگەیەوە لە مافە سیاسیو کۆمەاڵیەتیش بێ‌بەش دەکرێن زۆر سروشتییە پێڕەوانی مەزهەب‌و ئایینی دیکە بە جۆرێک لە جــۆرەکــان لە هــەر فورسەت‌و هەلێک کە بۆیان هەڵ‌بکەوێ کەڵک وەربگرن بۆ دژایەتی کردنی ئەو بۆچوونەو قانوونانەی کۆماری ئــیــســامــی چ ــون ــک ــە لــــە بـــــواری مەزهەبی‌و ئایینی خۆیان بە غەدر
بکرێتەوەو لە بێکاری‌و بێ‌دەرەتانی رزگــاری بێت‌و لە کاتی واداو لە کۆمەڵگەیەکی‌بەوشیوەییە گرووپ‌و رێکخراوی وەک داعش ئەو هەلە دەقۆزنەوەو کاری لەسەر دەکەن بە وادەی جۆراوجۆر ئەو گەنج‌و الوانـــە فــریــو دەدەن‌و تێکەڵ بە خۆیانی دەکەن. ئەگەر هەڵسەنگاندنێک بکەین لە نێوان ئەو کاتانەی کە حیزبی دێــمــوکــراتــی کــوردســتــان‌و هێزە سیاسییەکانی دیــکــە لــە پانتایی ڕۆژهەاڵتی کوردستان حوزووری ئاشکرایان هــەبــووو کــارو بــاری خەڵکیان ڕادەپەڕاند کەمتر خەڵکی کوردستان بەتایبەتی گەنج‌و الوان روویــــان لــە تــاوانــکــاری‌و تــاقـم‌و رێکخراوی تیرۆریستی دەکرد. ل ــەگ ــەڵ ئـــــەوەدا کــوردســتــان ئابلۆقەی ئــابــووری لەسەر بووو بژێوی ژیانی خەڵک بە زەحمەت په‌یدا ده‌بوو ،بەاڵم خەڵک دەسەاڵت‌و بەڕێوەبەری کوردستانیان بە هی خــۆیــان دەزانــــی‌و هــەوڵــیــان دەدا خۆیان لەگەڵ کــەم‌و کورتییەکان بگونجێنن‌و بە کەمترین ئیمکانات ژیان تێپەڕ بکەن .بەاڵم سیاسەتی بــە ئەمنییەتی کــرانــی کوردستان لــەالیــەن کــۆمــاری ئیسالمییەوە وای لــە کــوردســتــان کــــردوە کە
ماددە سڕکەرەکان‌و دزی‌و قەتڵ‌و تاوانکاری ڕۆژ لەگەڵ ڕۆژ ڕوو لە زیادبوون بکاو کۆماری ئیسالمی بە جێگەی چارەسەرو بن‌بڕ کردنی هۆکارەکان ،زیاتر هەوڵ دەدا بە پــەرەپــێــدانــی ئــەو هــۆکــارانــەی کە تــاوانــیــان ل ـێ‌دروســت دەبـــێ ،ئەو تاوانە چوونە نێو داعــش بێ یان قــەت ـڵ‌و دزی‌و شتی لــەو بابەتە فەرق ناکا. کاتێک گەنجێک یــان الوێکی ڕۆژه ــەاڵت ــی کــوردســتــان هەست بــە ش ــع ــووری نــەتــەوەیــی خــۆی دەکــــــاو چ لـــە نــــاوخــــۆی واڵت بــیــهــەوێ ک ــاری سیاسی بــکــاو چ ڕوو لە پێشمەرگایەتی بکا ،هێزە ئەمنیەتییەکانی کۆماری ئیسالمی دەکەونە هەڕەشەو گوشار خستنە سەر بنەماڵەی ئەو گەنج‌و الوانە بـــۆ ئـــــەوەی لـــە کــــاری ســیــاســی دووریــان بخەنەوە .بــەاڵم ڕۆژانــە لەبەر چاوی هێزە ئەمنیەتییەکانی کۆماری ئیسالمی کەسانی سەر بە رێکخراوە بناژۆخوازو توندڕەوی ئایینی‌و مەزهەبی لە نێو خەڵک‌دا تەراتێن دەکەن نەک کێشەیان بۆ دروست ناکەن بەڵکوو راستەوخۆ یــان نــاراســتــەوخــۆ یارمەتیشیان دەدەن بۆ ئەوەی بەهێز بن‌و ئەو سیاسەتەیان تەنیا لە راستای ئەوە دایە کە گەنجێکی کورد بەرەوکاری سیاسی بە ئامانجی نەتەوەیی‌و نیشتمانی هەنگاو نەنێ. ل ــە ک ــۆت ــایــی‌دا ئــــەوە ئــەرکــی کــۆمــەڵــگــەی کــــوردەواریــــیــــە لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان کە بە گژ ئەو دیــاردەیــەدا بچێتەوەو هەرکەس‌و بنەماڵەیەک لە بەرخۆیەوە زیاتر وریای منداڵەکانی خۆیان بن کە بە هۆی ئەو هۆکارانەی کەلە سەرەوە باسمان کــردو کۆماری ئیسالمی تێدا تــاوانــبــاره‌و دەی ــان هۆکاری دیکە روو لە گرووپ‌و تاقمی وەک داعش نەکەن‌و لەو شوێنانەی کە بەناوی دین‌و مەزهەبەوە تەبلیغ بۆ ئەو جۆرە تاقم‌و گرووپانە دەکرێ لــەســەر مــامــۆســتــایــانــی ئایینی‌و پێش‌نوێژی مزگەوتەکانە کە بە گژ ئەو دیاردە نامرۆڤانەو دژە ئایینەدا بچنەوەو ئەرکی نەتەوەیی‌و ئایینی خــۆیــان بــەجــێ بــگــەیــەنــن چونکە مامۆستایانی ئایینی بە پێی ئه‌رکێک کە هه‌یانه ڕێنوێنی‌و رێنیشانده‌ری خ ــەڵ ــک ــەن ،دەبــــێ گـــەنـــج‌و الوی کورد لەوە تێ‌بگەیەنن کە ئەرکی ئــــەوان پــارێــزگــاری لــە نــەتــەوەو ئەو کەلتوورو فەرهەنگەیە کە بە درێژایی مێژووی چەند سەدساڵە دروســت بــووە کە لە کوردستان هــەمــوو ئــایــی ـن‌و ئــایــی ـن‌زاکــان لە تەنیشت یەکتر بە برایەتی ژیاون‌و کـــــەس ئـــــەو مــــافــــەی بــــە خ ــۆی نـــەداوەکـــە مــافــی کــەســانــی دیکە پێشیل بکاو پێویستە بەوکەسانەو بنەمالەکانیان بگوترێ کە چونەنێو داعـــــش نــــەک زیـــــان بـــە خــۆیــان دەگەیەنێ بەڵکوو زیان بە کەس‌و کـــارو بــنــەمــاڵــەشــیــان دەگــەیــەنــێ، چونکە چــارەنــووســی رێکخراوو گرووپ‌و تاقمی لەو بابەتە تەنیاو تەنیا تێداچوون‌و فەوتانە‌و ئەوی لە دوایان جێ‌دەمێنێ تەنیاو تەنیا نفرەت‌و بێزاروییە لە ناو خەڵک‌و کۆمەڵگەی ڕۆژهەاڵتی کوردستان.
دوو ئه‌زموون‌و ده‌رفه‌تیكی له ده‌ستچوو! نووسینی ئه‌م یاداشته هاوكاته له گه‌ڵ ساڵیادی 36ساڵه‌ی راپه‌رینی 1979ی ئێران، كه تێیدا رۆژهه‌التی كوردستان به كاریگه‌ری له‌م راپه‌ڕینه رووبه‌رووی گۆرانكاری گه‌وره ب ــوویــه‌وه .گــۆڕانــكــاریــیـه‌ك ك ـه ل ـه ســه‌ده‌ی بیسته‌م به دووهــه‌م گۆڕانكاری گ ـه‌وره له كوردستان دوای ده‌یه‌ی بیستی هه‌تاوی كه دامه‌زرانی كۆماری كوردستانی لێكه‌وته‌وه خالید محه‌ممه‌دزاده دێته ئه‌ژمار. له یه‌كه‌م گۆرانگاری سیاسی ده‌یه‌ی ()20 ی ئێران ،ئه‌گه‌رچی هه‌موو ناوچه‌كانی كوردستانی نه‌گرته‌وه ،به‌اڵم كورده‌كان ئه‌م ده‌رفه‌ته‌یان قۆسته‌وه بۆ دامـه‌زرانـی كۆمارێكی پڕ له ده‌ستكه‌وت كه هه‌تاكوو ئێستاش ده‌ستكه‌وته‌كانی جێی شانازیی كــوردن ،ب ـه‌اڵم گۆرانكارییه‌كانی كۆتایی ده‌یــه‌ی ()50ی هه‌تاوی‌‌و رزگاری هه‌ر چوار پاریزگا كوردییه‌كه‌‌و پاش 36ساڵ له‌م یادكردنه‌وه، كورده‌كان كه دێن یادی ئه‌م ده‌رفه‌ته ده‌كه‌نه‌وه ،خۆ له‌وه ده‌بوێرن كه له‌و ده‌رفه‌ته چییان چاند‌و چییان به‌رهه‌م هێنا ،قسه كردن له‌م ده‌رفه‌ته ده‌گوازرێته‌وه بۆ قسه‌كردن له سه‌ر به‌ربه‌رییه‌تی حكوومه‌تی ناوه‌ندی له كوردستان ،به بێ قسه‌كردن له ده‌ستكه‌وت‌و كاركردی ئه‌و فه‌زا كوردییه كه ئاخیندرابوو به زیاد له رێكخراو‌و گرووپ‌و مه‌حفه‌لێكی سیاسی. ره‌نــگـه خه‌ڵكێك لـه ب ـه‌ر بـه ئه‌ستۆنه‌گرتنی به‌رپرسیاره‌تی به سه‌همی خۆی ،له گه‌ل بــه‌راوه‌رد كردنی ئه‌م دوو ئه‌زموونه نه‌بن، ی ده‌ستكه‌وتی گه‌وره‌ی به‌اڵم تاكحیزبی ئه‌گه‌ر ل ه ده‌یه‌ی()20ی هه‌تاو لێدهكهویتهوه ،فره حیزبی له ()40ســاڵ دواتــر‌و له جوغرافیایه‌كی به‌رینتر ،پــرش‌و بــاوی‌‌و نایه‌كگرتوویی لێدهكهویتهوه به جۆرێك كه كوردستانی بوون‌و میحوه‌رییه‌تی خواستی گشتی ،جێگه‌ی خۆی ده‌دات به خواستی مه‌حفه‌لی ره‌نگرێژكراو به ئایدئۆلۆژیای هاورده كه هه‌وڵیان ده‌دا كۆمه‌ڵگا له خۆیان بتوێننه‌وه. ده‌تــوانــیــن بلێین رۆژه ـه‌اڵت ـی دوای ساڵی 57ببوو بـه شوێنی هـه‌نــارده‌‌و هاورده‌كردنی ده‌یــان ئایدئۆلۆژیا‌و پێكهینانی ئه‌ماره‌تی حیزبی كه تێیاندا پرسی كوردبوون‌و كوردستانی بوون نه‌یده‌توانی كۆكه‌ره‌وه‌ی كۆی ئه‌م هێزان ه بێ ،ئه‌وه‌نده‌ی ئایدئۆلۆژیا‌و به‌رژه‌وه‌ندی ی تیادا ده‌بینی .ته‌نانه‌ت بۆ دانیشتن له گه‌ڵ وه‌فدی حیزبی ده‌ور حكوومه‌ت ،زیاد له وه‌فدێك ده‌بینرا .له به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی هێرشی حكوومه‌تیش هه‌موو حیزب‌و الیه‌نه‌كانیش وه‌ك یه‌ك‌و له گه‌ڵ یه‌ك به‌شداری ئه‌و به‌ره‌نگاربونه‌وه‌و پاراستنه‌ی كوردستانیان نه‌ده‌كرد ،به جۆرێك كه هه‌ندێكیان به ته‌واوی باوه‌ڕیان به به‌ڵینیه‌كانی حكوومه‌ت بۆ چاره‌سه‌ری هێنابوو كه دواتر ئه‌م باوه‌ربوونه ،به ئێنشعاب له نێو به‌شێك له‌م هێزانه‌‌و توانه‌وه ل ه ژێر ماشێنی سه‌ركوتی حكوومه‌ت كۆتایی هات. ئه‌گه‌ر داخوازییه‌كانی كورد له ده‌یه‌ی 20ی هه‌تاوی‌‌و له كۆماری كوردستان داخوازی نه‌ته‌وه‌یی روو به ناوه‌ند ده‌بن ،داخوازییه‌كانی قۆناغی دوای راپه‌ڕینی 57بارگاوی ده‌كرێن به داخــوازی حیزبی‌‌و ناكۆك له گه‌ڵ ی هك‌و تا راده‌یه‌كی زۆر دوور له خواستی نه‌ته‌وه‌یی كه دواتر شه‌ڕی نێوخۆیی لێكه‌وته‌وه‌‌و له‌و التریش ،حكوومه‌تی ناوه‌ندی وه‌ك یـه‌ك هه‌موویانی ده‌كــرده قوربانی هه‌نارده‌كردنی شۆرشی ئیسالمی. جیاوازییه‌كی زۆر له نێوان هه‌ر دو قوناغ هه‌م له رووی زه‌مه‌نی، جوغرافیا ،پانتایی كاركردنی سیاسیو ئاستی خواست‌و چاوه‌ڕوانییه‌كان له گه‌ڵ قۆناغی شۆرشی 57ی له كوردستان هه‌یه ،ئه‌گه‌رچی له دواجار هه‌ر دوو بۆشاییه‌كه‌‌و هه‌ر دوو ده‌رفه‌ته‌كه بێ به‌زییانه سه‌ركوت كران، به‌اڵم كورده‌كان( )42ساڵ دوای كۆماری كوردستان‌و به پێچه‌وانه‌ی ده‌یه‌ی بیستی هه‌تاوی ده‌ست خاڵی له قۆناغی ده‌یه‌ی 50هاتنه ده‌ری به جۆرێك كه له ئێستا نابیستین باس له ده‌سكه‌وته‌كانی ئه‌و قوناغه بكرێت له رووی به‌رهه‌مهێنان‌و بونیادنانه‌وه .ئه‌مه له حالێكدایه كه كۆماری كوردستان‌و ئه‌و فه‌زا كراوه‌ی بۆ چاالكی هه‌بوو ته‌نیا 11 مانگی خایاند ،به‌اڵم له دوای شۆرشی 57بۆ ماوه‌ی ( )3ساڵ زیاتر شاره‌كانی كوردستان به ده‌ست خه‌ڵك‌و هیزه سیاسییه‌كانه‌وه بوون‌و تا زه‌مه‌نیكی دریژتریش گونده‌كان به ده‌ست پیشمه‌رگه‌وه بوون‌و كوردستان ناوچه‌ی ئازاد كراوی هه‌بوو. ئه‌گه‌ر رۆژهه‌اڵتی ده‌یه‌ی 20ی هه‌تاوی له نێوخۆی دا كرا به قوناغی ی هه‌موو وزه‌‌و توانا كوردییه‌كان بۆ ته‌عبیرله كوردبوون‌و كۆكردنه‌وه ئومێدیك بۆ به‌شه‌كانی دیكه‌ی كوردستان ،رۆژهه‌اڵتی ده‌یه‌ی 50ی هه‌تاوی بوو به شوێنی لێدانی هه‌ر پرۆژه‌یه‌كی كوردبوون تا ئاستی داواكاری بۆ ده‌ركردنی كورده‌كانی باشور له رۆژهه‌الت! قسه‌كردن له سه‌ر ئه‌م دۆخه تێپه‌ڕیوه ده‌بێت بمانگه‌ینه‌ته ئه‌و قه‌ناعه‌ته كه ده‌بێت چه‌ترێك بۆ كۆكردنه‌و هی هه‌مووان هه‌ڵبدرێت به ده‌ر له هه‌ر چه‌ترێكی ئیدئۆلۆژیك ،ئه‌ویش چه‌تری كوردستانی بوونه هه‌م روو به نێو خو‌و هه‌م روو به ده‌ره‌وه ،كه له دواجــار كۆی هێزه‌كانی ئه‌م كۆمه‌ڵگایه هه‌ستكردن له به‌رپرسیاره‌تی حیزبی بگوازننه‌وه بۆ هه‌ستكردن به به‌رپرسیاره‌تی گشتی بۆ له‌بارنه‌چوونی ده‌سكه‌وته‌كانی حه‌وزه‌ی گشتی.
