مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک
1
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک
پێڕست -١مامه قاله(:تابلۆ مووزیکال) .............................................................ح.س .سۆران ٥ ...... -٢سۆزی بلوێر ،زریكهو هاواری نهتهوهیهك ...............................................شهریف فهالح ١١ ..... -٣ئیمپراتۆری شمشاڵ ..................................................................رهسول سووتتانی ١٣ ...... -٤قالەمەڕە ،ئەفسانەی شمشاتی كوردی ..................................................دەشتی سوەباح ١١ ..... -٥لهیادى مهرگى شمشاتێكدا ...................................................ئا :كامهران عهبده سوات ١١ .... -٦قالەمەڕە :سوێندتان دەدەم ،مەبنە نۆكەری بێگانه ...................................عوسمان ڕانیهیی ٢٤ .... -١مهرگی شمشاڵ ........................................................................کاوان عهلیپوور ٢١ ..... -٨دهوتهمهندی دهس به تاڵ ..............................................................کورد پرێس ٣٢ ....... -١قالهمهڕه ئهستێرهیهكی موزیكی كوردستان بوو ........................................هۆشهنگ كامكوار ٣٥ .... -١١ماتئاوا ،سهردارهکهی ئهم سهردهمهی هونهری شمشاڵ! ................................رهحیم رهشیدی ٣٨ ..... -١١به یادی مامه (قاله مهڕه) .............................................................ڕهحمان سۆفی ٤٣ .... -١٢قاله مهڕه و من و پاییز ...............................................................برایم فهرشی ٤٥ ..... -١٣کێ ئهتوانێ لهدوای مهرگی(قالهمهڕه) فوو بهشمشاتهکهیدا بکات؟؟ ..................خاته حهمه ٥٨ ....... -١٤ههواتێكی پڕ له تاسه! ............................................................لوقمان میههرفوهر ٦١ ..... -١٥بهیادی شمشاتژهنی نهمر و ناوداری کورد قالهمهڕه ...............................ئهحمهد کاکهمهمی ٦٢ ..... -١٦کوچی شمشال .............................................................................حوهبیبی ١٥ ....... -١١قالهمهڕه .............................................................................هێرش شوۆڕش ١١ ...... -١٨قالهمهڕهی هونهرمهند .............................................................ماتپهری خاکهلێوه ١١ .... -١١قالهمهڕه له فیستیڤاتی موزیكی ناوچوهیی ئێوران .................................مهنسووور جیهوانی ٨٢ ..... -٢١قالهمهڕه گهنجی سهربهمۆر .........................................................زاییر ئهمینزاده ٨٤ ..... -٢١پهیامبهری شمشاڵ! قاله مهڕه ......................................................عهبدولموتهلیب ٨١ .....
2
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک -٢١ئاواتهكهی قالەمهڕه نەهاتەدی ....................................................جهواد حهیودهری ٨٨ ..... -٢٢باڵوكردنهوهی دهنگی شمشاتی قاله مهڕه له رادیۆ پهیامی تواران ..........................پوهیامنێر ٨١ .... -٢٣شمشاتژهنی ئهفسانهیی كورد كۆچی دوایی كرد ........................................خۆرههاڵت نێوز ١١ .... -٢٤پهیامبهرێک که بهردهباران نهکرا ......................................................برایم فهرشوی ١٣ .... -٢٥کورتهیهک له ژیانی پهیامبهری شمشاڵ! ...............................................ماتپهری بۆکان ١٤ ... -٢٦گێرانهوهی خۆی بۆی .فهرشی و وت ووێژ له گهڵ رادیۆ کرماشان) .........................چاوهدێر١١ ....... -٢١ژیاننامەی هونەرمەندی شمشاتژەن قالهموهڕه ................................................رهوال ١١١ ...... -٢٨قاله مهڕه لهبیرمهكهن! ..........................................................جهزا عهلی ئوهمین ١١٤ .... -٢١یادی چلهی ماتهمینی قاله مهڕه لهوواڵتی نیوزالند ....................................عهلی حوسێن ١١٥ ... -٣١قاله مهڕه؛ ئهو شمشاتهی خهمی ههموومانی دهژهنی! (شێعر) .........................جهمال خهمبار ١١١ .... -٣١هەشتا و چوار ئەستێرەی گەش ............................................................. !.هوشیار ١١٣ ..... -٣٢خهاڵتی مهتبهندی هونهری ماملێ له بۆکان درا به قاله مهڕه ..............مەتبەندى هونەرى ماملێ ١١٥ ... -٣٣پرسه و سهرهخۆشیی ژمارهیهک نوسهر و هونهرمهند ...............................ماتپهری بهیان ١١١ ...... -٣٤ههواتی بهتێنیی ناونانی شهقام قادر عهبدوتاڵزاده(قالهموهڕه) ١١١ .......................................... -٣٥ئهم شیعره پڕه له مهراقی شهونمێک (شێعر) .......................................جهماڵ نهجاری ١٢١ ..... -٣٦مصاحبه با قالەمەڕه موسیقیدان برجسته کرد .................................کاوه حهسهن پوور ١٢٦ ...... -٣١مامهقاله موسیقای کوالن و شهقام و قاوهخانهکانی ............................شۆڕش ئهبووبهکری ١٢١ ..... -٣٨سهرکهوتن به کهلی خۆشهویستیدا ..................................................ناسر حیسامی ١٣٢ ...... -٣١هۆنراوهیهک بۆ مامهقالهی شمشاڵ ژهنی کورد ..........................................کورد پرێس ١٣٢ ..... -٤١مامه قاله!! (شێعر) ...................................................................خالید شهیدا ١٣٥ ..... -٤١مهرگی قاله مهڕهو ئاوڕێكی تاڵ و شیرین .........................................دیدهوان یهعقوب ١٤٢ ..... -٤٢قالەمەڕە ،چریکەی ئەهورایی میللەتێک ............................................شەریف فەالح ١٤٤ ....... -٤٣قالهمهره و تهمهنێک له گهڵ شمشاتدا ...........................................کامل سیدی مقدم ١٤٦ ..... -٤٤یادێک لە قالەمەڕە دوای حەوت ساڵ لە کۆچی دوایی ..............................لەیال قادری ١٤١ ......... -٤٥بۆ کۆچی هونهرمهندێک .............................................................وێبالگی پاشکۆ ١٥١ ......
3
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک -٤٦ئاوڕێک که دهمهاژێنێ ،خۆی یان شمشاتهکهی؟ ....................................زانکۆ خهلیفه ١٥١ ...... -٤١ئەو شمشاتەی غەم دەیژەنی .......................................................کامەران سوبحان ١٥٣ ..... -٤٨قالەمەڕە ..تەنیا مەرگ لە شمشاتەکەی جیا کردەوە ...............................عهزیز مورادی ١٦٣ ...... ١ -٤١ساتە قاتە مەڕە بەجێی هێشتووین ................................................باخچە ١٦٦ ............ -٥١منیش قالەمەڕە بووم! ..................................................................برایم فەڕشی ١٦١ .... -٥١قالەمەرە -قادر عبدالله زاده ١١٢ ............................................................................ -٥٢نوای سحرآميز شمشاڵ هنرمند نامی کرد” قادر عبدالله زاده” ......................کامران امین آوه ١١٨ .... -٥٣قادر عبدالله زاده(قاله مه ره) استاد بی بدیل شمشال ١٨١ ................................................... « -٥٤قاله مەره» و شمشال ...........................................................منوچهر جهانی ١٨٣ .......
4
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک
مامه قاله ((: !)1تابلۆمووزیکال) به ناوی کوردستانی گهوره! ح.س .سۆران
* مامه قاله! ئهی دهروێش عهبدوتاڵی سوۆران ،شمشواڵ ژهنوی موهزنی رهبوهن ،رۆتوهی زهموان؛ دهنگوی زهنگوی خوۆش ئاههنگ و ههوای شهنگی کۆنی مێژو ،بیرخهرهوهی ههست بزوێنی سهردهمی زو ،پیری دهوران ،ئهی ئاههنگسازی به ئاوهز ،ئهی داهێنهری بێ نیشان .هاوڕێ و هاوڕازی سۆزی ساز ،پارێزهری دنیایه راز ،هونهرمهندی شازی بێ نواز، ئهی ئیلهامی پڕ پهیامی قام و بهیت و بهسته و ئاواز. * ئهی دهوتهمهندی دهستبهتاڵ ،ههناسهسارد ،پسپۆڕی لێدانی شمشاڵ ،خۆێندکاری مهکتهبی شوانی و دهشتهوانی، ئهی قوتوابی کێوو و چیوا و دهشوت و دهوهن ،لێودهری شمشواتی رهسوهن ،رۆتوهی شوهوێن ( )2و بانهموهڕ ،دهزگیرانوی پووهری جوووانی ،چوواودێری مووهڕ ،وهسووتای ئیشووی پووهز و کووار و بووهر خووهوانی ،تووۆ بووازی دهوری تهرهغووه و چیاکووانی موکوریانی. * خولقێنهری گهنجی هونهر! خاوه هونهری گوهل پوهروهر ،دۆسوتی گیوانی گیوانی دوکتوهر( ،)3دهسوتبهتاتی خواوهن منداڵ ،ئهی پسپۆڕی ئاکادێمیا و زانکۆی نهزمی بهزمی شمشاڵ ،ماموهستای شوبێڕت و شۆپهن ،مێمڵی ئۆڕگی یاماها و لۆتی بهرقی و قهمیش و فهن ،رۆتهی زگماکی ساکاری کۆنه هوهواری ئوێش و غوهم ،پهپوولوهی عاشوقی کووردان، سووتاوی تیشکی وشکی شهم ،وێڵی ههواری چۆڵ و هۆڵ و دهشت و چهم ،نانوهوچنی نوانی شووانی و موهڕرۆیی کواتی بهیانی ،پاکت ئهنجام دا پڕ به دڵ ،له ههوڵ و کار قهت نوهتکرد سو ،،رۆتوهی شوا و دا و بوهرد بووی ،شووانی مهڕ و مهردی ههرد بوی. * مامه قاله! به سۆزی دهنگی شمشاتت ،به قامکی پڕ خهیاتت ،بۆم لێده مۆسیقای کۆنی پێشو ،بمبهرهوه بهرهو
5
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک مێژوی سهردهمی زو... * سۆزی لۆرهی شمشواتهکهت ،هێوزی ههسوتی شونهی مهسوتی جوامی خهسوتی خهیاتهکوهت ،کوزهی ئوامێره زاتهکوهت، دتبزوێنوووه و تۆشوووهی دتوووه رامکوووهری مرۆڤوووی سوووڵه ،دهنگوووی هوووهزاری سوووهر چڵوووه .ئوووهو الوژه و بهسوووته و حهیرانوووه بیرخووهرهوهی کوواتی زوه ،پووهڕهی دیڕۆکووی زینوودوه ،هووی دهورهی بووودا سوووتتانه ،کووه سووهرداری موکوریانووه،خاوهنی، قۆشهی کوردانهی زهربی ( )4خاکی کوردستانه ،سروهی باسهری ئێوارهی دهشتی چوۆمی مهجیود خوان و بنواری چوۆمی الوێوون و هووهواری کۆنهالجانووه ،شووهماتی دهشووتی شووامات و نهسوویمی گونوودی دریووازو شووهقهی موواچی کچووی کووۆاڵنی ماچانووه( ،)5شووهقامی کووۆنی مێژویووی هووهرێمی شوواری وێرانووه ( ،)6قووهاڵی سووهربهرزی سووهرداره ،کووه بووووکی شوواری بووکانه( ،)7که شاری کاکه سۆرانه ،خوڕهی ئاوی شین و ئاویی کهناری تاڤگهیی کرژی ههرێمی کهسکی شهتماشه، خوووڕێنی چووۆمی کهتوێیووه و تووهوژمی گووادهری پووهنگی خوووڕ و پانووه ،وهبیرهێنووی شوواری سوونه و ئووهمیرانی ئووهردهاڵن و قهسری کۆنی پاتهنگان و زرێبارو قهاڵی کۆنی مهریوانه وهسفی کێووی ئاویوهرهی بوووکی شوهنگی کوردسوتانه ،ئواوره سوووورهکهی زهڕدهشووته ،کووه رۆتووهی شووازی سهردهشووته ،مێووژوی شوواری چوارچرایووهو و مووهدحی پێشووهوای پێشووینه،که خۆشهویستی خهتکیه و سهرۆک کۆماری کوردانه. * مامه قاله! به سۆزی دهنگی شمشاتت ،به قامکی پڕ خهیاتت ،بوۆم لێوده مۆسویقای کوۆنی پێشوو،بمبهرهوه بوهرهو مێژوی سهردهمی زو. * ئووهو شمشوواته ههسووت بزوێنووه ،خووهم رهوێنووه ،ناتووهی ئهشووعاری ناتیووه ،تووۆزی رێگووهی شووارهزوری هۆنووهرێکی رێگهدووره ،وهاڵمی نامهی سالم و داری پیری پیرمهسووره ،سنووری چۆمی خاپووره ،هێند حهزنیه ،خهزێنه و کانی ئهسوورینه ،سووهبوونی دهشووتی هووهولێر و گووهرمای گووهرمی گهرمیانووه ،شووهختهی کوێسووتانی قهندیلووه ،قیبلووهی قنجووی کوردسووتانه ،بووه وێنووهی بووهیتی دمدمووه و ههسووتی نووهرمی مهموزینووه .تووهزبێحی میووری اللهشووه ،کتێبووی مهسووحهفا رهشووه( ،)8حهسووێنهری رۆح و مێشووک و موور و بیوور و لهشووه،قهاڵی کووۆنی شوواری دێوورین ،هووهولێر پێتووهختی خوووێن شیرین ،ماتی ئێستای کورده ژنه ،که ژاندارکی کوردستانه ،جێگهی شانازی ههموانه. * ئهو شمشاتهت ،ئهو ئامێره پڕ له ناتهت ،رامدهچهنێ ،مێژوی کوردم وهبیردێنێ ،له ئوقیانووسی خهیاتدا ،له
6
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک نێو گۆالوی ههواڵ دا ،دهمباتوه بوهرزایی بوهرزان ،زێود و دروشومی چوازانی ،شوێ سوهالم و شوێ ئهحموهد و سوهرۆک مسوتهفا بووارزانی؛ دهمباتووهو سووولهیمانی و شوواری کۆنووه ،شواری گووهورهی مووهلیک مووهحموودی تاقانووه ،شوواری شووێعر و ههست و هونهر، * مینگهی هۆنه ،دهمباته سهرگردی یاره -گۆیژه و ئهزمهر لهوێ دیاره ،-دهمباتهوه گردی سهیوان ،گڵکۆی مرۆڤی خوواوهن بیوور ،مووهکۆی هونهرمهنوود و هووۆزان ،جێووی شووانازی هووۆزی کوووردان ،قهبرسووتانی شووههیدهکان ،شووههیدهکانی کوردستان ،کوردستانی گهورهی سۆران. * شنهی دهنگی ههستی پهنجهت ،وهبیر هێنی قهتپهزهی چوۆمی سویروانه ،بهرجهوهنودی کێووی هڕگوه( )9و دونودی تهتهو و شا و داخی پڕ له باخی ناوچهی ههورام و گۆرانه ،خۆڕهی تاڤگهی کرژی بو ،و ماریفوهتو پیور شوالیاری پیری تهخته ،قسهی حهققی سهرهنجامی( )11سووتتان ساهاکی دێرینی پهیام هێنوی دتۆڤانوه ،تیشوکی ئاتهشوگهی لهمێژی کێوی شاهۆی کن پاویه و بهرگی مێژوی بهردهنووسی ههرێمی گونودی هوهجیج و سوانهکانی ههورامانوه ،کوه کان و کانی سانانه. * مامه قاله! به سۆزی دهنگی شمشاتت ،به قامکی پڕ خهیاتت ،بۆم لێده مۆسیقای کوۆنی پێشوو ،بمبوهرهوه بوهرهو مێژوی سهردهمی زو... * دهنگی خۆشی شمشاتهکهت ،ههستی سروهی شنهی نوهرمی گوۆمی وانوه -کوه هوی ئێموه و بوه دهسوت وانوه -دهقوی مێووژوی شووهرهفخانه ،شۆڕشووهکهی ئوواڕاڕات و ئاگریووداغی ئیحسووانی نووووری قارهمانووه .منووارهی مزگووهوتی نووهمرووت، چیڕۆکوی ناوچوهی جزیور و دهشووتی سوهوزی بادینانوه ،گوووتی بواژێڕی بۆتانوه .زریووانی کواتی ئێووارهی کهتهشووارهکهی ئامێده و بزاڤی مهزنی فهرههنگی بنهماتی بهدرخانه ،خهباتی دادهلهیالیه و گرتوخانهی ئێمرهلیه ،جێگهی ئواپۆی دتۆڤانه ،شۆڕشی شێ عوبهیدیال و شێ سهعیدی میری پیری پیرانه. * به هۆی دهنگت ،به هۆی پهنجهی داهێنهری شهنگت ،دمبهیتهوه باتهخانهی کۆنی مێژوی کواتی پێشوو ،دهچموهوه کێوی بێستوون قهاڵی فهرهاد ،پاتهوانی کوردی ناشادی رهنج بوهباد ،تواقی تاقوهسوتان ئوهبینم ،شواری کرماشوانی
7
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک مووهزن ،قووهلبی کوردسووتانی ،گووهوره ،شووانازی سووۆران ئووهبینم ،کتێبووی فووهرهاد و شوویرین ”،ههرچووهن مووهواتان ” ئووه خوێنم ،هۆنراوهی شاعیری نهمر ،خانای قوبادی بیرهوان ،رۆتهی دتۆڤوان ئوهخوێنم .دهمبهیوهوه کووچوهکانی شواری دێرینهی دینهوهر ،سهدان کهسی خواوهن بیور و مرۆڤوی چوازان ئوهبینم ،دهچموهوه عیالموی ( )11پێشوو ،لوه مهیودانی شاری ئیالم ،پهیکهری شاعیری نهمر ،غواڵمڕهزاخان ئهبینم ،شاکه و مهسوورخان ئهبینم ،عێلی گهورهی بوهختیاری و کهتوڕ و لهک، مرۆڤی دڵپاکی رهبهن ،خهڵکی لوڕستان ئهبینم.
* سۆزهی دهنگی شمشاتی تو ،قامیشی نێو به تاتی تۆ ،مێژوی شاری قامیشولیه و دیڕۆکوی کوۆنی عهفرینوه ،یوادی کرمانجی ئیزهدی و گۆلی سێوان و الچینه ،باسی شیروان و قووچانی خوراسانه ،پهیامی شاری جابانه (.)12 * ناتهی شمشاتی شهنگی تۆ ،کزهی دهروونی تهنگی تۆ ،دهنگی کوۆنی پوهری ژینوه ،فۆلکوۆره ،کهلوهپووره ،قسوهی الس و سویامهنده و باسوی بوهیتی موهم و زینوه ،قوهتاری عوهلی مهردانوه و سوهحهری دهنگوی سوێوهیه و پێوزی هێوزو مایهی ژینه ،سروودی بهزهو ئهوینه ،دژی کێشه و زوتم و ر و قینه. * مامه قاله! به سۆزی دهنگی شمشاتت ،به قامکی پڕ خهیاتت ،بۆم لێده مۆسیقای کوۆنی پێشوو ،بمبوهرهوه بوهرهو مێژوی سهردهمی زو... * دهنگی لۆرهی ئهو شمشاتهت ،هۆره و سویاچهمانهیه ،تڕاژێودیای سواڵ و قوهڕن و بانگوهوازی زهمانهیوه ،بوالۆرهی حوووزنی حووهیرانی جانانهیووه ،شووینی دایکووی شووههیدانی کوردسووتانه ،ناتووهی زامووی سوواردهوه بوووی پێشوومهرگهیه ،کووه گیانفیدا و قارهمانه ،زمانی حواتی هوهژاره ،بۆتوهی مرۆڤوی بێکواره ،ئاهوناتوهی برسویان و ئواواران و بوێ مااڵنوه، سروودێکی راستهوخۆیه ،دژ به ئهنفال و حهتهبجهو به سهردهشت و دارهلهک و قهاڵتانه.
* مامه قاله! قاته مهڕه ههر ئهونده! ----------------------------------
8
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک
مانای بڕێک له وشهکان: -1مامه قاله = ماموستا قاله مهڕه ،شمشاڵ ژهنی ناسراوی کورد. -2شهوێن = شهو لهوهڕی ران. -3دوکتهر = دوکتور … -4زهرب = زهربی قۆشه و سکه . -5کۆاڵنی ماچان = جێگهیهکه الی خانێ . -6شاری وێران = شاروێرانی موکوریان . -7بووکان = بۆکان . -8مهسحفا رهش = کتێبی پیرۆزی ئایینی هاوخوێنه ئیزهدیهکان . -9هڕگه یا وڕگه = کێوێکی رماوه سهیره ،له فهراغی چۆمی سیروان . -11سهرهنجام = کتێبی ئایینی هاو خوێنه ئههلی حهقهکان . -11عیالم = واڵتی کۆنی عیالم . -12جابان = شارێکی کورد نشینی الی تاران. سهرچاوه :ماتپهڕی ئهمرۆ -ڕێکهوتی22 :ی مای 2119
9
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک
سۆزی بلوێر ،زریكهو هاواری نهتهوهیهك هونهرمهند قالهمهڕه
شهریف فهالح
زیوواتر لووهنیو سووهدهیه سوویماو قهاڵفووهتی پیرێكووی ردێوون سووپی ،پیوواوێكی پشووت چووهماوهی بووهڕوانین دوور ،چوواو بهفرمێسك ،دتپوڕ لوهئاواتو خولیوا كهسوكهكانی نیشوتمان ،پوڕ بوهناخی شمشواته زێڕینهكوهی ئازارهكوانی نهتوهوهی كووورد ،دهچریكێنووێو بۆتووه رهمووزو هێمووای هووهرمانی هونووهر .زۆر لووهمێژه شووا و دهشووتو چیوواو پێدهشووتو بهنوودهنو ههتوودێرهكان ،شووارو شووهقامو كووۆاڵنی تێكووڕای نیشووتمان گوێیووان لهكسووپهی نوواخی شمشوواتی پیووره پیوواوێكی عاشووقی ئازادییه. سهردهمێكه ئاههنگو ههواو نوتهكان ،ریوتمو ئواوازه كوۆنو رهسوهنهكان ،كارهسواتو تراژیودیی نێوو بوهیتو حوهیرانو الوكو قوووهتار ،سوووااڵنێكه چریكوووهی سوووۆزی سوووهركهوتنهكان ،ئاهوووهنگی خوووهماویی شكسوووتهكان ،لوووهناخی پیرێكوووی بهسووااڵچووی گۆچووان لهدهسووتو لووه لوولووهی شمشوواتێكهوه دێنووهدهرو دهبنووه بووزهی سووهر لێوووی شووۆڕه سوووارانی وهتووهنو ههناوی دتسۆزانی ئازادی دێننه كوڵ. زۆر لهمێژه بهبههارو هاوینو پاییز ،لهگهڵ سهرماو بهستهتهكی چلهی زستان ،لهپای كێوی بهههیبوهتی تهرهغوه، لهراستهڕێی گوندهكانی موكریان ،تێكوهاڵو بهچریكوهی زیورهكنو لهسوهر حوهوزه گوهورهی بۆكوان ،موهكۆی فهرهوهنگو ئووهدهب ،دێتووه گوێمووان سووۆزو چریكووهی حووهزینی شمشوواتێ ،دهبینووین سووێبهری هووهنگاوه بهلووهزهكانی پیرێكووی عاش و
10
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک لهراستهڕێی شوهقامێكی مانودوودا 29 ،سواته دهسوتپێكی رایهتگهكوهی دهنگوی كوردسوتانی ئێوران سوۆزی پوڕ لوهواتای شمشاتێكی سێحراوییه .دهیان ساته رێبوارانی سهرشهقامی شاری بۆكان لهگهڵ ئاههنگی پوڕ لوهخولیاو حوهزینی پوڕ لهبوغزی بلوێری پیرێكی شهكهتدا ئاشنان .دهیان ساته بهشدارانی كۆڕو فیستیوالو بۆنه فهرهوهنگیو ئهدهبییوهكان بهچریكهی پڕ لهئهوینی قالهمهڕهی حهسرهتێكێش دێنه سهر چۆكو چاو بهگریان ئهم شێعرهی گۆران دهتێنهوه:
بهرهنگی زهردو شێوهی دهستو شمشاتی كزا ،دهروێش حهزم كرد بهستهیهك ببیهم سهراسهر حوزنو ماتهم بێ لهسیماتا بهدیم كرد ههیكهلی عومرێكی حهسرهتكێش وهها دیاره كه بهختت ئاشیانی بولبولی خهم بێ *** بهتێ دیاره ،لهناو قهومی بهسیتا قهدری سهنعهتكار وهكوو عهكسی قهمهر وایه لهناو حهوزێكی لیخن دا بهاڵم تهختی روفاهو تاجی حورمهت میللهتی هوشیار بهئوستادی ئهدا وهك تۆ لهناو شمشاتی كون كوندا یووان ئوووهو كاتوووهی پینگوووت دهخوووواردهوهو ئاهوووهنگی خووهمو دووریو تراژیووودیی پوووڕ لوووهبوغزی نهتهوهیوووهكت لوووهكونی شمشاتێكهوه دههێنایهوه بیری عاشقانی ئازادی ،دیسان درێژهی شێعرهكهی گۆرانیان دهچڕیو دهیانگوت:
ئهوهندهم بیست لهمۆسیقا خرۆشی رۆحی بێگانه میزاجی كوردهواریم تێكچووه ،دهروێش عهبدوتاڵ دهخیلت بم دهسا بهو الوكو ئای ئایو حهیرانه شهپۆلی زهوقی میللی پڕ دهروونی ماتو چۆتم كه! لهبیتهۆڤن گهلوێ زیاتر بهرۆحم ئاشنای ،وهتاڵ ده ،ئهی دهروێش ،سكااڵیهك لهگهڵ رۆحی كڵۆتم كه! ...