6
٣٠ی رێبەندانی ١٣٩٣
19ی فێوریەی ٢٠١٥
سیاسی
ژماره٦٥٠ :
رۆژنامەی
هەناردەی شۆڕش یا دژی شۆڕش
ئاره‌ش لورستانی وەرگێڕان بۆ کوردی :ئاڵەشین « ئــەمــڕۆ هیندێک نیشانە لە هــەنــاردەی شــۆڕشــی ئیسالمی لە ناوچەکە ،لە بەحرینەوە تا ئێراق‌و ســــووریــــەو یـــەمـــەن‌و ســــەرووی ئافریقا بەدی‌دەکەین» .ئەمە بەشێکە ل ــە قــســەکــانــی قــاســم ســولــیــمــانــی فەرماندەی سوپای قودس کە ٢٢ی رێبەندانی ١٣٩٣لە کرمان ،کردنی. پرسیارەکە لێرەدایە کە هەناردەی شــــۆڕش (صـــــدور انـــقـــاب) یــانــی چ ـی‌و بەڕاستی شــۆڕش هــەنــاردە دەکــــرێ؟ یــان ئـــەوەی پێکهاتن و دامــەزرانــی گــرووپــە تیرۆریست‌و بــنــئــاژۆخــوازەکــانــی وەک سوپای پـــاســـداران ،داعــــش ،بــوکــوحــەڕام، ئەلقاعیدە ،حیزبوڵاڵی لوبنان‌و... دەبنە هۆی بەالڕێدابردنی شۆڕشە ج ـه‌مــاوەریــیــەکــان‌و بــە دەســـەاڵت گەیشتنی رەوتە دژە شۆڕشەکانی لێ‌دەکەوێتەوە؟ تاێبەتمەندییه‌کانی حکوومەتی جــەمــاوەری چین؟ ئــەم حکوومەتە لــە س ــەر چ بــنــەمــاو ســەرەتــیــیــەک گەاڵڵەو پرۆژەکانی خۆی دادەڕێژێ و جــێــبــەجــێــیــان دەکـــــــا؟ ئــــەرێ ده‌ستێۆردانی کۆماری ئیسالمیی ئــێــران ل ـ ه کــاروبــاری نێوخۆیی و ده‌ره‌وه‌ی واڵتــانــی نــاوچ ـه‌ک ـ ه به تایبه‌ت ســووریــە ،عــێــراق ،لوبنان، یەمەن و ...پشتیوانی لە حکوومەتە دیــکــتــاتــۆڕەکــان ی ــا الوازکـــردنـــی ئ ــەو واڵتـــە مــوســوڵــمــانــانــەی دژی ئــایــدئــۆلــۆژی کــۆمــاری ئیسالمین، واتـــــای هــــەنــــاردەی شـــۆڕشـــە ،یا تەڤگەرێکە رێک پێچەوانەی شۆڕشی ١٣٥٧و وەک دژی ئــەو شۆڕشە دەن ــاس ــرێ؟ ئـــەرێ وەبــەرهــێــنــان‌و پشتیوانی بەرینی ئابووری ،سیاسی، سەربازی‌و زانیاری‌و هه‌واڵگری لە پێناو پروپاگەندەو بڕەودان بە هزرە شیعییەکانی کۆماری ئیسالمی لە رۆژهەاڵتی ناڤین‌و هێندێک ناوچەی ئافریقایی بــەڕاســتــی خــیــانــەت بە بەرژەوەندی هەموو خەڵکی ئێران‌و سەقامگیرکردنی دژەشۆڕشەکان لەسەر دەستی کۆماری ئیسالمی نــیــیــە ،لــە کــاتــێ ـک‌دا خــەڵــکــی ئــێــران دەســـتـــەویـــەخـــەی نــالــەبــارتــریــن هەلومەرجی ئابووری ،فەرهەنگی‌و، ژینگه‌یی‌و سیاسین؟ ئــــەو شـــۆڕشـــە چ ــۆن ــاوچ ــۆن هــــەنــــاردە دەکــــــرێ؛ کـــە ســوپــای قـــــــــودس‌و بـــــە کـــرێـــگـــیـــراوانـــی بــەڕێــوەبــەری بــن؟ ئــەرێ نــورۆێــژ، سوئید ،سوئیس‌و ...کە لە دابینی خۆشبژێوی ،تەناهی‌و ئاسایش بۆ هاوواڵتیانیان لە ســەرووی هەموو واڵتانی جیهانەوەن ،پێویستیان بە هــەنــاردەی شــۆڕش هەیەو هەست دەکـــــەن دەبــــێ شـــێـــوازی ژیــانــی خــۆیــان بــە ســەر واڵتــانــی دیکەش بــســەپــێــنــن؟ ئـــابـــووری زیــنــدووی واڵتـــانـــی خــۆشــبــژیــو ،مـه‌زنــتــریــن فاکتەری پرۆپاگه‌نده‌یی ئه‌وان ه یان ئابووری ئیران کە قەیراناویترین هەلومەرجی خــۆی ده‌گــوزه‌رێــنــێ؟ ئەو ئابووریەی ک ه گەندەلی بۆت ه شتێکی ئــاســیــایــی و گــەورەتــریــن
هۆکار‌و وەگەڕخەره‌که‌شی سوپای پاسدارانە؟ ئــایــا لــە بــەر چــاوگــرتــنــی مافی مروڤ لە سوئید ،زیاتر کاریگەری لــە ســەر بــیــروڕای گشتی جیهان ه ـه‌یــە؛ یــا س ـه‌رکــوتــی بــەربــەریــنــی مافی مــرۆڤ لە ئیران ،بە جۆرێک ک ــە تــەنــانــەت رێــگــە ب ــە ئــەحــم ـه‌د شەهید ،نۆینەری ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووکانیش نــادرێ سەردانی واڵت ــەک ــەی ــان بــکــاو بــــــەردەوام لە الیــان گەورەبەرپرسانی کۆماری ئیسالمییەوە هێرشی دەکرێتە سەرو ڕاپۆرتەکانی بە نادروست لە قەڵەم دەدرێن .واڵتێک کە بە ناحەزترین‌و دزێـــــوتـــــریـــــن شـــــێـــــواز دەگــــــەڵ ڕەخنەگرانی خۆی دەجوڵیتەوەو لە ریزی خراپترینی ئەو واڵتانەیە؛ کە ئازادی ڕادەربرینیان نییەو زۆرترین ڕۆژنــامــەنــووســی بــەنــدکــردوە؛ ئایا دەتــــوانــــێ هــــزرو داهــاتــوویــه‌کــی ئــیــنــســانــی ب ــۆ جــیــهــان ب ــە دیـــاری بێنێ و بە قه‌ولی خــۆی شۆڕش هەناردە بکا؟ گەلۆ سیستمی وەک
لــەوە زیاتر ه بتوانین لە وتارێک‌و، تەنانەت کتیبێک‌دا شــرۆڤــه‌‌و لێکی بدینەوە .ل ه درێ ــژه‌ی ئ ـه‌م باسه‌دا تــەنــیــا ن ــم ــوونــه‌ی ــەک لـــە ئــاکــامــی دروشمی «هەناردەی شۆڕش»ی ک ــۆم ــاری ئــیــســامــی دەهــێــنــێــتــەوە بــۆ ئــه‌وه‌ی بــۆ خــوێــنـه‌ران روون‌و دیارتر بێ .شەڕی ٨ساڵەی ئێران‌و عــێــراق کــە بــە هــێــرشــی ســــەددام دەستی پێکرد ،یەکێکە لە باشترین ئــەو نــمــوونــانــەی کــە نــە پشتگوێ دەخــرێ‌و نە حاشاشی لێ‌دەکرێ. ســادق زیــبــاکــەالم‌و هەندێکی دیکە لە ڕەخنەگرانی نێوخۆی سیستمی کۆماری ئیسالمی کە زیاتر لەالیان ئەکبەری هاشمی رەفسەنجانییەوە وەب ــن بــاڵ دراون؛ بــە بەگونجاو زانــیــنــی ه ــەل‌و مــەرجــی نێوخۆیی ک ــۆم ــاری ئــیــســامــی کــە بــە هــۆی گــەمــارۆ ناوکییەکان‌و دانوستانی ١+٥شــڵــەژاوەو لە ئاکامدا کەشی ب ــۆ چــەنــدجــه‌مــســه‌ری دەســــەاڵت خۆش کردوە؛ توانیویانە دوای ٣٦ ساڵ هەندێک راستی هەڵسەنگێنن‌و
،١٣٥٨واتە کەمتر لە ساڵیک پاش شۆڕشی ٥٧کە دەست‌بە‌سەر بوونی ٦٦دیپڵۆماتی ئامریکایی بۆ ماوەی ٤4٤رۆژی لێ‌کەوتەوە ،حکوومەتی ئەو کاتی عیراق بە سەرەنج‌دان بەو کێشەو ئاریش ه کۆنانه‌ی هەمیشە دەگەل ئێرانی هەبووو ،هەروەها بە هۆی ئەوەی حیزبی بەعس بە تایبەت ســــەددام خــەونــی بــە رێــبــەرایــەتــی کردنی جیهانی عەرەبییەوە دەدیت هــەلــەکــەی بــە گــونــجــاو زانــــی‌و لە ئاکامدا رێکەوتی ٢٢ی سپتامبری ٣( ١٩٨٠ی پــوشــپــەری )١٣٥٩ پــێــک هــەڵــپــرژانــە تــاق‌ولــوقــەکــانــی سەر سنوور ،بە هیرشی هاوکاتی هێزی ئاسمانی عێراق بۆ سەر د ه فرۆکەخانەی سەربازی‌و مەدەنی‌و، هەروەها هێرشی زەمینی عیراق لە هەموو ســنــوورە هاوبەشەکانەوە شەڕی گەوەرەی ئەو دوو واڵتەی لێ‌کەوتەوە. هۆکاری سەرەکی ئەو شەڕە، دوژمنایه‌تی نێوان سەددام حسین‌و روحوڵاڵی خمینی ،ریبەرانی ئەم دوو
سیستمی چەمکی هەناردەی شۆڕش بۆ پڕوپاگەندەو دەسرۆیشتوویی خۆی لە ناوچەکەو خوڵقاندنی قەیران کەڵک وەرده‌گرێ بە پیچەوانی واڵتانی بانگەشەی ئەو دەسەاڵتە؛ هەناردەی کۆماری ئیسالمی ێ بردنی شۆڕشی جەماوەری ساڵی ١٣٥٧ رێک تەڤگەرێکی دژە شۆڕشییە کە دەگەڵ بەتااڵن بردن و بە الر دەستی پێ‌کردو ئێستاش تێچووەکەی لەسەر شانی خەڵکی ئێران‌و ناوچەکەیە کۆماری ئیسالمی کە لە پەروەندی م ــی ــک ــۆن ــووس‌دا بـــە تــیــرۆریــزمــی دەوڵــــەتــــی مـــەحـــکـــووم کـــــراوەو زۆربـــــەی گــــەورە بــەرپــرســەکــانــی لــە لیستی تیرۆریستییە نــاســراوە نــێــودەوڵــەتــیــیــەکــان دان؛ دەتــوانــێ لە وێـــژاری‌دا خــاوەن لۆژیک و لە کرداری دا ڕاستگۆ بێ؟ ش ــک ــی تـــێـــدا نــیــیــ ه ئــــاکــــار و کــــــــرداری کــــۆمــــاری ئــیــســامــی دەری دەخـــــا ئــــەو ســیــســتــمــە لە چــەمــکــی هـــەنـــاردەی شــــۆڕش بۆ پڕوپاگەندەو دەسڕۆیشتوویی خۆی لــە نــاوچــەکــەو خوڵقاندنی قەیران کەڵک وەرده‌گــــرێ .بە پیچەوانەی بـــانـــگـــەشـــەی ئـــــەو دەســـــەاڵتـــــە؛ هەناردەی کۆماری ئیسالمی رێک تــەڤــگــەرێــکــی دژەش ــۆڕش ــی ــی ــە کە دەگــەڵ بە تااڵن‌بردن و بە الڕێ‌د‌ا بردنی شۆڕشی جەماوەری ساڵی ١٣٥٧دەســتــی پ ـێ‌کــردو ئێستاش تێچووەکەی لەسەر شانی خەڵکی ئێران‌و ناوچەکەیە. قـــســـە لـــــەســـــەر تـــەڤـــگـــەری دژەشۆڕشی کۆماری ئیسالمی زۆر
بیدەنە بــەر بێژنگ‌و دان بــە هەڵە کارەساتبارەکانی وەک شــەڕی ٨ ساڵەی ئێران‌و عێراق ،داگیرکردنی باڵوێزخانەی ئەمریکاو ...دابنێن. سادقی زیباکەالم دەڵێ هۆکاری هێرش کردنی سەدام بۆ سەر ئێران چــەمــکــی هـــەنـــاردەی شــۆڕشــە کە ســەرەتــای شــۆڕشــی ٥٧لــە الیــەن رێــبــەرانــی کــۆمــاری ئیسالمیییەوە هـــاتـــەگـــۆڕێ (مـــەبـــەســـت ،وتــــ ه و وێژاری روحوڵاڵ خومەینییە لەسەر هـ ــەنـ ــاردەی شـــــۆرش ،ک ــە یــەکــەم جار ئەو هێنایە گــۆڕێ‌و زیباکەالم ڕاســتــەوخــۆ نـــاوی نــەهــێــنــاوە) .بە بڕوای سادقی زیباکەالم هەناردەی شــــۆڕش و هــەڵــخــڕانــدنــی واڵتـــە موسڵمانەکانی ناوچەکە ،وەک عیراق کە گڵکۆی زۆربەی ئیمانە شیعەکانی لیێەو یەکێک لە گەورەترین ناوەند ه مەزهەبییەکانی جیهانی ئیسالمی ـ(ح ــەوزەی عیلمیەی نەجەف)ـ لەو واڵته‌یه ،بووە هۆی نێگەرانی حیزبی بەعس. دوای داگیرکردنی باڵویزخانەی ئامریکا لە ڕیکەوتی ١٣ی رەزبەر
واڵتــەو ،گرینگتر لــەوەش داخــوازی س ــی ــاســی‌و ن ــاک ــۆک ــی ســنــووریــی نێوان‌یان‌و جیاوازی ئایدولۆژیکی دوو واڵت بوون ،کە لەگەڵ ئەوەش‌دا هەردووکیان خەونیان بە هەناردەی بیرو بــۆچــوون‌و بەرین‌کردنەوەی ســنــووری دەســتــڕوشــتــوویــیــانــەوە دەدیت .ئەو شەرە لە ئاکامدا دوای نزیک بە هه‌شت ســال ،گەالوێژی ١٣٦٧بە رێکەوتنی هەرتک الیەن لە سەر ئاگربڕو هەروەها تێچووی گیانیی یــەک میلیون کــەس‌و 190 میلیارد دۆالر زیــان گەیشتنی بە هەردوو واڵت ،کۆتایی پی‌هات . بــــەم چــەشــنــە دەبــیــنــیــن ئــەو هەناردەکردنه‌ی (شۆرش) کۆماری ئیسالمی پــروپــاگــەنــدی بــۆ دەکــا؛ چییەو چ كیشەو ئارێشەیەکی بۆ خەلکی ئــێــران‌و پێشکەوتنی واڵت بــە دیــــاری هــێــنــاوەو ئ ــەو وێـــژارە ه ــەن ــاردەی شـــورش نــیــە ،به‌ڵکوو وێــژار و گوتاری دەســەاڵتــی دژی شۆرشە لە ئێران.
پێکهاته‌یه‌کی دووفاق ه و ناکارا زانستی سیاسیی مۆدێرن پێناسه‌ی خۆی هه‌ی ه و مێژووه‌که‌ی بۆ فیلسوفی ئیتالی نیکۆلۆ ماکیاوێلی له سه‌ده‌ی 16ی زایینی ده‌گه‌ڕێته‌وه .ماکیاوێلی سیاسه‌تی له ئاسمانه‌کانه‌و ه هێنای ه سه‌ر زه‌وی و وه‌ک دیارده‌یه‌کی زه‌وینی شیکردنه‌وه‌ی بۆ کرد؛ ئه‌مه‌ش بوو ب ه سه‌ره‌تایه‌ک بۆ سێکۆالریزم و چه‌مکی سیاسه‌تی دێموکراتیک .ئه‌مه‌و چه‌ندین حه‌سه‌ن شێخانی تایبه‌تمه‌ندیی دیک ه سیاسه‌ت و ده‌وڵه‌تی مۆدێرن ل ه ده‌وڵه‌ته‌کانی به‌ر ل ه مۆدێرن جیا ده‌که‌نه‌وه. ئه‌گه‌ر چــاو ل ه هه‌یکه‌لی رێکخراوه‌یی کۆماری ئیسالمی بکه‌ین، ده‌بینین ک ه ل ه فــۆرم گه‌لێکی رێکخراوه‌یی نوێ که‌ڵکی وه‌رگــرتــووه، به‌اڵم ئه‌م هه‌یکه‌ل ه خاوه‌ن ئاڵۆزییه‌ک ه و ب ه جۆرێک پێوه‌ندییه‌کانی نێوان داموده‌زگاکانی رێکخراو ه ک ه ناهێڵێ ئه‌م فۆرم ه نوێیانه‌ی حکوومه‌تداری کارایی واقعیان هه‌بێ. یاسای بنه‌ڕه‌تی ک ه پێکهاته‌ی کۆماری ئیسالمی تێدا دارێــژراوه، خاوه‌ن یه‌کگرتوویه‌کی فکری و فه‌لسه‌فی نیی ه و ئه‌مه‌ش ل ه روانین و کــرده‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتدارنی ئه‌و رێژیمه‌دا ب ه ت ـه‌واوی ره‌نگی داوه‌ت ـه‌وه. کــۆمــاری ئیسالمی بـه شــێــوه‌یـه‌ک داڕێــــژراو ه و پێناس ه ده‌ک ــرێ ک ه سه‌رێکی ب ه ئاسمانه‌و ه به‌ند ه و ،سه‌ره‌که‌ی دیکه‌شی ب ه زه‌وینه‌وه .دوو سه‌رچاوه‌ی ره‌وایی مێتافیزیکی و ماددی بۆ خۆی داناوه؛ ب ه پێچه‌وانه‌ی سیستم ه دێموکراتیکه‌کان ک ه ره‌وایــی خۆیان ل ه خه‌ڵک وه‌رده‌گ ــرن، کۆماری ئیسالمی ل ه پێش هه‌موو شتێک دا خۆی ب ه نوێنه‌ری خوا ل ه سه‌ر زه‌ویی ده‌زانێ و ل ه چوارچێوه‌ی ئیدئۆلۆژیی شیعییزمی سیاسی دا خۆی پێناسه ده‌کا. یاسای بنه‌ڕه‌تیی کــۆمــاری ئیسالمی گشتێکی یه‌کپارچ ه نیی ه و ئه‌مه‌ش ل ه بنیات و دامه‌زراوه‌کانی دا خۆی ده‌رده‌خا .بنیات و دامه‌زراو ه هه‌ڵنه‌بژێردراوه‌کان به سـه‌ر ئـه‌و بنیاتانه‌ی ،ک ه ل ه چوارچێوه‌یه‌کی به‌رته‌سک دا هه‌ڵبژاردنیان بۆ ده‌ک ــرێ ،زاڵــن و ئه‌مه‌ش بڕستی ل ه ره‌هه‌ندیی دێموکراتیکی سیستم بڕیوه. بیری سیاسیی کۆماری ئیسالمی ،هه‌ڵگری پارادۆکسێکی جه‌وهه‌رییه. ئه‌مه‌ش یه‌کده‌ست کردنی سیستم نامومکین ده‌کــا و دووبـه‌ره‌کــی و نایه‌کگرتوویی له نێوخۆیدا به‌رهه‌م دێنێته‌وه. سه‌ڕه‌رای ئه‌و ه ک ه 36ساڵ ل ه هاتن ه سه‌رکاری کۆماری ئیسالمی تێده‌په‌ڕێ ،به‌اڵم ب ه هۆی چییه‌تیی دژبه‌یه‌کی ئه‌و رێژیمه ،باڵه‌کانی رێژیم خوێندنه‌وه‌گه‌لێکی جیاواز ل ه شۆڕشی 1357و ئامانجه‌کانی ده‌که‌ن .ل ه روانگه‌ی توندڕه‌وه‌کانه‌وه ،ریفۆرمخوازه‌کان ده‌یانه‌وێ شۆڕشی ب ه گوته‌ی خۆیان ئیسالمی ،ل ه چوارچێوه‌ی سنووره‌کانی ئێراندا قه‌تیس بکه‌ن و ل ه نێوخۆش دا ل ه نێوه‌رۆکی خۆی به‌تاڵ بکه‌نه‌وه .توندڕه‌وه‌کان هێشتاش ل ه سه‌ر چییه‌تیی سه‌روونه‌ته‌وه‌یی شۆرشی 1357پێ داده‌گرن و وازیان ل ه خواستی هه‌نارد ه کردنی شۆڕش نه‌هێناو ه و ئه‌مه‌ش ل ه ئاژاو ه نانه‌و ه و یارمه‌تیدانی گرووپ ه توندئاژۆکانی ناوچه‌که‌دا ره‌نگی داوه‌ته‌وه .ل ه به‌رامبه‌ردا ریفۆرمخوازه‌کان خوێندنه‌وه‌یه‌کی واقعیتر ل ه شۆڕشی 1357ده‌که‌ن .خوێندنه‌و ه جیاواز و دژبه‌یه‌که‌کان ته‌نیا تایبه‌ت بهو پرس ه نین به‌ڵکوو ل ه زۆر بوار و پرسی دیکه‌ش دا به‌رچاو ده‌که‌ون. باڵی ده‌سترۆیشتووی نێو سیستم ،ل ه رابــردوودا قه‌تیس ماو ه و به‌م پێیه‌ش ئه‌وله‌وییه‌ته‌کانی رێژیم پێناس ه و دیاری ده‌کا. ل ه دنیای مۆدێرن دا ده‌وڵه‌ته‌کان سه‌الحییه‌تی پێویستیان هه‌ی ه و ل ه به‌رامبه‌ر خه‌ڵکیش دا وه‌اڵمده‌ر و به‌رپرسیارن .وات ه شوێنی بڕیاردان دیار ه و ئه‌گه‌ر ل ه بوارێک دا که‌م و کووڕی و گیروگرفتێک بێت ه ئارا، خه‌ڵک ده‌زانــن کێ به‌رپرسیار ه و ده‌زانــن ره‌خن ه و داواکارییه‌کانیان ئاراسته‌ی کێ بکه‌ن .به‌اڵم ل ه کۆماری ئیسالمی دا ب ه هۆی بااڵده‌ستیی بنیات ه هه‌ڵنه‌بژێردراوه‌کان ،ده‌سه‌اڵته‌کانی ده‌وڵ ـه‌ت سنووردار ه و ل ه بواری جۆراوجۆردا ناوه‌ندگه‌لێک بڕیار ده‌ده‌ن ک ه ل ه به‌رامبه‌ر خه‌ڵک و مه‌جلیس دا وه‌اڵمده‌ر نین و خۆیان به‌رپرسیار نازانن .ئاڵۆزیی سیستمی کۆماری ئیسالمی توانا و ئیمکاناتێکی زۆر ب ه فیڕۆ ده‌دا و ئه‌مه‌ش وایکردوو ه که ئه‌و رێژیمه نه‌توانێ قۆناغه‌کانی په‌ره‌سه‌ندن ببڕێ و هه‌تا ئێستاش ئێران ل ه خانه‌ی واڵتانی ل ه حاڵی گه‌شه‌سه‌ندن دا بمێنێته‌وه .ل ه ئێراندا زۆر گرفت هه‌ن ک ه که‌س ل ه هه‌مبه‌ریان‌دا خۆی ب ه به‌رپرسیار نازانێ و هه‌ر دامه‌زراوه‌یه‌ک خه‌تاکه ده‌خاته ئه‌ستۆی ئه‌وی دیکه. ل ه مۆدێرنیته‌ی سیاسی دا ئاسایش و خۆشبژێویی خه‌ڵک ل ه سه‌رووی ئه‌وله‌وییه‌تی ده‌وڵه‌ته‌کان دا جێ ده‌گــرێ ،به‌اڵم کۆماری ئیسالمی ل ه پێناو ئامانج ه البه‌الکانی دا ب ه ئاسانی ئاسایشی خه‌ڵکه‌که‌ی قوربانی ده‌کا .واڵتی ئێران له ئه‌نجامی سیاسه‌ته‌کانی کۆماری ئیسالمی دا بۆت ه جه‌هه‌ننه‌مێک ک ه خه‌ڵکه‌که‌ی ب ه ئاواتی ژیانێکی ئاسووده ،ب ه جێی دێڵن و رێگه‌ی هه‌نده‌ران ده‌گرنه‌به‌ر .ئه‌گه‌ر کۆماری ئیسالمی ل ه ناوچه‌ی رۆژهه‌اڵتی نێوه‌ڕاست دا کاریگه‌ریی هه‌ی ه و حیسابی ل ه سه‌ر ده‌کرێ، به‌شێکی له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ه ک ه ده‌وڵه‌تێکی ئاسایی و عاقڵ نیی ه و ئاماده‌ی ه ل ه پێناو ئامانجه‌کانی دا خه‌ڵک و واڵته‌که‌ی بکات ه قوربانی. وه‌ک ده‌رده‌کـــه‌وێ کــۆمــاری ئیسالمی ب ه پێچه‌وانه‌ی ده‌وڵه‌تانی مۆدێرن ،پێکهاته‌یه‌کی دووفاقی هه‌یه .ته‌نیا سه‌رچاو ه و پێگه‌یه‌کی زه‌وینی بۆخۆی قایل نییه ،به‌ڵکوو روانینێکی مێتافیزیکی و به‌ر ل ه مۆدێرنیشی بۆ ده‌وڵه‌ت هه‌یه .خاوه‌ن بیرێکی سیاسیی یه‌کگرتوو و ته‌با له‌گه‌ڵ سه‌رده‌م نییه .ئۆرگان و بنیاته‌کانی ب ه پێی ده‌سه‌اڵت و به‌رپرسایه‌تییان ،خۆیان ب ه وه‌اڵمده‌ر و به‌رپرسیار نازانن؛ ئۆرگانی وا هه‌ی ه ده‌سه‌اڵتی زۆره، به‌اڵم که‌س ناتوانێ لێپرسینه‌وه‌ی لێ بکا .ب ه گشتی سیستمی کۆماری ئیسالمی ،سیستمێکی خه‌ڵکیی و شه‌فاف نیی ه ک ه ب ه میتۆدێکی زانستی و ب ه ل ه به‌رچاو گرتنی بیروبۆچوون ه جیاوازه‌کان ،له سه‌ر پرسه‌کان ساغ بێته‌و ه و هه‌موو ئیمکان وتواناکان ل ه پێناو گه‌شه‌سه‌ندنی واڵت دا بخاته کار.