11
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک قالهمهڕهی هونهرمهندو شمشاڵ ژهن ،لهماوهی ژیانی زیاتر له 81ساتهی پڕ لوهكوێرهوهری ،دهربوهدهری ،هوهژاریو نهداریدا توانی گهلێك خزمهتی بهنر بهفهرههنگو وێژهو فولكلۆری كوردی بكات .قالهموهڕه سوهرهڕای دهسوكورتیو هوووهژاری ،تووووانی ژیوووانێكی سوووهربهرزانهو تهموووهنێكی پوووڕ لهشوووانازیو كوووهسوووایهتیهكی خۆشهویسوووتو پوووڕ بوووهواتای هونهرمهندی دهروهست بۆ خۆی تۆمار بكات. قالهمووهڕهی دتپووڕ لووه ئوواواتو خولیووای سووهربهرزیی نیشووتمان ،قالهمووهڕهی عاشووقی ئووازادیو سهربهسووتیی خاكهكووهی هیچكات حازر نهبوو لهپێناو پارهو پلهو پایهو مهسهلهی مادیدا ،كهسایهتیو پێگهی فهرههنگیو كۆمهاڵیهتی خۆی بهرێتووه ژێوور پرسوویارو هووهموو كووات چهمۆتووهی (نووا)ی بهرووخسوواری دوژمنووانی فهرهووهنگو هونووهری كوردهوهنووا كووه دهیانههویست سیماو هونهرهكهی خهوشدار بكهن ،بۆیه تاكو دواسواتهكانی ژیوانی سهربهسوت ژیواو ویژدانوی ئاسوووده بوو و بهتهواوهتی خهنی دهبوو و شانازی دهكرد كه بۆ خهتكو نیشتمانو واڵتهكهی خۆی شمشاڵ لێدهدات. قالهمهڕهی بلوێر ژهنی بهناوبانگو سیماو ههرمانی هونهری رهسهنی نهتهوهی كورد ،تاكو دواساتهكانی ژیوانی بوهم شیعرهی هێمن وهفادار ماو ئاماده نهبوو هونهرهكهی خهوشدار بكات.
زێڕ بهاڵیه بێ وهفایه دهوتهمهند ههر هونهر نهمره ،هونهروهر مهردو رهند چڵكی دهسته ماتی دنیا وهك دهتێن ماتپهرست پهیمان شكێنهو بێبهتێن قهدری جوانی كوا دهزانێ ماتپهرست جوانپهرسته پیری خاوهن زهو و ههست هونهرمهنووودی شمشووواڵ ژهن قالهموووهڕهی نیشوووتمانپهروهر ،پووواش تهموووهنێك لێوانلێوووو لهخزموووهتو سوووادهییو جووووانی بهفهرههنگو هونهری رهسهنی كورد شهوی یهكی جۆزهردانی ١٣٨٨ی ههتاوی پاش ملمالنێیهكی زۆر لهگوهڵ نهخۆشوی دته كهسكو پڕ لهخولیاكهی بۆ ههمیشه لهلێدان كهوتو مااڵوایی لوهدنیای پوڕ لوهجوانیی شمشواته سویحراوییهكهی كردو لهباوهشی خاكی نیشتمانو لهبۆكان ،بووكی موكریانو لهپهنای هونهرمهندی مهزن "حهسهن زیورهك"دا بوهخاك
12
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک سپێردرا .ههرچهنود ئیسوتا قالهموهڕه بهجهسوتهو بوهكردهوه لهمهیودانی هونوهری رهسوهنی شمشواڵو ژهنینودا نوهماوه، بووهاڵم ئووهوه راسووتیهكی حاشوواههتنهگره ،كووه قالهمووهڕه هووهتا ههتایووه رچهشووكێنو پێشووهنگو سوویمای راسووتهقینهی هونهری رهسهنو فولكلۆری نهتهوهی كوردهو قهت كهمڕهنگ نابێو لهناو دتی عاشقانی نیشتماندا ناسڕێتهوه چونكوه پیرهمێرد دهتێ
پێی ناوێ بۆ شههیدی وهتهن شیوهنو گرین نامرن ئهوانه وا لهدتی میللهتا ئهژین. سهرچاوه :ژوانگەی ئەدەب -ڕێکەوتی٦ :ی جوونی ٢١١١
ئیمپراتۆری شمشاڵ
رهسول سوڵتانی
موسیقا بهشێكی گرینگه له شوناسی ههر نهتهوهیهك .موسیقا زمانی دهربڕینی ئوهو بهشوه لوه ویسوته دهروونیوهكانی مرۆڤوه كوه بوه زمووان و وشوهو لوه چوارچێوووهی وتوهدا بوهیان نواكرێ .موسوویقا نووسوینهوهی ئازارهكوانی رۆح و زمووانی زواڵتی شادی و خهمهكانی مرڤه.
13
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک موسیقا بهشێكی گرینگه له شوناسی ههر نهتهوهیهك .موسیقا زمانی دهربڕینی ئوهو بهشوه لوه ویسوته دهروونیوهكانی مرۆڤوه كوه بوه زمووان و وشوهو لوه چوارچێوووهی وتوهدا بوهیان نواكرێ .موسوویقا نووسوینهوهی ئازارهكوانی رۆح و زمووانی زواڵتی شادی و خهمهكانی مرڤه كوردیش وهكوو ههر نهتهوهیهك له نهتهوهكانی جیهوان خواوهنی مۆسویقای تایبوهت بهخۆیهتی .مۆسیقایهك كه به درێژایی مێژووی بوونی ئهو نهتهوهیه ،هاودهمی رۆح و دهروونی بووه. یووهكێ لووهو ئووامێره موسوویقایانهی كووه مووۆركێكی تووهواو كوردانووهی پێوووه دیوواره شمشوواته .ئێمووه گووهلێك موسوویقارو هونهرمهندمان بوون كه شارهزای ئاوازه فولكلۆرییهكان بوونو مخابن به نهناسراویو ناوبزری ،به بوێ ئوهوهی دهنوگ و شوێمهوارێكیان لێ بهجێمابێ سهریان ناوهتهوه .شمشوااڵ ئوهو ئوامێره رهسوهنهیه كوه بوه توهواوهتی لهگوهاڵ رۆحوی كورد ئاشنایه .لهبهر ئهوهی هاودهمی سهردهمی كۆچهرێتی و ژیانی شوانكارهیی كوورد بوووه و هوهتا ئێسوتاش قۆنوا به قۆتا لهگهاڵمان هاتووهو ئۆحژنی به دتهكان بهخشیوه .كاتێ باس له شمشاڵ دهكورێ بڵێوی و نوهتێی یهكسوهر دوو هونهرمهندی شمشوااڵژهنی كوردموان وهبیور دێتوهوه .یوهكێكیان دهروێوش عهبدواڵیوه كوه ئهگوهر گوۆران لوه شوێعره بهناوبانگهكووهی دا باسووی نهكربایووه ئووهویش وهكوووو زۆرێووك لووه هونهرمهنووده بووههرهداره ههناسهسوواردهكانمان سووهری دهنایهوه ،ئهوی دیكهش قادری عهبدواڵزاده ناسراو به قالهمهڕهیه. ناوی قالهموهڕه بوۆ هوهموو كوردێوك نواوێكی ئاشونایه .شمشواتی مامهقالوه دهنگوی شویوهنی عهبدولعوهزیزی داسونی و ههنیسكی دهمی ئاویلكهدانی سوهیدهوانو الواندنوهوهی خوهجی نازشوێواو و زریكوهی برینوهكانی سویامهندو سوكااڵكانی شۆڕمهحموودو مهرزینگان و شینگێڕییهكانی ئهستیو بوغدانو نركهی رهوهزو چیا سهربهتهمهكانی كوردستانه .دهنگی شمشاتی قالهمهڕه ئاههنگی بهسۆزی لهشكری و ئازیزهو پایزه و سوارۆو شینی ههزاران گراویی بێ سهروشووێنی نێوو چڕودۆتهكانی مێژوویه.
ئهو دهمهی عهبدولعهزیزی داسنی شینی سێ كوڕان دهگێڕێ: ئهستێرهیهك ههتدێ بهری بهیانی... ئهی سهاڵ له عهبدولعهزیزه كوێرهكهی بابی سهیدهوانی ئهیڕۆ رۆته رۆ لهسهر رۆیه
14
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک له دهروونی من ههتدهستێتهوه بڵێسهو بۆسۆیه ئهمن نازانم نه بهدبهختیی منه سهیدهوان نه نهدامهتیی تۆیه ئاوی كوێستانان دێنه خوارێ به توندی ههر به تیژی ههتدهڕژێنه سهر سوورهگوتی سهر به گژنیژی وهرن تۆخواكهی خزمینه كێ دیوێتی له دهورهتی له زهمانان لهسهر سێ كوڕان ڕا بووك بچنهوه ماتی باوانیان به تارای سوورو ههر به كیژی... لهو دهمهی دا كه هیچ هێزێك ئاگری بوه لرفوهی خوهمی عهبدولعوهزیز دانوامركێنێ پشوووی سوێحراویی مامهقالوه بوه ههناوی كون كونی شمشواڵ دا دهسوت دهكهنوه ئهسوتۆی ئازارهكوانی و خهموهكانی لهگوهاڵ دابوهش دهكوهن .ماموه قالوه شمشاتژهنی به ناوبانگی نهتهوهی كورد كه زیاتر له 71سااڵ له تهمهنی خۆی لهگهاڵ شمشواتهكهی دا تێپوهڕ كورد له راستی دا شمشاتهكهی ببووه بهشێك له ژیانی. ئهوانهی هۆگری بهیتو حهیرانهكانن و شارهزاییهكیان له ئاوازهكانی ئهو بهشه له ئهدهبی فۆلكلوۆریی كوورد ههیوه، بواش دهزانون كوه هوهر بهیتوهی ئواوازی تایبوهت بوه خوۆی ههیوه و جوار ههیوه الوكێوك یوا بوهیتێك بوه چهنود ئواواز گوتراونووهوه ،بووه تێگهیشووتن لووهو الیهنووهی بووهیت و حووهیران باشووتر دهزانووین كووه وهسووتایهتی و شووارهزایی قالهمووهڕه زیوواتره لووهوهی لووه وتارێووك و بهرنامهیووهك دا باسووی بكوورێ چووونكی ئووهو شووارهزای تووهواوی ئووهو ئاوازانووه بوووو ئووهوه لهحاتێكدایه كه قالهمهڕه نهخوێندهوارو بهبێ مامۆستاو راهێنهر فێری ئهو هونهره مهزنه ببووو .هوهر بۆیوه شویاوی ئهوهیه كه شارهزایان و پسپۆڕانی بواری موزیكی كوردی به وردی لهسهری بدوێن. قالهمهڕهی شمشاتژهن لوهو سوااڵنهی دوایوی دا ،لوه زۆربوهی كوۆڕو كۆبوونوهوه روونواكبیری و ئهدهبیهكانودا ،كوه لوه الیووهن خوێنوودكارانی زانكۆكووان و ئهنجومهنووه ئهدهبیهكانووهوه پێكوودههات لهسووهر بانگهێشووتی بهرپرسووانی ئووهو كووۆڕو كۆبوونهوانه بهشدار دهبوو.
15
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک به گشتی شمشاتهكهی قالهمهڕه حهقایهتی چیرۆكه بهژانهكانی مرۆڤه .تهعبیری ئهو خهونانهیه كوه مرۆڤوی كوورد بهردهوام لهگهتیان دهژی .له شمشاتی قالهمهڕدا وشه كهوشهنی زمان بهجێدێڵێ. رهسهنایهتیی دهنگی شمشاتهكهی قالهمهڕه رۆحێكی ههمیشهزیندووی نێو دنیای هونوهرهو ئوهو رهسوهنایهتییوه هوهتا ئهو جێگهیهیه كه تهنانهت لهسهردهمی ئێستاش كه به قۆناغی پاش مۆدێرنوه ناسوراوه نوهك لوه بورهو نهكوهوتووه بهتكو ههروا ئۆخژنبهخشی دتهكانه. بۆ قالەمەڕە"
لەخەو رابوون كەژو كۆ لەگەل هاواری شمشال سروودی دەشت و كۆ بوو رژا لە زاری شمشال خەمی حەیران و بەیتی گەلێكی گرتە ئەستۆ شەپۆل ئەدا شەوو رۆژ چەمی ئازاری شمشال لەگەل نووزەى بەسۆزی خەج و سیامەندی زامار بەڕێژنە ئەشكی لێڵی لە چاو ئەباری شمشال بوغدان و ئەستی شینی كاكەمیر و كاكە شێ دەڕێژنە نێو هەناوی رەش و زاماری شمشال لەگەل عەبولعەزیزی خەمینی كوڕ لەدەست چوو دەگێڕێ شین و دەگرى دتی نزاری شمشال هەواى الوك و بەیتی خەزال و ئەی رەقیبە كاروانی دل ئەكێشێ بەرەو هەواری شمشال ئەوى لەگەل خەم و ژان بە حاستەم ئاشنا بێ چرۆی خەمی دەپشكوێ بە نارەناری شمشال ئامێرەكانی موزیك چاویان لە دەستی تۆیە لە نیشتمانی دەنگا سەرۆك كۆماری شمشال دەستت ئەخەیتە ئەستۆی كچی حەیرانو لێلێ
16
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک خۆشی لە خۆت كە دۆستی كەژ و كۆساری شمشال ئەگەر نەبایە پەنجەی بەهەستی مامە قالە بێبەش دەبووین لە بۆن و بەرامی داری شمشال هاوینی 28بۆكان
قالەمەڕە ،ئەفسانەی شمشاڵی كوردی
دەشتی سەباح
سۆزی موزیك و گۆرانی فۆلكلۆری كوردی هاندەری سەرەكی قەوامی بوو كە بۆمواوەی 5سواڵ ناوچەكوانی رۆژهەاڵت و باشوووووری كوردسوووتان بگەڕێوووت و بەكوووامێراكەی ئەو كەلەپووووورە نەتەوەیووویە وەك دۆكیومێنتێوووك تۆموووار بكوووات و بیانپارێزێوووت ،فیلموووی دۆكیوووومێنتی (قوووالە مەڕە)ش یەكوووێكە لەو كوووارانەی كە قەواموووی پوووێش كوووۆچی دوایوووی ئەو هونەرمەندە دروستیكردووە. لەگەڵ دەستپێكردنی فیلمەكە ،لەسەر سكرینەكە بەزمانی فارسی دەنووسرێت (بە نام خودا) دواتور لەیەكەم گورتەی فوویلمەكەدا رووخسوواری قووالە مەڕە دەردەكەوێووت و هەرخووۆی دەتێووت " ئەرێ كوواكە گیووان راسووتە دەتووێن قووالە مەڕە مردووە" ،لەگرتەی دواتر قالە مەڕە شمشاڵ دەژەنێت ،لەوكواتەدا كەوێوك لەنواو دیمەنوی چیاكوانی كوردسوتان دێوتە سەر سكرینەكەو دەنگی قاسپەی لەگەڵ شمشاتی قالە مەڕە تێكەاڵو دەبێت و میلۆدییەكی چێژبەخش دروست دەكەن.
17
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک )قووالە مەڕە) ،فیلمێكووی دۆكیومێنتووارییە ،لەدەرهێنووانی فیلمسووازی كوووردی رۆژهەاڵتووی كوردسووتان حەمیوود قەوامووی و لەسووەر ئەركووی خووۆی دروسووتیكردووە ،سووینەماكار ئیبووراهیم سووەعیدی وەك راوێژكووار لەفوویلمەكەدا بەشووداریكردووە، قەوامی لەساتی 1976لەگەڕەكی ئاغازەمان لەشواری سونە لەدایكبوووە 17 ،سواتە خەریكوی كواری سوینەماییە و توا ئێستا نزیكەی 14بەرهەمی لەكورتە فویلم و فیلموی دۆكیومێنتواری و ئەتوقەی دراموی دروسوتكردووە ،هاوكوات لەگەڵ چەندین دەرهێنەر لەوانە بەهمەنی قوبادی كاریكردووە. قەوامی بۆ دروستكردنی فیلمەكەی چەندین جار سەردانی شاری بۆكان دەكات بۆئەوەی مامە قالە رازی بكات وێنەی بگرێت ،لەگونودی حەمامیوان كە پاشوماوەی بەفور بە زەویویەكەوە دیوارە ،لەمواوەی 22خولەكودا قەواموی لەزموانی قوووالەمەڕەوە بەشوووێك لەچیڕۆكوووی ژیوووانی ئەو كابرایەموووان بوووۆ دەگێوووڕێتەوە كە زۆرجوووار بە (پەیوووامبەری شمشووواڵ و ئیمپراتۆری شمشاڵ و ئەفسانەی شمشاتی كوردی) ناوزەدكراوە. كوووامێراكەی قەواموووی بەدوای قوووالە مەڕەوەیە ،دەچێوووتە دەرەوە و وەك هەمیشوووە بەرەو گۆڕسوووتانی حەمامیوووان كە شوێنەوارێكی دێرینە لەگونودی حەمامیوان دەڕوات و بەدەم رێگواوە لەنواو گۆڕسوتانەكە دەتێوت"خوودا شمشواتی بە مون داوە مێژووی بواوك و باپیرانموانە ،هەر شوتێك روح پێوی خۆشوبوو سووودی لێوەردەگرێوت ،روح پێوی گەرد و زینودوو دەبێتەوە ،شمشاڵ لێدان ئاوازێكی خۆشە ،تینوێتی روح دەشكێنێ ،من لەبەرئەوەی دەست بۆ هیچ شتێكی دیكە نابەم غەیری شمشاتەكەم نەبێت ،لەشمشاتەكەش زیاتر هیچ شوتێكی دیوكەم نەكوردووە ،لەزەموانی جحێڵویمەوە لەگەڵ ئەو شمشاتە ژیاوم و لێمداوە ،لەكوچە و كۆاڵن و خیابانەكان ،لەدەشت و سەحرا بێت هەر منداتێك پێی گوتبم لێمداوە و دتم نەشكاندووە" ،دوای گەڕانێك بەناو گۆڕەكاندا لەكونجێك دادەنیشێت و دەست بە شمشاتژەنین دەكات ،پاشوان دەچێتە سەر گۆڕێك و لەسەر كێلەكە چەند ماچێكی وێنەكە دەكات و دەتێت "بە قوربانت بم ،كاك سوار ئیلخانیزادە منی كردە پیاو بۆ رادیۆی تارانی بەشی كوردی و رادیۆی سنە و كرماشان ،هاوكاری زۆری كردم". قالە مەڕە كە 21ی مای 2119كۆچی دوایی كرد ،هەتا تەمەنی 74ساتی ژنی نەهێناو هەموو خۆشەویسوتی ژیوانی لەشمشوواڵ لێوودان و گێووڕانەوەی چیرۆكووی ژیووانی گەلەكەی دیتوووتەوە77 ،سوواڵ شمشوواڵ ژەنووین و بێووزار نەبوووون دەبووێ نهێنییەكوووی گەورەی تێووودا بوووێ ،نهێنیووویەك كە تەنیوووا خوووۆی دەیتووووانی بیووودركێنێ! نهێنیووویەك كە لەالی زۆربەی هونەرمەندانی گەورەی دنیا هەبووەو هەیە ،هونەرمەند برایم فەرشی لەدوای مەرگی ئەو پیاوە دەنووسێت "ئەو
18
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک پەیامبەرە وەك زەردەشت بەردەباران نەكرا ،بەاڵم لەئامێزیش نەگیرا". قەوامی دەتێت كە گوێم لەقسەكانی بوو چەندینجار لەپشت كامێراوە فرمێسكم رژاند ،باسی ئەو رووداوانەی دەكورد كە بەسەری هاتوون ،بەاڵم ئەو مرۆڤە گەورەیە ئەوەنودە رۆحێكوی سوووك و دتێكوی ناسوكی هەبووو بەراسوتی پیواوی ئوواوام نەدیبوووو لەئاسووتێكی بەرزدا بێووت و لەهەلووومەرجێكی لەو شووێوەیەدا بژیووت ،ژیووانێكی سووەختی هەبوووو ،حەمیوود قەوامی دەتێت "بەداخەوە هونەرمەندی كورد تا لەژیاندا ماوە حورمەتی ناگیرێت". سهرچاوه :ئهرشیڤی رۆژنامهی روودا -ڕێکهوتی7 :ی مای 2111
لهیادى مهرگى شمشاڵێكدا ئا :كامهران عهبده ساڵح
ڕۆژى 21ى ئهم مانگه ،دووساڵ بهسهر كۆچى دوایى پهیامبهرى شمشاڵ قاله مهڕهدا گوزهریكرد. دووساڵ لهمهوبهر بوو ،كاتژمێر 8ى شهو گوزهرى كردبووو ،بوهالم هێشوتا بوه دیوار الپتۆپهكهموهوه دانیشوتبووم ،لوه ناكاو زهنگى تهلهفۆن لێیدا هونهرمهند و ڕۆژنامهنووسى ناسراوى كوردستانى ڕۆژههالت نهجودهتى ڕهحیموى هوهواتى كۆچى دوایى پهیامبهرى شمشاڵ قالهمهڕهى پێڕاگهیاندم ،ئاى كه ههواتێكى ڕاچڵهكێنهر بوو ،ههموو گیانمى خسته لهرزین ،ماوهیهك تاسام و خهیاڵ بردمییهوه بوۆ چهنود سواڵ لهمهوبوهر ،كاتێوك لوه چایخانوهى ڕهحمانوه چوۆڕ -ى شارى بۆكان بۆ یهكهمجار ڕووبهڕوو قالهمهڕهم بینى و له نزیكهوه سۆزى شمشاتهكهى پێبهخشیم. زۆر دتگران بووم ،له ناخهوه دهمهویست ههواتى مردنهكهى ئهمجارهشى وهك جوارى پێشووو درۆ بێوت و توا چهنودین ساتى تر قالهمهڕه بۆ كورد بمێنێت ،بهالم بهداخهوه.
19
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک بهتى ،سهرهنجام دواى ملمالنێیهكى سهخت لهگهال نهخۆشیدا دواى ئهوهى دكتۆرهكان ڕایانگهیاند كه ڕیخۆتهى ئاوى لێهوواتووه ،بێهیوابوووون لوووه چارهسووهركردنى ،شوووهوى 21ی مووای 2119قالهمووهڕهى پهیامبوووهرى شمشوواڵ ماتئووواوایى لێكردین ،ڕۆژى دواتر له ڕێوڕهسمێكى بهرفراواندا له كێوى ناتهشوكێنه لوه تهنیشوت گوۆڕى حهسوهن زیورهك بوهخاك سپێردرا. قادر عهبدوتالزاده ناسراو به قالهموهڕه ،لوه رۆژی 21ی دێسوامبری 1925لوه ئواوایى كۆلیجوه -ى سوهر بوه شوارى بۆكان لهدایكبووه ،لهالیهن شێ محهمهد كهسایهتى ناسراوى ناوچهكهیانهوه نازناوى قالهمهڕهى پێبهخشوراوه ،لوه تهمووهنى 11سوواتیهوه دهسووتى بووه شمشوواڵ ژهنووین كووردووه ،لهوكاتووهوه تووا ڕۆژى مردنووى هوواوڕێى گیووانى بووه گیووانى شمشاتهكهى بووهو ،ساتێك لێى دانهبڕاوه ،هوهروهك خوۆى دهیوووت( :لهگوهڵ شمشواتهكهم دهخوهوم ،پێكوهوه گوهوره بووین ،ههركاتێكیش لهگهتیا دهكهومه قسهكردنهوه زۆرى پێیه ههرچى به دهمیدا بێت نایگێڕێتهوه(. قالهمهڕه ،پیاوێكى هێمن و ئارام ،سهر و ڕیش سپى ،درێژى باالى نزیكهى 165سم دهبووو ،ههمیشوه شمشواتهكهى له گیرفانیدا یان له قۆتى كهواكهیدا لهنێو پارچه قوماشێكى گوتداردا ههتگرتبوو ،تهموهنى ئوهو شمشواته زیواتر له 131ساڵ بوو ،ههروهك خۆى باسیدهكرد كاتى خۆى هى پیرهمێردێكى سهید بووه ،زۆر ههوتیوداوه لێوى بكڕێوت، بووهالم سووهید ڕازى نووهبووه بیفرۆشووێت ،دواى مردنووى سووهید ،قالهمووهڕه چۆتووه الى كوڕهكووهى و ئووهویش لووه بهرامبووهر مهڕێكدا كه ئهوسا نرخى 5قڕان بووه ،شمشاتهكهى داوهتى. قالهمهڕه ،له زۆر كۆڕ و كۆبونهوهدا دهیووت :كهس فێرى ژهنینى شمشاتى نهكردووم ،خودا مامۆستام بووه. دهربارهى سهرهتاى فێربوونیشى دهیووت :نازانم ساتى چهندبوو ،بهالم تهمهنم له سهرووى 11ساالنهوه بوو، ڕۆژێك له ڕۆژهكانى وهرزى پاییز لهگهال ئهندامانى خێزانهكهماندا چووینه ماتى خزمێكمان ،لهوێ براكانمء چهنود خزمێكم دانیشتن شمشاتیان لێدهدا ،زۆرم حوهزدهكرد منویش بتووانم وهك ئوهوان شمشواال لێبودهم ،چهنودجارێك خوۆم تاقیكردهوه ،بهالم زۆر خراپ بووم و ،بهوهۆیهوه براكانم بوه تێههتودان كردمیانوه دهرهوه ،زۆر سوكم بوهخۆم سووتا ئهوهندهى له توانامدا بوو گریام ،چوومه ماتهوهء به دهم گریانهوه خهوم لێكهوت ،له خهودا بینیم كهسوێك بوانگم
20
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک دهكات و پێمدهتێت( :عهبدولقادر ههتسه ،هێنده گریاى تا خوداش بهزهیى پێتداهاتهوه ،ههتسه شمشواڵ لێوده)، ههركه له خهو ههتسام شمشاتهكهم گرته دهست و دهستم پێكرد ،بینیم قادرهكهى جاران نیم و ئوهمڕۆ لوه هوهموو كهس باشتر دهزانم شمشاڵ لێبدهم. قالهمووهڕه تووا دوایووین ڕۆژهكووانى كۆتووایى ژیووانى ،ڕۆژانووه دواى نووانخواردنى بووهیانیان لووه موواال دهردهكووهوت و ،بووه پاتپشتى گۆچانهكهى دهستى بهرهو خیابانى (كۆنه)ى بۆكان بهڕێدهكهوت ،تا دهمهونیوهڕۆ ئهو نواوهى پڕدهكورد لوه دهنگى بهسۆزى شمشاتهكهى ،عهسرانیش ڕووی دهكرده چایخانهكانى ڕهحمانهچۆڕ ،موهال عوهباس ،حواجى حهموه كوه دهكهونه مهیدانى دانهوێڵهفرۆشى بۆكانهوه ،له ڕۆژانى ههینیشدا دهچووه ئهشكهوتى (سوههۆالن) كوه 35كیلۆموهتر له بۆكانهوه دوورهو دهكهوێته نزیك مههابادهوه. نزیكهى 21ساڵ لهمهوبهر ژیانى خێزانى پێكهێناوهء ،باوكى دوو كوڕى دووانه بوو به ناوهكانى محهمهدء ئهحموهد، كه ههردووكیان بههۆى كهمدهرامهتى خێزانهكهیانهوه دهستیان له خوێندن ههتگرتووه ،محهمهد به كوارى پایسوكیل سازییهوه سهرقاته و ئهحمهدیش دوكانى فرۆشتنى كهلوپهلى ناوماتى ههیه ،هوهر لوه سهرهتاشوهوه هویچ كامێكیوان حهزیان لهوه نهبووه وهك باوكیان فێرى شمشاڵ ژهنین بن. قالهمووهڕه ههرچهنووده نهخوێنوودهوار بوووو ،بووهالم دهریایووهك لووه میوووزیكى خۆموواتى كوووردى لووه سووینهیدا هووهتگرتبوو، ههروهك خۆى دهیووت زیاتر له 171ئاوازى جۆراوجۆرى به شمشاتهكهى لێدهدا ،لوه ههمووشویان بوه سوۆزتر بوهالى خۆیهوه ،پارچه شمشاتى (كانهبى خوواز) بووو ،كوه لوه بنهڕهتودا داسوتانى بهسوهرهاتى پیاوێكوه بوه نواوى كانوهبى فهقى وهیس ،له شهڕێكى دهستهویهخهدا لهگهڵ ئهحمهدخانى نامیدا دهكوژرێت ،ئوهم داسوتانه كواتى خوۆى لهالیوهن كچێكهوه كه ناوى خواز بووه و خوشكى كانهبى بووه ،دانراوه. بههۆى ئهو ناوبانگهى كه قالهمهڕه له بوارى شمشاڵ ژهنینودا بهدهسوتیهێنابوو ،چهنودین جوار لوه نواوهوهء دهرهوهى ئێران بوۆ بهشوداریكردن لوه یوادء بۆنوه جیاجیاكانودا بانگهێشوت دهكورا ،لهوانوه :یادهكوانى كیمیابوارانى ههتهبجوهء كارهسوواتى ئووهنفال لووه شووارهكانى هووهرێمى كوردسووتان ،یووادى كیمیابووارانى شووارۆچكهى سهردهشووت لووه شووارۆچكهى سهردهشت ،ههروهها لهم ساالنهى دواییدا بوۆ بهشوداریكردن لوه سواتیادى كوۆچى دوایوى هونهرمهنود حهسوهن زیورهك
21
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک بانگهێشتى والتى ئهتمانیا كرابوو ،بهالم دهزگا ئهمنییهكانى پارێزگاى ئازهربایجانى ڕۆژئاوا ڕێگهى ئهو گهشتهیان پێنهدا ،دواتر به ئامادهبوونى خۆى ،خهالتى باشترین شمشاڵ ژهنوى میللوى كووردى بوۆ دیواریكرا ،هوهروهها لهسوهر داواى خوواتوو هێوورۆ ئیبووراهیم ئهحمووهد خووانمى یهكووهمى عێوورا 21ڕۆژ لووه هووهرێمى كوردسووتان مایووهوهء خووهالتى ڕێزلێنانیشى پێبهخشرا. لووه موواوهى تهمهنیوودا ،دهیووان خووهالتى ڕێزلێنووانى وهرگرتبوووو كووه لووه ژوورى خهوتنیوودا ههتیواسوویبوون ،لووهنێو ئووهو خهالتانووهدا ڕێزلێنووانى سووهرۆكى زانكووۆى ئوویالم ،ڕادیووۆو تهلووهفزیۆنى مووههابادء فێسووتیڤاتى ئووهنفال و كیمیابووارانى ههتهبجه بهرچاو دهكهون. حاجى ئهحمهدى خانزادى كه یهكێكه له خزمهكانى قالهمهڕه ،دهتێت :خۆشهویستى قالهمهڕه بۆ شمشاتهكهى زۆر لهوه زیاتر بوو كه ئێمه ههستمان پێدهكرد ،تهنانهت چهند مانگێوك بوهر لوه ماتئواواییكردنى ،نواوه نواوه دهیوووت (ههرچهنووده پیربووووم و پشووتم چهماوهتووهوه ،دادانووهكانم كووهوتوون ،بووهالم هێشووتا شوووكرى خووودا دهكووهم و ،لێووى دهپاڕێمهوه كه لهوه خراپترو كهنهفتى سهرجێگهم نهكات ،كه نهتوانم شمشاتهكهم به دهممهوه بنێم). ههروهها دهتێت :له كاسێتێكى دهنگیدا كه له زۆربهى تۆمارگاكانى بۆكان دهست دهكهوێت ،قالهمهڕه وهسێتى ئهوهى كردووه كه دواى مردنى خۆى ،شمشاتهكهى پێشكهش به مۆزهخانهى ههولێر بكرێت. سۆزى شمشواتهكهى قالهموهڕه ،ناتوهى گوهلێكى ژێردهسوتهء نهتهوهیوهكى چهوسواوه بووو ،ئوهو ههمیشوه شمشواتى بوۆ خهتك لێدهداو ،دهیهویست لهو ڕێیهوه تاكى كورد ئارام بكاتهوهء ،پێیان بڵێت (خهم مهخۆن ،گهر دوژمنان ههرچى بكهن ناتوانن ڕهسهنێتى و ڕابردوومان بسڕنهوه) ،هوهروهك خوۆى دهیووت( :توهنها زهمانێوك كوه گوهنج بوووم هوهواى عهش له كهللهمدا بوو ،ڕۆژانه به تهنها دادهنیشتم و ڕازى عاشقانهى خۆم به شمشاڵ دهردهبڕى ،ئهگینا لهوهتهى بهبیرم دێت ههمیشه شمشاتم بۆ خهتك لێداوه). قالهمهڕه شمشاڵ بووو بوونوه دوانهیوهكى هونوهرى جووان و هوهرگیز لێوك جیوا نهدهبوونوهوه ،زۆرجوار دهیگێڕایوهوهء, دهیووووت( :چهندسوواتێك لهمهوبووهر كاتێووك نووهخۆش كووهوتبووم و لووه نهخۆشووخانهى مهراغووه خووهوێنرابووم ،دكتووۆر
22
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک پێیووتم كه تووشى نهخۆشى سیل بووم و نابێ چیتر شمشاڵ لێبدهم ،ئامۆژگاریشى كردم كه ئهگوهر چواكیش ببموهوه لوه ڕێووى شمشواتهوه نووهخۆش دهكهوموهوه ،بووهالم نووهمتوانى بوه قسووهى بكوهم و ،بووۆ سواتێكیش لووه شمشوواتهكهم دوور نهكهوتمهوه). یهكێك لوهو داخوه گرانوهى كوه قالهموهڕه بوهر لوه مردنوى ئامواژهى پێوداوه ،ئهوهیوه كوه هونوهرى شمشواڵ ژهنوین لوه كوردهواریدا ئهوهنده الواز بووه ،دواى مردنى خۆى به تهواوى پشتگوی دهخرێت و فهرامۆش دهكرێت. هونهرمهندى گهورهى كوردستانى ڕۆژههالت مامۆستا عهزیزى شارۆخى كه ماوهیهك لهمهوبهر قالهموهڕهى بانگهێشوتى موواتى خۆیووان كردبوووو و بهیهكووهوه كاسووێتێكى شمشوواڵ گۆرانیووان تۆموواركردووه ،تووا ڕادهیووهك هاوڕایووه لهگووهال ئووهو بۆچوونووهى قالهمووهڕهء دهتێووت :بهڕاسووتى شمشوواڵ ژهنێكووى بووێ وێنووه بوووو ،تووهواو مامۆسووتا بوووو لووه كارهكهیوودا ،زۆر زهحمهته دواى ئهو كهسێك شمشاڵ لێبدات كه بتوانێت شان له شانى قالهمهڕه بدات. هونهرمهندى دهفژهن ئهسغهرى مهولودى -یش دهتێت :له نێووان ژیوانى مامۆسوتا حهسوهن زیورهك و قالهموهڕهدا زۆر لێكچوون ههیه، ههردووكیان وهك یهك تا له ژیاندا مابوون وهك پێویسوت ڕێزیوان نوهگیرا ،كوهچى دواى مردنیوان شوین و تازیوهیان گهرم بوو ،گهر بۆ سهردهمى زیرهك ئهم دیاردهیه تا ڕادهیهك پاساوێكى ههبووایه ،نهدهبوا دواى دهیان ساڵ ههمان مێژوو له ژیانى هونهرمهندێكى دیكهى وهك قالهمهڕهدا خۆى دووباره بكردایهتهوه ،مخابن تا مامه قاله له ژیانودا بوو هیچ ناوهند و الیهنێك به گوێرهى پێویست هاوكارى نهدهكرد، تهنانهت خهتكى ئاساییش به ئهندازهیى گهورهیى هونهرى ئهو پیاوه قهدریان نهدهزانى ،ئێستا كه جێى هێشتووین لووهوه تێدهگووهین چ سووهرمایهیهكى مووهزنى هونووهرى میللییمووان لهدهسووتداوه ،چ ئوواوازێكى نوواوازهى خۆڕسووك هووهتیوى كردووین. سهرچاوه :ماتپهری کوردستانی نوێ -ڕێکهوتی 9 :ی جوونی 2111
23
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک
قالەمەڕە :سوێندتان دەدەم ،مەبنە نۆكەری بێگانه
دیمانهیهكی بالونهكراوهی هونهرمهند قاله مهره عوسمان ڕانیهیی
هوواوینی سوواتی ،2118لە سووەقزەوە بووۆ پیاسووەیەكی دهمووهو ئێووواران ڕوومووان لە شووارە جوووانەكەی بۆكووان كوورد ،لە دەروازەی ئەو شوووارەدا هێموووای شووووێنەوارێك سوووەرنجی میوانوووان بوووۆ الی خوووۆی ڕادەكێشوووێت ،ئەویوووش بەرزایییهکوووهی ناتەشكێنه و ئارامگای هونەرمەندی گەورەی كورد(حهسهن زیرەك)وی ڕەحمەتییە ،بوۆ ئێمەمانوان دەرفەتێكوی زێورین بوو تا بە خولیا و تاسەیەكی زۆرەوە سەردانی گڵكۆی زیرەكی دەنگزواڵڵ بكەین. هەر لە سەر ناتەشكێنه و بە تەنیشت ئارامگاکهی زیرەكوهوه ،كۆمەتێوك توابلۆ و شووێنەواری جووانی هونەرمەنودانی توور بە دی دەكووران كە بووۆ ئووێمە جووێگەی دتخۆشووی و سووەرنج بوووون ،یەكێووك لەوانووه وێنەیەكووی قەبوووارە گەورەی هونەرمەندی دەستوپەنجەزێرین "قالەمەڕە"ی شمشاتژەن بوو ،دواتر بۆمان ڕوون بووهوە یار و یاوەرانی زیرەك دوای مردنیشوووی دەسوووتبەرداری ئەو نوووابن و بە زینووودوویی سوووەران شووووێنی مردنوووی خۆیوووان لەتەك ئەودا نیشوووان دەكەن، سەرئهنجام هەروا بوو (قالەمەڕە)ی هونەرمەند وەسیەت و داخوازی خۆی بووو كە دوا ئوارامگەی لە ناتەشوكێن و بە تەنیشت گڵكۆکهی "زیرەك"وەوە بێت .مامە قالە دەیگوت "چونكە ئەویش ههر نهحەسایهوە ،پێم خۆشە لە گۆردایشدا هەر پێكەوە بین".
24
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک كە هەواری هونەرمەندانمان لە ناتەشكێن بە جێ هێشت بۆ تەواوكردنی ئێوارە پیاسەكەمان چوینە نێوشاری بۆكان، لەوێ هەموو جێیەك تەژی بوو لە جوانی و ئاپۆڕای خەتك ،لەناكاو دەنگوی ئواوازێكی شویرین كەوتە بەر گوێموان، وردە وردە ئەم دەنووگە سوویحراوییە كێشووی كووردین بووۆ الی خووۆی ،زانوویم شووتێكی نوواوازەیە ،ڕێكەوتووێكە لە تەمەنوودا نابێتهوه ،ڕێڕەوی ڕۆیشتنەكەمم گۆڕی و دڕم بە خەتكەكە دا؛ تا نزیكتر دەبوومەوە دەنگی سویمفۆنیای ئەو ئواوازەی سااڵنێكە بە ڕۆحمان ئاشنایە پتر بۆ الی خۆی كێشی دەكردم. لەپرێكدا لەنێوان كەلێنی هاتوچۆی خەتوكەكەدا سویمای مانودووی مرۆڤێكوی بەسواتداچووم بینوی لەبەردەم دووكوانی كوتاتفرۆشووێك لەسووەر پووارچە مقهبایهکوودا دانیشووتبوو و بڕێووك پووارە و پووتیشووی لە كۆشوودا بوووو! لە ڕاسووتیدا ئەم دیمەنە نەخوازراوە تووشی شۆكی كردم ،بۆ ماوەیەك دووچاری سەرەگێژكەیەك هاتم ،چاوم بەو دیومەنە نەخووازراوە دوو دتۆپ فرمێسكی گەرمی تێ زا و گەرووم گریانێكی مەند ،گیانیشوم تەزووی وردە لەرزێكوی پێودا هوات ،لە دتوی خۆمدا گوتم ئای خوودا حواڵ و گووزەرانی بەهورەوەر و كەتە هونەرمەنودانی ئوێمە بوۆ هەر دەبێوت نەهواتی و نەداری بێت ،بۆ دەبێت مرۆ مەزنەكانی ئەم مەملەكەتە لە ژیانیاندا كەمێك ئاسوودە و بەختەوەر نەبون .لەو سواتانەدا ئەو گوتەیەی مام "هێمن"وم هاتهوه بیر ،كە دەتێت (هونەرمەند و ژیانی خۆش مەحاتە). كە دتنیا بووم لەوەی ئەو مرۆڤە خۆشەویست و بەرێزەی دتم دەیگوت لەو سوەفەرمدا هەردەبێوت بیبیونم ،چوونكە بوۆ موون ئەوە دوا دیوودار بوووو ،زانوویم ئەوە هونەرمەنوودی شمشوواتژەن "قووالە مەرەیە" لەو زەردەپەڕەی ئێوووارەدا ئەو كووۆڕی زیكرەی دامەزراندووە و بە پەنجەكانی دەستی و بەو هەناسە گەرم و قوواڵنەی بەنێو بەژنی شمشواتەكەیدا شوەپۆل دەدا و ئەو ناوە گواڵوپژێن دەكات. وەستام تا لە ژنینی ئوهو پوارچە ئواوازه شویرینهی بوووهوە كە پێشوتر دەسوتی پوێ كردبووو و بەهوۆیەوە خەتكوی ئەو ناوەی نقومی ئەندێشەی خەمەكانی كردبوون ،ئینجا لەبەردەمیا چەمامەوه و بە تاسەوە دەستەكانیم ماچ كورد ،ئەو بەنیشانی سەرسوڕمان سەرێكی هەتبڕی بە مانای ئەوەی بۆ دەبێت كەسێك بەو شوێوەیە لەبەرامبەریودا ههتسووکهوت بكووات ،دواتوور فەرمووووی كوورد و لەتەنیشووت خووۆیەوە داینیشوواندم؛ لەم كوواتەدا بە دەم سوواڵو و بەخێرهاتنووهوه بە ئەسپایی شمشاتەكەی كردەوە بە بەرپشتێنەكەیدا و هەناسەیەكی قووتی هەتكێشا ،ئینجا بەوردی ئەویش بە چواوە گەنمڕەنگەكانییهوه لێی ڕوانیم ،وەك ئەوەی زانیبێتوی میووانێكی ڕێبووار نویم توا بە سواڵوكردنێك و پێودانی كەمێوك
25
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک پووووڵ بوورۆم و وازی لووێ بهێوونم! كەوتیوونە بوواس و خواسووێكی دۆسووتانەوه ،ئیتوور كە زانیووی لە كوووردانی باشوووورم و لە هەولێروە هواتووم بوۆ دیودەنی ئەو ،بە دەسوتووری پەزیرایوی هەر ڕۆژهەاڵتییەكوی خۆشەویسوت دنیوایەك مووحیبەتی نواند و دەستی خستەوە ناو دەستمهوه. لەنێو ئەو كەشە شیرینەدا كاتێك سەیرێكی دەوروبەری خۆمانمم كرد بینیم خەتكێكی زۆر لە دەورمان كۆ بوونەتەوە و هەمووان سەیری ئەو دیمەنە تاسەباریانەیان دەكردین. عوسمان ڕانیهیی ئینجا بە نەریتی ڕۆژنامەنووسی هەندێك باسی ترمان هێنایە گۆرێ كە لە دیمانەیەكی كورتی دەگمەن دەچوو بەاڵم لە شوووێوەی كۆمەتێوووك ڕاز و نیووواز ،بەم شوووێوەیە دیموووانەكەم لەتەك "قوووالە مەڕە" کووورد كە بوووۆ یەكەم جوووارە بووواڵو دەكرێتەوە: عوسمان ڕانیهیی:
چۆنە لەم كاتانەدا و بەم گەرمایە وان لێرەدا؟
قاله مهڕه :من ڕۆژانە گەر بتوانم وەدەر كەوم لە ماتێ و بێمە دەرێ ،لەم شوێنە یوان جێگەیەكوی توردا دادەنیشوم، بە لوتف و كەرەمی خودا و خێرخوازان بژێوییەك ئەگەرچی كەمیش بێت بۆ ماڵ و منداتەكانم پەیدا دەكەم.