5
٣٠ی رێبەندانی ١٣٩٣
١٩ی فێوریەی ٢٠١٥
سیاسی
ژماره٦٥٠:
رۆژنامەی
شۆرشمان نەکرد بۆ دواوە بگەڕێینەوە کوێستان فتوحی
زیـــنـــدان ،خـه‌ڵــکــێــک کــه لــه رووخــانــی ده‌سه‌اڵتی په‌هله‌ویی‌دا نه‌خشیان هه‌بوو و هـه‌ســتــیــان بــه رزگـــاریـــی لــه کــۆت‌و ب ـه‌نــدی چ ـه‌نــدیــن ســاڵ ـه‌ی ئــه‌و رێژیمه ده‌کــرد ،بێ ئه‌وه‌ی رێژیمی تازه بناسن شادمان و سه‌رمه‌ستی سه‌رکه‌وتن و به‌ئاکام گه‌یشتنی شۆڕشه‌که‌یان بوون. ژنانیش وه‌ک باقی چین‌و توێژه‌کانی دیکه نه‌خشێکی بکه‌رانه‌یان له به‌ئاکام گه‌یشتنی شــۆڕشــی 1357دا ه ـه‌بــوو، ئه‌وانیش دڵخۆش بوون بهو سه‌رکه‌وتنه. نه‌یانده‌زانی به هه‌اڵتنی رۆژی نوێیان لێ ده‌کرێته تاریکستان .خومه‌ینی هه‌ر زوو په‌یامی خۆی به ژنــان دا « خوشکانی ئێمه ده‌بێ به سیمایه‌کی ئیسالمییانه‌وه ده‌رکه‌ون» ئه‌م په‌یامه نیه‌تێکی شوومی لــه‌خــۆی‌دا ح ـه‌شــار دابــــوو .هــه‌ر دوای ئه‌م قسه‌یه‌ی خومه‌ینی بوو ،له هه‌موو شوێنێک له الیه‌ن مه‌ئموورانی ده‌وڵه‌ته‌وه کێشه بۆ ژنانی بێسهرپۆش دروســت ده‌کراو رێگه‌ی سه‌رکاریان لێ ده‌گیرا. دیاره ئه‌مه وه‌ک راسپارده‌ی خومه‌ینی زۆر به جیدییه‌ته‌وه به‌ڕێوه ده‌چوو ،هه‌تا ساڵی 1363که له مه‌جلیس وه‌ک قانوون په‌سند کرا و حیجابی زۆرهملی داسهپاو حوکمی 74زه‌ربه قامچی بۆ هه‌ر ژنێک که ئه‌م قانوونه به‌ڕێوه نه‌با دیاری کرا. خومه‌ینی و په‌یڕه‌وانی نه‌یانشارده‌وه کــــه لــــه روانـــــگـــــه‌ی ئــــــه‌وانــــــه‌وه ژن مه‌وجوودێکی عه‌قڵ نــات ـه‌واوه و ده‌بێ له‌ژێر ئه‌مر و فه‌رمانی پیاودابن .ئه‌م شه‌ڕه جنسییه‌تییش سه‌رچاوه‌که‌ی له کتێبی «پــیــرۆز»دا بــۆی گه‌ڕابوون که ئه‌مری به ژنان ده‌کرد له‌به‌رابه‌ر بێگانه‌دا ده‌ب ــێ خــۆیــان دابــپــۆشــن .ل ـه روانــگ ـه‌ی ژنـــــان‌و الیــەنــگــرانــی مــافــی م ــرۆڤ ــەوە شــێــوه‌ی پۆشینی جــلــوب ـه‌رگ بنه‌ما و سه‌ره‌کیترین حه‌قی ئینسانه ،داسه‌پاندنی ئه‌م بڕیاره ده‌ستدرێژییه‌کی ئاشکرایە بۆ سه‌ر ئازادیی ئینسان .ئه‌مه خیانه‌ته به ده‌سکه‌وته‌کانی ئه‌و شۆڕشه. ح ـه‌س ـه‌ن رووح ــان ــی س ـه‌رکــۆمــاری ئـــێـــســـتـــای ئــــێــــران لــــه بـــه‌شـــێـــک ل ـه بیره‌وه‌رییه‌کانی‌دا ده‌نــووســێ :ته‌رحی
به له‌ناوچوونی سیستمی پاشایه‌تی و هاتنه سه‌رکاری ده‌سه‌اڵتی کۆماری ئیسالمی له ئێران ،ژنانی ئێران مه‌سیری ژیــانــیــان گـــۆڕا و چــاره‌نــووســێــكــی لێل و تاریکتر له پێشوو به‌نسیبیان بوو. هه‌موو ئێنقالبه‌کانی جیهان ئه‌و ه نیشان ده‌ده‌ن کــه ئــێــنــقــاب کــاریــگ ـه‌ریــی ـه‌کــی چــاره‌نــووســســازی لـه‌سـه‌ر وه‌زعییه‌تی ژنــان (به بــاری باش یان خــراپ)ی ئه‌و واڵت ه ده‌بێ که ئێنقالبی لێکراوه .ساڵی 1357کاتێک شۆڕشی خه‌ڵکی ئێران له دژی رێژیمی پاشایه‌تی ده‌ستی پێ کردو خومه‌ینی که‌سایه‌تییه‌کی دوورخــراوه و کینه‌یی گ ـه‌ڕای ـه‌وه ئێران و رێبه‌ریی شۆڕشی ئێرانی به‌ده‌سته‌وه گرت ،خه‌ڵک خومه‌ینییان به فریشته‌ی رزگاریده‌ری خـــۆیـــان ده‌زانـــــــی و خـــه‌ونـــیـــان بــه‌م ساته‌وه‌خته‌وه ده‌دی ،به‌اڵم ئه‌و فریشته‌یه! و داروده‌ســتــه‌کــه‌ی هــه‌ر زوو نییه‌تی خۆیان له‌گه‌ڵ ماف‌و ئازادییه‌کانی خه‌ڵکی ئێران نیشان داو سته‌م و هه‌اڵواردنه‌کان دژی خه‌ڵکی ئــازادیــخــواز به فۆرمێکی دیکه‌وه ده‌ستی پێکرد .به‌تایبه‌تی یه‌کێک ل ـه دی ــوه تاریکه‌کانی ده‌ســه‌اڵتــی تــازه ک ـه هێشتا بــه‌تــه‌واوی جێگیر نه‌ببوو، دژایه‌تی بوو له‌گه‌ڵ ماف و ئازادییه‌کانی ژنــان .ئه‌و مــاف‌و ئازادییانه که ژنانی ئێران به خه‌بات و تێکۆشانی بێوچان‌و چه‌ندین ساڵه‌یان له ده‌وران ــی رێژیمی پاشایه‌تی‌دا به‌ده‌ستیان هێنابوو ،یه‌ک له دوای یه‌ک به ده‌ستووری ئایه‌توڵالی نوێنه‌ری خوا له‌سه‌ر زه‌وی! که‌وتنه‌به‌ر شااڵوی کۆمه‌ڵێک مه‌زهه‌بیی بیر وشک و ده‌ستدرێژی کرایه سه‌ر سه‌ره‌تاییترین مافه‌کانیان. هه‌ر له رۆژه‌کانی یه‌که‌می به‌ده‌سه‌اڵت گه‌یشتنی خومه‌ینی و داروده‌سته‌که‌ی ژنــان که‌وتنه نێو هه‌لومه‌رجێکی زۆر دژوارتـــــر لـــه پــێــشــوو .خــوم ـه‌یــنــی و رێژیمه‌که‌ی سه‌ره‌تا دوو دڵ بوون له هێزی ده‌سه‌اڵته‌که‌یان ،که ئایا ده‌توانن خــێــرا ه ـه‌مــوو ئامانجه‌کانیان بپێکن؟ ب ـه‌اڵم له پێوه‌ندیی له‌گه‌ڵ ژنــان‌دا هیچ دوودڵییه‌کیان نه‌بوو .به‌ناوی په‌یڕه‌وه‌یی
داس ـه‌پــانــدنــی حــیــجــاب ل ـه ئــیــداره‌کــانــی پێوه‌ندیدار به ئه‌رته‌شه‌وه ،ده‌بــوو من جێبه‌جێی بــکــه‌م ،بــۆی ـه لــه ه ـه‌نــگــاوی یهکهمدا هه‌موو ژنانی کارمه‌ند جێگرتوو لـه یه‌کێک لـه ستاده‌کانی ئ ـه‌رت ـه‌ش که نزیک به 30که‌س بوون ،کۆبوونه‌وه‌یه‌کم
ل ـه ئایینی ئیسالم ه ـه‌ر هه‌نگاوێکیان له‌م پێناوه‌دا هه‌ڵدێنایه‌وه به قودره‌ته‌و ه هه‌ڵیان دێنایه‌وه و له هه‌ستی مه‌زهه‌بیی خه‌ڵکیش که‌ڵکیان وه‌رده‌گــــرت .یه‌کێک له تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی هه‌ر ده‌سه‌اڵتێکی مـــه‌زهـــه‌بـــی ،لـــه هـــه‌نـــگـــاوی یـــه‌کـــه‌م‌دا به‌رته‌سک کردنه‌وه‌ی ماف‌و ئازادییه‌کانی ژن بــووه .ئه‌مه بێ دوو دڵی خومه‌ینی و داروده‌سته‌کی به پشتیوانی مه‌زهه‌ب‌و خه‌ڵکی مه‌زهه‌بی ده‌ستیان پێکرد. رێژیمی شا رووخــا ،شکه‌نجه‌گه‌ران و جــیــنــای ـه‌تــکــارانــی ســـــاواک ک ـه‌وتــن ـه
له‌گه‌ڵ پێ هێنان و پاش قسه‌و باس پێم گوتن له سبه‌ینێوه به سه‌رپۆشه‌وه ده‌بێ بێنه‌سه‌رکار .ژنانی کارمه‌ند بێجگه له دوو یان سێ که‌س نه‌بێ هه‌موو ده‌ستیان کرد به هاتوهاوار ئێعتراز ،به‌اڵم من به‌توندی راوه‌ستام و گوتم :به نیگابانی به‌ر ده‌رکه ده‌سپێرم رێگه له ژنانی بێ سه‌رپۆش بــگــرێ بێنه ژووره‌وه .دوای ئــه‌وه له ه ـه‌مــوو ئــیــداره‌کــانــی ســتــادی ئـه‌رتـه‌ش ل ـه ه ـه‌مــوو شــاره‌کــان ئــه‌م ده‌ســتــووره به‌ڕێوه چوو ،ژنانی کارمه‌ند ئێعترازیان ده‌رده‌بــڕی ،به‌اڵم من زۆر لێبراوانه پێم
ده‌گوتن« :ئه‌وه ده‌ستووره و سه‌رپێچی کردن خیالفه« دواتر بۆم شی ده‌کردنه‌وه که مه‌سه‌له چارشێو نیه مه‌سه‌له ئه‌وه‌یه ســه‌رو ملتان ده‌بــێ داپــۆشــرێ! پاشان ده‌ستوو به هه‌موو دژبانییه‌کان درا رێگه له ژنانی بێسهرپۆش بگیرێ بۆ سه‌ر کاره‌کانیان)1( .
په‌یامه‌که‌ی ژنــانــی بـه گــوێ گه‌یشت و له‌گه‌ڵ نوێنه‌رانی ژنــان کــۆبــۆوه ،به‌اڵم به‌ئاکام نه‌گه‌یشتن‌و ناڕه‌زایه‌تییه‌کان درێژه‌یان پێدرا .ئه‌و حه‌ره‌که‌ته‌ی ژنان له‌و سه‌روبه‌نده‌دا یه‌کێک له دروشاوه‌ترین الپه‌ڕه‌کانی مێژووی بزووتنه‌وه‌ی ژنان دژی ســتـه‌مــی ره‌گ ـه‌زیــی ـه ل ـه ئــێــران‌دا.