عوسمممان ڕانیممهیی :باشووتر نیوویە لەم تەمەنەتوودا پشوووو بوودەیت و لە ماتووهوه دانیشوویت ،هوواتوچۆی بووازاڕ مانوودووت ناكات؟ قالممه مممهڕه :كاتێووك زۆر لە موواڵ دەمێوونمەوە هەسووت بە مانوودوویەتی زیوواتر دەكەم ،موون نامەوێووت هوویچ كووات لە خەتكەكەم دوور بم ،ڕۆژێك نەیێم بۆ بازاڕ خەتك و دۆستان هەواتم دەپرسن یان دێن بوۆ مواتێ و منویش نامەوێوت ئەزیەتی ئەوان بدەم چونكە من هەموو ئەو خەتكانە بە هیی خۆم دەزانم و ئەوانیش من بە هیی خۆیان دەزانن.
26
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک عوسمان ڕانیهیی :كە دۆستهکانت بەم شێوەیە لێت دەڕوانن ،ئەی تۆ لەبەرامبەردا چییان بۆ دەكەیت؟ قالممه مممهڕه" :بە چوواوی پووڕ لە حوووزنەوە" -شووتێكم نیوویە بە غەیووری خۆشەویسووتی بووۆ ئەم خەتووكە و خۆشەویسووتی كوردستانەكەم نەبێت ،خۆم و شمشاتەكەم؛ تا بمێنم خزمەتیان دەكەم. عوسمممان ڕانیممهیی:
دەزانووین زۆر جوواران بەهووۆی هەتوێسووتی نیشووتیمانییهوه ئەزیەتیووان داویووت ئەمە بووۆ ئێوووە و بووۆ
هونەرەكەت كێشە نییە؟ قالممه مممهڕه :زۆر جوواران ئەزیەتیووان داوم ،دەردیسووەریان زۆر تووووش كووردوم ،بەتووایبەتی كە لە سوووێی ڕێووبەران و شووەهیدانی گەل واڵتەكەم و لەبەرامووبەر زۆرداریووی دوژمنانوودا ،هەسووتی كوووردایەتیی خووۆمم بە ئوواوازی شمشوواتەكەم دەربڕیوووە ،زۆر ئەزیەت دراوم بەاڵم هەرگیووز كووۆتم نەداوە و گوووێم بەو ناخۆشووییانە نەداوە و هووهرگیز خیووانەت بە میللەتەكەی خۆم ناكەم و نەمكردووە.
عوسمان ڕانیهیی :بە نیاز نیت سهفهرێک بکهیت بۆ دەرەوەی بۆكان؟ قاله مهڕه :تەنیا شوێنێک ئارەزوو دەكەم جارێكی تر بیبینمەوە و سەردانی بوكەم "كوردسوتانی ئوازادە" -كە ئەمەی دهگوت چاوەكانی نوقمی ڕێوژنەیەك فرمێسوك بووون ووو ئەگەر نەخۆشوی لوێم گەڕێوت و تەمەن بواقی بێوت حەز دەكەم بێمە هەولێر و بچمە سلێمانی و بۆ جوارێكی تور هەوای ئوازادی واڵتەكەم بێوتە نواو سوینەم و تاوێوك لەژێور ئوااڵ و پەرچەمه جوان و سەربڵندهکهی كوردستاندا پشوویەك بدەم ،جا ئەوجوا بیشومرم خەموم نیویە ،بەاڵم توخوودا ئەگەر ئەتوویش ڕۆیشتیتەوە سەالمم بگەیێنە هەموو خەتكی كوردستانێ؛ دەبەر یەك بە یەكیان بمرم. تەنیا داواكارییشم ئەوەیە ،توخودا ،تۆ و خوێنی شەهیدان ،ئەو هەلەی بۆ كوردان پەیدا بوووە لە دەسوتە خۆتوانی مەدەن ،خزمەتی خاك و وەاڵتی خۆ بكەن ،با ئوااڵی كوردسوتانێ هەر جووان و شوەكاوە بێوت لەسوەر كێووان ،لەسوەر مااڵن لە هەموو جێیەك.
27
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک بووا ئووااڵی كوردسووتانێ دیووار بێووت ،بووۆ خوواتری خوووێنی شووەهیدان خووراپەی دەگەڵ یەكوودی مەكەن ،بە كوردسووتانێ سوێندتان دەدەدم یەكگرتوو بن ،مەبنە نۆكەری بێگانان. عوسمان ڕانیهیی:
تێبینی :ئەم دیمانەیە لە 21ی جووالی 2118لەشاری بۆكان ڕۆژهەاڵتی كوردستان ئەنجام دراوە
و بۆ یەكەم جارە باڵو دەكرێتەوە ،هەروەهوا بەشوێك لە دهقوی دیموانەكە بە شوێوەزار و گوزارشوتی ئوهو هونەرمەنوده دارێژراوەتهوه. سهرچاوه :ماتپهڕی رۆژنامه
28
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک
مهرگی شمشاڵ
کاوان عهلیپوور -پێداچوونهوه -پێدرام کهریمیان ( -ژیلهمۆ(
ئهگووهر لووه نوواو نهتووهوهکانی تووری ئووهم جیهانووهدا،پێش کووهوتن و ژیووانی ئاسووایی بووه دی دهکوورێ بووێ گومووان ئووهو کۆمهتگایانه ئاوان تێیدا دهژین زۆر بواری پێواوهو کاند و کۆسپی سهر ڕێگایان له بوهردهمادا الداوه و ئێسوتا وهک دهیبینین ئاسهواری نهماوه.له واڵتوانی بوه هێوزی کوهلتووری و ئوابوری کوه پێشوکهوتووی بوه خۆیوان دیووه هانگواوی باشیان لهم بارهوه ناوه،الناو خهتکیشدا کاسانێ زیرهک و بلیمهت بووه بهاڵم خۆ ڕاهێنانو پهرواهرده جێگای بهرزی خۆی ههیه و کاسانێکی زۆریش الم ڕێگاوه شارهزا دهبن و ئاوهی گرنگوه کوار و ئاسوهوار و تهنانوهت خۆشویان دهبنوه میراتی ئهو نهتهوه و ئهو کۆمهتگایانه که نموونهیان زۆره.بهاڵم له کۆمهتگای کوردی دا به هۆی ئهو بارو دۆخوهی کهوا تێیدا دهژیت ئهم بوارانه نهڕهخساوهو و تهنانوهت لوه زۆر جێگوا و شووێن لهمپوهڕی لوه بوهردهم دا بوۆدانراوه و پێش به پهرهو گهشانهوهی گیراوه و ئهگهر ئهوهشی ههبووبێت له ڕێگای خۆبهخشوی تاکوه کهسوی بوووه و تهنانوهت به بهخشینی ژینای خۆی و بنهماتهکهی له بهرامبهر نهیار دا بهر ههتهست کار بووه.ئهگهر ههندێک بگهڕێینهوه بۆ دواوهوه و ئاوڕێکیش له مێژووی هوونهری کوردی بدهینهوه دهبینین له ڕابردوودا هونهرمهندان و گۆرانیبێژانی کورد بوه تایبووهت لوه بهشووی موزیووک و گوۆرانی دا بووه کووهل و بوهلی کهمووهوه هونووهرێکی جوانیوان خولقانوودووه و تۆماریووان کردووه،جێگهی خۆیشیان له ناو دتی کوردان دا کردۆتهوه وناوبانگی جیهانیشیان تهنانوهت دهرکوردووه.ئهگوهر بواس له موزیک و گۆرانی کوردی بکهم له مێژووی دوور و درێژی خۆییدا زۆری خزمهت به کۆمهتگای کووردهواری کوردووه و خهتکیش زۆر بهرهو گۆرانی کوردی چووه و له ههموو جێگاکان(مهجلیس و کۆڕ و کۆمهتگا و له ههمووان گرنگتر لوه زهماوهنددا)کهتکی له گۆرانی کوردی وهر گرتووهو ههموو کوات و سوات وهک چهپکوه گووڵ ڕایوان گرتوووه.لوهم چهنود
29
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک سااڵنهی ڕابردوودا گۆرانی کوردیش له گهڵ موزیکهکانی تری گهالنی جیهان خهریکه پیشکهوتن به خۆیوهوه دهبینوێ بهاڵم هیچ کات نابێ بێته هۆی ئهوه که کورد موزیک و گۆرانی فۆلکلۆری خۆیان لوه بیرکوهن بهتوهواوی چاولێکوهری موزیکی بێگانهکهن .مامۆستای گهورهی شمشاڵ ژهن،مامۆستا عهبدولال قادرزاده ناسوراو بوه قالهموهڕه ،تووانی بوووی بووه ئووهو پووهڕی بووێ دهسووهاڵتیدا بلیمووهتی خووۆی بسووهلمێنێت ودهنگووی شمشوواتهکهی بێجگووه لووه نهتووهوهی خووۆی ،بووه نهتهوهکانی دیکهش بناسێنێت .ئهمه لوه کاتێوک دایوه لوه نهتوهوهکانی تور خوهاڵتی دهکوهن بوهاڵم بوه هوۆی دهسوت کورتی ماتی ناتوانێت تهنانهت بۆ وهرگرتنی خهاڵتهکهی ئهودیو بێت .ئوهوهتا مامۆسوتا گوۆران ئوهم ژینوه بوه ژانوی گهلهکهی له پێش ترهوه پێی زانیوهو ئهتێت: به ڕهنگی زهردوو شێوهی دهست و شمشاتی کزا مامه حهزم کرد بهستهیهک ببوهم سهراسوهر حووزن و ماتوهم بێوت لوه سیماتا به دیم کرد ههیکهتی عومرێکی حهسرهت کێش وهها دیاره که بوهختت ئاشویانی بوولبوولی خوهم بێوت قالوه مهڕه خهتکی شاری بۆکان له ساتی 1925هاتۆته دنیواوه و زیواتر لوه 61سواتی تهموهنی خوۆی شمشواتی لوێ داوهو دتی گوێگرانی گهشاندۆتهوه.قالهمهڕه گهرچی خوێندکار نهبوو بهاڵم زیاتر له 171مهقامی لهبهربوو،مام قالوه لوه بنهماتهیهکی فهقیر له دایک بوو و زیاتری تهمهنی خۆی به شوانی و شمشواڵ ژهنوی تێپوهڕ بوو،شمشواتهکهی قالوه مووهڕه پتوور لووه 151سوواڵ تهمووهنی هووهبوو ئووهو لووه سووهردهمی گهنژیوودا کڕیبوووی و لووه ژیووانی دا لووه خووۆی دووری نهدهخستهوه.مام قاله به هۆی زیرهک بوون له شمشاڵ لێدان دا خهاڵتی زۆری وهر گرت وهکوو 1993لوه ئوهتمانیا خهاڵتی باشترین شمشاڵ ژهن کهبه هۆی دهست کورتی ماتی نهیتوانی ری بگرێوت لوه سواتی 2112خوهاڵتی ئوهنفال له سولهیمانی(پیرهمێرد)و دهیان خهاڵتی تر له الیهن هتک و زانستگاکان و کۆڕهئهدهبی و مۆسیقایهکان. لهم سااڵنهی دوای دا قاله مهڕه به هۆی پیری و نهخۆشی و بۆ دهرهێنانی بژێوی ژیانی که نهیدهتوانی کوار بکوات ناچار بوو ڕوو بێنێته شمشاڵ لێدان له بهردهرکی دووکان و پاساژهکانی بۆکوان ولوهو ڕێگایوهوه پواره دهر بێنێوت... به داخهوه ئهمه یهکێک له گهورهترین هونهرهکانی کوردی له گوهڵ داهێنوهره کهیشویهوه ژێور دهسوت و پێوی خوهتکی دهکهوێ...نازانم هۆی چییه بهاڵم ئهگهر بڵێین خهتکی دهور و بهری مام قاتهش دهست تهنگ و ههژار بوونه ڕهنگه ڕاست نهبێت چون ههر له دهورو وهری ئهو و له تهواوی کوردستانیش سامان داری زۆر به توانواش دهبینورێ کوه لوه ئاستی ئێران دا قسهی ئهوهڵ دهکا ...ڕهنگه بگهڕێتهوه بۆ کهم بایه دانی خهتکی ئێمه لهم دوایانهدا به هونوهری کوردی و ڕوو کردن له پارهو ...ههتبهت بواری نهداری کۆمهتگا به گشتیهوه تا ڕادهیهک کاریگهری ههبوو لوه سوهر
30
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک ئهم مهسهلهیه ...قاله مهڕه پیس له مردنی وهسیهتی کردبوو ئهگهر کرا بم بهن بوۆ موههاباد و لوه کون شواعیرانی ناوداری کورد بم نێژن وه یا ل کن گۆڕی حهسهن زیرهکی هاوڕێی .قالهمهڕه له کۆتایی بانهموهڕی سواتی 1388لوه نهخۆشخانهی شاری بۆکان ماڵ ئاوای له ژیان کرد و بۆ ههموو کات له کن ماتی حهسهن زیرهک ئوهویش مواتی کورد و نیشته جێ بوو ...و شمشاتهکهی پێشکهش به بااڵی بهرزی کوردستان و تهرهغه کرد .کاتێوک دهتوین قالوه موهڕه کۆچی دوایی کرد ئهمه تهنها هاهواڵ نیه که مرۆڤ به ههست بوه ئاسوانی لێوی بووگزهرێ .کاتێوک دهتوێن قالهموهڕه چریکهیی بولبوولی دیمهنی کوردستان و قاسپهی کهوی چیاکانی کوردستان دیته بیرو مێشکی ههموو مرۆڤێکی ههست ناسک و کاتێک بیستمان قاله مهڕه مرد -مردنی دهنگی بولبوول و قاسپهی کهو دێته بیرمان. قالهمهڕه شمشاتی به ههستی جوانی کوردانه بۆ خاکی خۆشهویستی خۆی بدرکێنێ .ئێمه سهر خۆشی نه تهنیا دهبی له بنهماتهی بکهینبهتکوو له خۆسمان دهبی سهر خۆسی بکهین و زوخاو بڕێژین که دووبواره قاسپهقاسوپی کوهو لوه هیچ شمشاتێک نابیسین .کۆچی دوایی قالهمهڕه له ڕاستی دا کۆچی دوایی ئوامێرێکی مۆسویقایه .قالوه لوه زۆرتورین ههژاری و فهقیری دا ژیا بهاڵم زۆر بهجوانی تهرمی له سهر شهپۆلی خهتکی هونهر دۆست به خاک سپێردرا دهنگوی خۆشووی شمشوواتهکهی بووێ گوومووان لووه مێووژووی مۆسوویقا دا دهمینێتووهوه .بووه داخووهوه وهکوووو هووهموو کاتووهکانی توور هونهرمهندهکانمان و گهورهکانمان تا سهره مهرگ خهتک زۆربێ لوتفن بۆیان ئهم ئاینه بۆ هونهرمهنودان هوهربووهو دهبێت ،ئهگوهر چوی لوه کواتی ژیوانی ئوهم هونهرمهنوده خوهتک بوه بوهزهیی دراوێکیوان پوێ دهدا بوهاڵم ئهموه شویاوی هونهرمووهنیک بووهم گهورهییووه نیووه کهسووانێکی زۆر لووه کوواتی ژیووانی ئووهم هونهرمهنوودهدا بووۆ ئووهوهی دهنگووی بووه سووۆزی شمشاتهکهی به دنیا بگات لوه بوواری مواتیش دا پتور بێوت هوهوتیان دا بوهاڵم لوه بهرامبوهر خزموهتێک کوه ئوهو بوه هونهری مۆسیقایی کوردی کردووه زۆر کهمه .بڵێی ڕۆژێک بێت له کۆمهتگایی ئێمهدا قهدری ڕووناک بیران و زانایان و هونهرمهندان له ژیانیاندا بگیرێت. ویبالگی شتێک به بێدهنگی دهتێم -ڕێکەوتی :خەرمانانی ١٣٨١
31
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک
دهوڵهمهندی دهس به تاڵ
سۆزهی دهنگی شمشواتی توۆ ،قامیشوی نێوو بوهتاتی توۆ ،مێوژووی ژیواره و دیرۆکوی کوۆنی عهفرینوه ،یوادی کرموانجی ئیزهدی و گوتی سێوان و الچینه ،باسی شیروان و قووچانی خوراسانه ،پهیامی شاری جابانه. کوردپرێس؛ سۆزهی دهنگی شمشاتی تۆ ،قامیشی نێو بهتاتی توۆ ،مێوژووی ژیواره و دیرۆکوی کوۆنی عهفرینوه ،یوادی کرمانجی ئیزهدی و گوتی سێوان و الچینه ،باسی شیروان و قووچانی خوراسانه ،پهیامی شاری جابانه. ئهو شمشاته ههست بزوینه ،خهم رهوێنه ،ناتهی ئهشعاری نالییه ،تۆزی ڕێگهی شارهزووری هۆنهرێکی ڕێگه دووره، وهاڵمی نامهی سالم و داری پیری پیرمه سووره ،سنووری چۆمی خاپووره ،هێند حهزینه ،خهزینه و کانی ئەسرینه، سووهبوونی دهشووتی هووهولێر و گووهرمای گەرمووی گهرمیانووه ،شوەختەی کوێسووتانی قەندیلووه ،بووه وێنووهی بەیتووی دمدمووه و هەستی نهرمی مهم و زینه .تهزبێحی میری اللەشه. مامه قاله! به سۆزی ده نگی شمشاتت ،به قامکی پڕ خهیاتت ،بۆم لێده مۆسیقای کوۆنی پێشووو ،بمبوهرههوه بوهرهو مێژووی سهردهمی زوو .سۆزی لۆرهی شمشاتهکهت ،هێزی ههسوتی شونهی مەسوتی جوامی خهسوتی خهیاتهکوهت ،کوزەی ئامیره زالەکەت دتبزوێنه و تۆشوهی دتوه ،رامکوهری مرۆڤوی سوڵه ،دهنگوی هوهزاری سوهرچڵه ،ئوهو الوژه و بهسوته و حهیرانه ،بیر خهرهوهی کاتی زووه ،پهڕهی دیرۆکی زیندووه ،هی دهورهی بوودا سووتتانه کوه سوهرداری موکریانوه، خاوهنی قۆشهی کوردانهی زهربوی خواکی کوردسوتانه ،سوروهی باسوهری ئێووارهی دهشوتی چوۆمی مهجیود خوان و بنواری چۆمی الوێن و ههواری کۆنهالجانه ،شهماتی دهشتی شامات و نەسیمی گوندی دریازه.
32
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک ئهی دهوتهمهندی دهست بهتاڵ ،ههناسه سارد ،پسپۆڕی لێدانی شمشاڵ ،خوێندکاری مهکتهبی شوانی و دهشتهوانی، ئهی قوتابی کێو و چیا و دهشت و دهوهن ،لێدهری شمشاتی ڕهسهن .کۆچی پاش تهمهنی مهینهتاویت به خێر بێ.
له داخی ئهو دنیای وهک سینهمایه ههزار خهم خهفهت له سینهمایه تا وهختێکی زیندووی قهدرت نازانن کاتێ مردی حهشری کوبرا بهرپایه بهرهبهیان یا رۆژ یا شهوی چلهی سهرما و سۆتهی ساتی 1314ی ههتاوی قالوه موهڕه بوه پێوی ئوهو ناسونامهیه کوه بۆیان نووسیوه له دایک بووه! ژیان و بهسهر هاتهکانی و ئهوهی چۆن بۆته شمشماڵ ژهن و چۆن سروشت و مێوژوو و رووداوهکووان لووه گووهرووی شمشوواته کهیوودا خووول دهخۆنووهوه و دهبنووه مۆسوویقا چیرۆکووی مرۆڤێکووی بووهرز دهنوووێنێ کووه خوێندنهوهی فهرزه. مامه قاله کۆنگره و سمیناری نهگهرهکه! بچن گوێ بۆ قسهکانی راگرن بچن گوێ بیستی ئهو مێژوو و رووداوانه بون که له گهرووی شمشاتهکهی دێتهدهر! بێگومان مامه قالوه هێنودهی شوت پێیوه کوه چهنودان کوهس دهتووانن دوکتوورای پێوهر گرن! قاله مهڕه وهک زۆر له پهیامبهران شوان بووه ،بهاڵم ئهو پهیامبهری شمشاته! دهنگوی حوهوت تهبوهقی عهرز و حهوت تهبهقی ئاسمانی واڵتهکهی له شمشاتدا دهنگ دهداتهوه! (ئهوه داوایهک بوو گوهلێ جوار هاتوه سوهر زاری دتسۆزان بهاڵم) ... به پێی ناسنامهی ژماره 361پێناسهی قالهمهڕه بهم جۆرهیه ،نواو :قوادر ،نواوی بنهماتوه:عهبودواڵزاده ،رۆژی لوه دایکبوون :ههوهڵ ڕۆژی چلهی زستان ساتی 21( 1314ی دێسامبری ،)1925شوێنی له دایک بوون :ئاوایی کولیجه، بهخشی ناوهندی ،دێهستانی ئاختاچی ،بهخشی بۆکان ،شارستانی مههاباد .ناوی باوک: محهمهد ،ناوی دایک :مرۆت .قالهمهره خۆی کوتهنی له گوندی کولیجوه لوه دایوک بوووه ،بوه مهزنوده ی خوۆی دهبوێ 1295ی ههتاوی 1916ی زایینی هاتبێته سوهر دنیوا بوهاڵم سوجیل نوووس ڕۆژی یوهکی چلوهی گوهورهی زسوتانی سواتی 1314واتا 1925ی زایینی بۆ دیاری کردووه.