لێ‌کرد .بۆیه ده‌کرێ بڵێین ژنانی ئێران له‌و هه‌لومه‌رجه‌دا ته‌نیا مانه‌وه. پاش سه‌رکوتی خۆپیشاندانه‌کانی ژنان دژی حیجابی زۆرهملی ،خومه‌ینی به‌په‌له ئــه‌و قــانــوونــانـه ک ـه تــاراده‌یــه‌ک پشتیوانی ژنان بوون بۆ نموونە قانوونی پشتیوانی له بنه‌ماڵه یه‌ک له‌و قانوونانه
به قسه‌ی خومه‌ینی‌و الیه‌نگره‌کانی، ژنــــانــــی ئــــێــــران لـــــه‌الیـــــه‌ن رێــژیــمــی په‌هله‌وییه‌وه ،ئابڕوویان لێ سه‌ندرابۆوه،
حه‌ره‌که‌تی مافخوازی ژنان له کاتێک دا که ته‌نیا سێ حـه‌ووتــوو بــوو شۆڕشی خه‌ڵکانی ئێران تاج و ته‌ختی پاشایه‌تی
بوو ،به‌بێ ئه‌وه‌ی قانوونێکی دیکه‌ی ل ه جێگه دابنێ هەڵوەشاوە راگەیاند .هه‌ر دوای ئ ـه‌و بــڕیــاره‌ی خومه‌ینی ،پیاوی ئێرانی ئازاد بوو له یه‌ک کات دا ده‌توانێ 3-2 -1و 4ژن بکاته هاوسه‌ری خۆی‌و هه‌رکات پێویست بێ یه‌ک الیه‌نه به‌بێ ئه‌وه‌ی بچێته دادگا له هاوسه‌ره‌که‌ی جیا بێته‌وه ،ئه‌مه له‌سه‌ر بنه‌مای ئایینی ئیسالم ڕه‌وایی پێدرابوو ،له‌گه‌ڵ ئه‌و هش‌دا ژنان ئـه‌مـه‌یــان بــه سووکایه‌تییه‌کی زه‌ق و ئاشکرا به خۆیان ده‌زانی. بڕیاری سیاسی :ژنانی دادوه‌ر کاری دادوه‌رییان لێسه‌ندرایه‌وه.... بڕیارێکی دیکه :خزمه‌تی سه‌ربازیی ژنان هه‌ڵوه‌شاوه راگه‌یه‌ندرا ،که ئیمکانی په‌روه‌رده‌و فێربوون‌و کار‌و سه‌ربه‌خۆیی ماڵیی بــۆ هــــه‌زاران کچی جـــه‌وان پێک دێــنــا لــێــیــان زه‌وت کـــــرا .بــه قــسـه‌ی ئایه‌توڵاڵ «بــاش نیه ژن سه‌باز بێ و دوایه پله‌کانی سه‌ربازیی ببڕێ و ببێته فـه‌رمــانــده‌ی پــیــاو»! رۆژ له‌گه‌ڵ رۆژ ئه‌و قانوونانه‌ی ده‌ورانی رێژیمی پێشوو هەم لە بواری سیاسیو هەم کۆمەاڵیەتی کـه تــاراده‌یــه‌ک پیشکه‌وتوانه بــوون و ده‌سکه‌وتی خه‌باتی ژنان خۆیان بوون، ل ـه‌الی ـه‌ن رێژیمی تـــازه‌وه هـه‌ڵــوه‌شــاوه راده‌گه‌یه‌ندران و بهو بڕیار و قانوونانه‌ی که بنه‌مای ئیسالمییانه‌یان هه‌بوو ،جێیان ده‌گیرایه‌وه. پاش 36ساڵ ژیــان له ژێر سایه‌ی حکوومه‌تێکی ئیسالمی دا ژنــان له‌گه‌ڵ ئ ـه‌وه‌ی حیجابی زۆرهملی به‌سه‌ریان‌دا سه‌پا ،ب ـه‌اڵم ئێستاش نه‌چوونه‌ته ژێر باری ئایدۆلۆژیای خومه‌ینی و یارانیه‌وه. گهورهترین خه‌باتی ژنانی ئێران له‌گه‌ڵ هاوباوه‌ڕانی خومه‌ینی ،ئه‌وه نیه ئه‌وان مــوســیــقــا ده‌ژه‌نــــــن‌و گـــۆرانـــی ده‌ڵــێــن، تابلۆکانیان به ره‌نگی ئازادی ده‌نه‌خشێنن، زانکۆکانیان له یه‌کسانی تێپه‌ڕاندوه و ئازاری هه‌اڵواردن و مه‌ینه‌تییه‌کانیان به عه‌شقی زانین ،ئارام کردۆته‌وه .ئه‌وه‌نیه رازی نین ته‌نیا له په‌نجه‌ره‌وه له ئازادی بڕوانن ،به‌ڵکوو خۆیان ده‌گه‌ڕێن به‌داوی ئازادی داو له نێو پیێسی شانۆنامه‌کان‌دا ئازادی ده‌نووسنه‌وه و دابه‌شی ده‌که‌ن. کۆماری ئیسالمی تا ئێستا به هیچ ئایه‌ت و قانوونێکیان نه‌یتوانیوه سه‌رکه‌وێ به‌سه‌ر ئه‌م خه‌باته‌ی ژنان‌دا. ( )1ماڵپه‌ڕی «مفید نیوز»
مخابن زۆر ل ه هێزه چه‌په‌کانی ئێران و پیاوان ب ه گشتی هاوڕێیه‌تیی شۆڕشه‌که‌ی ژنانیان نه‌کرد‌و ته‌نانه‌ت رۆژئاواش ب ه تایبه‌تی فه‌ڕانس ه ک ه دڵیان ب ه سه‌رکه‌وتنی شۆڕشی ئێران‌و ده‌سه‌اڵتی خومه‌ینی خۆش کردبوو، بێجگ ه ل ه ژماره‌یه‌ک رێکخراوه و که‌سایه‌تیی فێمێنیستیی رۆژئاوا ،ل ه ئاست خرۆشانی ژنانی ئێران لهوکاتهدا هه‌ڵوێستیان نه‌گرت و پشتیوانییان لێ نه‌کردن ،ته‌نیا وه‌ک رووداوێک لە راگەیەنەکانیان‌دا باسیان لێ‌کرد بۆی ه ده‌کرێ بڵێین ژنانی ئێران له‌و هه‌لومه‌رجه‌دا ته‌نیا مانه‌وه (که‌شفی حیجاب )1314بۆ سه‌ندنه‌وه‌ی ئـه‌و ئــابــڕووه ده‌بــوو ژنــان خۆیان ل ه چارشێوی ره‌شــه‌وه بپێچن .یه‌کێک له ستراتیژیی و پرۆژه‌کانی ده‌سه‌اڵتی تازه ئه‌وه بوو ژنان له زۆر بواردا مه‌حدوود بکاته‌وه ،پــڕۆژه‌یـه‌ک که ئێستاش پاش 36ســاڵ ده‌سه‌اڵتداره‌تیی رێژیمه‌که‌ی خــومـه‌یــنــی هــه‌ر بــــه‌رده‌وامــــه .بــۆ ئـه‌م مـه‌بـه‌ســتـه‌ش‌ب ـه نـــاوی پــارێــزگــاری له پاکداوێنیی ژنــان ،سه‌ره‌تا داسه‌پاندنی حیجاب بیانوویه‌کی بــاش بــوو بۆ ئه‌و ئامانجه - .رێژیمی ئێران بۆ مه‌به‌سته چه‌په‌ڵه‌کانی خۆی هه‌موو کات که‌ڵکی له باوه‌ڕه مه‌زهه‌بییه‌کانی خه‌ڵک وه‌رگرتوه- بـــــــــه‌اڵم ژنـــــانـــــی وشـــــیـــــار ئــــه‌م سووکایه‌تییه‌یان پێ قه‌بووڵ نه‌ده‌کرا، ه ـه‌ر دوای بــڕیــاری حیجابی داسـه‌پــاو له الیه‌ن خومه‌ینییه‌وه ،به ه ـه‌زاران ژن ڕژانـــه ســه‌ر شـه‌قــامـه‌کــان و ده‌تــوانــیــن بڵێین له ماوه‌یه‌کی کورت‌‌دا شۆڕشێکی ژنــانــه لــه تــــاران و شــاره‌گــه‌وره‌کــانــی ئێران له دژی ئـه‌و بــڕیــاره‌ی خومه‌ینی ده‌ستی پێکرد .ژنــان له خۆپیشاندانی دژی حیجابی زۆره‌م ــلــی‌دا ده‌یانگوت «مل دان به حیجابی زۆرهملی ،نمادی ته‌سلیم بوونه .ئێمه شۆڕشمان نه‌کردوه به‌گه‌ڕێینه‌وه بۆ دواوه ،مه‌سه‌له حیجاب نیه ،مه‌سه‌له ئازادییه» ،ئێمه نه‌ک هه‌ر بــۆ خــواســتـه‌کــانــی خــۆمــان ،بـه‌ڵــکــوو له دیموکراسی راسته‌قینه دیفاع ده‌که‌ین و ته‌سلیمی ئه‌و بڕیاره نابین». بــۆ ی ـه‌ک ـه‌م جــار ل ـه الیـــه‌ن ژنــان ـه‌وه دروشـــمـــی ئــــــازادی و بــــه‌رابــــه‌ری له شه‌قامه‌کان‌دا ده‌گــوتــرای ـه‌وه .خومه‌ینی
تێکه‌وه پێچا بوو و ده‌سه‌اڵتی تــازه به ه ــۆی نــه‌نــاســراوی لــه پشتیوانییه‌کی به‌رینی خه‌ڵک به‌هره‌مه‌ند بوو ،شه‌هامه‌ت و ئــازایـه‌تــیــیـه‌کــی ب ـێ‌وێــن ـه‌ی ده‌ویــســت به خومه‌ینی بڵیی نــا! خومه‌ینییه‌ک که ژماره‌یه‌کی زۆر له رۆشنبیرانی ئێرانیش لهوکاتهدا که‌م‌و زۆر به که‌سایه‌تییه‌کی روحـــی و مـه‌عــنـه‌ویــان ده‌زانــــی .دیــاره ئه‌وكاته که‌م بوون ئه‌وانه‌ی له جیهانبینی ئه‌و پیاوه تێده‌گه‌یشتن .به‌اڵم ئه‌وه ژنان بــوون لـه دوای ب ـه‌ده‌س ـه‌اڵت گه‌یشتنی خــومـه‌یــنــی بــۆی ـه‌ک ـه‌م جـــار لــه پێناوی ئـــازادی‌و مافی چــاره‌نــووســی خۆیاندا «نا» یان پێ گوت. به‌اڵم بێبه‌زه‌ییانه که‌وتنه‌به‌ر هێرشی گــۆپــاڵــب ـه‌ده‌ســتــانــی خــوم ـه‌یــنــی ،لێیان درا ،بریندار کــران ،ده‌سبه‌سه‌ر کــران، بێحورمه‌تییان پێ‌کرا .مێهدیی بازرگان سه‌رۆک وه‌زیر له‌و کاته‌دا وه‌ده‌نگ هات « ...شــێــواوی بـه‌هــۆی چــارشــێــو! زۆر پێکه‌نینیه! به‌اڵم دیسانیش پێویست ناکا له ژنان بدرێ!» دیاره ئه‌و باش ده‌یزانی کێشه‌که له مه‌سه‌له‌ی حیجاب گه‌وره‌تره. مخابن زۆر له هێز ه چه‌په‌کانی ئێران و پیاوان به گشتی هاوڕێیه‌تیی شۆڕشه‌که‌ی ژنانیان نه‌کرد‌و ته‌نانه‌ت رۆژئاواش به تایبه‌تی فه‌ڕانسه که دڵیان به سه‌رکه‌وتنی شۆڕشی ئــێــران‌و ده‌س ـه‌اڵتــی خومه‌ینی خــۆش کــردبــوو ،بێجگه ل ـه ژمــاره‌ی ـه‌ک رێــکــخــراوه و که‌سایه‌تیی فێمێنیستیی رۆژئــــاوا ،ل ـه ئــاســت خــرۆشــانــی ژنانی ئــێــران ل ـه‌وکــاتــه‌‌دا هه‌ڵوێستیان نه‌گرت و پشتیوانییان لێ نه‌کردن ،ته‌نیا وه‌ک رووداوێــک له راگه‌یه‌نه‌کانیان‌دا باسیان
4
٣٠ی رێبەندانی ١٣٩٣
19ی فێوریەی ٢٠١٥
نەتەوەیی
ژماره٦٥٠ :
رۆژنامەی
رۆژی جیهانیی زمانی دایک ،دهرفهتێک بۆ زمانی کوردی کردوه.
گرنگیی ئه‌ر رۆژه بۆ زمانی کوردی
مستەفا مەعروفی ل ه 17ی ئۆکتۆبری 1999ه‌و ه رۆژی 21ی فێوری ه ل ـه‌الی ـه‌ن یۆنیسکۆو ه وه‌ک رۆژی جیهانیی زمانی دایک دیاری کراوه. کۆمه‌ڵێک هۆ ل ه دیــاری کرانی رۆژێــک بۆ گــرنــگــیــدان و رێــزگــرتــن ل ـ ه زمــانــی دایــک ده‌و‌ریان هه‌یه ،به‌اڵم دیاریکرانی رۆژی 21 فێوری ه هۆیه‌که‌ی ده‌گه‌ڕێته‌و ه بۆ رووداوێکی خوێناوی ل ه واڵتی به‌نگالدیش .له‌و رۆژ ه ل ه ساڵی 1952دا بزووتنه‌وه‌ی رووناکبیران و خوێندکارانی به‌نگالدیشی بـ ه ئیعتراز ل ه سه‌پاندنی زمانی ئــۆردوویــی ل ه الیه‌ن پاکستانی رۆژئــــاواو ه که‌وت ه ب ـه‌ر هێرش و ژم ــاره‌یــه‌ک خــوێــنــدکــاری به‌نگالدیشی کــــوژران .ئــه‌و کــات بـه‌نــگــادیــش به‌شێک بــوو له واڵتــی پاکستان ک ه ب ه پاکستانی رۆژهه‌اڵت ناوی ده‌برا .خه‌ڵکی به‌نگالدیش کـ ه زیــاتــر لـ ه %80یـــان بـ ه زمــانــی به‌نگاڵی ده‌دوان خــوازیــاری بـ ه ره‌ســمــی ناسرانی زمــانـه‌کـه‌یــان بــوون کـ ه بــزووتــنـه‌وه‌کـه‌یــان که‌وت ه به‌ر هێرش .پاش ئه‌وه‌ی به‌نگالییه‌کان ل ه ساڵی 1971دا سه‌ربه‌خۆییان وه‌رگرت هه‌وڵه‌کانیان بۆ به جیهانیکردنی ئه‌و رۆژ ه ، ل ه ساڵی 1999دا ب ه ئاکام گه‌یشت.
هۆکاره‌کانی دیاریکرانی رۆژی جیهانیی زمانی دایک
جــگ ـ ه لــ ه رووداوی ســـــه‌ره‌و ه وه‌ک هــۆی دیــاریــکــرانــی ئــه‌و رۆژه ،بێگومان هۆکاری دیک ه بۆ رۆژێکی ئه‌وتۆ گرنگیی خــۆیــان ه ـه‌بــووه؛ ب ـ ه گــوێــره‌ی س ـه‌رچــاو ه زمانه‌وانییه‌کان 6تــا 7هـ ـه‌زار زمــان ل ه جیهان دا هــه‌ن .لـه‌بـه‌ر 3هــۆی سه‌ره‌کی زۆر زمان ل ه مه‌ترسیی ل ه نێوچوون دان: یه‌که‌م ،هێژه‌موونیی ئابووری و بازرگانیی واڵتانی پیش ه ســازی به‌سه‌ر جیهان‌دا ک ه ده‌بێت ه هۆی ئه‌وه‌ی زمانیان ل ه سه‌رتاسه‌ری جیهان‌دا باڵو بێته‌وه .دووه‌م ،هۆی سیاسی لـه‌و واڵتــان ـه‌دا ک ه لــه‌رووی جۆراوجۆریی نه‌ته‌وه‌ییه‌و ه ده‌وڵه‌مه‌ندن به‌اڵم ل ه رووی فــه‌رهــه‌نــگــی دێــمــوکــراســیــیــه‌و ه زۆر ل ه
ل ه نزیک ب ه 40میلیۆن کورد جگ ه ل ه 5 میلیۆن کوردی باشووری کوردستان ک ه ل ه عێڕاق دا ب ه شێوه‌ی قانوونی و ب ه ره‌سمی مافی خوێندن ب ه زمانی خۆیان هه‌یه ،ل ه هیچ کام له‌و واڵتانه‌دا ک ه کوردستانیان ل ه نێوان‌دا دابه‌ش کراوه ،کورد مافی خوێندن ب ه زمانی دایکیی خۆی نیه .له‌و حه‌شیمه‌ت ه 40میلیۆنیی ه جگ ه ل ه رێژه‌یه‌کی کـه‌م ک ه خوێندنه‌وه‌و نووسینیان ب ه زمانی کوردییه، بۆ زۆرب ه زمانی کوردی ته‌نیا زمانی بنه‌ماڵ ه و زمانی زاره‌کییه .ته‌نانه‌ت بۆ زۆر که‌س خــوێــنــدن و نــووســیــن ب ـ ه زمــانــی کــوردی شتێکی ب ه دوور ل ه زه‌ین و ره‌نگ ه سه‌یریش بێ! خه‌ڵکی زۆر ناوچه‌ی کوردستان ک ه ل ه منداڵییه‌و ه ل ه ئێراندا ب ه زمانی فارسی ،ل ه تورکیی ه ب ه زمانی تورکی و ل ه سووری ه بــه زم ــان ــی عـــه‌ره‌بـــی ده‌خ ــوێ ــن ــن ،ره‌نــگ ـ ه له‌سه‌ر ئـه‌و بــاوه‌ڕ ه هه‌ڵه‌یه بن ک ه زمانی ن ـه‌ت ـه‌وه‌ی بــااڵده‌ســت شایانی خوێندن و پێنووسینه .دیاریکرانی ئه‌و رۆژ ه ب ه رۆژی جیهانیی زمانی دایــک ئ ـه‌و ده‌رف ـه‌ت ـ ه پێک دێنی ک ه ب ه بۆنه‌ی ئه‌م رۆژه‌وه زانایاری له‌باره‌ی کێشه‌کانی زمان و زمان ه بێ‌ناز و په‌راوێزخراوه‌کان زیاتر بێ و ببێت ه هۆی وشیاریی فه‌رهه‌نگی و وه‌خ ـه‌ب ـه‌ر هاتنی زه‌ینی نووستووی ئ ـه‌و که‌سانه‌ی ک ه ب ه بێ‌ته‌فاوه‌تی ب ه په‌نا زمانی دایکیی خۆیاندا راده‌بوورن.
ســیــاس ـه‌تــی ف ـه‌ره ـه‌نــگــی و په‌روه‌رده‌یی ئه‌م واڵتان ه راست و ره‌وان ل ه پێناوی زاڵکردنی زمانی ره‌سمیی ده‌وڵه‌تی ناوه‌ندی ک ه نوێنه‌رایه‌تیی نه‌ته‌وه‌ی بااڵده‌ست ده‌کا ل ه الیه‌ک و تواندنه‌و‌ه و که‌م بایه‌خکردنی زمانی دیکه له الیه‌کی دایکیی نه‌ته‌وه‌کانی ده‌که‌وه‌یه
مه‌ترسییه‌کانی سه‌ر زمانی کوردی
ئـ ـه‌و م ـه‌تــرســیــان ـه‌ی لـــه‌ســـه‌ره‌و ه بــاس کـــران ک ـ ه هــه‌ڕه‌شــ ه ل ـ ه زامــانــێــک ده‌کــه‌ن ـ کــه‌م و زۆر ب ـه هێندێک ج ــی ــاوازی ل ه ناوچه‌یه‌کی کوردستانه‌و ه بۆ ناوچه‌یه‌ک ل ه پارچه‌یه‌که‌و ه بۆ پارچه‌یه‌کی دیک ه ـ له‌سه‌ر زمانی کوردییش هه‌ن: هۆی ئابووری و بازرگانی :جگ ه ل ه باشووری کوردستان ک ه تاک و ته‌را هێندێک کااڵو به‌رهه‌می کارگه‌کان هه‌ن ک ه رێنوێنی و کاتالۆگه‌کانیان ب ه زمانی کوردین ،ئه‌گینا کورد ئه‌و کااڵ و شت و مه‌ک ه بازرگانیان ه به‌کار دێنێ ک ه ب ه زمانانی بێگان ه له‌سه‌ریان
گرنگترین و گهورهترین به‌ڵگ ه بۆ ئاسیمیل ه کردنی زمانی کوردی ل ه الیه‌ن ده‌وڵه‌تانی زاڵ به‌سه‌ر کوردستانهوه ئه‌وه‌ی ه ک ه رێگا ناده‌ن تاکی کورد هه‌ر ل ه منداڵییه‌وه ب ه زمانی دایکیی خۆی بخوێنێ دوایـ ـه‌ن .لـه‌م جــۆر ه واڵتــانـ ه دا ده‌سه‌اڵتی سیاسی زیاتر نوێنه‌رایه‌تیی نه‌ته‌وه‌یه‌ک و فه‌رهه‌نگێک ده‌کــا ک ه سه‌رده‌ست ه و ل ه زۆه‌بـــه‌یـــان‌دا ب ـ ه کــــرده‌و ه کــارێــک ده‌کــه‌ن کـ ه یارمه‌تی بـه ره‌وت ــی ئاسیمیل ه بوونی نه‌ته‌و ه و خاوه‌ن زمانه جیاوازه‌کانی دیک ه ده‌کا .سێیه‌م ،ئه‌و نه‌ته‌وانه‌ی ک ه خوێندن و نووسیانیان ب ه زمانی خۆیان نیه ،وات ه ئه‌و زمانانه‌ی ک ه پێیان ناخوێندرێ و نانووسرێ و زیاتر زاره‌کین هه‌ر بۆی ه به‌رگه‌ی شه‌پۆلی ـه خــێــراو بــه‌رده‌وامــه‌کــانــی ئـه‌م پــێــوه‌نــدیــیـ سه‌رده‌مه ناگرن و مه‌ترسیی له‌نێوچوونیان ل ـه‌س ـه‌ره .لـه‌بـه‌ر ئ ـه‌م مه‌ترسیان ه بــوو ک ه یۆنیسکۆ ب ه مه‌به‌ستی ده‌ر‌خستنی گرنگیی زمانه‌کان ل ه جیهان‌دا ئه‌و رۆژه‌ی دیاری
خاوه‌نی هیچ کام له‌و تایبه‌تمه‌ندایان ه نابێ ک ه ل ه زمانی زاڵ دا هه‌ن .ئه‌گه‌ر واڵتانی دیک ه و نه‌ته‌و ه خاوه‌ن بڕیار و سه‌ربه‌خۆیه‌کانی جــیــهــان نــیــگ ـه‌رانــی ئــــه‌وه‌ن کــ ه بـه‌رهـه‌مـ ه ئابووری و کااڵکانی واڵتانی پیش ه سازی ب ه سه‌دان و هه‌زاران وشه‌ش له‌خۆیاندا دێنن ه نێ زمانه‌که‌یان ،زمانی کــوردی سه‌رباری ئه‌مه‌ش له‌م رێگایه‌وه س ـه‌دان و ه ـه‌زاران وشه‌ی فارسی ،تورکی و عه‌ره‌بیی دێت ه نێو زمانه‌که‌ی .ئه‌و سێ نه‌ته‌وه‌ی ه ئه‌گه‌ر هه‌وڵ ده‌ده‌ن وشـه‌کــان بکه‌ن ب ه زمانی خۆیان
خه‌ڵک و ب ه الیه‌ن ه گرنگه‌کانی ژیانی خه‌ڵک، ب ه جۆرێک ک ه به‌بێ ئه‌و زمان ه هیچ کارێک بــۆ هــیــچ کـــه‌س نـه‌چــێــتـ ه پــێــش .کــه‌وابــوو زمانی ئ ـه‌ون جێگای نــرخ و بایه‌خ ده‌بــێ، بهو راده‌یــه‌ش ئه‌و زمانه‌ی ک ه پێشگیریی لێ کــراو ه ک ه پێی بخوێندرێ و ل ه بــوار ه جیاجیاکانی ژیــان‌دا کــاری پێ بکرێ نرخ و بایه‌خی خۆی له‌ده‌ست ده‌دا و ته‌نیا ل ه چوارچوه‌ی زمانی بنه‌ماڵ ه دا و ب ه شێوه‌ی زاره‌کی به‌ره‌و داهاتوویه‌کی ناروون ده‌ڕوا. درێژه‌ی ئه‌م سیاسه‌ت ه ده‌بێت ه هۆی ئه‌وه‌ی
به‌شانی نه‌ته‌وه‌کانی ده‌ورو به‌ری رۆیشتوه. هه‌تا ده‌وڵه‌تان ل ه ناوه‌نددا به‌هێزتر بوون و واڵتانی ده‌وروبه‌ر به‌ره‌و سانترالیزه‌بوون رۆیشتوون ره‌وتی گه‌شه‌کردن و هه‌ڵدانی خوێندن و نووسینی کوردی شل بۆته‌وه. بــــه‌اڵم لــه‌بــه‌رامــبــه‌ر ئـــه‌مـــه‌ش‌دا کــــورد ل ه رووی نووسین و خوێندنه‌وه‌و ه ب ه زمانی خــۆی ده‌ستی هـه‌ڵ نه‌گرتوه .بۆی ه یه‌که‌م رۆژنــام ـه‌ی ک ــوردی لـ ه ساڵی 1898دا ل ه ده‌ره‌وه‌ی کوردستان و ل ه قاهیر ه چاپ و بــاو بــۆتـه‌وه .هـه‌ر کاتێکیش ده‌رفـه‌تــی بۆ ره‌خسابێ ل ه رێگای نووسینه‌و ه خزمه‌تی بـ ه زمــانــی خــۆی کـــردو ه و ن ـه‌ی هێشتو ه بفه‌وتێ .بزووتنه‌وه‌کانی کورد له‌م باریه‌و ه ده‌وری هه‌ر ه سه‌رکیان دیوه .رێکخراو و جه‌معییه‌ت ه کورده‌کان ل ه سه‌ربه‌ندی شه‌ڕی
نووسراوه .پێداویستیی رۆژانه ،خۆراک و که‌لوپه‌لی نێوماڵ ب ه زمانی ئینگلیسی یان زمانی یه‌کێک له‌و نه‌ته‌وان ه رێنوێنیان له‌سه‌ر نووسراو ه یان ناویان له‌سه‌ر دانــراو ه ک ه زمانی ره‌سمیی یه‌کێک ل ه ده‌وڵه‌تانی زاڵ به‌سه‌ر کوردستان‌دان .منداڵێک ک ه دراوی رۆژانــ ه ل ه دووکــان و فرۆشگاکان خه‌رج ده‌کا و خۆراکی دڵخوازی خۆی ده‌کڕێ ب ه زمانی فارسی ،تورکی یان عه‌ره‌بی له‌سه‌ری نــووســراوه ،ه ـه‌ر ل ه منداڵه‌تییه‌و ه یه‌کێک له‌و زمانانه تێکه‌ڵ ب ه چێژ و خۆشییه‌کانی منداڵی کــورد ده‌بــێ ،وه‌ک ده‌ڵێن فرچکی پێو ه ده‌گرێ .هه‌ر له‌و کاته‌وه هێژه‌موونی و گه‌وره‌یی ئه‌و زمان ه وه‌ک زمانی دووه‌م به‌سه‌ر منداڵی کــورد دا ده‌سـه‌پــێ .زمانی یه‌که‌م وات ه زمانی دایک له‌به‌ر چاوی ئه‌و
خێریان بۆ زمانی کــوردی نی ه و دێن ه نێو زمانی کوردییه‌وه ،چونک ه کورد ده‌رفه‌تی ئه‌وه‌ی نیه وشه‌ی پێویستیان بۆ دابنێ. هــۆکــاری سیاسی :جــگـ ه لــــه‌وه‌ی ک ه کــورد له ئــێــران ،تورکی ه و ســووریـ ه هه‌ر کامه‌ی ب ه جۆرێک ل ه روانگه‌ی سیاسه‌ت و ئیدئۆلۆژیی حکوومه‌ته‌کانی ئه‌م واڵتانه‌و ه حاشای لێکراوه ،هه‌ر کامه‌شیان سیاسه‌تی فه‌رهه‌نگی و کۆمه‌اڵیه‌تییه‌‌کانیان ب ه جۆرێک داڕشتو ه ک ه زمان و فه‌رهه‌نگی کورد ل ه نێو زمان و فه‌رهه‌نگی ئه‌وان‌دا بتوێته‌وه .له هه‌ر جێگایه‌ک کورد له‌گه‌ڵ یه‌کێک له‌و نه‌ته‌وان ه ک ه ده‌سه‌اڵتی حکوومه‌تی ناوه‌ندیان به‌ده‌سته، تێکه‌ڵ ه بااڵده‌ستیی سیاسی بااڵده‌ستیی زمان و فه‌رهه‌نگیشی به‌دواو ه بووه .زمان و فه‌رهه‌نگی نه‌ته‌وه‌ی سه‌رده‌ست ل ه دۆخی هێرش دای ه و زمان و فه‌رهه‌نگی کورد ل ه دۆخی به‌رگری .ئه‌گه‌ر ئاوڕێک ل ه جوغرافیای ناوچ ه کوردنشینه‌کان ل ه رابردووی کۆن‌دا بده‌ینه‌و ه گه‌لێک ناوچ ه ل ه دراوسێیه‌تیی نه‌ته‌وه‌کانی دیکه‌دا پێشتر کوردنشین بوون، بـه‌اڵم ئه‌مڕۆ ئاسه‌وارێکیان ل ه کــورد تێدا نه‌ماو ه یان ب ه ده‌گمه‌ن کوردیان لێ دژی. ناوچه‌ی ئه‌تۆش هه‌ن ک ه چه‌ند ده‌ی ه له‌و ه پێش پێکهاته‌ی دیموگرافیان ب ه زه‌ره‌ری کــورد گ ــۆڕاوه .بێگومان ئـه‌و گۆڕانان ه ب ه شێوه‌ی سیستماتیک روویان داو ه و ئاکامی گۆتره‌کاری و رێکه‌وت نین ،ئه‌گینا جارێک ل ه جێیه‌ک ده‌بــوو پێچه‌وانه‌ی ئـه‌م رووی دابووایه. گرنگترین و گــه‌و‌ره‌تــریــن بـه‌ڵــگـ ه بۆ ئاسیمیل ه کردنی زمانی کــوردی ل ه الیه‌ن ده‌وڵه‌تانی زاڵ به‌سه‌ر کوردستانهوه ئه‌وه‌ی ه ک ه رێگا ناده‌ن تاکی کورد هه‌ر ل ه منداڵییه‌و ه ب ه زمانی دایکیی خۆی بخوێنێ .سیاسه‌تی فه‌رهه‌نگی و په‌روه‌رده‌یی ئه‌م واڵتان ه راست و ره‌وان ل ه پێناوی زاڵکردنی زمانی ره‌سمیی ده‌وڵه‌تی ناوه‌ندی ک ه نوێنه‌رایه‌تیی نه‌ته‌وه‌ی بــااڵده‌ســت ده‌کــا ل ه الی ـه‌ک و تواندنه‌و ه و که‌م بایه‌خکردنی زمانی دایکیی نه‌ته‌وه‌کانی دیکه ل ه الیه‌کی ده‌که‌وه‌یه .سیاسه‌تی زمانیی ئه‌و ده‌وڵه‌تان ه به‌م جۆره‌ی ه ک ه زمانی ئه‌وان زمانی فه‌رمی ،زمانی خوێندن ،سیاسه‌ت، مــاف ،زانــســت ،کــارو راگـه‌یــانــدن و هتده. زمانی ئه‌وان گرێ دراو ه ب ه ژیانی رۆژانه‌ی
ک ه هێندێک که‌س ب ه چاوێکی نزم سه‌یری زمانی دایکیی خۆیان بکه‌ن و زمانی دووه‌م ل ه الی ئـه‌وان خاوه‌نی پرستیژ و ئیعتیبار بــێ .لـ ه خــۆڕا نی ه دیـــارده‌ی بـ ه فــارســی و ب ه تورکی و ب ه عه‌ڕه‌بی قسه‌کردن ل ه نێو بنه‌ماڵ ه کــورده‌کــان‌دا ل ه هـه‌ر چــوار واڵتی ئێران ،تورکیه‌و سووری ه و عێڕاقدا ده‌بینرێ.
ئاسۆی روونی زمانی کوردی
وه‌ک باس کرا یه‌کێک له‌و مه‌ترسیانه‌ی هه‌ڕه‌ش ه ل ه زمانێک ده‌که‌ن ،ئه‌وه‌ی ه ک ه ئه‌و زمان ه شێوه‌ی خوێندنه‌و ه و نووسینی نه‌بێ. ته‌نیا ب ه شێوه‌ی زاره‌کی هه‌بێ .ئه‌م ده‌بێت ه هــۆی ئــه‌وه‌ی شێوه‌زاره‌کانی ئـه‌و زمان ه ل ه ناوچ ه جیاوازه‌کان ئه‌وه‌ند ه لێک دوور بنه‌و ه ک ه ئیدی هه‌رکامه‌یان وه‌ک زمانی سه‌ربه‌خۆ ده‌رکـه‌ون و ل ه ئاکامدا زمانه‌ک ه بفه‌وتێ .ل ه مێژوودا گه‌لێک زمان به‌م جۆر ه فه‌وتاون و زۆر زمانی دیکه‌ش به‌ره‌و ئه‌و چاره‌نووسه ده‌چــن .به‌اڵم نه‌ته‌وه‌ی کورد سـه‌ره‌ڕای که‌ندوکۆسپی حکوومه‌تانی زاڵ به‌سه‌ر کوردستان‌دا ل ه مێژ ه ه ـه‌وڵ ده‌دا زمــانـه‌کـه‌ی بگه‌یه‌نێته ئاستی نووسین و مه‌ترسیی فه‌وتان و ل ه نێچوونی له‌سه‌ر ال ب ـه‌رێ .نووسین زمــان جێگیر و تۆمار ده‌کا و پێش ب ه فه‌وتانی ده‌گــرێ .زیاتر ل ه 300ساڵ ه ئه‌حمه‌دی خانی سـه‌بــاره‌ت ب ه نووسینی «مه‌م و زین» ب ه زمانی کوردی گوتوویه‌تی:
دا خه‌لق نه‌بێژن کو ئه‌کراد بێ مه‌عریفه‌تن ،بێ ئه‌سل و بونیاد ئه‌نواعی میلله‌ت خودان کتێبن کرمانج ته‌نێ د بێ حسێبن نالی شاعیری گـــه‌وره‌ی کــورد له ســه‌ده‌ی 19دا س ـه‌بــاره‌ت به نووسینی شێعره‌کانی به زمانی کوردی ده‌ڵێ: که‌س به ئه‌لفازم نه‌ڵێ خۆ کوردییه، خۆ کودییه هه‌رکه‌سێ نادان نه‌بێ خۆی تالیبی مه‌عنا ده‌کا
ده‌یان نموونه‌ی دیک ه له‌م چه‌شن ه ل ه نێو شاعیرانی گه‌وره‌ی کورد ل ه رابردوودا به‌ر چــاو ده‌کــه‌وێ .لـه‌م بــاره‌یـه‌و ه چ ل ه رووی شێعر و چ ل ه رووی چیرۆکه‌و ه کورد شان
یه‌که‌می جیهانی ل ه باکووری کوردستان چ ـه‌نــد بــاوکــراوه‌یــان ب ـ ه زمــانــی کــوردی ده‌رکــردن .بزووتنه‌وه‌ی شێخ مه‌حموود ل ه دوای شه‌ڕی یه‌که‌می جیهانی ب ه ده‌رکردنی رۆژنامه‌کانی «امید استقالل» و «بانگ حــق» ،بزووتنه‌وه‌ی سمکۆ ب ه ده‌رکردنی رۆژنامه‌ی ‹روژکــرد» و چه‌ندین کۆڤار و رۆژنام ه ل ه سه‌رده‌می کۆماری کوردستان ل ه دوای شه‌ڕی دووه‌می جیهانی نموونه‌ی به‌ر چاون.
رۆڵی حیزب و رێکخراوه سیاسییهکان
پـــاش شــــه‌ڕی دووه‌مـــــی جــیــهــانــی ب ه دام ـه‌زرانــی حیزب و رێکخراوی سیاسی نووسین به‌زمانی کوردی ل ه چوارچێوه‌ی سیاسه‌تی راگه‌یاندنی ئ ـه‌حــزاب‌دا پ ـه‌ره‌ی گــرت .هه‌رچه‌ند ئه‌م ه جێگای خوێندان و نووسینی سیستماتیک لـه چوارچێوه‌ی سیاسه‌تی حــکــوومـه‌تــدا نــاگــرێــتـه‌و ه ب ـه‌اڵم مه‌ترسیی نه‌مان و فه‌وتان له‌سه‌ر زمانی کوردیی البردوه .باشووری کوردستان له‌م باره‌یه‌و ه ده‌سکه‌وتی قانوونی و سیاسیی هـــه‌بـــووه ،بـــه‌اڵم لــ ه پــارچ ـه‌کــانــی دیــکـه‌ی کوردستان ئه‌و ه ئه‌حزابی سیاسیی کوردن ک ه ب ه ده‌رکــردنــی رۆژنــام ـه ،به‌رنامه‌گه‌لی رادیۆیی و ئێستاش ته‌له‌ڤزیۆنی تاراده‌یه‌کی زۆر بۆشایی خوێندن و نووسینی کوردی پڕ ده‌که‌نه‌وه. شانبه‌شانی سیاسه‌تی فه‌رهه‌نگی و زمانیی ئه‌حزابی کوردی ناوه‌ند ه فه‌رهه‌نگی و ئ ـه‌ده‌بــیــی ـه‌کــانــی کــــورد و ئـه‌نــجــومـه‌نـ ه ئه‌ده‌بییه‌کانیش خزمه‌تێکی زۆر به‌م بوار ه ده‌که‌ن که ئه‌ویش له‌گه‌ڵ شه‌پۆله‌کانی توندو تیژی و بێده‌نگه‌ی حکوومه‌تی ناوه‌ندی ل ه هه‌ڵکشان و داکشان دان. کورد ک ه ل ه ناوچه‌ی خۆیدا ده‌ره‌تانێکی که‌می بۆ ماوه‌ته‌و ه ب ه جۆرێک ل ه ئابڵۆقه‌ی ده‌وڵه‌تانی ده‌روبــه‌ری دای ـه ،بۆن ه و رۆژ ه جیهانییه‌کان ده‌رفه‌تێکن بۆ هێنانه‌گۆڕی کێش ه و مه‌سه‌له‌کانی ،گرێدانی کێش ه و مه‌سه‌له‌کانی کورد ب ه بۆن ه جیهانییه‌کانه‌و ه ده‌تــوانــێ تا راده‌یـــه‌ک ئ ـه‌م ئابڵۆقه‌ی ه که‌م ره‌نگ بکاته‌وه .النیکه‌م ئه‌م بۆن ه جیهانیان ه هانده‌رێکن بۆ تاکی کورد ک ه مه‌ترسییه‌کانی س ـه‌ر رێــگــای ن ـه‌ت ـه‌وه‌کــی هـه‌ســت پــێ بکا. رۆژی جیهانیی زمانی دایکیش ده‌توانێ ئه‌م ده‌رفه‌ت ه پێک بێنێ.
٣٠ی رێبەندانی ١٣٩٣
3 فینالند
١٩ی فێوریەی ٢٠١٥
هەواڵ‌و راپۆرت
رێوڕەسمێک ب ه بۆنه‌ی 2ی رێبەندان69 ،هەمین ساڵڕۆژی دامەزرانی كۆماری كوردستان
رۆژی شەممە ،رێكەوتی 2015/2/7ی زایینی ،لە الیەن كومیتەی هاوكاریی هێزە سیاسییە كوردستانییەكان لە فینالند ،بە بۆنەی 69هەمین ساڵڤەگەڕی دامەزرانی كۆماری دێموكراتیكی كوردستان لە مەهاباد ،رێوڕەسمێكی تایبەت لە شاری توركو لە واڵتی فینالند بەڕێوە چوو.
رێوڕەسمەكە بە بەشداریی دەیــان كەس لە ئەندامانی حیزب‌و رێكخراوە سیاسیو مەدەنیەكانی ئەندام لە كۆمیتەی هاوكاریی هێزە سیاسییە كوردستانیيەكان ،كاتژمێر 3ی دوانیوەڕۆ بە سروودی نەتەوەیی ئەی رەقیب‌و دەقیقەیەك بێدەنگی بۆ رێزگرتن لە گیانی پاكی شەهیدانی كوردستان دەستی پێ كرد. بەشی یەكەمی رێوڕەسمەكە تەرخان كرابوو بۆ باس‌و بابەتەكانی هەر كام لە بەڕێزان ،حەیدەر كاكەزادە ،حەسەن حاتەمی ،ساالر ئاشناگەر‌و شاخەوان نەقشبەندی كە هەر كام لە ناوبراوان ،سەبارەت بە چۆنیەتیی دامەزران‌و رووخانی كۆماری كوردستان ،پێوەندییەكانی كۆماری كوردستان
لەگەڵ ئــازەربــایــجــان ،هەلومەرجی ناوچەیی‌و جیهانی لە سەردەمی كۆماردا باس‌و بابەتەكانی خۆیان پێشكەش كرد‌و هەروەها ئاماژەیان بە تایبەتمەندی‌و خاڵە بەهێز‌و الوازەكانی كۆماری دێموكراتیكی كوردستان كرد. پاشان هــەر بــەم بــۆنــەیــەوە ،پەیامی ئ ـه‌و رێکخراوهو الیه‌نان ه پێشكەش كران: یه‌کیه‌تیی ژنانی دیموکراتی روژهـه‌التــی کوردستان- فینالند فیدراسیۆنی كۆمەڵە كوردییەكان لە فینالند بزووتنەوەی گۆڕان ـ فینالند بزووتنەوەی دێموكراتیكی یارسان ـ فینالند پەیامی كۆمەڵەی پێشمەرگە دێرینەكانی كوردستان ـ فینالند پەیامی كەمپەینی یەكی بەفرانبار ـ فینالند لە بەشەكانی دیكەی رێوڕەسمەكەدا ،بەڕێزان رەئووف گوڵبەدەن‌و عەبدوڵاڵ حاجی پەخشان‌و شیعریان خوێندەوە‌و هونەرمەند فەرهاد ئاالنی ،بە سرودێك بۆ كۆمار‌و پێشەوا، بەشداریی رێوڕەسمەكە بوو. بەشی كۆتایی رێوڕەسمەكەش ،تایبەت بوو بە پیشاندانی فیلمێكی 45دەقــەیــی ســەبــارەت بــە دام ــەزران ــی كــۆمــاری كوردستان كە لەالیەن بەڕێز سمایل مامڵیوە ئامادە كرابوو و جێی رەزامەندیی بەشدارانی یادی كۆماری كوردستان بوو.