33
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک ههر چهند قالهمهڕه کاتی له دایکبوون شمشاتی به دهستهوه نوهبووه ،بوهاڵم هوهر ئوهو دهموه کوه گیوانی لوه گیوانی دایکی گرێدراو بووه گوێی له دهنگی شمشاتی کاک محهموهدی بواوکی و ماموه سووتتان و ماموهرهحمانی و کاکوه کوانی بووه .ئهوانه شمشاڵ ژهنی بوهناو و دهنوگ و لێوزان و لێهواتووی مهتبهندهکوه بووون .خوۆی دهبێوژێ" :ئوسوتادم خوواڵ بووووه" ئووهو جووا ئووهم چیرۆکووه بووه شووایهد دههێنێتووهوه" :منووداڵ بووووم لووه قوتقوتووهی نزیووک عووهواڵباد بۆشووایی لێیووان گێڕابووووینەوه .مووهحموودی تووهها و غووهفووره خووڕه شمشوواتێکی سووهیریان لێووده دا .منوویش ویسووتم شمشوواڵ لێوودهم نهیانهێشت .ئهودهم زۆر منداڵ بووم .چوومه نێو قهاڵغه تهپاتهیه که وه ،دهستم کرد به گریان. هێنده گریام شهکهت بووم .تهپاتهیهکم له بن سهرم ناو له خهوه کهیشدا ههر ههنیسکم دهدا .کهسێکم لوێ پهیودا بوو .سوور و سپی ،ههرای لێکردم":عهبدولقادر ،عهبدولقادر ،ههسته ،ههسته مهگری .به گریانی تۆ دار و بهرد وه گریان هاتوون!« ههسوتام دهسوتم بوه لێودانی کورد بوه کوهس ڕا نهدهوهسوتام!سوبهینێ چووموه شوایی ،بوه خوودای نوه غووهفوور دهیوێرانووه مووهحموود لووه بهرانبهرموودا ڕاوهسووتن! جووا نووازانم ،یووا خووواڵ کۆمووهکی کووردم یووا شووهیتان! ئهتبووهت شهیتان ناتوانێ شمشاڵ لێدا! (وت وێژی قاله مهڕه لهگهڵ م .رهمهزانی) دهتێ" :ناوم عهبدواڵ زادهیه ،شێ محهمهدی شێخی بورهان ناوی قاله موهرهی لێنوام ! لوه مواوهی 82و 83سواتی تهمهندا ،ناڕهحهتی نه ما نهیبینم .لهگهڵ حهسهن زیرهکی زۆر به یهکهوه بووین ،ئهو کاته که له بهغدا گوۆرانی "له کووچه و شاری بهغدایه خۆم غهریب و بێگانه خۆم" ی کوت به یهکهوه بووین! (وتوووێژی قاتوه موهڕه لوه گوهڵ م.رهمهزانی). ههرچهند مامه قاله زۆر کهم قسه دهکوا و قسوهکانی لوه ڕێگوای شمشواته وه دهگاتوه بیسوهر ،بوهو حاتوهش قسوهی زۆری له دڵ دایه و بۆههر ههوایهکی که به شمشاته کهی دهیژهنێ چیرۆکێکی ههیه ،ئهو خۆی زۆر حهزی له ههوای "کانهبی خوازه" ئهوهش چیرۆکێکی نهتهوایهتی کوردیه و زامهکانی کورد دهنوێنیێ که زامهکانی قالوه مهڕهشوه! ئوهو ههرچهند وهک حهسهن زیرهکی دۆستی سهوادی نووسین و خوێندنی نییه ،بهاڵم مێشوک و دتێکوی گوهورهی ههیوه کوه خۆشهویستی واڵت و سروشت و به سهر هاتهکانی نهتهوه کهی تێودا جێگوا بۆتوهوه! قالوه موهڕه هوهتا تهموهنی 74 سوواتی ژنووی نووههێناوه و هووهموو خۆشهویسووتی ژیووانی لووه شمشوواڵ لێوودان و گێڕانووهوهی ژیووانی گهلهکووهی دا دیتۆتووهوه چیرۆکێک خۆی گوتهنی له زهمانی ساسانیهکانهوه دهست پێدهکا.
34
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک له وت وێژ لوه گوهڵ رادیوۆ کرماشوان لوه سواتی 1975دا لوه وهاڵموی ئوهو پرسویارهدا کوه بوۆ ژنوت نوههێناوه دهتوێ: "ئهگوووهر ژنوووم هێنابوووا لوووه شمشووواتهکهم دوور دهکهوتموووهوه" .بهرههموووهکانی الی خوووۆی دهسوووته بهنووودی کوووراون .لوووه ئهوینداریهوه بگره ههتا نهتهوایهتی! گهڵ گوۆڕینی دهوران ژیوانی قالهموهره و شمشواته کهشوی گوۆرانی بوه سوهردا هاتووه .ئهو کاته که گوڕ وتینی الوێتی دڵ و مێشکی گهرم دهکرد شمشاته که شی ئهستورتر بووه ،ئێستا لوه گوهڵ پیری خۆی شمشاتیش کز و الوازتر بۆتهوه! چیرۆکی قالوه موهڕه و شمشواتهکهی هوهم شویرین و هوهمیش دتتهزینوه! "جارێکیان نهخۆش دهکهوێ و له نهخۆشخانهی شاری مهراغه دهکهوێ دوکتور دهتێ":تۆ نهخۆشی سیلت گرتووه و ئه گووهر چوواکیش بیتووهوه لووه ڕێگووای شمشوواته کهتووهوه دهیگرییووهوه ،دهبووێ شمشوواتهکهت فووڕێ دهی" .قالووه مووهڕه لهگووهڵ شمشوواتهکهی گووهوره بووووه نوواتوانێ لووه خووۆی دووری خاتووهوه ،لووهو رۆژه وه هوویچ کووات شمشوواتی لووه خووۆی دوور نووه خستۆتهوه یا له باخهتی دایه یان له قۆتی کهواکهی ڕاکردووه". سەرچاوە :ماتپەڕی کوردپرێس -ڕێکەوتی٢٥ :ی مای ٢١١١
قالهمهڕه ئهستێرهیهكی موزیكی كوردستان بوو
هۆشهنگ كامكار
و هۆشهنگ كامكار له لێدوانێكی تایبهتدا رایگهیاند" :قالهمهڕه ئهستێرهیهكی موزیكی كوردستان بووو .هویچ كاتێوك هونهرهكهی نهفرۆشتووە".
35
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک موووزیكزانی بهئووهزموون و نوواوداری كووورد هۆشووهنگ كامكووار و سهرپهڕسووتی هونووهری گروپووی موووزیكی كامكوواران لووه لێدوانێكی تایبهت به ئاژانسی ههواتی پهیامنێر ،سهبارهت بوه كهسوایهتی شمشواتژهنی كوورد "قاتهموهڕه" ،گووتی: "بهڕای من یهكێك له ئهستێرهكانی فهرههنگی موزیكی كوردی بوو ]،هۆشهنگ كامكار لێرهدا دتی پوڕ بوووه و قسوهی بۆ نهدههات[ ...بهڕاستی ناتوانم قسه بكهم نازانم بڵێیم چی ،بهاڵم حهیف بوو .نوه لوه زهموانی پێشووودا رێزیوان لێگرت و نه لهم زهمانهشدا ،بهاڵم هونهرمهندێكی گهوره بوو". ههروهها گوتی" :باروودۆخی ژیانی ئێمه زۆر باش نییه و ههموو كهسێك ئێمه دهناسێت كه چۆن ژیان دهبهینه سهر، بهاڵم چهند ساڵ لهمهو بهر بڕیارماندا كه یارمهتی "قاتهمهڕه" بدهین و شتێكمان بوۆ دیواری كورد هوهر چهنوده زۆر نهبوو ،بهاڵم بهداخهوه هیچ كهسێك یارمهتی نهدهدا". سهرپهڕستی هونهری گروپی موزیكی كامكاران سهبارهت به شمشاتژهنی كورد ،گوتی" :مرۆڤێك بوو كه له پای فیكر و ئهندێشهی خۆی دهژیا مرۆڤێكی عارف بوو ،من ئهمڕۆكه به هاوسهركهمم دهگوت كه ئێمه ئهگهر بمانهوێت عیرفان و عارفییهت تهفسیر بكهین به تهواوی مانا له وجووودی ئوهو پیواوهدا بووو .بوهو هونهرییوهوه ژیوانی خوۆی كورد بوه لهبووهر چوواوگرتنی ئووهوهی كووه لووه مێووژووی موووزیكی كوردیوودا هونهرمهنوودێكی گووهوره بوووو ،هوویچ كاتێووك هونهرهكووهی نهفرۆشت و لهو فیكر و بیروباوهڕهی كه بووی هیچ كاتێك وازی نههێنا و ههموو كاتێك بهدوای ئامانج و مهبهست و موزیكی خۆیهوه بوو .من ههموو كات به داخم بۆی كه له مێژووی ژیانیدا هیچ كهسوێك ئواوڕی لێنوهداوه كوه ئهموه زۆر جێگای داخه". هۆشهنگ كامكار سهبارهت به رهنگدانهوهی كارهكانی "قاله مهڕه" له ئاواز و گۆرانی كامكاراندا ،گووتی" :مون چهنود ساڵ لهمهوبهر لوه كۆنفرانسوی مووزیكی "سوواس" لوه لهنودهن بوۆ پێشوكهش كردنوی وتوارێكی زانسوتی لهسوهر ئوامێری شمشاڵ بۆ واڵتی بهریتانیا بانگهێشت كرابووم ،ههندێك له كارهكانی "قاله مهڕه"م به شێوی ڤیدیۆ تۆمار كرد .لهم كۆنفرانسهدا من سهبارهت به ئامێری شمشاڵ و شێوهی ژهنینی ئهم ئامێره و ههروهها مهقامهكانی ئاخواوتنم كورد و چهندین دیمهنم له وێنهكانی ئهم فیلمه بۆ بینهران نمایش كرد .دیاره كارهكانی قاله مهڕه لهسهر ئواواز و گوۆرانی گروپی موزیكی كامكاراندا كاریگهری ههیه .نه تهنیا كارهكوانی قالوه موهڕه لهسوهر ئێموه كاریگوهری ئوهوتۆی ههیوه بهتكوو به گشتی ئێمه له موزیكی كوردی كهتك وهردهگرین".
36
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک ئاوازدانهر و ئهندامی گروپی موزیكی كامكاران سهبارهت به كاری هونهری هاوبهش له گهڵ قالهموهڕه ،گووتی" :زۆر بووه داخووم كووه نووهمانتوانی و رێكنهكووهوت كووه لهگووهڵ گروپووی موووزیكی كامكارانوودا بووه شووێوهی كۆنسووێرت بهرنامهیووهك پێكهوه پێشكهش بكهین كه ئهوه تهنیا به هۆی دووری رێگاوه بوو ،ئهو له ئێمه دوور بوو و نوهمانتوانی ئوهو كواره بهیهكهوه بكهین .بهاڵم من لوه كوردسوتانی عێورا كواك عهبودوتاڵ جوهماڵ سوگرمه كوارێكی سوهبارهت بوه قالهموهڕه نووسی و زۆر جوان و رێكووپێك بوو ،به بڕوای من ئهوه له مێژوودا ماوه و من لێرهوه پیرۆزبوایی پێوی دهتێویم كوه ئهو كاره جوانهی كرد به بڕوای من زۆر زۆر جوان بوو ،من ههر كاتێك ئهو كلیپه دهبینم دتم پڕدهبێت". ههروهها گوتی" :لهدهستدانی "قالهمهڕه" بۆ تهواوی گهلی كورد زۆر جێی داخه له ههر شوێنێكی دنیا بێوت ،یوهكێك لهو ئامێرژهنه گهورانه بوو كه بهداخهوه زۆر بهداخهوه له ههژاری و نهداریدا ژیانی بهسوهر دهبورد ،میللوهتی كوورد بۆ ئهو كهسایهتییه دهبێت رهشپۆش بێت و ماتهمین بگرێت". ئاوازدانهی كورد سهبارهت به بهراوردكردنی ئاستی هونهری و ئامێرژهنی قالهمهڕه لوه گوهڵ هونهرمهنودانی نواوداری دنیا ،گوتی" :دهتوانم "قالهمهڕه" وهكوو سیتارژهنه ناودار و گوهورهی هێندسوتان "بیسومیال خوان" بوهراورد بكوهم ،لوه ئێرانوودا ئێمووه ئووامێرژهنی زۆر گووهورهمان ههیووه بووۆ نموونووه "شوواهمیرزا مووورادی" ئووامێرژهنی بووهتوانای لوڕسووتان. قالهمهڕهش له ئاستێكی زۆر بهرزدا ئامێری شمشاتی دهژهنی ،بهاڵم بهو شوێوهیهی كوه دهبوایوه نهناسورا و هوهر لوه شاری بۆكاندا ماوه و بهداخوهوه كهسوێك دهسوتی نوهگرت كوه هونهرهكوهیان بوه شوێوهی ئوهوتۆ و پێویسوت لوه ئاسوتی ئێران و دنیادا بناسرێت".
موزیكزانی كورد هۆشهنگ كامكار و سهرپهڕستی هونهری گروپی موزیكی كامكاران له كۆتایی ئهم دیدارهدا گوتی: "ئێمووه وهكوووو گروپووی موووزیكی كامكوواران ئووهو توانایووهمان نییووه كووه بووه تووهنیا رێوڕهسوومێك بووۆ بووهرز راگرتنووی یوواد و بیرهوهری ئهو كهسایهتییه بهڕێوهبهرین ،بهاڵم لوه بهرنامهمانودا ههیوه كوه كوارێكی گونجواو بوۆ قاتهموهڕه بكوهین، دهبێت ئهنجوومهنی كوردهكانی تاران یا ههر كهسێكی دیكه كه ئهو ئهركوهیان لهسوهر شوانه ،رێوڕهسومێك بخهنوهڕێ كه ههموو كوردێك بتوانن تیایدا بهشداری بكهن و پێكهوه یادی مامه قادر بهرز رابگرین”. سهرچاوه :ماتپهری پهیامنێر -ڕێکهوتی 2 :ی جۆزهردانی 1388
37
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک
ماڵئاوا ،سهردارهکهی ئهم سهردهمهی هونهری شمشاڵ!
ڕهحیم ڕهشیدی
لهگهڵ ئهوهی ههمووان دهس به دۆعا بووین ،ئوارامو لهسوهرهخۆ ،بوهو سویما پوڕ لوه ویقوارو خهفوهت لهخۆگرهتوهوه دهست بۆ القهبرغهت بهریت ،شمشاتهکهت دهست بدهییهی ،به کوچهو کۆاڵنی شارو دهڤهره بوێ نازهکوانی نیشوتمانی دتگیرماندا ئارامو لهسهرهخۆ وهکوو جاری جاران بێیتو بچی ،ئارهقهی سهر تووێڵی مانودووت الدهیوت ،بوه دوور لوه چاوی بهدخوازن له کهلێنكدا وچانێک بگریت ،ههناسهی تژی له حهسرهت ،له گهرووی شمشواته ڕهنوگ زێڕینهکوهت بکهیتو کوتی دڵ ههترێژی ،به ههناسوهی پوهنگخواردووت وهکووو پێشووو چیرۆکوی پوڕ لوه مهرگهسواتی نهتهوهیوهک بهۆنیتهوهو به دهنگی شمشاڵ ،باس له زامهکانی سهر جهستهی ماندووی نیشتمان بکهی؟!. چاوهڕێ بووین بێیتهوه ،شهورۆژمان دهدایه دهم یهک بۆ ئهوهی تۆ کهلهالییو کهنهفتی ،ناسواخیو نهخۆشوی لهگوهڵ مهالفهوپهتووی سهر جێگاکهت ،ههر به دهنگی پڕ له هیواو خوزگهی شمشاڵ تووڕ دهی ،له سووچێکی قهناعوهتدا، چوارمیلکه بدهیتهوهو چاوێک به دهوروو پشتتدا بگێڕی ،ئهوندهی یهکو دوو بکهیت ،له چواو تروکاندنێکودا گوهنجو پیر ،ژنو پیاو ،منداڵو مێرمنداڵ لوه دهوری هونوهره ڕهسوهنهکهت کۆکهیتوهوه ،توۆ بوه سویلهی چواو لێیوان بڕوانوی، ئوووهوان بوووهکۆ لوووه ئاهوووهنگی پهنجوووهکانت ورد ببنوووهوهو لهگوووهڵ ههناسوووهو ئوووا و ئوووۆفی شمشووواتهکهت بوووه کۆاڵنوووه تهنگهبووهرهکانی دیرۆکووی نهتهوهیووهکدا شووۆڕ بنووهوه ،الوانووی دهسووتهچیلهی شووۆرشو بووهرخۆدان ،کچووانی نهسوورهوتنو کۆتنهدان ،ههتۆی خهیاتیان بۆ بهرزتریین دوند له شهقهی باڵ بدا ،یان تاوێک ئهسپی زینکوراوی دڵ بوه خوهیاڵ بسووپێرن ،بووۆ ئووهوهی چوارنوواڵ لووهم وهرزی سووهوزاییو گوووتزارهدا کووه تاڤگووهکان هوواژهی دهنگیووان ،شوونهی شووهماتی
38
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک چیوواودۆڵ ،جریوووهی بولبووول ،قووومریو پاسوواری ،دهنگووی قووهناریو قاسووپهی کووهو لهگووهڵ گمووهگمی کووۆتر تێکووهڵ بووه ئاههنگی ڕهسهنی شمشاتهکهت بن ،بهتکوو مرۆڤو سروشت پێکهوه خۆ به کهروێشهکهی گهنموهجاڕی ئوهم کێڵگوه بوه پیتو زنوێرانه بسپێرن. ههستهوه ،ڕابه ،ئهی به مورادنهگهیشتوو ،تۆ که به دهنگی بالوێنی شمشاتهکهت دتۆپ دتۆپ هیواو ئاواتت لهسوهر بهرگی حهزو خۆزگهکان دهپرژاندو ناوت سووکو دتگیر وهکوو ئاوهنگی سهر پوهڕی گووڵ وابوو چوۆن دهلووێ سوانا لوه بیرمان بچێتهوه...
ههی لێ ،ههی لێ" ،هێشا زوو بوو وادهی ئهم کۆچه کوا ههبوو". ههستهوه ،گۆڕی تهنگهبهر ههتتهکێنه ،چاو ههتبڕهو ببینه ،پۆل پۆل ئهوینودارانی سهربهسوتی واڵت ،بوه چهپکوه گوتی وهفاو تاجهگوتینهی شانازییهوه لێره به ریز دهسوت لهسوهر سوینگ ڕاوهسوتاون ،سوهر ههتێنوه ،تواوێکی دیکوه ههموو شوێنێک بکهره کوانوی ئاگردانی گهرموگوڕی ژهنینوی شمشواڵ ،ئواخر توۆ تریفوهی زێڕینوی مانگوه شوهویت لوهم بههاری سهفهرهدا ،هونهرهکهت رووبارێکه بۆنوبهراموهی بوههارو ئواوهدانی دهبهخشوێتهوه ،خۆراکێکوه نهوسوی ڕۆحوی ماندووی خهباتکارانی سهربهستی کوێر دهکاتهوه.
ڕابه ،ڕابه ،چۆن ئێمه خوو به نهبوونت بگریین ،چۆن باوهڕ بێنیین تۆ له دتی گهورهی خاکدا ئاراموت گرتووهو بوۆ ههموو کات چاوت لێکناوه؟ نا ،نا ،ئێمه چاوهڕێ نهبووین تۆ له دوایین رۆژی موانگی بانهموهڕدا ،چواوه پوڕ لوه هیواکانوت بوۆ ههمیشوه لهسوهر یهک دانێیت ،دڵ خوازیار نهبوو ترپهی دته بێ ئۆقره خۆشی له خۆ نهدیوهکهت ،تێکهڵ به بلوێری پڕ له خوزگهو هیوای ژهنینی جارێکی دیکهی شمشاڵ نهبێتهوه. ههسووتهوه ،تکایووه ههسووتهوه ،فوویووهک بووهم مهتبهنووده وێرانووهدا بکووه ،بووهتکو ئهونوودهی سووهره دهرزیووهک ،ئهمنوودهی دهرمانی چاو خۆشیو ژیانی تێدا بژیێتهوه .ههستهوه له بهرزایی ناتهشکێنهوه بۆ حهوزه گهورهی بۆکان بڕوانه...
39
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک هۆ سهردارهکهی ههموو سهردهمێکی هونوهری شمشواتی کووردو کوردسوتان ،هوۆ بلیمهتوه هیووا خولقێنهکوهی شوهو ڕۆژی واڵتو رۆژههاڵت ،هۆ ئۆگره ههمیشه بهوهفاکهی ئهو دوکتوۆرهی یهکوهم جوار لوه گوۆر غوهریبیدا چواوی لهسوهر یوهک داناو ناوه پیرۆزهکوهی دایمودهرهوهم وێوردی سوهر زارت بوو ،هوۆ ئهویندارکوهی پێشومهرگهو بهشوێک لوه ناسونامهکهی "دهنگی کوردستان" ،ئهگوهرچی تهرموه پیرۆزهکوهت لوه کوهژاوهی کواروانێکی بهشوکۆدا بوهرهو دوایوین مهنزتگوهی ژیوان ڕۆیوووه ،دێوهزمووهو بوواهۆزی سووڕینهوهی هونووهری ڕهسووهن لووهم واڵتووه لووه مێووژه تووهپڵی تونووا کووردن دهکوووتێ ،بووهاڵم خاترجهمبوووه ،وهکووووو بوووهرێ لهگوووهڵ هوووهموو بوموووهلێ،و سوووپێدهیهک ،شوووهپۆلهکانی "دهنگوووی کوردسوووتان" ،ئاهوووهنگی شمشاتهکهت وهکوو بۆنو بهرامهی مێخهک ،رێحانهو سوێسنو مێالقهو گوتوهبا لوه بوهرۆکی دایکوی نیشوتمان دهدهن، واڵت به دهنگی بالوێنی شمشاتهکهت له خهو ڕادهبێ ،هوهر هواواری موافخوازی شمشواتهکهت سویمای مانودووی شوا و شار ئاو پڕژێن دهکات. ئای ،ئای ،گۆران گوتهنی" :له نێو قهومی بهسیتا هونهر وهکوو عهکسی قهمهر وایه له نێو حهوزێکی لیخندا". ئووهی بۆکووانی بووووکی موکریووان ،دهتبیوونم موواتو مووهلوولی ،چوواوم لێتووه سوومیات ڕهنگووی ماتووهمی گرتوووه ،ئاگووام لێیووه ناتهشکێنه ئهژنۆی غهمی له باوش گرتوه ،هاوار بهماتم ،لوتکهی کێوی بهردهزهرد ماتهمی لێ نیشتوه. گهتۆ ،میوانێکی ئازیز که ڕهنگی ژیانی سارێژ بوو له خهزان ،بوه بوێ ئوهوهی دهسوت لوه هیواخووازی بوهردا ،بوه بوێ ئهوهی له پێناوی ناندا ویژدان ژێر پێ خوا ،بوه چهشونی سووارچاکێکی هوهتا سوهر وهفوادار بوه واڵتو ڕهسوهنایهتی هونهری شمشاڵ ،له سهر شانوپیلی کیژوالوی ئهم واڵتوه پوڕ ئوێشو زاموه ،دهچوێ تواکوو میووانی ههتاهوهتایی ئوهو کهسه بێ که چریکوهی دهنگوی مووژدهی نوهورۆزو نوێبوونوهوهی دهداو ئهچریکانود" ،ئوهم رۆژی سواتی تازهیوه نوهورۆزه هاتهوه ،جێژنێکی کۆنی کورده به خۆشویو بههاتوهوه" ،دهچوێ تواکوو لوه ژێور خاکێکودا کوه مووقبیلی شواخهوانی لوه خۆیدا حهشار داوه ،بوهاڵم مخوابن سوێبهری پوڕ لوه نهگبوهتی قوااڵوو دێوودرهنج بهسوهریدا قورسوایی دهکوات ،ئوارام بگرێ؟ ههی ڕۆ ههی ڕۆ ،تۆ ژهنیارێک بوویت ،له دتهوه فووت به ههناوی ئوهم شمشواتهدا دهکورد ،نوهک توهنیا بوۆ ئوهوهی دهنگی دتنشینی شمشاڵ برژێته رۆحمانهوهو له خوێنبهرهکانی لهشماندا بێتو بچوێ ،توۆ دهتویسوت ههناسوهو دهنگوت ههرچی ههوری چڵکنو ڕهزای قورسی ئاسمانی تهمداگرتووی واڵته ،لهگهڵ خۆی ههتا چاو بڕ دهکات ڕایماتێت...