سلێمانی:
بەشداری شاندێکی یەکیەتیی الوان لە کۆنفڕانسی نێودەوڵەتی « ڕیگای ئاشتی و دێموکراسی»
لەسەر بانگهێشتی رێکخراوی الوانــی ئینتێرناسیۆناڵ سۆسیالیست و رێکخراوی ئۆلۆف پاڵمە شاندێکی یەکیەتیی الوانی دێموکراتی رۆژهەاڵتی کوردستان بە سەرپەرەستی پێشەوا عەلی پوور سکرتێری گشتیی رێکخراو لە کۆنفراسی نێودەوڵەتی « ڕیگای ئاشتی و دێموکراسی -میانەڕەوی دژ بە توندڕەوی» دا کە رۆژی هەینی رێکەوتی٤ی رێبەندان لە شاری سلێمانی بەڕێوەچوو بەشدار بوون. لە سەرەتای کۆنفڕانسەکە دا وێڕای ساتێک وەستان بۆ ڕێزگرتن گیانی پاکی شەهیدان‌و پاشان پەیامی رێکخراوی ئۆلۆف پاڵمە لــەالیــەن «ئیزابێل الندییێن»خوێندرایەوەو پەیامی الوانی ئینتێرناسیۆنال سوسیالیست لەالیەن ئەڤین ئەنجیر پێشکەش کرا. پانێلی یەکەمی کۆنفڕانس لەژێر نــاوی «ئــەو قەیرانە تــازانــەی رووبــــەڕووی رۆژهــەاڵتــی نــێــوەڕاســت دەبــنــەوە» لەالیەن مەال بەختیار ،کارگێری مەکتەبی سیاسی یەکیەتیی نیشتمانی یەوە پێشکەش کرا. ئه‌و کۆنفرانس ه ل ه چه‌ندین پانێل پێک هاتبوو ک ه له‌واندا باسی و «کاریگەری سیاسی و ئایدۆلۆژی و گەشەکانی هەرێمی و ناوچەیی لەسەر قەیرانەکان»« ،رۆڵی کورد و دەرئەنجامەکانی پرسەکانی کــورد کە لە هەرچوار بەشی کوردستان» ک ه نوێنه‌ری الوانی هه‌رچوارپارچه‌ی کوردستان
درێژەی:
قسه‌یان تێداکرد. پێشەوا عەلیپوور ،سکرتێری یەکیەتیی الوانی دێموکڕاتی رۆژهەاڵتی کوردستان باسێکی ل ه رۆژهەاڵتی کوردستان کرد و ئاماژەی بە کۆمەلێک بابەتی گرنگ و پێوه‌ندیدار ب ه کورد و کۆماری ئیسالمیی ئێران کرد ک ه ل ه قسه‌کانیدا هاتبوو لەو دۆخەدا ئەوەی لەسەرشانمانە ئەوەیە کە یەکەم بگەڕێینەوە بۆ ئەوەی لەرووی کۆمەاڵیەتییەوە دادپەروەرییەکی کۆمەاڵیەتی لەناوچەدا پێرەو بکەین و لەرووی سیاسیشەوە ئابووری و سیاسەت وەکوو دووانەیەکی لەیەک دانەبراو لەیەک نزیکتر بکەینەوە ،بۆ ئەوەی کەس خەمی نانی نەبێت بۆ تێرکردنی ئێستا و دوارۆژی و پەنا بۆ هیچ ئایدۆلۆژیایەک نەبات». کۆنفڕانس پاش سێ رۆژ کۆتایی به‌کاره‌کانی هێنا.
بۆنەیەک بۆ دەنگهەڵبڕین دژی سەرکوتی نەتەوەیی و زمانی
واڵتێکی دیاری دیکەی ناوچە کە دراوسێی ئێرانیشە‌و نەتەوەو زمانی جۆراوجۆری تێدایە‌و سااڵنێکی زۆر وەک ئێران سیاسەتی زاڵکردنی یەک زمان بە سەر زمانەکانی دیکەدا‌و سەرکوتکردنی نەتەوەو زمانەکانی دیکەی بەڕێوە بردوە ،واڵتی تورکیایە .بەاڵم تورکیاش ڕێگای چاوخشاندنەوە بــەو سیاسەتە لەمێژینەیەی گــرتــووەتــە بــەر‌و چـــاوەڕوان دەکرێ ئەم کێشە دێرینەیە بە سەرنجدان بە ڕێوشوێنەکانی پەیماننامەکانی یەکیەتیی ئورووپا کە تورکیە لە مێژە هەوڵی پەیوەستبوون بەوانی هەیە ،چارەسەربکا. ڕێژیمی ئێران ،لە ڕووبــەڕووبــوونــەوە لە گەڵ کێشەی لەمێژینەی سەرکوتی نەتەوەیی‌و زمانی لە نێو ئەو واڵتە‌کەی‌دا، کە بــەردەوام سەرچاوەی ناکۆکی‌و شەڕ‌و ئالۆزیی نێوان نەتەوە بندەستەکان‌و دەسەاڵتی ئەو واڵتە بووە ،هەتا ئێستاش هەر لە سەر سیاسەتی ئینکار‌و هەڵخەلەتاندن‌و خۆبواردن دەڕوا .تەنیا لە سەروبەندی هەڵبژاردنەکان‌دا بەربژێرەکانی سەربەو ڕێژیمە سووکە ئاوڕێک لەو کێشەیە دەدەنــەوە، ئەویش نەک بۆ گەڕان بە دوای چارەسەرو دابینکردنی ویستی لە مێژینەی نەتەوە بندەستەکان‌و ئاخێوەرانی زمانەکانی دیکە ،بەڵکوو بۆ ڕاکێشانی دەنگدەرانی سەر بەو نەتەوانە بۆ سەر سندووقەکانی دەنـگ‌و بۆ وەرگرتنی دەنگەکانیان بــە قــازانــجــی سەرکەوتنی خــۆیــان .ئــەوە کــە دەنــگــدەرانــی سەر بەو نەتەوانە ،ئاوڕدانەوە‌و بایەخدانی بەربژێرەکانی هەڵبژاردنی سەرکۆماری‌و پارلمانی لە پرسە نەتەوەیی‌و زمانییەکان ،دەکەن بە مەرج‌و پێوەرێک بۆ هەڵویستی خۆیان لە هەڵبژاردنەکان‌دا ،شتێکی دروسـت‌و لە جێی خۆی دایە. بەاڵم ئەوە کە دوای هەڵبژاردنەکان ،هەم ئەوانەی بەم ناوە دەنگی خەڵکیان وەرگرتوە‌و هەم ئەو دەنگدەرانەی بە نیازی پێکهێنانی گۆڕان لە سیاسەتی نەتەوەیی‌و زمانیی دەسەالتی واڵت دەنگیان داوە ،بەڵێن‌و چــاوەڕوانــیــی خۆیان لە بیر
دەبەنەوە ،شیاوی توندترین ڕەخنەن .سەرکۆمار ،نوێنەرانی مەجلیس‌و هــەر کەسێک لە هــەر ناوەندێکی قانووندانان‌و سیاسەتدانان‌و بەڕێوەبەرێتیی واڵت‌دا ،ئەگەر پێشتر هیچ دروشــم‌و بەڵێنێکیشیان لە بــارەی پرسێکی گرنگی وەک سەرکوت‌و هەالواردنی نەتەوەیی‌و زمانی نەدابێ ،لە ئاست کێشەو گرفتە لەمێژینەکان‌و داواڕەواکانی خەڵکی واڵت‌دا،هەر بەرپرسیارن .بەاڵم ئەگەر کاربەدەستەکە ،وەک سەرکۆماری ئیستا بە بەڵێنی دابینکردنی بەشێک لە مافە پشتگویخراوەکان، زۆرترین دەنگی لە نێو نەتەوە بندەستەکانی ئێراندا کۆ کردبێتەوە ،بەرپرسیارەتیەکەی لە ئاست پرسی نەتەوەیی‌و زمــانــی ،زۆر زی ــات ــر‌‌و ،ه ــەر ب ــەم پێیە لــە بــیــربــردنــەوە‌و خۆلێبواردنیشی ،شتێکی زۆر قورس دەبێ. ** سەپاندنی بێبەشی لە مافی نــەتــەوەیـی‌و ،سەرکوت‌و هەاڵواردنی نەتەوەیی‌و زمانی بە سەر خەڵک‌دا ،ئەگەر بۆ دەســەاڵتــداران ،مایەی نەنگ‌و شوورەیین و مەحکوومن، قــەبــووڵــکــردنــیــشــیــان بــە تــایــبــەت لــە الیـــەن ئ ــەو خەڵکەی بــــەرەوڕووی ئــەو جــۆرە بێبەشی‌و ســتــەم‌و هــەاڵواردنــانــە دەبنەوە ،شیاوی لۆمە‌و ڕەخنەیە .ڕۆژی جیهانیی زمانی دایک ،دەتوانێ‌و پێویستە بکرێتە دەرفەتیک بۆ نا گوتنەوە بە قبووڵی سووکایەتی بە زمان‌و شوناسی نەتەوەییمان. لە پێشوازی ڕۆژی جیهانیی زمانی دایک‌دا ،پیرۆزبایی لە هەموو ئەوانە دەکەین کە ڕێــز لە زمانەکەی خۆیان‌و زمانە جــیــاوازەکــان دەگ ــرن .ســاو بۆ ئــەوانــە دەنێرین کە لــە ئاست ســەرکــوت‌و هــەاڵواردنــی نــەتــەوەی ـی‌و زمــانــی لە ئاستی ئێراندا ،بێدەنگ و بێهەلویست نین .دەسخۆشی و پیزانینیشمان بۆ هەموو ئەو کەسانە هەیە کە لە سەختترین هەلومەرجەکانیش‌دا ،ساتێک لە پاراستن‌و خزمەتی زمانی کوردی غافڵ نین.
ژماره٦٥٠:
رۆژنامەی
نۆروێژ _ ترۆندهایم
به‌ڕێوه‌چوونی ٦٩یەمین ساڵیادی دامەزراندنی کۆماری کوردستان
ک ــوردان ــی شـــاری تــرۆنــدهــایــمــی واڵتـــی ن ــۆروێ ــژ لە رێوڕەسمێک‌دا ،یادی 69یەمین ساڵی دامەزراندنی کۆماری کوردستانیان بەرز راگرت. دوانیوەڕۆی رۆژی ١٨ی رێبەندان ڕێوڕەسمێک ل ه الیه‌ن کوردستانیانی دانیشتووی شاری ترۆندهایمه‌و ه ب ه بۆنه‌ی ساڵوه‌گه‌ڕی دامه‌زراندنی کۆماری کوردستان به‌ڕێوه‌چوو. سه‌ره‌تای به‌رنامه‌ک ه بە ســروودی نەتەوایەتی «ئەی رەقیب» و چەند خوله‌کێک بێدەنگی بۆ رێزگرتن ل ه یادی شەهیدانی رێگای رزگاری کوردستان دەستی پێکرد .دواتر مۆمی 69ساڵه‌ی دامه‌زرانی کۆماری کوردستان ل ه الیه‌ن نوێنه‌رانی الیه‌ن ه سیاسییهکان و بنه‌ماڵه‌ی شه‌هیدانه‌و ه داگیرسا .پاشان پەیامی کــوردانــی شــاری ترۆندهایم بەم بۆنەو ه لە الیەن کاک «بێکەس بەرواری»یه‌وه خوێندرایەوە. نــاوبــراو لــە پــەیــامــەکــەیــدا وێـــڕای بــاســکــردن لــە رۆڵــی حیزبی دێموکراتی کوردستان و پێشەوا «قازی محەممەد» لــە دامـــەزرانـــدنـــی ک ــۆم ــاری کــوردســتــانــدا ،ئـــامـــاژەی بە دەستکەوتەکانی کۆمار لە باری سیاسی ،کلتووری ،فێركردن و ...کــرد و کاریگەری هه‌نگاوه‌کانی کۆماری کوردستانی
لەسەر داهاتووی خەباتی نەتەوایەتی گەلی کــورددا بەرز نرخاند. دواتـــ ر هــون ـه‌رم ـه‌نــدان ب ـ ه ســــروود ،گــۆرانــی و شێعر شۆڕشگێڕی‌رێوڕەسمەکەیان رازاوەتر کرد. بەشی دووهــەمــی رێوڕەسمەکە شاعیری الو «کــاوە » شێعرێکی کــورتــی ســه‌بــاره‌ت ب ـ ه کۆمار حــەســەنــپــوور خوێنده‌وه. ل ه کۆتایی ڕێوڕه‌سمه‌که‌دابۆ ب ه شایی و هه‌ڵپه‌ڕکێی کوردی ک ه ئه‌م بڕگه‌ی ه تا درانگانی شه‌و به‌رده‌وام بوو.
چاوپێکەوتنی یەکیەتیی الوانی دێموکڕاتی رۆژهەاڵتی کوردستان و رێکخراوی ئازادی الوان سەرلەبەیانی رۆژی سێ شەممە 2015/2/10شاندێکی یەکیەتیی الوانــــی دێــمــوکــڕاتــی رۆژهـــەاڵتـــی کــوردســتــان لەشاری سلێمانی سەردانی رێکخراوی ئازادیی الوانیان کــرد .شاندێکی یەکیەتیی الوانــی دێموکڕاتی رۆژهــەاڵتــی کوردستان بە سەرپەرەستی پێشەوا عەلی پوور سکرتێری گشتی ،ســەردانــی رێــکــخــراوی ئــازادیــی الوانــیــان کــردو لە الیەن شاندێکی رێکخراوی ئازادی الوان بە سەرپەرەستی هێمن حەمید سکرتێری ئەم رێکخراوە پێشوازییان لێ‌کرا. سەرەتای دانیشتنەکە سکرتێری رێکخراوی ئازادیی الوان وێــڕای بەخێرهاتنی شاندی یەکیەتیی الوان ،پیرۆزبایی سەرکەوتنی کۆنگرەی حەوتەمی لە شاندی الوان کرد و هیوای سەرکەوتنی بۆ بەڕیوەبەری نوێ خواست .سکرتێری رێکخراوی ئازادی الوان سەبارەت بە کۆنفڕانسی داهاتووی الوانـــی ئینتێرناسیۆناڵی سۆسیالیست کــە بــە هــاوکــاری رێکخراوی ئۆلۆف پاڵمە لە شاری سلێمانی بەڕێوەدەچی باسێکی کرد .پاشان سکرتێری یەکیەتیی الوان ئاماژەی بە چەند بابەت کرد و گوتی « :ئینتێرناسیۆنالی سۆسیالیست هەمیشە سەکۆیەک بــووە بــۆ گەیاندنی دەنــگــی کــورد بە کۆمەڵگای نێودەوڵەتی ،ئەمجارەشیان بە گرتنی ئەم کۆنفڕانسە
دانمارک
الوانی ئینتێرناسیۆنالی سوسیالیست و رێکخراوی ئۆلۆف پاڵمە لەپێناو ئاسایشی کۆمەڵگای نێودەوڵەتی و گەیشتن بە تەبایی گەالن لە ناوچەکە ،دەتوانن یارمەتیدەر بن بەدۆخی ئێستای رۆژهەاڵتی نێوەڕاست و دڵنیام کە بە یەکدەنگی و هاوئاهەنگی هەموو الیەک دەتوانین بەگرتنەبەری میکانیزمی گونجاو لەبەرامبەر تۆندئاژۆیی ئیسالمیدا بوەستینەوە .بەم هیوایە ئەم کۆنفڕانسە سەرەتایەک بێ بۆ کاری هاوبەش لە پێناو هوشیاری هەرچی زیاتر لەنێو الوانی کوردستان». دوای کاتژمێرێک ئاڵوگۆڕی بیروڕا لە کەشێکی دۆستانەدا، دانیشتنەکە کۆتایی هات.
سمینارێک لە ژێر ناوی خه‌سارناسی لێکدابرانی هێزه‌کانی ڕۆژهه‌اڵتی کوردستان
رۆژی یه‌ک شه‌مم ه ڕێکەوتی ٨ی فێورییەی ٢٠١٥ی زایینی ،ل ه شــاری ئاڵبۆرگی واڵتــی دانــمــارک ،ماڵی کورد سمینارێکی سیاسی ل ه ژیر ناوی (خه‌سارناسی لێکدابرانی هێزه‌کانی ڕۆژه ـه‌اڵتــی کــوردســتــان و بــه تایبه‌تی حیزبی دیموکرات) ،بۆ هه‌ر دوو به‌ریزان ئه‌حمه‌د لبادی و عبدوڵاڵ حیجاب پێک هێنا .سمیناره‌ک ه ل ه دوو پانیل پێک هاتبوو ،ل ه پانیلی یهکهمدا عبدووڵاڵ حیجاب ڕوانگ ه و بۆچوونی خۆی بۆ به‌شداربووان باس کردو بە شێوەیەکی گشتی باسی لە قەیرانەکانی جیابوونەوەی ناو حیزبی دێموکرات کرد و گوتی کە پێویستە لە ناو حیزبی دێموکرات دێموکراسی ناوخۆیی حیزبی بەهێزتر بکرێ و لە هەمان کات‌دا پەرە بە کولتووری یەکتر قەبووڵ کــردن بدەین .لە الیەکی دیکەوە بەڕێزیان ئاماژەی بە فیڕۆچوونی وزەی دێموکرات لەو هەشت ساڵەدا کردو دڵخۆش بوو کە ئەمڕۆ بەدەنە و ڕێبەرایەتی هەر دووک ال بەو قەناعەتە گەیشتوون کە حیزبی دێموکراتی یەکگرتوو دەتوانێ لە داهاتوودا پێگەی بزووتنەوەی سیاسی کورد لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان‌دا بەهێزتر بکات و کاریگەری خۆی هەبێت لە ناو هاوکێشە سیاسییەکانی ئەوڕۆ و داهاتووی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست. لە کۆتایی پانێلی یەکەم پەیامی کەمپەینی ١ی بەفرانبار کە بەم بۆنەوە بۆ ماڵی کورد ناردرابوو خوێندرایە .لە بەشی دووهەمی سمینارەکەدا کاک ئەحمەدی لبادی لە سەرەتای باسەکەدا یەکێک لە هۆکارەکانی لێک‌دابڕانی نــاو هێز و
الیەنە سیاسییەکان و بەتایبەتی حیزبی دێموکراتی بۆ ئەوە گەڕاندەوە کە لە ئاکامی ئاڵوگۆڕەکانی ئەمڕۆی جیهان و بەتایبەتی ڕۆژهەاڵتی نێوەڕاست ،لە ناو هەرکام لەو هێزو الیەنانەدا کۆمەڵێک پرسیار دروست بووە کە هەتا ئێستاش بێ واڵم ماونەتەوە هەر ئەوەش وایکردووە کە تێروانینی جیاواز لە بەڕێوەبەری حیزبە سیاسییەکان بێتە کایەوە .لە بەشێکی دیکەی باسەکەدا لبادی ئاماژەی بۆ ئەوە کرد کە هێز و الیەنە سیاسییەکان لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان نەیانتوانیوە خوێندنەوەیەکی نۆێیان بۆ نەوەی نوێی کۆمەڵگای کوردی لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان‌دا هەبێ ک ه ئه‌مڕۆ خه‌ڵکی کوردستان وشــیــار بــوون ـه‌ت ـه‌وه‌و ڕاده‌ی خــوێــنــده‌واری چۆت ه س ـه‌ر و به‌شداریی ژنان ل ه پرسگه‌لی جوواڵنه‌وه‌ی کورد به‌گشتی وهیز ه شۆڕشگیره‌کان دا ئه‌وه‌مان پێ ده‌ڵێ ک ه نه‌مانتوانیو ه وه‌اڵمده‌ر بین. ناوبراو ئاماژەی بەوە کرد کە با هەموومان ئەو پرسیارە لە خۆمان بکەین بزانین لە ئاکامی ئەو لێکدابرانانەدا ،ئێمە وەکــوو هەر دووالی دێموکرات چ قازانجێکمان کــردووە؟ بزووتنەوەی سیاسی کورد لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان بە چ نوقتەیەک گەیشتووە؟ لە کۆتایی باسەکە دا بەشداربووان، بە پرسیار‌و تێ‌بینی‌یەکانیان سمینارەکەیان دەوڵەمەندتر کرد. شایانی ئاماژ ه پێ کردن ه ک ه به‌شێکی زۆر ل ه ئه‌ندامانی هه‌ر دوو به‌شی دیموکرات ئاماده‌ی سمیناره‌که بوون.
کۆمه‌ڵێکی دیکه ل ه الوانی کوردستان به‌ریزی پێشمه‌رگه‌کانی دێموکراته‌و‌ه په‌یوه‌ست بوون
بە پێی هەواڵێک لە فێرگەی سیاسی نیزامیی حیزبی دیموکراتی کوردستانه‌و ه گەیشتوە ،رۆژی سێشەممە ٢٨ی رێــبــەنــدان پۆلێکی دیکە لـ ه کچان و کــوڕانــی رۆژه ـه‌اڵتــی کوردستان بە ریزی پێشمەرگایەتی لە حیزبی دیموکراتی کــوردســتــان پــەیــوەســت بــــوون .لــەرێــوره‌ســمــێــکــدا کــە بۆ بەشدارنی ئـه‌و دەورەیــ ه ک ه 210یەمین دەورەی فێرگەی سیاسی نیزامی بوو پێک هات ،خالید حەسەن خاڵی راپۆرتی فێرگەی لەسەر کاری فێرگەو وانە سیاسیەکان و تەواوبوونی دەورەکــە پێشکەش کرد .پاشان برایم چووکەڵی جێگری کۆمیسیونی سیاسی نیزامیی پەیامێکی پێشکەش کرد .ناوبراو وێرای پیرۆزبایی لە بەشدارنی دەورەی ٢١٠ی سەرەتایی، ئاماژەی بە ئەرکەکانی داهــاتــووی ئه‌و پۆل ه پێشمه‌رگه‌ی ه کــرد و هــەروەهــا لەپێوەندی له‌گه‌ڵ هه‌لومه‌رجی ئەمرۆی کوردستان و پاریزەرانی رۆژهەاڵت بۆبەشداران دوا .پاشان
پەیامی بەشدارانی دەورە لە الیەن ئازاد کەریمی یه‌کێک ل ه به‌شدارانی ده‌وره‌که‌و ه پێشکه‌ش کراو دواتر خەاڵتی فێرگ ه بەسەر بەشدارانی دەورەک ه دا دابەش کرا.
2
٣٠ی رێبەندانی ١٣٩٣
هەواڵ‌و راپۆرت
19ی فێوریەی ٢٠١٥
سه‌ردانی دوو سیاسه‌تمه‌داری فه‌ڕانس ه له سکرتاریا ی حیزبی دێموکڕاتی کوردستان
ل ـ ه دانیشتنی نــێــوان هه‌یئه‌تێکی حیزبی دێموکڕاتی کوردستان‌و دوو سیاسه‌تمه‌داری گه‌وره‌ی فه‌ڕانسه‌وی‌دا گرینگترین پرس‌و بابه‌ته‌کانی پێوه‌ندیدار بــ ه کــــوردو ڕۆژهـــه‌اڵتـــی نــێــوه‌ڕاســت تاوتوێ کران. رۆژی شــەمــمــە٢٥ ،ی رێــبــەنــدان (١٤ی ف ــێ ــوری ــی ــەی ) ٢٠١٥دوو سیاسەتمەدارو نووسەری فەرانسەوی بە ناوەکانی «بێرنارد هێنری لێڤی» و «گیلێس هێرت زۆگ» ،ســەردانــی حیزبی دێمۆکراتی کوردستانیان کرد و لــە الیـــەن ب ـه‌ڕێــز خــالــیــد عــەزیــزی، سکرتێری گشتیی حیزب‌و هەیئەتێکی هاوڕێی پێشوازییان لێ‌کرا. لـــەو ک ــۆب ــوون ــەوەی ــەدا کۆمەڵێک پرس و بابەتی جۆراوجۆری سیاسی هاتنە بــەر بــاس و پێکەوە دوو الیەن ئاڵوگۆڕی بیروڕایان لە سەر کرد کە باسێک لە سەر رۆژهەاڵتی نێوەراست، کوردستانی عێراق و شــەڕی داعــش، مەسەلەی کــورد بــە گشتی و پێگەی کــورد لــە نــاوچــە داو دۆخــی ئــێــران و
رۆژه ــەاڵت ــی کــوردســتــان ل ـ ه تـــه‌وه‌ر ه سه‌ره‌کییه‌کانی ئه‌و باسانه بوون. له‌و دیــداره‌د‌ا هه‌روه‌ها دووالیەن بە دوورو درێژی لە سەر بارودۆخی نــاوچــەی رۆژهـــەاڵتـــی نــێــوەراســت و پرسی کورد لە پارچەکان و بە تایبەت باشووری کوردستان قس ه کرا کە بە هەموو تــوانــای خــۆی لە بەرانبەر بە پەالماری تێرۆریستی داعش ڕاوەستاوە و لەو نێوەش دا ئاماژە بە هەڵوێستی حیزبی دێمۆکرات و خەڵکی رۆژهەاڵتی کوردستان کراو ل ه درێژه‌ی باسه‌کان‌دا بــابــەت و چەمکەکانی دێــمــۆکــراســی،
مافی مرۆڤ و فەرهەنگی تۆلێرانس و پێکەوە هەڵکردن ل ه ڕوانگه‌ی حیزبی دێــمــوکــڕاتـه‌و ه قسه‌ی لـه‌سـه‌ر کــرا کە خـــوازیـــارە بــە شــێــوەیــەکــی سیاسی و مــەدەنــی پــرســی کـــورد لــە ئــێــرانــدا چارەسەر بکا. هـــه‌ر لـــه‌و دیـــــــداره‌دا بــاســێــک لە مـــێـــژووی پــێــوەنــدیــیــەکــانــی حــیــزبــی دێـــمـــۆکـــرات و واڵتـــــی فـ ـه‌ران ــس ــە و خەڵکی فرانسە هاتەوە بەر باس و بۆ جارێکی دیکە باس لە پەرەپێدانی ئەو دۆستایەتییە بەگشتی کراو پێداگری لە سەر کرایەوە.
حیزبی دێموکراتی کوردستان و حیزبی شیوعی کوردستان کۆبوونەوە بـــە ئـــامـــادەبـــوونـــی هــــەردوو سکرتێری حیزبی دێموکرات و حیزبی شیوعی ،کۆمەڵە بابەتێکی تایبەت بە پرسی کورد لە ناوچەکە تاوتوێ کران. رۆژی چـــوار شـه‌مــمــه رێــکـه‌وتــی 29ی رێبه‌ندانی 18 ( 93ی فێورییه‌ی )2015هه‌یئه‌تێکی حیزبی دێمۆکراتی کــوردســتــان بــه‌س ـه‌رپــەرەســتــی کــاک خــالــیــد عــه‌زی ــزی ،ســکــرتــێــری گشتیی حیزب ،س ـه‌ردانــی مه‌کته‌بی سیاسیی حیزبی شیوعی کوردستانیان کردو له‌الیه‌ن شاندێکی حیزبی شیوعییەوە به سەرپەرەستی بەڕێز کەماڵ شاکر، سکرتێری کۆمیته‌ی نــاوه‌نــدیــی ئەم حیزبەوە پێشوازییان لێ کرا . لــە ســەرەتــای ئــەم دیــــدارەدا کاک خــالــیــد عـــه‌زیـــزی لــه‌پــێــوه‌نــد ده‌گـــه‌ڵ بــــارودۆخــــی حــکــووم ـه‌تــی هــه‌رێ ــم و بــاشــووری کــوردســتــان ئــاوڕێــکــی له رووداوه‌کانی ئه‌م دوایانه و به‌تایبه‌ت هــێــرشــی هــێــزه‌کــانــی داعـــش بــۆ سـه‌ر باشوری کوردستان و چۆنیه‌تی پێوه‌ند دانه‌وه‌یان به‌کۆماری ئیسالمی دایه‌وه‌و هەڵوێست و سیاسه‌ته‌کانی حیزبی دێــمــۆکــراتــی کــوردســتــانــی س ـه‌بــاره‌ت بهو ئاڵوگۆڕانه هێنایه به‌رباس و له‌و پێوەندییەدا ،ئاماژه‌ی ب ه ترسی رێژیمی ئێران لە حــزورو ده‌رکه‌وتنی حیزبی دێمۆکرات کرد . لەبەشێکی دیــکــەی قسەکانی دا
به‌ریتانیا:
ژماره٦٥٠ :
سکرتێری گشتیی حیزبی دێموکرات ئــامــاژه‌ی ب ه رۆڵ و کاریگه‌رییه‌کانی کــۆمــاری ئیسالمی ل ـه‌م ـه‌ر چۆنیه‌تی خوڵقاندنی قه‌یرانگه‌لی جۆراوجۆر ل ه عــێــراق و واڵتــانــی نــاوچــەکــە لـ ه پێناو جێگیرکردنی زیاتری پێگه‌ی خۆی و به‌تایبه‌ت هه‌ڵسوکه‌وتی ناتەبای رێژیم و سیاسه‌ته جیاوازه‌کانی سەبارەت بە پرسی کورد لە پارچه‌کانی دیکه‌دا کــرد .بەڕێزیان لەم پێوەنییەدا وتیان کە؛ «پشت بەستن بە رێژیمی کۆماری کوردستان لەو روانگەوە کە پێمان وابێ یاریدەدەری پرسی کــوردە ،هەڵەیەکی گەورەیە». ه ـه‌ر ل ـه‌و پێوەندییەدا سکرتێری گشتیی حیزبی دێــمــۆکــرات باسی لە سیاسه‌ت و روانــگ ـه‌و بۆچوونه‌کانی حــیــزبــی ســــه‌بــــاره‌ت هــەڵــوێــســت و ســیــاســەتــەکــانــی رێــژیــمــی کــۆمــاری ئـــیـــســـامـــی و کــــه‌ڵــــک وه‌رگـــــرتـــــن له‌ده‌رفه‌ته‌کان ل ه پێناو مه‌رته‌ح بوون و
هێنانه‌گۆری زیاتی پرسی کورد له‌شکڵ و شێوه‌ی جــۆراوجــۆر له‌رۆژهه‌اڵتی کوردستان‌دا کرد. لە درێژەی دیداری نێوان هەردوو هەیئەتی حیزبی دێموکراتی کوردستان و حیزبی شیوعی کوردستان دا بەڕێز کــەمــاڵ شــاکــر ،سکرتێری کۆمیته‌ی نــاوەنــدی حیزبی شیوعی کوردستان ســـه‌بـــاره‌ت بـــه‌تـــه‌وه‌ر و بــابـه‌تـه‌کــانــی ئاماژه‌پێ کراو و هێندێک پرسی دیکه‌ی پێوه‌ندیدار به‌کورد و ناوچه‌کەو بۆچی حیزبەکەی هێنایە گــۆڕی و بە گشتی ده‌گه‌ڵ زۆربـه‌ی زۆری لێکدانه‌وه‌کانی سکرتێری گشتیی حیزبی دێمۆکرات و سیاسه‌ت و بوچونه‌کانی حیزب له‌مه‌ر پرسه نه‌ته‌وه‌یی و نیشتمانییه‌کان و ب ـه‌تــایــب ـه‌ت روان ــگـ ـه‌ی حــیــزب لـه‌سـه‌ر ئێران و رۆژهه‌اڵتی کوردستان و باقی پارچه‌کانی دیکه‌ی کوردستان ،هاوڕا بوون.
حیزبی دێموکراتی کوردستان و یەکگرتووی ئیسالمیی کوردستان کۆبوونەوە
لە دیدارێکی هاوبەشی نێوان دوو هەیئەتی حیزبی دێموکراتی کوردستان و یەکگرتووی ئیسالمیی کوردستان دا ،دوایــیــن ئاڵوگۆڕەکانی ناوچەکەو کوردستان تاوتوێ کرا. رۆژی چــوارش ـه‌مــم ـ ه رێــک ـه‌وتــی 22ی رێــب ـه‌نــدانــی ١٣٩٣ی هــەتــاوی هــەیــئــەتــێــکــی حــیــزبــی دێــمــۆکــراتــی کوردستان ب ه سه‌رپرستی کاک خالید ع ـه‌زیــزی ،سکرتێری گشتیی حیزب، سـه‌ردانــی بــاره‌گــای مه‌کته‌بی سیاسی یه‌کگرتووی ئیسالمیی کوردستان ل ه هه‌ولێری پایتەختی هەرێمی باشووری کوردستان کرد و ل ه الیـه‌ن شاندێکی بــااڵی یه‌کگرتووی ئیسالمییەوە ب ه س ـه‌رپــەرەســتــی مــامــۆســتــا محەممه‌د فەرەج ،ئه‌مینداری گشتیی یه‌کگرتووی کوردستانه‌و ه ،پێشوازییان لێ‌کرا . لـــه‌و دیــــــدارەدا کــۆمــەڵــێــک باسی پێوه‌ندیدار ب ه پرسی کــورد ب ه گشتی
كۆیه
ی كوردستان ب ه ی حیزبی دێموكرات ی ته‌شكیالت كۆمیسیۆن ی بۆ ی هه‌نووك ه كۆبوونه‌وه‌یه‌ك ی دۆخ ی تاوتوێكردن مه‌به‌ست ی سیاسی پێك هێنا. قادر وریا ئه‌ندامی ده‌فته‌ر ی ی ده‌فــتـه‌ر ی ڕێــبـه‌نــدان قــادر وریــا ئه‌ندام ی 23 ڕۆژ ی ی ته‌شكیالت كۆبوونه‌وه‌یه‌ك سیاسی و به‌رپرسی كۆمیسیۆن ی كوردستان ل ه یه‌كێك ل ه ی حیزبی دێموكرات ی ئه‌ندام بۆ ژنان ساڵۆنه‌كانی حیزب پێك هێنا. ی له‌سه‌ر ی كــۆبــوونـه‌وه‌كـ ه قــادر وریــا باسێك س ـه‌ره‌تــا ی گــرووپــی تیرۆریستیی داع ــش كــرد ك ـ ه ل ه س ـه‌ره ـه‌ڵــدان ـ ی ی ناوچه‌كان ی زۆر ی به‌سه‌ر به‌شێك ی كورتدا ده‌ست ماوه‌یه‌ك ی عێراق و سووریه‌دا گرتوو ه ژێر ده‌سه‌اڵتی حكوومه‌ته‌كان ی ی كردۆت ه سه‌ر ناوچ ه كوردنشینه‌كان و له‌م به‌ینه‌دا هێرش ی كوردستان و به‌داخه‌و ه به‌شێكیش له‌م باشوور و ڕۆژاوا ی ی پێشمه‌رگ ه و شه‌رڤانان ی داگیر كردوو ه و هێز ناوچان ه ی ی كوردستان خۆڕاگرییه‌ك یه‌په‌گ ه ل ه باشوور و ڕۆژاوا ی باشووریان جانانه‌یان كــردوو ه و ناوچ ه كوردنشینه‌كان ی داعش ڕزگار كرد و ل ه كۆبانێش پاش چه‌ند مانگ له‌چنگ ی گه‌ل ی نه‌ته‌وه‌ی خۆڕاگری داعشیان تێك شكاند و ئیراده سه‌ركه‌وت. ی كوردستان ی دێموكرات ی حیزب ی سیاسی ی ده‌فته‌ر ئه‌ندام ی ب ـ ه كــار و ی خــۆیــدا ئــامــاژه ی باسكه ی دیــك ـه ل ـ ه به‌شێك ی ی كادرو پێشمه‌رگه‌كان چاالكییه‌كانی حیزبه‌كان كرد و گوت ی ی چـه‌نــد مانگ ی كــوردســتــان ل ـ ه مـــاوه ی دێــمــۆكــراتـ حیزب ڕاب ــردوودا چوونه‌و ه ڕۆژهـه‌اڵتـی كوردستان و چاالكییان ی به‌دوادا ی گیانیش نواند ك ه به‌داخه‌و ه ئه‌م چاالكییان ه تێچوو ێ كارو ی ك ه ئێم ه حیزبه ڕۆژهه‌اڵتییه‌كان ده‌ب بوو ،به‌اڵم ئه‌وه ی چاالكییه‌كانمان ل ه هه‌موو بواره‌كاندا ڕوو ب ه ڕۆژهه‌اڵت ی دا ك ه ل ه به‌رامبه‌ر كێش ه و ێ له‌گه‌ڵ ئ ـه‌وه كوردستان ب ی كــورد ل ه هه‌موو به‌شه‌كان خۆمان ب ه به‌رپرسیار گرفت ی ده‌زانین و له‌م مــاوه‌یـه‌دا نیشانمان داو ه و ئاماد ه بوون ی كوردستان ده‌ربڕیوه، ی كردن ل ه هه‌ڕێم خۆمان بۆ به‌رگر به‌اڵم ئه‌و ه بهو مانایه نیی ه كه ڕۆژهه‌اڵت له بیر بكه‌ین. ی كورد ی قسه‌كانیدا گوتی :جوواڵنه‌وه قادر وریا ل ه درێژه ی ێ ك ه تێكۆشان ل ه هه‌موو به‌شه‌كان ئه‌و كات ه ته‌زمین ده‌ب ێ و به‌هێز بێ .هه‌ر له‌م پێوه‌ندییه‌دا ێ داب كوردستان له گۆڕ ی ی ڕۆژهه‌الت بوو ك ه ل ه ڕۆژهه‌اڵتی كوردستان پارێزه‌ران
ی ڕێژیمدا كوردستان دامه‌زرا ك ه ل ه به‌رامبه‌ر زوڵم و زۆری ی ێ و ڕێگا نه‌دا دژی گه‌لییه‌كان ل ه نه‌بوون هه‌ڵوێست بگر ی ی خه‌ڵك بكه‌ن و له‌م پێوه‌ندییه‌دا حیزب پێشمه‌رگه‌دا سه‌ركوت ی ی پارێزه‌ران ی ل ه دامه‌زران ی كوردستان پشتیوان دێموكرات ی ل ه الوه‌كان كرد ك ه هاوكارییان بكه‌ن ڕۆژهه‌اڵت كرد و داوا و خۆیان له ڕیزه‌كانیدا ڕێك بخه‌ن. ی ی دێموكرات ی حیزب ی ته‌شكیالت ی كۆمیسیۆن به‌رپرس ی ی قسه‌كانیدا هات ه سه‌ر كێشه ی دیكه كوردستان ل ه به‌شێك ی ی دوو الیه‌ن ی داهاتوو دێموكراته‌كان و ب ه ئومێده‌و ه باس ی دێموكرات ل ه ی ك ه هه‌ر دوو ال دێموكرات كرد و ئ ـه‌وه ی سیاسیدا به‌یه‌كه‌و ه دانیشتوون تا ی سكرتێر و ده‌فته‌ر ئاست ی دێمۆكراته‌كان ی كێشه‌كان و یه‌كگرتنه‌وه ڕێگه‌چار ه بۆ حه‌ل ێ ی به‌هێز ه به‌اڵم ده‌ب بدۆزنه‌وه .قادر وریا گوتی :ئه‌و ه خاڵێك ی ێ ك ه هه‌مووالیه‌ك تێیدا هه‌ست ب ه ئاسووده‌ی ب ه شێوازێك ب ی بزانن و كه‌س ل ه په‌ڕاوێز نه‌خرێت ی خۆیان بكه‌ن و ب ه ه ی ی هه‌موو ئه‌و كێشانه و یه‌كگرتنه‌وه‌یه‌ك بێ كه چاره‌سه‌ر ێ كه له ڕابردوودا ڕوویان داوه. كردب ی خایاند، ی كۆبوونه‌وه‌كه‌دا ك ه نزیك 2كاتژمێر ل ه كۆتای به‌شداربووان كۆمه‌ڵێك باس وپرسیاریان هێنای ه ئاراو ه ك ه ل ه ی واڵمیان درایه‌وه. الیه‌ن كۆڕگێڕه‌وه ب ه ورد
به‌شداریی هەیئەته‌کانی حیزبی دێموکرات لە رێورەسمی یادی دامەزرانی کۆمەڵەدا سلێمانی
کۆشکی سپی دا نیە ،بــەاڵم ئــەوە بەو مانایە نیە کە کورد کێشەی نیە .هــەروەهــا باسێکی لەسەر هاتنە سەرکاری حەسەن روحانی و دانیشتنەکانی ئێران و گروپی ( )١+٥و هەروەها پێشلکارییەکانی مافی مرۆڤ لە ئێران و بەتایبەت کوردستان کرد .ســوارە لە درێــژەی قسەکانی دا گوتی بۆ خەڵکی ئێران و کوردستان ئــەوە کێشەی ســەرەکــی نیە. نەتەوەکانی ئێران ماف و ئازادییەکانیان لێ‌زەوت کراو ه و دێموکراسی و ئازادی تاک بۆ خەڵک گرینگن .بەشێکی دیکەی باسەکان مەسەلەی پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ و مەترسی لەسێدارەدانی زیاتر لە پەنجا زیندانی سیاسیی کورد بوو ،کە لەو پیوەندیەدا نامیلکەیەک بەنێو و ناسنامەی زیندانیەکانەوە پێشکەشی باڵوێزی ئەمریکا کرا و ئەویش بەلێنی دا کە ئەو نامیلکە بگەینێتە دەستی بەرێز جۆن کێری وەزیری دەرەوەی واڵتەکەی .پاش زیاتر لە دوو کاتژمێر وتووێژ و دانووستان، کۆبوونەوەکە کۆتایی پێهات.