40
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک هونهرمهندی نهتهوهیی شمشاڵ ژهنی ناوداری كورد قوادر عهبودوتاڵزاده ناسوراو بوه "قالوه موهڕه" ،رۆژی چوارشوهممه 24ی سوێپتامبری سوواتی 2118ی زایینووی ،بهرانبووهر بووه رێكووهوتی 3ی رهزبووهری 1387هووهتاوی ،بوواری تهندروسووتی تێكچو له نهخۆشخانهی شاری بۆکان خهوێندراوو له ژێر چاودێری پزیشكیدا مایهوه. بهداخهوه لهو کاتهوه تاکوو دواین ماتئاوایی لوه ژیوان ،نهخۆشوی بوهرۆکی بهرنوهدا ،لوه ئاکوامدا ڕۆژی پێنجشوهممه رێکهوتی 31ی بانهمهڕی 1388ی ههتاوی ،بهرانبهر به 21ی مانگی موای 2119ی زایینوی ،دتوه دریوا ئاسواکهی لوه لێدان کهوتو بۆ ههتا ههتایه ماتئاوایی له کوردپهروهرانی نیشتمانهکهمان خواست. مامه قالهی پهنجه زێڕیین ،له زۆربهی فیستیڤاڵو كوۆڕو بهرناموهی تایبوهتو كێبوهڕكێ هونهرییوهكانی تایبوهت بوه هونهری موزیك له كوردستانو ئێران بهشداری كردوهو له ههموویاندا پلهی یهكهمی بهدهستهێناوه ،هاوکات ئهندامی لێژنهی داوهرانو لێژنهی ههتسهنگاندنو راوێژكاری کۆمیتهی بهرزی فیستیڤاتهكان بوه. قاله مهڕه ،وهکوو خۆی له وتووێژ لهگهڵ بهرێزان ،ب .فهرشویو م .رهموهزانی باسوی دهکوات ،لوه گونودی كولیجوهی بۆکان له دایك بوه ،به مهزندهی خوۆی دهبوێ سواتی 1295ی هوهتاوی ،بهرانبوهر بوه 1916ی زایینوی هاتبێتوه سوهر دنیا ،بهاڵم سجیل نووسی دهورهی ڕهزاشا ،رۆژی یهكی چلهی گوهورهی زسوتانی سواتی 1314ی هوهتاوی بهرانبوهر بوه 1925ی زایینی ،واته شهوی یهتدای بۆ نوسیوه که چاوی به ژیان ههتێناوه. ههر وهکوو خهباتگێڕی خۆشهویستی کوردسوتان ،هواورێ رۆژه سوهختهکانی بهندیخانوهی ماموه قالوه ،واتوه مامۆسوتا مهال حهسهن شیوهسهتی له بهرنامهیهکی تایبهت به قاتوه موهره ،لوه تیشوک تیڤویدا ئامواژهی کوردو زۆر جوارانیش قاله مهڕه بۆ خۆی ئهوهی پست ڕاست کردۆتهوه ،ناوبراو له الیهن شێ محهمهد شێخی بورهان له ناوچهی موكریان كه مام قادری زۆری خۆش دهویست ،نازناوی "قاله مهڕه"ی پێ بهخشراوه. قاله مهڕه ساتی 1946 - 1945پهیوهندی به تێکۆشهرانی كۆماری کوردستانهوه گرتوهو دۆستایهتییهكی نزیكیشوی له گهڵ مامۆستایان ههژارو هێمندا ههبووه.
41
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک لووه دوای لووه سووێدارهدرانی پێشووهوا قووازی محهممووهد سووهرۆك كۆموواری کوردسووتان ،قاچووا دهبووێو پاشووان پووهڕیوهی کوردستانی گهرمێن ئهبێ. سووااڵنی 1968 - 1967ی زایینووی ،بهرانبووهر بووه 1347 - 1346ی هووهتاوی ،پوواش جواڵنووهوهی سووهربهرزانهی ئووهو سووهردهمهی بزوتنووهوهی کوردسووتان ،بۆتووه هوواوڕێی شووههید مووهال ئوواوارهو بهشووێکی دیکووه لووه تێکۆشووهرانی ئووهو دهمووی جواڵنهوهکه. تا سهردهمی شۆرشی گهالنی ئێوران ،بوه نهێنوی لهگوهڵ حیزبوی دیمووكراتی كوردسوتانی ئێوراندا بوووهو تواکوو دوایون ههناسهش وهفادار بهو رێبازه پڕ سهروهرییه مایهوه ،سهرهڕای ههموو زهبروزهنگو چواو لێسووورکردنهوهیک لێوی لوه الیهن کاربهدهستانهوه ،قهت حاشای لهم شانازییه نهکرد. قالووه مووهڕه هووهتا تهمووهنی 74سوواتی ژنووی نووههێناوه ،هووهموو خۆشهویسووتی ژیووانی لووه شمشوواڵ لێوودانو گێڕانووهوهی چیرۆكی ژیانی گهلهكهی دیتۆتهوه ،چیرۆكێك خۆی گوتهنی له زهمانی ساسانییهكانهوه دهست پێ دهكا. له وتووێژ لهگهڵ رادیو كرماشان له سااڵنی 1975دا له وهاڵمی ئهوپرسیارهدا كه بۆ ژنت نههێناوه دهتێ " :ئهگوهر ژنم هێنابا له شمشاتهكهم دور دهكهوتمهوه". دهگێڕنهوه ،جارێكیان له نهخۆشخانهی شاری مهراغه دهكوهوێ دوكتوۆر دهلوێ " :توۆ نهخۆشوی سویلت گرتوووهو ئهگوهر چوواكیش بیتووهوه لووه ڕێگووای شمشوواتهكهتهوه دهیگرێوووه ،دهبووێ شمشوواتهكهت فووڕێ دهی" ،قالووه مووهڕه كووه لهگووهڵ شمشاتهكهی گهوره بووه ناتوانێ له خۆی دوری خاتهوه ،لهو رۆژهوه هیچ كات شمشاتی له خوۆی دوور نهخسوتۆتهوه یا له باخهتی دایه یان له قۆتی كهواكهی ڕاكردووه". قاله مهڕه ،له پێناو بهختیاری کوردو کورستاندا جهفای زۆر کێشا ،بهندیخانه چو دهربهدهری ئهزموون کرد ،بهاڵم هیچ کاتێک بۆ زۆردارو داگیرکهری نهژهنی ،ئهو نهبوه پهسهنبێژی دهسهاڵته زۆردارهکان ،به شانازییهوه له کوچهو کۆاڵن ،له شهقامو قاوهخانهکان شمشاتی لێودا ،زۆر شوهوان بوه زگوی برسوی سوهری نایوهوه ،کوهچی بوۆ نوان ئامواده
42
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک نهبوو سهری بهرزی نهوی بکا ،ههر چهنده مهرگ مهودای نهدا ڕهوینوهوهی ڕۆژه ڕهشوهکان بوه چواو ببینوێو بوۆ خوۆی ههاڵتنی خۆری ئازادی چاو لێبکات ،نزیک به ههشت دهییه ژهنینی شمشاڵ کردویهتییه ئهو بلیمهته نهتهوهییه کوه الی ههموو دلسۆزانو نیشتمانپهروهرانی واڵتهکهمان نواوو یوادی هوهتا ههتایوه بوهرزو بوهرێز دهمێنێتوهوه ،ئێموه بوه شانازییهوه ئاوڕ له تێکۆشانو خهباتی سهربهرزانهی هونهره نهتهوهیهکهی دهدهینهوهو به چاوی سووپاسو وهفوا بوۆ ڕابردوه شکۆدارهکهی دهڕوانیین. به ئاواتی ئهوهی هونهری شمشاڵ ،هونهری دتخوازی قاله مهڕه ،وهجاخی کوێر نهبێتهوهو له الیهن هونهر دۆستانو هونهرمهندانی ئهو بوارهوه پهرهی پتر بگرێ. یادی قاله مهڕه ،هونهرمهندی بێ نازی نهتهوهیی کوردو کوردستان بهرزو بهرێز بێ. سهرچاوه :ویبالگی نووسهر -ڕێکەوتی٢٢ :ی مای ٢١١١
به یادی مامه )قاله مهڕه ( ڕهحمان سۆفی
دیسان ڕۆ ،دیسان باوکهڕۆ هونهرمهندی گهرو زواڵڵ و پهنجه به شمشاتمان ڕۆ. ئوووهوهی ناموووهوێ بوووه سوووهرداههتکوتنه بووواش لێشوووم ڕوونوووه کوووه زنجیوووره پڕۆگوووڕام سووواز کردنوووه و ئوووا و دا و پێداههتگوتنێکه ههر وهره سهیری که. بهاڵم داخهکهم ههواتهکه دتتهزێنه و ناتوانم بۆ یادی « قاله مهڕه» ی نهمر و ههمیشه له یوادان دا زینودوو بوێ دهنگبم .بهاڵم بهر له ههموو شوتێک و وتهیوهک ،وهکوو مامۆسوتای نوهمر و هوهتا ههتایوه زینودوو ،هوێمن موکریوانی ئامۆژیاری الوان دهکا و فهرموویهتی:
43
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک
کیژ و کوڕ بگرن له دهوری گۆڕی هێمن ڕهشبهتک من که شین گێڕی شههیدانم له کوێی شینم دهوێ منوویش لهسووهر ئیجووازهی گووهلی کووورد بووه گشووتی و خووهتکی بووه ئهمووهک و هونووهر پووهروه ر و هونووهر دۆسووتی بۆکووان و موکریووان بووه تایبووهتی دهتووێم :کوڕینووه ،کچگووهل نووه چوون بیکووهن بووه هوواوار و هێهووات و ڕۆ ،ڕۆ بووۆ هونهرمهنوود و هونهربهرزی واڵت .له من تان کهوێ لوه سوهر ئیجوازهی حهسوهن زیرهکوی نوهمر لوه سوهر موهزای« قالوه موهڕه» لوه هاوسێیهتی زیرک بوه کووێری چواوی نوهیار و نهگریسوان لوه دهوری گوۆڕی بگورن کوۆڕی ڕهشوبهتهک .توێ تووڕێنن لوه شمشاتی کون کون و ههناوبهتاڵ .مزگێنی بهرن بۆ موقبلی هونهرپهژو له چیوای بوهرده زهرد ،و بڵوێن وا ڕۆتهیوهکی موزیک زان و هونهر جوان بووه میوانی خاکی هونهر پهروهری بوکی موکریوان .بڵوێن ئوهو بلوێرژهنوه لێزانوه بوه شوهو یان ڕۆژی ڕوون ،به ههور و ساو ،ههر دهم سۆزی دهروونی ههتچوایوه ،زۆر خاکینوه وخۆتینوه لوه قوژبنێکوهوه زهوی دهبووه ڕایهخی و ئاسمان چهتری سهر سهری. ئاغای به نۆکهر نهدهگرت .جوا ،لوه گوهرووی زهرد و زواڵلوی زهرده شمشواتی نهغموهی بوێ وێنوهی بووون و چۆنیوهتی هونهری ساده و ساکاری به زهوی و ئاسمان ڕادهگهیاند .بهتێ لوه توافی منوداتی و هوهڕهتی الوی و مێردمنوداتی دا شوانه وێڵهی هونهری زگماکی خۆڕسکی فۆلکلۆری کوردهواری بوو .میوانی هونهری جوانی شهنگه بێری و کچه خێاڵتی و کابانی نێوچهی موکریان بوو .له بهر دهوارهکهی عهشیرهت ،گوۆژ کرابووو ،تریفوهی مانگوه شوهو دهزایوه عاتیفوهی گهشی .بزهی سهر لێوی وشکهاڵتو و قهتهشبردووی .به ئاوی کانیواوی گوندهکوهی سوۆزی دهروونوی پواراو و فێنوک ده کردهوه .لهگهڵ سروشت هاودهم بوو ،شاد و به کهیف و بێ خهم بوو .بهاڵم هاندهری ئهو ههمووه ،گوڕ و گووڕه چوی بوو؟ دهروونی ئهو هونهرمهنده بێ وێنهیه چی تێدا بوو؟ داخهکهم ئهو ڕازه لهمن سهرپۆشه .ههر ئهونده دهزانم که دهنگی شمشاتی خۆش ئاههنگ لوه گهروویوهوه لووزوهی دهبهسوت و مێشوکی پوڕ خوهیاتی مرۆڤوی دهخسوته ئهندێشوه و تێڕامانهوه .ههر الوژه ،بهسته ،حهیران ،بهیت و باوی کوردهواری بوو دووپات دهبووهوه .فهرههنگی ڕهسهنی چیایی بوو ،چۆنیوهتی ژیوانی موهڕداری و بوا و کشوت وکواتی بوه نوهوهی ئوهمڕۆی کوورد ڕادهگهیانود .مێوژووی لوه مێژینوهی نهتهوهی کوردی دهسهلماند .بهتێ ئاههنگی پڕ له ناته و وردهبهستهی ههست بوزوێن و خوهمڕهوێنی ماموه » قالوه مهڕه « بوو که مرۆڤی ههستیاری وا دهههژاند .بوهتێ هونوهری ڕهسوهنی ماموه قالوه دهبوووه هوۆی ئوهوهی کوه مورۆڤ
44
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک مهینهتی ڕۆژانی خۆی له بیر بچێتهوه و ههندێک له دنیای ڕهنگاوڕهنگی بازاڕی بێ بهزهیی و بێ دادی بۆ ماوهیهکی کورتیش بووایه دوور دهکهوێتهوه و تۆزێک پشووت ئهدا و دهحهساێتهوه. موون قالووه مووهڕهم ئوواوا ناسوویوه :سووهربهخۆ ،پیوواوی ئووهم و ئووهو نووهبوو .بووه بووااڵی ئاغووا ڕووتووه و هووهرزهکارانی دا ههتنهدهگوت .بۆ دتی پڕسۆز و ههستی کوردانهی خۆیی لێ ئهدا و بهس. یادی ههرگیز ناچێ له یادمان. سەرچاوە :ماتپەڕی پێشمەرگەکان -ڕێکەوتی22 :ی مای 2119
قاله مهڕه و من و پاییز
برایم فهرشی پاییز -یهلدا:
قووادر عهبوودواڵزاده لووه (شووهوی یهلوودا -چلووه)ی سوواتی 21 (1314دیسووامبری )1925لووه ئوواوایی کولیجووه بهخشووی ناوهندی ,دێهستانی ئاختاچی ,بهخشی بۆكان ,شارستانی مههاباد ،له دایک بووه .ناسونامهی ژمواره 361ی ئوهو لوه رۆژی 7ی مانگی خاكهلێوه ،ساتی )1931(1319له گوندی كولیجه وهرگیراوه و رهحیم دهباغیان کارمهندی ئیدارهی
45
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک سیجیل و ئهحوال ئیمزای کردوه .ناوی دایکی مرۆت به ژمارهی ناسنامهی 357و ناوی بواوکی محهمموهد بوه ژموارهی ناسنامهی 356بووه)1(. به مهزندهی قاله مهڕه خۆی ،دهبێ ساتی 1295ی ههتاوی(1916ز) هاتبێته سهر دنیا ،بهاڵم سجیل نووسی دهورهی ڕهزاشووا ،رهحوویم دهباغیووان رۆژی یووهكی چلهگووهورهی زسووتانی سوواتی 1314واتووا 1925زایینووی بۆدیوواری كووردووه. ئهودهمهی گیانی گرێدراوی گیانی دایكی بووه ،گوێی له دهنگی شمشواتی كواك محهمموهدی بواوكی و ماموه سووتتان و مامه ڕهحمانی و كاكهكانی بووه .ئهوانه شمشاڵ ژهنی بهناو و دهنگ و لێزان و لێهواتووی مهتبهندهكوه بووون .خوۆی دهبێژێ « :ئوستادم خواڵ بووه« ئهوجا ئهم چێرۆكه به شایهد دههێنێتهوە: »منووداڵ بووووم لووه قوتقوتووهی نزیووك عووهواڵباد بۆشووایی لێیووان گێڕابووینووهوه ،مووهحموودی تووهها و غووهفوره خووڕه شمشاتێكی سهیریان لێدهدا ،منیش ویستم شمشاڵ لێدهم نهیانهێشت .ئهودهم زۆر منوداڵ بوووم ,چووموه نێوو قهاڵغوه تهپاتهیهكهوه ,دهستم كرد به گریان ,هێنده گریام شهكهت بوووم ,تهپاتهیوهكم لوه بون سوهرم نواو لوه خهوهكهشودا ههر ههنیسكم دهدا ,كهسێكم لوێ پهیودا بووو ،سووورو سوپی ,هوهرای لێكوردم “ :عهبودوتقادر ،عهبودوتقادر ههسوته, ههسته مهگری ،به گریانی تۆ دارو بهرد وهگریان هاتوون!“ ههستام دهستم به لێدانێ كرد به كوهس ڕانهدهوهسوتام! سبهینێ چوومه شایی ،به خودای نه غهفوور دهیوێرا نوه موهحموود لوه بهرانبهرمودا ڕاوهسوتن! جوا نوازانم ،یوا خوواڵ كۆمهكی كردم یا شهیتان! ئهتبهت شهیتان ناتوانێ شمشاڵ لێدا...! «. قاله مهڕه باس له خودایهک دهکات که شمشاڵ فێری خهتک دهکا،ئهو پهیامبهری ئهو خودا هونهرمهندهیه". پاییزێک:
رۆژێک له رۆژهکانی پاییزی ساتی ،)1974(1353بیستمان قاله مهڕه له بۆکانه .دوای پرس و جۆکردن ،زانیموان چۆته ماتی کرێکارێک له گهڕهکی خوار پۆمپی بهنزینهکهی حهبیب زاده کوه دهیڕوانییوه باخهکوهی عوهلی کوهرپیس. له گهل فهتاح ئیسماعیل پوور ،شانۆگێڕ ،لهو گهڕهکه به ماتهکاندا دهگهڕاین ،بوۆ ئوهوهی مواتی خانوهخوێی قالوه مهڕه پهیدا بکهین.
46
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک ماتهکانی ئهو گهڕهکه ههمووی له گ ،و خشت ،به دهستی خواوهن ماتوهکان خۆیوان سواز کرابووون .مواڵ بوه مواڵ لوه دهرگاکانمان دهدا ،ساڵو ،ببخشن ماتی کاک ...ئێرهیه؟ ژن یان پیاوی خاوهن ماڵ سهیریان دهکوردین و رهنگوه الی خۆیان پێیان سهیر بووبێ که ئهم جووته سهرڕووته خهم نهدیتووه دهست و پێ سپیلکانه بهو شهو تاریوک و سوارده لووه چووی دهگووهرێن .پوواش کوتووان و دهقولبووابی دهرگووای زۆر لووه ماتووهکان ،ژنێووک دهرگووای ماتهکووهیانی بووه روومانوودا کردهوه ،ببخشن مامه قاله میوانی ئێوهیه؟ له سهر سهربانی ماتهکه ،ئانتێنێکی بهرزتر له قهاڵفوهتی ماتهکوه دهبینودرا ،خانمهکوه لوه وهاڵمودا کووتی ،بوهلێ میوانی ئێمهیه .پرسیمان ئایا دهتوانین بێین و چاومان به کاک قادر بکهوێ؟ نازانم لوهو کاتوهدا ئوهو خانموه چوی له مێشکدا دهگهڕا و ئێمهی چۆن هاتۆته بهرچاو! کوتی فهرموون سهرچاوم. هووهموو ماتهکووه تاکووه ژوورێووک بوووو ،مامووه قالووه و خانووه خوێیهکووهی و دوو منوودال لووه سووهر تووهلیس دانیشووتبوون، چراگڕسۆزێک رووناکی ژوورهکهی دابین دهکرد و تهلهوزیۆنی ماتهکه به باتری ماشێن کاری دهکرد ،له گهڵ چووینه ژوورهوه و ساڵو کردنمان ،مامه قاله و خانه خوێ له بهرمان ههتستان که به توهواوی بوه خۆمانودا شوکاینهوه ،لوه گهڵ ئهوان دانیشتین و خانمی ماتهکه چایی له پێش دهست داناین .ههرکمان خۆمان پوێ ناسواندن و کووتم ببخشون که موزاحیمتان بووین ،داوامان له مامه قاله ئهوهیه کاسێتێکمان له شمشواتهکهی بوۆ پوڕ کاتوهوه ،داواشوم ئهوهیوه ناوی ههر ههوایهک بهر له ژهندن بهێنن بۆ ئهوهی له گهڵ چیرۆکهکهی ئاشنا ببین، کوتی با چایهکم بخۆمهوه به چاوان.
مامه شمشاتی له بن باخهتی دهرهێنا و ملی لوه ژهنودن نوا .لوه نێووان ههواکانودا نواوی هوهواکانی دههێنوا ،بوۆ مون سورنج ڕاکوێش بوووو کوه چووۆن دهتووانێ بووه بوێ بڕانووهوه ههناسوه ههتکێشوێ .ئێمووه بوۆ ئووهوهی لوه سووهر سوهکۆی شووانۆ سهعاتێک دهوام بهێنێن ،بهردهوام له مێتۆدی عیلمی کهتک وهردهگرین بۆ ئهوهی تهنگه نهفهس نهبین ،بهاڵم مامه قاله به چهند سهعات دهمی له شمشاتهکه ی ناکاتهوه و گرفتی ههناسه ههتکێشانیشی بۆ نایاته پێش .پرسیاری من له خۆم ئهوه بوو که ئهو بلیمهته نهخوێندهواره چ مێتۆد و سیستمێک بهکار دههێنێ ،به داخهوه هیچکات ئهوهم بۆ روون نهبۆوه.