و ب ــارودۆخ ــی سیاسیی پارچه‌کانی ن و بـ ه تایبه‌تی رووداو و کــوردســتــا ئاڵوگۆره‌کانی ئه‌م دوایانه‌ی هەرێمی بــاشــووری کوردستان وه‌ک :هێرشی تاقمی تێرۆریستیی داعــش بــۆ سه‌ر ه ـه‌رێــمــی کــوردســتــان ،هــۆکــاره‌کــانــی ئاراستەکردنی هێرشەکانی داعــش لە ناوچەکانی دیــکــەی عــێــراقــەوە بــەرەو هەرێمی کــوردســتــان ،رۆڵ ــی واڵتــانــی زلــهــێــزی نــاوچ ـه‌یــی لــه‌و هاوکێشانه، رۆڵــی هێزی پێشمەرگەی کوردستان
و شــەڕڤــانــانــی کـــورد لــە رووبـــەروو بــــوونــــەوە بـــەرانـــبـــەر بـــە تـــێـــرۆر و ه ــەروەه ــا هــاوهـه‌ڵــوێــســتــی خــەڵــک و هێز ه سیاسییەکانی پارچه‌کانی دیکه‌ی کوردستان بەرانبەر بەم پرسە هات ه به‌ر باس و قسەیان لە سەر کرا . لە کۆتایی ئەم دی ــدارەدا هــەردوو هەیئەتی حیزبی دێموکراتی کوردستان و یەکگرتووی ئیسالمیی کوردستان پــێــداگــریــیــان لــە ســـەر درێــــــژەدان بە پێوەندییەکانیان کردوە.
كۆبوونه‌وه‌یه‌ك له الیه‌ن كۆمیسیۆنی ته‌شكیالت بۆ ژنانی ئه‌ندام ی حیزبی دێموكرات ی كوردستان
پێشوازیکردنی سکرتێری یه‌که‌می باڵیوزخانه‌ی ئه‌مریکا لە نوێنەری حیزبە کوردستانییەکان
ڕۆژی سێشەممە ڕێــکــەوتــی ١٠ی فــێــوریــەی ٢٠١٥ کاتژمێری ٣ی پاشنیوەرۆ هەیئەتێک بە نوێنەرایەتی کۆمیتەی هاوکاری حیزبە کوردستانییەکان سەردانی باڵێوزخانەی ئەمریکایان لە شاری لەندەنی پایتەختی بریتانیا کرد و لە الیــەن جاناتان پیسیا ( )Jonathan Pecciaسکرتێری یـه‌کـه‌مــی بــاڵــیــوزخــانــەوە پــێــشــوازیــیــان لــێ‌کــرا .ســەرەتــای چاوپێکەوتنکە ب ه کورتە باسێک لەالیەن وتەبێژی کۆمیتەکە لە بارەی وەزعی سیاسی کوردستان و ڕووبەڕووبونەوەی هێزی پێشمەرگە لەگەڵ تیرۆریستان دەستی پێکرد .پاشان پەیامی ناڕەزایەتی و دڵگرانی الیەنە سیاسییەکان و گەلی کــورد ل ه پێوه‌ندیی ده‌ع ــوه‌ت نەکردنی نوێنەری کــورد لە کۆنفرانسی لەندەن کە تایبەت بو بەڕووبەڕووبونەوەی تیرۆر و لە ڕۆژی ٢٠١٥-١-٢٢گرێدرا گەیه‌ندرایە باڵوێزی ئەمریکا، تاکوو ئەویش الی خۆیەوە بێگەیەنە دەستی کاربەدەستانی واڵتەکەی .پاشان «جاناتان پیسیا» دوای گوێگرتن لە داوا و پێشنیارەکان وەاڵمی نوێنەرانی کوردی دایــەوە .سەرەتا سەرجەم داوا و پێشنیارەکانی بە ئیجابی هەڵسەنگاند‌و بەڵێنی دا کە بە زوترین کات وەزارەتــی دەرەوەی واڵتەکەی لێ ئاگاداردەکاتەوە .لە بەشێکی دیکەی ئەو دیدارە دا مەولوود ســوارە ئەندامی رێــبــەری و نوێنەری حیزبی دێموکراتی کوردستان لە بریتانیا ،کورتە باسێکی سەبارەت بە باردۆخی ئێستای ڕۆژهــەاڵتــی کــوردســتــان و کێشەکانی ک ــورد لە رۆژهەالتی کوردستان هێنایە بەرباس و ئاماژەی بەوە دا کە لە ئێستا دا کێشەی کورد لە ئێراندا لە تــەوەری کاری
رۆژنامەی
لــ ه ســـه‌ر بانگهێشتی کــۆمــه‌ڵــه‌ی شۆڕشگیری زه‌حمه‌تکێشانی کوردستانی ئێران ،هەیئەتێکی حیزبی دێموکراتی کوردستان لە بارەگای ناوەندیی کۆمەڵە بەشداریی لە یادی رۆژی کۆمەڵەدا کرد. پاشنیوەرۆی رۆژی شەممە ،ڕیکەوتی ٢٥ی ڕیبەندان، هەیتەتێکی حیزبی دیمۆکراتی کــوردســتــان پێکهاتوو لە بەڕێزان ،خالید وەنەوشە ،ئەندامی کۆمیتەی ناوەندی حیزب، تاهیر قــادرپــوورو عەبدوڵاڵ مەتاعی دوو کــادری حیزب، بەشدارییان ل ه رێورەسمی ٣٦ساڵه‌ی تێکۆشانی کۆمەڵە دا کرد. ه ـه‌ر ل ـه‌و پێوه‌ندییه‌دا دوان ــی ــوه‌ڕۆی رۆژی هه‌ینی، رێکەوتی 24ی رێبه‌ندان ،وه‌فدێکی دیکەی حیزبی دێموکراتی کوردستان پێکهاتوو لە بەڕێزان؛ حه‌سه‌ن شێخانی ،ئه‌ندامی کۆمیته‌ی نــاوه‌نــدی و حــەســەن خــۆشــکــەالم ،راوێــژکــاری کۆمیتەی ناوەندی ل ه سه‌ر بانگهێشتی کۆمه‌ڵه ،رێکخراوی کوردستانیی حیزبی کۆمۆنیستی ئێران ،ل ه رێوره‌سمی رۆژی کۆمه‌ڵه‌دا ،به‌شداری کرد. ئه‌و رێوره‌سم ه کە لە بارەگای ناوەندیی کۆمەڵە ب ه بۆنه‌ی 26ی رێبه‌ندان ساڵرۆژی شه‌هید بوونی کاک حه‌م ه حوسێن
که‌ریمی ،یه‌کێک له دامه‌زرێنه‌رانی کۆمه‌ڵه به‌ڕێوه‌چوو.
دانمارک
ڕۆژی شەممە 18ی ڕێــبـه‌نــدان ،هەیئەتێکی کومیتەی دانمارکی حیزبی دیموکراتی کوردستان بە سەرپەرستی رەحیم خالیدنژاد ،بەرپرسی پەیوەندییەکانی حیزب لەم واڵتە ،لە دانمارک ،بەشدارییان لە ڕێوڕەسمی دامەرزانی ئەو ڕێکخراوەدا کرد. هــەروەهــا ڕۆژی 19ی ڕێــبـه‌نــدان هەیئەتێکی دیکەی کومیتەی دانمارکی حیزبی دیموکراتی کوردستان لەم واڵتە، لەسەر بانگهێشتی ڕه‌سمیی کومیتەی کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی کوردستان لە دانمارک ،بەشداریان لە سیمینارێک‌دا کرد کە بە بۆنەی ساڵیادی دامەرزانی ئەو ڕێکخراوەیە ،بۆ سکرتێری گشتی کۆمەڵە کاک عومەر ئیلخانیزادە ڕێک خرابوو. هەئیەتی کومیته‌ی حیزب پەیامی پیرۆزبایی و چەپکە گوڵی ڕیزلێنانیان پێشکەشی بەڕیوەبەرانی سیمینارەکە کرد. ن رۆژی 26ی رێبه‌ندانی 1357ی هه‌تاوی ،ب ه کۆمه‌ڵه‌کا رۆژی ئاشکرا بوونی تێکۆشانی خۆیان ده‌زانــن و هه‌موو ساڵێ ب ه به‌ڕێوه‌بردنی رێــوڕه‌ســم ،یــادی ئـه‌و رۆژ ه به‌رز راده‌گرن.
له رۆژهه‌اڵته‌و‌ه
بۆ رێزگرتن ل ه رۆژی جیهانیی زمانی دایک رۆژی ش ـه‌مــم ـ ه ســـه‌عـــات ٢/٣٠ی
ک ــۆده‌ب ــنــه‌و ه و بــ ه شــێــعــر و مۆسیقا
پــاشــنــیــوه‌ڕۆ خه‌ڵکی ش ــاری بــۆکــان و
وپه‌خشان خوێندنه‌و ه رێز ل ه زمانه‌که‌یان
له‌سه‌ر گلکۆی شاعیری نه‌مر ســوار ه
رێکخه‌ری ئه‌م به‌رنامه‌یه‌ن.
ده‌وروبــــه‌ر بـ ه جلوبه‌رگی کوردییه‌و ه
ئــیــلــخــانــیــزاد ه لــ ه گ ــون ــدی ح ـه‌مــامــیــان
دامه‌زرانی کۆماری کوردستان ل ه چوارچێوه‌ی ئێرانێکی دێموکراتیکی فیدراڵ‌دا
زمانی کوردی ده‌گرن .چاالکانی مه‌ده‌نی
پێنج‌شەممە ٣٠ی رێبەندانی ١٩ _ ١٣٩٣فێوریەی ٢٠١٥
ژماره ٦٥٠
www.kurdistanukurd.com
ژینگە پارێزیی ئێوە ،لە خۆشەویستیی نیشتمانەکەتانەوەیە بۆنەیەک بۆ دەنگهەڵبڕین دژی سەرکوتی نەتەوەیی و زمانی رۆژی جیهانیی زمانی دایک، دهرفهتێک بۆ زمانی کوردی
قادر وریا بــۆ ئــەو نــەتــەوەو مــرۆڤــانــەی بــە دوور لە هــەر چەشنە بەربەست‌و سەرکوتیك بە زمانی خــۆیــان دەدوێــــن ،دەخــوێــنـن‌و دەن ــووس ــن،ڕۆژی جیهانیی زمانی دایک ،ڕۆژی جێژن‌و شادینواندن‌و شانازیکردن بە زمانەکەیانە .بۆ ئــەو نەتەوەو مرۆڤانەش کە زمانەکەیان بەڕەسمی نەناسراوە‌و ناتوانن بە زمانی خۆیان بنووسن ،بخوێنن‌و لە دام‌و دەزگای ڕەسمی‌و دەوڵەتی‌و زانستی دا پێی بدوێن، ئەم ڕۆژە ،واتا‌و ڕۆڵیکی دیکەی هەیە .بۆ ئەوان ڕۆژی جیهانیی زمانی دایــک ،رۆژی بەداخبوون لــە چــارەنــووســی خــۆیــان‌و زمــانــەکــەیــان ،ڕۆژی وەبیرهێنانەوەی بێمافی‌و ستەملێکراوییەکانیان‌‌و، ڕۆژی دەنگهەڵبڕێن دژی هەاڵواردن‌و بەجێمان لە کاروانی پێشکەوتن‌و ئازادژیانە. بەم پێیە ،بۆ نەتەوەکانی ئێران کە فارسزمان نــی ـن‌و هــەتــا ئێستاش لــە ســەرەتــایــیــتــریــن مافە نەتەوەییەکانیان ،یــەک ل ــەوان مافی بەڕەسمی ناسرانی زمانەکەیان بێبەشن ،نزیکبوونەوە‌و هاتنی ڕۆژی 21ی فێوریەی هەر ساڵێک ،یانی ڕۆژی نوێبوونەوە‌و دووپاتبوونەوەی ئەم پرسیارەیە کە ئەم بێبەشی‌و بێمافییە هەتا کەی؟ تاڵیی بەڕەوڕوو بوونەوە لە گەڵ ئەم پرسیارە لەوە دایە کە بزانین و ببینین ڕێژیمە دەسەاڵتدارەکانی ئێران ،خاوەنی هەر سیستەم‌و ناوەرۆکێک بن ،لە ئاست پرسی مافە نەتەوەیی‌و زمانیەکانی نەتەوەکانی ئێران ،هەر یەک سیاسەت‌و ڕوانین وگوتاریان هەیە .چ ڕێژیمی شایەتیی هەڵگری ئیددیعای میراتی شارستانیەتی چــەنــد هــەزارســاڵــە لــە ســەر کــار بــێ ،چ نیزامی ئیسالمیی بە ڕوالــەت الیەنگری عەدلی ئیالهی، بەشی نەتەوەکانی ئێران هەر ئەوەیە کە ئەگەر داوای بە ڕەسمی ناسرانی مافە نەتەوەییەکانیان بکەن ،لە گەڵ سەرکوت بەرەوڕوو دەبن. ئێران ،ســەرەڕای ئەو هەمووە پێهەڵگوتنەی شۆڤێنییە ڕەنگاورەنگەکانی بە شارستانیەت‌و مــێــژووی واڵتــەک ـە‌و پێشەنگایەتیی ئێرانییەکان، لە ڕووبــەڕووبــوونــەوە‌و چارەسەرکردنی پرسی نەتەوەیی‌و زمانی‌دا ،لە دواوەی هەموو واڵتانی دراوسێی خۆشییەتی .هەموو والتانی دراوسێی ئێران کە لەوانیش دا ،نــەتــەوەو زمانی جیاواز پێکەوە دەژیـــن ،ملیان بــۆ بــەرەســمــی ناسیننی زمــانــە جــۆراوجــۆرەکــانــی واڵتــەکــەیــان‌و قبووڵی مافەکانی تایبەت بە هەر زمانێک ڕاکێشاوە .لەم بارەیەوە دەتوانین عێراق ،پاکستان‌و ئەفغانستان بە نموونە بێنینەوە .لە عێراق ،دوو زمانی کوردی‌و عــەرەبــی ،هــەر دووی ــان وەک زمانی ڕەسمی لە ئاستی هــەمــوو عــێــراق‌دا نــاســراون‌و زمانەکانی تورکمانی‌و ئاشورییش لە شوێن‌و ناوچەی ژیانی ئەو کەمایەتییە نەتەوەییانە‌دا ،ڕەسمیەتیان هەیە .لە پاکستان ،دوو زمانی ئۆردوو‌و ئینگلیسی ،زمانی ڕەســمـی‌و سەرانسەرین‌و زمانەکانی پەنجابی، بەلووچی ،پەشتوون ،سیندی‌و سرائیکی لە ئاستی ناوچەکان دا ،بەرەسمی ناسراون .لە ئەفغانستان زمانەکانی دەری‌و پەشتوون هــەر دوویـــان لە ئاستی واڵت‌دا ،زمانی ڕەسمین‌و کۆمەڵیک زمانی دیــکــەش لــە ئاستی هــەرێـم‌و ئەیالەتەکان دا ،بە رەسمی ناسراون.
ل3
4
شۆرشمان نەکرد بۆ دواوە بگەڕێینەوە
5
هەناردەی شۆڕش یا دژی شۆڕش
6 ڕۆژی هەینیی ڕابردوو ٢٤ی رێبەندان ،خەڵکی وشیار‌و بە هەڵویستی شاری مەریوان‌و ناوچەکانی دەوروبەر، الپەڕەیەکی گەشی دیکەیان خستە سەر مێژووی خەباتی جەماوەری و مەدەنیی خۆیان .ئەوان بۆ ناڕەزایەتی دەربڕین لە خەمساردیی کاربەدەستان لە ئاست چارەنووسی گۆلی زرێبار لە نزیک ئەم گۆلە کۆ بوونەوە .لە ژیر دروشمی «ڕۆژێکم بۆ زرێبار» ،ئەنجومەنی سەوزی چیا لە ڕۆژی جیهانیی پەنگاوەکان(تااڵوەکان)دا خەڵکی شاری مەریوان و ناوچەکانی دەوروبەری بۆ بەشداری لە کۆبوونەوەیەکی گەورە دا بانگەواز کردبوو .لەو حەرەکەتە مەدەنییە بە شکۆیەدا کە نزیک بە دە هەزار کەس تێی دا بەشدار بوون ،باسی ئەو
هەڕەشەو گرفتانە کرا کە گۆلی زرێبار بەرەوڕوویان بۆتەوە. لەم کۆبوونەوە جەماوەرییە دا جگە لە پەیامی ئەنجومەنی سەوزی چیا ،پەیامی ئەنجومەن و رێکخراوە ژینگە پارێزەکانی شارەکانی سنە ،سەقز ،بانە ،کامیاران و جوانڕۆخوێندرانەوە. لە بڕگەکانی دیکەی ئەم کۆبوونەوە یە دا ،وێڕای پێشکەشکرانی چەند پارچە مۆسیقا ،شانۆیەکیش لەسەر سروشت و ژینگە لە الیەن هونەرمەندانی شاری مەریوان ،پێشکەش کرا. ی خەڵکی وشیار‌و بەهەڵویستی مەریوان ،لە حەرەکەتێک یەکگرتوانە‌و لە هەڵویستیکی یەکدەنگانە دا ڕایانگەیاند کە ئیزن نادەن گۆلی زرێواریش تووشی چارەنووسی گۆلی ورمێ بێت.
به‌ڕێوه‌چوونی حوکمی ئێعدامی سامان نه‌سیم ب ه شێوه‌ی کات راگیراوه سه‌رچاوه‌یه‌کی نیزیک ل ه بنه‌ماڵه‌ی سامان نه‌سیم ل ه لێدوانێکدا بۆ ناوه‌ندی هه‌واڵی کوردستان و کورد ڕایگه‌یاند ک ه جێبه‌جێکردنی حوکمی ئێعدامی سامان نه‌سیم به‌شێوه‌ی کاتی ڕاگیراوه.
رۆژی چوارشه‌مم ه 29ی رێبه‌ندان سامان نسیم له‌گه‌ڵ 5زیندانیی سیاسیو مه‌زهه‌بی مه‌حکووم ب ه ئێعدام ب ه ناوه‌کانی: یونس په‌یره‌وان ،حه‌بیبوڵاڵ ئه‌فساری،
عه‌لی ئه‌فشاری ،سیروان نژاوی و ئیبراهیم شاپووری ،ل ه به‌ندی 12ی زیندانی ناوه‌ندیی ورمێ براونه‌ت ه ژووری تاکه‌که‌سی و مه‌ترسیی حوکمی ئێعدامیان له‌سه‌ر ه نزیک بۆته‌وه .ب ه پێی هه‌وال‌و قسه‌ی هاوبه‌ندییه‌کانی ئه‌و زیندانیانه، بردنیان بۆ ژووری تاکه‌که‌سی ئه‌گه‌ری ئه‌و ه هه‌ی ه حوکمه‌که‌یان له‌سه‌ر به‌ڕێو ه بچێ .سپای پاسداران پێداگر ه له‌سه‌ر حوکمی ئێعدامی سامان نسیم. کومیته‌ی نێونه‌ته‌وه‌یی دژی ئێعدام نیگه‌رانی و بێزاری خۆی ل ه حوکمی ئێعدامی ئه‌و زیندانیان ه ده‌ربڕیو ه و داوای ل ه کۆمه‌ڵگه‌ی جیهانی کردو ه دژی حوکمی ئه‌و زیندانیان ه راوه‌ستن .له‌م پێوه‌ندییه‌دا یه‌کیه‌تیی ئورووپا خوازیاری هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی هه‌رچی زووتری حوکمی ئێعدامی ئه‌و زیندانیانه‌ی ه و ئه‌م داوایه‌یان بۆ ده‌سه‌اڵتدارانی ئێران ناردوه.
نزیکبوونەوە لە دواساتەکانی دانووسانە ئەتۆمییەکەی ئێران و رۆژئاوا
8
به‌الڕێ‌داچوونی شۆڕشێک
9
خوێندن به زمانی دایک، پردی پێوه‌ندیی نێوان خۆشه‌ویستیی دایک‌و قوتانخانه‌یه