47
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک پاش پڕکردنهوهی شریتهکه لێم پرسی ئهم چیرۆک و داستان و حیکایهت و بوهیت و حوهیران و رازگێڕانهوانوه چوۆن دهبن به ههوای شمشاڵ؟ له وهاڵمدا کوتی بهیتهکه له مێشکمدایه و له رێگای گهروومهوه دهچێته ناو بلوێرهکه. ههر لهو سوهردهمهدا کوه لوه گوهڵ ماموه قالوه ئاشونا بوووم رۆژانوه گووێم لوه بوا ،لیسوت ،بێتهوۆڤن ،چایکۆڤسوکی و بلیمیتهکانی دیکهی جیهان ڕادهگرت و ژیاننامهیانم دهخوێندهوه ،ههر لهو دهمهوه بۆم دهرکهوت مامه قالهش یهکێک لووه ئهنوودامانی ئووهو بنهماتووه جیهانییهیووه .لووهو شووهوهڕا مامووه قالووهش وهک حهسووهن زیوورهک بوووو بووه یووهکێک لووه سووهرچاوهکانی هونووهریم ،ههرچهنوود پیشووهی موون گووۆرانی و موسوویقا نووهبوو ،بووهاڵم ئووهوان کتێبخانووه و موزهخانووهی زیندووی بهشهکانی موسیقا و کهالم و ئهدهبیات و درامی زارهکی کوردی ،بۆ منی شانۆگێڕ بوون. له وتوێژ له گهڵ رادیو كرماشان له ساتی ،1975له وهاڵمی ئهوپرسیارهدا كه بۆ ژنت نوههێناوه دهتوێ « :ئهگوهر ژنم هێنابا له شمشاتهكهم دوور دهكهوتمهوه« مامه قالوه فهیلهسووف نوهبوو ،بوهاڵم ئوهو بیرکرنهوهیوهی نوه توهنیا فهیلهسوفانه بووه ،بهتکو دوبارهکردنهوهی قسه و ژیانی زۆر له فهیلهسوفان و هونهرمهندانی بلیمهتی جیهانه. جارێكیان نهخۆش دهبێ و له نهخۆشخانهی شاری مهراغه دهكهوێ ،دوكتور پێی دهلێ: "تۆ نهخۆشی سیللت گرتووه و ئهگهر چاكیش بیتهوه له ڕێگای شمشاتهكهتهوه دهیگرییهوه ,دهبێ شمشواتهكهت فوڕێ دهی“قاله مهڕه لوهورۆژهوه هویچ كوات شمشواتی لوه خوۆی دوور نهخسوتۆتهوه ،یوا لوه باخوهتی نواوه ،یوان لوه قوۆتی كهواكهی ڕاكردووه! شمشاتهکه بووه به بهشێک له لهشی له گیانی له رۆح و تهواوی ژیانی. پاییزی ئازادی
پوواییزی سوواتی )1979(1357لووه سوواتۆنی شووانۆی دهبیرسووتانی کووهماڵ لووه شوواری بۆکووان خووهریکی تووهمرینکردنی شووانۆنامهی "خودموختوواری یووانی چووی؟ " بووووین ،لووه ناکوواو دهنگووی لێوودانی دهرگووا کارهکووهی پووێ بووڕین ،یووهک لووه شانۆکارهکان دهرگاکهی کردهوه ،کهسێکی تهنگه زل له گهڵ کهسێکی درێژی باریک هاتنوه ژوور ،کوتیوان":بوا بهورام کار داشتیم" ههموو سهیری یهکتریمان کرد و کهس واڵمی نهدانهوه ،دوایه کابرا خۆی کوتی ":با رفی بهرام مسئول
48
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک تئاتر کار داشتیم" .چوومه پێش کوتم "من بهرامم ".کوتی من ناوم داوده و بهرپرسی کارگای هونهری ئێورانم و لوه گهڵ ئهو رهفیقه تازه له ئوروپا گهراوینهتهوه و دهمانهوێ "جشنواره موسیقی خلقها" له کوردستان ئامواده بکوهین و تۆش دهبێ هاوکاریمان بکهی و بهرپرسیارهتی و بهڕێوهبردنی کارهکوان بگریوه ئهسوتۆ .پێشونیاری ئوهو کابرایوه لوه خهون و خهیاڵ دهچوو .لهو فستیواتهدا جگه له کورد ،ئوازاری و تورکموان و فوارس بهشودار دهبووون و بڕیوار وابووو شوان پهروهریش له ئوروپاوه بانگ بکرێ. یهکهم ناو که هاته مێشکمهوه قاله مهڕه و عهلی کوهردار بووو ،پاشوان دۆسوتانی ئاگوا پێشونیاری "حهموه جوان"یوان کرد .رۆژی دواترله شاری مههابادهوه له گهل چهنود کوهس بوه جیبێوک بوهرهو گونودی قادرئواوا وهڕێ کوهوتین ،کوه چووینه بهر دهرکی ئهو ماتهی کوه دهگووترا ماموه قالوهی لێیوه ،کوتیوان چوووه بوۆ نیسوکاوا .کوه چووینوه نیسوکاوا، حهواتهی گوندیکی دیکهیان کردین ،سهرئهنجام درانگانی شهو له یوهکێک لوه گونودهکان پهیودامان کوردوو و پاشوان گهڕاینهوه بۆ مههاباد .له خوێندکارانی دوو شواری بۆکوان و موههاباد تیپێکوی سورودمان سوازکردو و جگوه لوه چهنود سرودی ئهو سهردهمهی کوردستان سرودێکمان له سهر گۆرانێکی شوان پوهروهر و شویعری عوموهر حهمیودی سواز کورد و یهکهم رۆژی فستیواڵ نزیک بووه)3( . له هۆتی سینهمای مههاباد نه شوێنی دانیشوتن موابوو و نوه جێگوای ڕاوهسوتان ،دوای خوێندنوهوهی چهنود سورود لوه الیهن کۆڕی سرودهوه ،قاله مهڕه و حهمهجان ،بۆ یهکهم جوار لوه کوردسوتان هاتنوه سوهر سوهکۆ .ههرچهنود هوهموو بهرنامهکه به زمانی کووردی لوه موههاباد و بۆکوان و سونه لوه زسوتانی سواتی )1981(1358پیشوکهش کورا ،بوهاڵم کورتهی بهیتی "کانهبی" به عهمد کرا به فارسی که زینودهیاد توهها پارسوا ههتیگهڕانودبووه سوهر زموانی فارسوی: ئهو دێڕانهی خوارهوه که له الیهن وێژهری بهرنامهکه ،نووسهری ئهو دێڕانهوه خوێندرایهوه ،بوه توهنیا گێڕانوهوهی داستانی "کانهبی و خوشکهکهی" نهبوو ،بهتکو داستانی ههزاران ژن و پیاوی کورد بوو:
"کانهبی بعداز مبارزات و قهرمانیهای زیادی بالخره در جنگ با احمدخان مراغهیی بوه قتول میرسود .خبور قتول وی به گوش خواهرش میرسد .در این ماجرا دشمن نمی تواند به اسب جنگی کانبی دسترسی پیدا کنود .خوواهر اسوب را حسابی پروار می نماید ،تا در جنگهای بعدی بتواند هرچوه بیشوتر بوه دشومن ضوربه بزنود .خوواهر کوانبی بوه یواد رشادتها و دالوریهای برادر"بوده" که هربار با غنائم زیادی کوه از دشومن موی گرفوت ،از جنوگ برموی گشوت" .اینکوه"
49
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک چطور برادر توانسته بود در مقابل احمد خان مراغهای و کهیم خان زند مردانه مقاومت نماید و حتی آنهارا شکست دهد" ،داستانی است که" بهتراست بقیه دالوریها و ماجرای بیوت کوانبی را از صودای دلنشوین کواک حهموه زحموتکش روستایی بشنویم " ئهوهی پاش 51ساڵ حهولی سڕینهوهی کهسوایهتی نهتوهوهیی کوورد لوه الیوهن رژیموی پههلهوییوهوه ،قالوه موهڕه و حهمه جان له شارهکانی مههاباد و بۆکان و سنه چ ههسوتێکیان لوه خوهتکی ئوهو شوارانهی کوردسوتان ،لوه زسوتانی ساتی 1981پێک هێناوه ،دهبێ له بینهران و بیسهرانی ئهو شارانه بپرسین .بهاڵم بۆ من بیستنی دهنگی شمشواتی قاله مهڕه و دهنگی حهمه جان لهو فستیواتهدا ،نیشانهیهک بوو بۆ بووژانهوهی ههست و نهستی کپ کراوی کوورد و هونهرمهندان و بیرمهندانی ژێر دهست .بینهرانی فارس و ترکی ئوهو رۆژانوه کوه خۆیوان هونهرمهنودانی بهشودار لوه یهکووهم فسووتیواتی موسوویقا لووه کوردسووتان بوووون ،لووه ژیانیانوودا نووه دهنگووی شمشوواتی وایووان بیسووتبوو ،نووه داسووتان و گێڕانهوهی هونهریی و مێژوویی ئاوههایوان بوه گووێ گهیشوتبوو" .عاشو گوهردی گهرگوهزی" کوه توهنبور ژهن و دهنوگ خۆشی بهناوبانگی تورکمهن بوو ،پێ گوتم" ،لهوه دهچێ چیرۆکی ژیان و بهسهرهات و هونهری ئێمه له یهک نزیک بێت ". ههرچهند حهمه جان و قاله موهڕه بوهر لوهو فسوتیواته مێژوویوان خوتقانودبوو ،بوهاڵم لوهو فسوتیواتهدا مێژوویوهکی نوێیان له حاڵ و ههوای ئازادیدا خوتقاند ،ئهو ئازادییهی که دوای ئهو ساته نه بۆ قاله مهڕه رهخسایهوه ،نه بۆ کورد. پاییزی تهورێز:
پوواییزی سوواتی )1984( 1363بووه نهینووی لووه شوواری تووهورێز دهژیووام و یووهکێک لووه بهرههمووهکانی ئووهو سووهردهمم، نووسراوهیکه به ناوی"سهفهرێکی خهیاتی بۆ بۆکوان" ،لوهو نووسوراوهدا باسوی قالوه موهڕه دهکورێ کوه لێورهدا توهنێا چهند بڕگهیهکی دێنمهوه: "دهنگێكی ئاشنای شمشاڵ هاته گوێم ,هاواری وهره سواره بوو… شوان بگهرێوه له بهر مهڕی وهره وهرە...
50
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک ...كهوتمووه خهیااڵتووهوه ،بووای خووهیاڵ رفانوودمی چوومووه الی مووهم و زیوون ،چوومووه كوێسووتانی ئوواگری ،چوومووه الی ئهحمهد و گوڵ ئهندام ،چوومه الی الس و خهزاڵ ،چوومه قهاڵی دهم دهم ،چوومه الی ئهویندارهكان ،گهڕاموهوه بوۆ الی سواره بچكۆالنهكه... مامهی شمشاڵ ژهن ،شمشاتی له لێو نهدهكردهوه ,كابراێكی قهتهو رادیۆیهكی زهالموی لوه بواوهش گرتبووو ،رادیۆكوه الڵ ببوووو ,كهسووێكی دی چهنوود كووۆت وپووانتۆتی لووه كنووه خووۆی دانووابوو ،كووابراێكی كووزوالواز قووۆتی پووڕ لووه تهسووبێ كردبوو ،یهكی تر كراس ودهسماڵ وجل وبهرگی ژنانهی به دهستهوه بووو ،كووڕێكی الویوش بێژنگێكوی توووی لوه كنوه خۆی دانابوو ،دوو سێ كهس له دهوری مێزێك دانیشتبوون چایی وقلیانیان له پێش دهست بوو ،جل وبهرگیان بوۆنی روون و گریسی لێ دههات ،ههموو مات وبێ دهنگ بوون ,وهك ئهوهی ههركامه نوقمی خهیااڵتی خۆی بێوت ،بیریوان له چی دهكردهوه؟(....(6 ...سووهری بووهرز كووردهوه ،ردێوون وسوومێ ،و تووووکی سووهری زۆر بووهرهو سووپی رۆیشووتبوو ،خهفووهت و پووهژاره نێوچوواوانی داگرتبوو ،ئهودهم وچاوه گهشهی كاتی شمشاڵ لێدان بهرچاو دهكهوت له گهڵ دهنگی شمشاتهكه رۆیشتبوو. ههستم بهوه كرد دتی پڕه له دهردو زوخاو ،چاوێكی به دهورو پشتی دا هێنا ،ههر كوهس خوهریكی چوای خوواردن و قلیان كێشان و قسهكردنی خۆی بوو ،سهرێكی ڕاوهشاند .لێی پرسیم كاكه تۆ خهتكی ئهو شاره نی؟ نازانم بۆ بهو پرسیارهی پهشۆكام ،دتم پڕ بوو، ههستم به غهریبی كرد ،جا غهریبی خۆم یا ئهو؟ پرسویم لوه بوهر چوی دهپرسوی؟ چواوێكی لوه چواوم بوڕی وكووتی، ئاخه خهتكی شارهكهم زۆرم لێ ناپرسن ،ئهوان تهنیا پێیان خۆشه گوێ بدهنێ .كوتم ماموه قالوه چواك یوا خوراپ ئهمنیش ناپرسم .شمشاتهكهی به لێوییهوه نا .وهره سواره بچكوله بگهڕێوه... پاییزی ههندهران:
پاییزی ساتی 1994له شاری بۆن بۆ رێزگرتن له مهزههر خالقی ،وهک وێژهر هاتمهوه سهر سهکۆی شانۆ.
51
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک سهرهتای پاییزی ساتی دواتر بۆ رێزگرتن له هاوڕێ رۆژانوی الوهتویم ناسور رهزازی لوه شواری کوۆتن فسوتیواتێکمان ساز کرد و ساتی دوای ئهو پواییزی سواتی 1996بوۆ مون و ناوهنودی شوانۆی کۆچوهر ،پواییزی رێزگورتن لوه "یوادی 75ساتهی له دایکبوونی حهسهن زیرهک" بوو ،بۆ ئهو فستیواته که له 21نوامبری ساتی 1996ههفتهیهک بهر له رۆژی له دایکبوونی زیرهک بهڕێوه چوو ،قاله موهڕه دۆسوتی زیورهک بانوگ کورا بووو ،بوهاڵم ئوهویش وهک زۆر کهسوی دیکه نهگهیشته ئاتمان ،بهاڵم وتووێژێکمان له گهڵ سازکرد .دهمانویست ئهو وتووێژه له فستیواتی 75ساتهی له دایک بوونی حهسوهن زیورهک بواڵو بکهینوهوه ،بوهاڵم ماموه قالوه رایسوپاردبوو ،بوه بورایم بڵوێن هوهتا زینودووم ئوهو کاسێته باڵو نهکاتهوه. ئهوه دهڵێ:
»ئهگهر خۆم له ئیختیاری قودرهتهكانی وهخوت دابنایوه ئوهمڕۆ هوهموو شوتم دهبووو ،بوهاڵم مون هێنودهم لوه كوچوه و كواڵن و قاوهخانهكان شمشاڵ لێداوه ،خوهتك تهقوهم لوه بوابی دێونن ،شوهوی وایوه بوه تهلوهفون جنێووم پێودهدهن، جنێوم به… دهدهن ,جنێو به… دهدهن ،یا له خهیابان و كوچه و كواڵن و قاوهخانه دهتێن ئهو سهگ بابه بهخۆی و ئهوشمشاتهوه مێشكی سهری عالهمی بردووه« ....
دیسان مامه قاله دهتێ: »میللهتی كورد پیاوی زۆر چاكی تێدا ههتكهوتووه و ههتدهكوهوێ ،بوهاڵم كوورد قوهدری نوازانێ! بوه خوودای ,خوودا میللهتی له میللهتی كورد بێ ڕهحم تر دانهناوه « ! زیرهك دهیكوت:
»هونهر له ناو كورددا قهدری نهماوه ،دهمهوێ بمرم و لهو دونیاش چاوم به بهشهری كوورد نهكهوێتوهوه ! گوۆران دهتێ « :له ناو قهومی بهسیتا قهدری سونعهتکار وهكووو عهكسوی قهموهر وایوه لوه نواو حوهوزێكی لیخنودا» .هوێمن دهتێ « :هونهرمهند و ژیانی خۆش مهحاته«
52
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک قادر عهبدواڵزاده له دواقسهكانیدا روو دهكاته كوردهكانی دهرهوهی واڵت و دهتێ: »له سهر كوردایهتی خۆیان برۆن! كتیب به چاپ بگهینن ,با وهك قورئانهكهی ماموستا ههژاری لێ نهیه كوه كوهس نهیزانی چیان لێكرد! به هومێدی خودا لهورۆژه ڕهشه نهجاتمان دهبێ و ئیشااڵ به یهك شاد و شوكر دهبینهوه!« قاله مهڕهش وهک تاقانهکانی جیهانی هونهر و بیر ،له ناومیللهتهکوهی خۆیودا بێگانوه و تهنیایوه ،وهک زیورهک، زهردهشت ،خانی ،شهرهفخان و دهیان و سوهدانی دیکوه ،وهک هوهموو ئوهو نووسوهر و بیرمهنود و هونهرمهندانوهی کوه ههر ئهمرۆ له شارهکانی رۆژههاڵتی کوردستان و له شاری بۆکانیش تهنیای تهنیا و بێگانهن ،ئهوانه ئهو کهسانهن که به زیندوویی کوژراون و که مردن زیندوو دهبنهوه و دهبنه جێگای باوهڕ ،ههر وهک چۆن مێژووی ئوهو خێڵوه لوه سهرتاسووهری جیهووان وابووووه و هووهر وا دهبێووت هووهتا ئووهو رۆژهی سووهرجهم گووۆی زهوی بووه هووهموو گیانوودار و بووێ گیانهکانییهوه له کههکهشاندا دهبیت به هیچ. پاییزی پاییزهکان:
ههر ئهو ساڵ ،2118له شاری بۆکان له رێگای SMSهوه ههواتی مهرگی قاله مهڕه باڵو کرایهوه و به پهلهش گوێزرایووهوه بووۆ سووهر تووۆڕی ئینترنێووت .سووولهیمانی بوورام وهک هووهر جووارێکی دیکووه بووه بیسووتنی ئووهو ههواتووه ،لووه زاوزێیووهکی چهنوود رۆژهدا بهرهووهمێکی خوتقانوود کووه بووه دهنووگ تۆمووار کووراوه ودرهبووڕی چوواوگی تووراژدی هونووهر و هونهرمهنده له ناو نهتهوهی ئێمهدا .ئهو بابهتهکهی بهو شیعرهی خۆی دهست پێکردووه:
له واڵتی زیندو و کوژی مردوو پهرهست، داری شمشاڵ بهری نییه ههزار خهنجهر دروست دهکهن هیچی دهسک و سهری نییه ههر لهو ساتهدا پاییزی 2118ههواتی سهکته لێدانی قاله مهڕه باڵو بووه .ئێستا که ئهو دێڕانه دهنووسم قاله
53
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک مهڕه له نێوان ههست و بێ ههستیدا ،ئاگابوون و بێ ئاگاییدا ههناسه ههتدهکێشێ. "عهبدوتقادر ،عهبدوتقادر ههسته ،ههسته “!...جیهان چاوهڕێی ئیلهامی تۆ و شمشاتهکهته!؟؟ "شهوی یهلدا" جهژنی له دایک بوونی 83ساته یان به وتهی خۆی 92ساتهی قاله مهڕه نزیک دهبێتهوه .تۆ بڵێی خۆی له جهژنی له دایکبوونیدا بهشداری بکات؟ تۆ بڵێی بگهڕێتهوه؟! هیووادارم بگهڕێتوهوه ،بوهاڵم ئوارهزووی ئوهوه ناکهم بگهڕیتهوه بۆ سهر کۆاڵن و گوزهر و شهقامهکانی شاری بۆکان ،بۆ ئهوهی پێنج تهمهنی و دهتمهنی دڕاوی به سهردا ببارێنن. کاتێووک زیوورهک موورد سووهید محهممووهد سووهفایی بووه کوووتی گریانووهوه ،هیوووای خواسووت میللووهتی کووورد ئاگووای لووه هونهرمهندهکانی بیت ،سهید محهمموهد خۆشوی بوه دهردی زیورهک چووو ،هوهمان قسوه لوه ماموه قالوهوه نیسوبهت بوه زیرهک بیسترا ،خهریکه ئهویش وهک زیرهک و سهفایی و ماملێ و دهیانی دی دوباره دهبێتهوه .ههروهک ههرکام لوه ئێمه ،که بهردهوام له سهده و ههزارهکانودا بوه بوێ گوۆڕان دوبواره دهبینوهوه .موسووتمانهکان" ئوهوه بوه چوارهنووس" دهزانن .کهی ئهو چارهنوسه دهگۆڕێن که به ههزار داو گرێدراوی تاکی کورد خۆیهتی!؟ دوا وتهی ئهو پاییزه:
پاش بیستنی ههواتی گواستنهوهی قاله مهڕه بۆ نهخۆشخانهی شاری بۆکان ،تهزیم و تاسام .چهند جار دهسوتم بوۆ قهتهم برد ،بهاڵم ههرچیم نووسی ،بووه هۆی بێزاری له خۆم .لهو گێژاوهدا بووم کوه کواک ئوهنوهر سووتتانی داوای کرد ئاوڕێک له مامه قاله بدهمهوه ،هیچم بۆ نهکراو وازم لێهێنا ههتا مانگ تێپهڕێ. له بهرهبهیانی رۆژی ههینی 12ی دێسامبری 2118دووچاری زاوزێ بووم ،لوه کواتی کوار و هواتوچۆی نێووان مواڵ و دهرهوه ،مێشکم مهشغولی قاله مهڕه و شارێک به ناوی بۆکان و میللهتێک به ناوی کورد بوو .که ماڵ کپ و مات بوو و شووهو زرینگایووهوه ،بووهره بووهره لووه ژان بوومووهوه و "قالووه مووهڕه و موون و پوواییز" بووووین بووه پهیڤووهکانی سووهر ئووهو الپهڕانه.
54
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک ئهو نووسراوهیهم بۆ دتی خۆم و تهنیایی هونهرمهند و بیرمهندان نووسیوه کوه بوه نواوی قالوه موهڕه ،توهواو بووو، ئهو که له ههموو ژیانیدا له گهڵ شمشاتهکهی تهنیا بوو. باسکردن لهو تهنیاییه مانای کوردانهی نییه که ببێته هۆی خهم هێنان یان بوهزهیی پێوداهاتن و بوه کووڵ گریوان. تهنیایی قاله مهڕه و هونهرمهندان و بیرمهندانی نهتهوهیوهکی توهنیای وهک کوورد ،ئهوهیوه کوه لوه هونهرمهندهکوه تێنهگهین .مهبهست له تێنهگهیشتنیش ئهوه نییه که کهس کهڕ یان الڵ بێ و تێنهگات ،مهبهست ئهوهیه که ههست و بیر و هونهر و تهگهیشتنی قاله مهڕه و کهسانی وهک ئهو له تهنیایی و بێگانهییدا ماوهتهوه ،قاله موهڕه قسوه ناکات ،گۆرانی ناتێت ،بهیت و قام و حهیران و بوالۆره نوابێژێ ،ههتناپوهڕێ و کهسویش ههتناپوهڕێنێ .کارهکوهی ئهو دهبوو ببێته مایهی بیرکردنهوه ،دهبوو ببێته مایهی خوتقاندنی هونهری دیکه ،دهبوو ببێته مایهی دروستکردنی ژیانێکی دیکوه ،بوهاڵم بوه پێچهوانوه کواری بوێ وێنوهی قالهموهڕه بوۆ ئووێمه توهنیا دهنگوی شمشواتێک بووو لوه کواتی مژلێدان له جگهرهیهک ،یان خواردنهوهی چایهکی ڕهش ،یاخۆ بۆ خستنه پاڵ شێعرێک ،یاوهکوو بۆ له یهک گرێدان و بهیهکهوه لکاندنی چهند وێنهیهک له تهلهوزیۆن. ئهو وهک بێتهۆڤن و دهیان بلیمهتی دیکه لوه رێگوای هونهرهکهیوهوه لوه زهموان و موهکان دهردهچووو و لوه جیهانێکودا سهیر و سهفهری دهکرد که ئێمه تێینهگهیشتین. ئهو بۆ فێربوونی شمشاڵ باس له ئیلهامێک دهکات که له منداتیوهوه و لوه کواتی خوهو پێیکوراوه و پێشوی وایوه کوه ئیلهامی خوداکهیهتی ،که فیری شمشاتی کردووه .خهتکی دیکه به ئیلهامی هاوچهشن بوون بوه پهیامبوهر و خوهتکی جیهانیان وهشوین ئایینهکهیان خسوت .قالوه موهڕه جواڕی پهیامبوهربوونی لوێ نوهداوه و داواشوی لوه کوهس نوهکردووه ببێت به مریدی .ههر وهک خۆی دهتێ لوه رێگوای شمشواڵ لێدانیشوهوه قهسور و عیموارهتی وهسوهر یوهک نهنانوهوه و فێری بازرگانیش نهبووه .ئهو لهو رۆژهوه که له خهو ڕاچهنیوه و له شمشاتهکهی توڕانودوه جیهوانی موادی و زێوڕ و زێوی به جێ هێشتووه ههتا دیسان گهیشتۆته پاییزێکی دیکوه لوه سوهدهیهکی دیکوه .ئێسوتاش جگوه لوه خوۆی کوهس نازانێ له جیهانی ئهودا چ باسه ،که شمشاڵ دهنگی نهما قاله مهڕش له قسه کهوت .ئهوهش راز و رهمزی جیهانی هونهری هونهرمهندی نهتهوهیهکی بێ نازه که خوداکانیش به ههموو هێزی بوون و نهبوونیانهوه ناتوانن سهری لوێ دهرکهن .قاله مهڕه پرسیارێک بوو ،پرسیاریش دهمێنێتهوه.
55
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک شهوی چوار شهممه 27ی سهرماوهز ،ساتی ،2718شاری کۆتن له کهناری چۆمی ڕاین ،که 51ساڵ بوهر لوه ئێسوتا "تکهی سۆری چاوی ههژاری موکریانی "له گهڵ خۆی بردو تێکهڵ دهریای کرد. پهراوێز:
-١وتوێژی قاله مهڕه له گوهڵ م .ڕهموهزانی -لوه سوهر داوای نووسوهری ئوهو دێرانوه بوۆ فسوتیواتی" 75سواتهی لوه دایکبوونی حهسهن زیرهک" له ساتی 1996پێک هات. -٢وهرگیراو له نووسراوهی پهیامبهری شمشواڵ -بورایم فهرشوی -سواتی - 2111ماتپوهڕی بۆکوان -بهشوی بۆکوان - هونهر -موسیقا -٣مانی پهیامبهری ههمهدانی دایک کوردیش ،پهیامی پهیامبهرانهی خۆی له رێگای نهقش و نیگارکێشانهوه دهگهیانده خهتک. -٤فهتاح ئیسماعیل پووور ئهنودامی تیپوی شوانۆی جوهوان بووو ،ئوهو لوه شوانۆی "پسور خواک" دهوری شوێتی دهگێوڕا. فهتاح شهوێک که درانگ دهچێتهوه ماڵ ،رووبوهرووی ر وتوووڕهیی بنهماتهکوهی دهبێتوهوه و دهکووژرێ ،گوایوه ئوهو شهوه به مهستی چۆتهوه ماڵ. -٥بۆ شانۆکانی کوردی زهوی ،ماندانا و ئاتمانی تهنیا بهاڵم به ههوڕا،شهڕ له ماتی ههژاردا ،لوه موسویقای قالوه مهڕه کهتکم وهرگرتووه. -٦زۆرجار بۆخۆی ئهوهی بۆگێڕاومهوه. -١میرسوهیفهدینی کرماشوانی بونیادنووهری شوانۆ بووه شوێوهی زانسووتی لوه ئێوران و کوردسووتان بووو ،لووه الیوهن رژیمووی رهزاشاوه پێی رادهگهیێندرێ که ئوهو نهویسوتی حکوومتی ئێرانوه ،یوا دهبوێ سوهکۆی شوانۆ بوهجێ بهێلوێ ،یوان ئێوران تهرک بکا ،میری شانۆی کورد نه سهکۆی شانۆ جێ دههێڵی و نه کرماشان و کوردستان و ئێران ،ئهو خۆی دهرمانداو دهکووات .قالووه مووهڕهش ژیووانی خووۆی لووه شمشوواتهکهیدا کووۆکردهوه .جیهانوودارانی بیروهونووهر خۆیووان بووه جیهانووهوه ههتناواسن ،بهتکو جیهان به شوێن خۆیاندا رادهکێشن به تایبهت پاش مردنیان. -٨دهبیرستانی کوورشی کهبیر پێشوتر لوهو شوهقامه بووو کوه بوهرهو دێوی قاسوم ئاغوا دهچووو ،پاشوان گووێزراوه بوۆ شووهقامهکهی تهنیشووت شووارهبانی و شووارداری کووه بووهرهو چووۆمی دهڕوات .دوای کوووژرانی محهممووهد بووههرامی و کووهماڵ حهمیدی به دهستی سهروان قزتباش له رۆژی 8ی ڕهزبهری ساتی ،)1978(1357ناوهکهی کرا به دهبیرستانی
56
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک کهماڵ. -١شانۆنامهی خودموختاری یانی چی؟ دوای شانۆنامهی"مانگرتن" بهزمانی کوردی له الیهن تیپی شوانۆی جوهوان لوه ساتی 1358له شارهکانی پیرانشار ،مههاباد ،بۆکان ،سهقز و سنه پێشکهش کرا ،نووسهر و دهرهێنهریی شوانۆکه ب .فهرشی بوو. -١١لهو رۆژهوه "برایم" ی کوردی ،که لهبنهڕهتدا ناوێکی مووساییه ،له الی فارسهکان بوو به بهرام ،ترکهکانی ئازهریش ههمان ناویان لێ کردم به "بایرام" ،برادهرانی خۆمان و باشووریش کردیانم به "بارام ". -١١سووهرجهم سوورودهکانی کوووردی ئووهو فسووتیواته ،لووه بهشووی دهنووگ و رهنووگ و تهماشوواخانهی ماتپووهڕی بۆکووان پارێزراون. -١٢بهیتهکه به دهنگی حهمهجان و شمشاتی مامه قاله و ئهو تێکسوته فارسوییه کوه لێورهدا راسوت کراوهتوهوه ،لوه بهشی تهماشاخانهی ماتپهڕی بۆکان دهست دهکهوێ. -١٣سرودهکانی تورکمهنی عاش گهردی گهرگهزی و سرودی"قههرهمان باجالری" عاش حهسوهنی ئوازارهی لوه بهشوی دهنگ و رهنگ و تهماشاخانهی ماتپهڕی بۆکان پارێزراون و دهکرێ ببیسترێ یان دابهزێندرێ. -١٤سهفهری خهیاتی بۆ بۆکان باس له سااڵنی سهردهمی پههلهوی دهکات به تایبوهت سوااڵنی )1961(1341هوهتا ساتی .)1977(1355وهختی خۆی ئهو نووسراوهیهم نارد بۆ مامۆستا هێمن که تازه گۆواری سوروهی دامهزرانودبوو، بهاڵم پاشان له الیهن هێژا محهممهد کهمانگهر سهر نووسهری گۆواری"ئاوینوه" لوه تواران چواپ کوراو و پاشوان وهک سی دی ئاماده کرا که له گهڵ نووسراوهکه له ماتپهری بۆکان باڵو کرایهوه. -١٥ههموو ئهو تیپانه کهسانی راستهقینهن که لێرهدا ناویان نههاتووه. -١٦میدیا زهندی ،حهسهن دهرزی،قاله مهره ،موجتهبا میرزاده ،شوکروتاڵ بابان ،شووان پوهروهر ،دتشواد سوهعید، ئیقبواڵ حوواجبی ،پووهروین موشوویری وهزیووری ،ئهسووعهد سویراجهدینی -نهقشووبهندی ،قووادر دیووالن ،رهزا حهمووه فووهرج، خالید رهشید ،ئاسۆ سهتته ،بهکر لهگزی و کۆمهتێک کهسی دیکه بانگ کرابوون که زهندی و دهرزی و قاله موهڕه، بابان و میرزاده که له ئامریکا دهژییا ،نه گهیشتنه ئهو فستیواته .کاسێتی ویدئۆی سهرجهم فستیواتهکهله ئارشیوی نووسهری ئهم دێرانه پارێزراوه. -١١ئهو وتووێژه به هاوکاری کاکم و م .رهمهزانی و کاکۆی برازام پێوک هوات .شوریتی دهنوگ و ویدئۆکوهی الی مون پارێزراوه.
57
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک -١٨زهردهشووت کاتێووک قسووهی بووۆ خووهتک دهکوورد ،بووهردهبارانیان دهکوورد ،هووهروهک چووۆن دوای هوواتنی ئیسووالم کووورد ئایینهکهشیان ژێرپێ خست ،قاله مهڕهش ژێرپێی میللهتهکهی خۆی کهوتووه . -١١وتووێژ لهگهڵ م.ڕهمهزانی -٢١شریتی قسهكانی له بانه -که له الی نووسهری ئهو دێڕانه ههیه. -٢١دهبێ وشهی سهنعهتکار له زمانی ترکییهوه وهرگیرابێ که به مانای هونهرمهنده. -٢٢ئهو وتووێژه بهر له چاپی قورئانهکهی مامۆستا ههژار پێک هاتووه. -٢٣وتووێژ له گهڵ م.ڕهمهزانی -٢٤کۆمهتێک له الوهکانی شاری بۆکان دهیانویست لهو رێگایهوه سرنجی ئهو میللهته بوۆ وهزع و حواتی قالوه موهڕه رابکێشن ،ههر بۆیه به درۆ ئهو ههواتهیان باڵو کردهوه ،که ئهو کارهی ئهوانیش سوودی نهبوو. -٢٥پانۆرامای قاله مهڕه له بهشی پانۆرامای ماتپهڕی بۆکان پارێزراوه. -٢٦سهید محهمهد سهفایی له کاسێتێکی ویدئۆییدا ئهو قسانهی کوردووه کوه لوه ئارشویوی نووسوهری ئوهو دێرانوهدا ههیه. -٢١لووهو نهخۆشووخانهوه ،دایووک ،بوواوک ،بوورا ،خوواڵ و ههواتووهکانم ،دوور لووه دیووداری ئوواخر لووه گووهڵ موون ،بووهرهو گۆرستان بهڕێ کران. -٢٨به وتهی بنهماتهکهی ،مامه قاله له قسه کهوتووه. سهرچاوه :ماتپهڕی کوردستانپۆست -ڕێکهوتی24 :ی مای 2119
کێ ئهتوانێ لهدوای مهرگی(قالهمهڕه) فوو بهشمشاڵهکهیدا بکات؟؟ خاڵهحهمه
کاتێک مرۆڤ بیرلهژیانی هونهرمهندێکی لهدهستچوو دهکاتهوه ،مووچڕکهیهک سوهرتاپای لهشوی دائوهگرێت و ڕهنگوی سوووور دائهگووهرێت ،بگووره شووهرهمهزاری ئهکێشووێت و بێووزی لووهپارهدارو خوواوهن سووهرمایهو دهسووهاڵتی گهنوودهڵ وخووودی
58
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک خۆیشووی دێتووهوه ،بهتایبووهت ئهوهونهرمهنوودهی بووههاژاری کووۆچی دوایووی کردبێووت ،یوواخود جوواڕی مووهرگی بووۆ بوودهن و نووهمردبێت ،هووهژارو دهسووتکورت بووبێووت و لهکوردوسووتانی ئهمڕۆکهشوودا ژیابێووت ،ئێمووهی کوڕهئووازای داسووتانهکانی شهوچهڕهی زستان و نواو حیکایهتوهکانی باوانموان ،ئێموهی خۆویسوت و چواوچنۆک و بیرتهسوک ،بوههیچ پێوانهیوهک هونهرمهنوودانمان ههتنهسووهنگاندووهو مووافی خۆیانمووان پێنووهداون ،ههمیشووه بووهچاوانێکی نزمتوور سووهیرمانکردوون، زۆرجوواریش بووهلۆتی و شووایهر ناوزهدهمووانکردوون و ئاههنگووهکانی بووووک و زاوامووان پێخۆشووکردوون ،کووۆڕی شووهوانی خواردنهوهو سهیرانگاکانمان پێجۆشوداون ،یواخوود ئهگوهر هونهرمهنود ،کچێکوی خوێنشویرین بوایوه بههوهزاران چواوی برسی لهکهمیندا خۆی بۆمات ئهداو چاوهڕوانی دهرفهتێکبوون ساڵوێکی ئاراستهبکهن ،بهوهیوایهی بهمهرامی پویس و بۆگهنی خۆیان بگهن !!!! ،ههتبهته هونهرمهندیش ههیه زهمینوهی بۆڕهخسواوهو لوهپاڵ کوڕهکهچهتوهکانی سوهردهمدا (تی،ڤی )و شیعرو بگهره ئهدهبی کوردیشی ڕیسوا کردووهو خهتکی چهپڵهشی بۆئهکوتن!!،ئای چهند سهخته دهستهی دهسووتهاڵت و نوواودارو پووارهدارو پاتهوانووهکانی رۆژ !! چوواوهڕوانی دهرفووهتێکبن چڵکوواوی ئارهزووهکانیووان هووهتبڕێژن بهسهر بههاپیرۆزهکانی هونهرو و پێ لهگهرورهیی هونهرمهندوو ئامێرهکانیان بنێن ،ئای چهند سهخته شانۆی ژیان بهدهست گهنگهپیاوو کهم ئاوهزوو کاتفامهوه ههتبسووورێت و چاوانیوان کووێرایی داهاتبێوت و هونهرمهنودی ڕهسوهنی پێنهبینن .وهک قالهمهڕه کهیهکێکه لهوهونهرمهندانهی ههموو کورد عاشقی شمشاتهکهی بوو ،بهاڵم لهبهر چاوموان رۆت و ڕهجاڵ ئهسوڕایهوهو کهسێک جێگایهکی بوۆ دابوین نوهدهکرد کهتیاسوۆزی شمشواتهکهی برهوپێبودات و لوهپاتیا ڕۆحووی مانوودووی بحهسێتهوه،پڕبهسووییهکانی ههوایووهک هووهتبمژێ و تیووریش بهسووکی خووۆی بخوووات و سووۆزێکی نوووێ بۆسووبهینێیهکی ڕۆشوونتر تۆماربکووات ،ئووهو لهچاومانووهوه نزیووک بوووو ،ئێمههووهموومان کوێراییمووان داهوواتبوو ،ئووهو لهدتمانهوه نزیک بوو ،ئێمه سۆزێکمان پێنابهخشی و بێدڵ و بێههسوت بوووین لهئاسوتیا ،ئوهو لهماتمانوهوه نزیوک بووووو ،ئیموووه چهنووود شوووهوێک داتووودهی خوووۆی و شمشووواتهکهیمان نوووهدا توووا لوووهدواڕۆژدا نوووهوهکانمان لههونهرهکوووهی بههرهمهندبن ،ئهو لهدهستمانهوه نزیک بوو ،ئێمهدهستی پیسمان نوقابوو ،ئهو ووووووو ..بهاڵم بوهجاڕی موهرگی، قالهمهڕه خۆی نهفرهتی لهومرۆڤانه کرد کوهزه زه سوهیریان ئوهکردو بوهرگی پینوهکراوو ڕهنگاوڕهنگیوان نوهدهدی، نووهفرهتی لووهو تازهدهوتهمهندانووه کوورد کووهگوێکانیان بۆئوواوازی شمشوواتهکهی ئهلهقانوود و لووه ئاسووتیا مزمووهعیل و کوێربوون ،قالهمهڕه بهمهرگی پاش مهرگی خۆی نهفرهتی لهژیانی نیشتمانێکی لهت لهت و بێ ساالر و بێدڵ کرد، منیش دهتوێم :دهبوڕۆو گوهرووی ووشکیشوت لهگوهل خوۆت بوهره توا جوارێکتر ئهوچاوچنۆکانوهی ئوهمڕۆ گووێ لهسوۆزی شمشوواتهکهت نووهگرن ،دهبووڕۆو شمشوواتهکهت بهجێبهێڵووه تووا (تانووه)بێووت لهسووهر چوواوی زهقیووان ،دهبووڕۆ ئووهی پیووره مهزنهکووهی کووورد و کوردوسووتان ،دهبووڕۆۆ پیووری پیووران ،دهروێووش عهبوودواڵ چاوهڕێتووه ،چاوهڕێتووهتا (سووهحهر)ێکیتوور
59
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک بهسۆزی شمشاتهکهی تۆ ،تۆمار بکات...دهبڕۆ گهورهم ،لوه نیشوتمانی ئێموهی کووردا توۆ دوای موهرگ دهژیوت !!! ... چاوهڕوانمان به ئێمهش دێین... سەرچاوە :وێبالگی نووسەر -ڕێکهوتی 25 :ی مای 2119
ههواڵێكی پڕ له تاسه! لوقمان مێهفهر
خهتكی شۆڕشگێڕی كوردستان ،ئۆگرانی رادیۆ دهنگی كوردستانی ئێران .ئهمرۆ رادیۆ دهنگی كوردستان هوهواتێكی پوڕ له تاسهی پێیه ،ههواتی مهرگی یهكهم نۆبهرهی رادیۆ دهنگی كوردستانی ئێرانی پێیه .ههر خۆیهتی بیناسون ،لوه پێشهوهی پرۆگرام ،به ههستێكی ناسك دهتان دوێنێ .شمشاتهكهی ئهمڕۆ خهماوییه ،هوهمووتان دهزانون كواتێ ئوهم شمشاته خهماوییه وهك شنهی شهماڵ ناخی مرۆڤو دهههژێنێ ،ئاسایی نیه ،ههواتی مهرگی له ناكاوی سوهركردهیهك یا یاوهری بهوهفای قاسملوویه ،وشهی قاسملوو وێردی سهر زمانه ،لوه هوهر كوچوهو سوهر شوهقامێ روی لوه سویخوڕو گهل فرۆشانه ،پیرێكی به ساتداچوو ،بێباك لوه موهرگو ژیانوه .سووێندی حوهقیقی هوهر بوه سوهری كاكوه دوكتووری ئازیزیهتی. دهبڕوانن له چاوه گهشهكانی ،له قهاڵفهتی پیاوانهو سیمای دێموكراتی راستی ،ئهی ماموه قالوهی پێشوڕهوی رادیوۆ دهنگی كوردستانی ئێران. ئهمشهو له خهودا بینیم ،ئهستێرهی ئیقباتت له ئاسمانی نیشتمان راكشا .بهیانی زوو ههستامو وتم ،ئهمه خهونوه یا حهقیقهت؟ كه گهیشتمه شوێنی كار ،یهكهم ههواتێ كه پێیاندام ،ههواتی مهرگی تۆ بوو .كوه كوارگێڕانی رادیوۆ دهنگی كوردستانی ئێرانی خسته ماتهم .ئهمڕۆ دتم دهترسێ ،به پهلهو به دته خورپوهوه پهنجوه بوۆ موهوجی رادیوۆ دهنگی كوردستانی ئێران دهبهم.
60
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک میوانهكهی ئهم ئێوارهیه نامۆ نیه ،ههر میوانهكهی جارانه ،ههموو رۆژێوك چهنود چركهیوهك ڕوو لوه مواتی هوهموان دهكا ،خهوی ماندوویهتیان دهتارێنێ ،خهمی نائومێدیان دهرهوێنێتهوهو بزه دهخاته سهر لێوی پیورو جووان ،هیووای سهركهوتنی گهلو نیشتمانیان پێ دهبهخشێ ،الوانی نیشتمان بهرهو شۆڕشو بهرخۆدان هان دهدا ،ئهی مامه قالوهی خاوهن هونهری رهسهنی شمشاڵ .تۆ ههست بزوێنهری نهتهوهو نیشتمانی. ئوهمرۆ بووههارهو خێڵووی گوواڵن لووه پێدهشووتان بووهو بهیانیوه زووه ئوواونگی چاویووان فرمێسووكێكی بوهخوڕ بووۆ مووهرگی تووۆ دهڕێژن .كێوهكانی كوردسوتان لهگوهڵ كوازیوهی بوهره بوهیان بوه دهنگوی شمشواتی توۆوه وهخهبوهر هواتوون .بوهڕێزهوه وهسووتاون ،دهسووت لووهمالنی تهرهغووه ،جهغووهتوو ،تهتووههووش ،دهخرۆشووێن ،حهوزهكووهی بۆكووان تینووووهتی میوانووه شهكهتهكانی تۆ دهشكێنێ .حهسهن زیرهك له ناتهشكێنهوه هاتووه له پێش كاروانێكی هونهرمهندانی ئهم دیوو ئهو دیوی كوردسوتانهوه ،بوهرهو پیورت دێ ،مامۆسوتای حوهقیقی .هوێمنو هوهژارو تورجوانی زادهو قزلجویو خاتوهمین لوه كۆڕێكی گهورهدا جێیان بۆ راگرتوویو ماتهمباران ،چاوهڕێن بگهیه الیان تا به سۆزی شمشاتی تۆو به سروودی ئهی رهقیب ئهم كۆڕه بكهنهوه ،رادیۆ دهنگی كوردستانی ئێرانو تیشك ،ئهمڕۆ هوهواتی پرسوهو خوهمی لوه دهسوتانی توۆ. تۆیان كردۆته یهكهم دهستپێكی بهرنامه تا ئهم كۆسته به گوێی ههموو گهلی كورد رابگهیهنن. بۆكان ،بۆكان بووكی رازاوهی موكریان ،توخوا نهكهی قالهمهڕهی مون بوه بوێ نوازی بوهرهو باوهشوی دایكوی نیشوتمان بهڕێ بكهی .له جیاتی ههموو ههتۆ بهرزه فڕهكانی كوردستانی گڕگرتووم رای موسوه ،جامانهكوهی هێمواو سوهمبولی پێشوومهرگهیه ،لووه ملووی كووه .ئووااڵی كوردسووتانی بووه سووهر كووهژاوهی مووهرگی دادهن ،چووهكی دهسووتی شمشوواتهكهیهتی، وهدهستی دهن .پڕ بهگهروو هاوار بكهن ،ههتاكو كورد بمێنێ ،دهنگی شمشاتی قاتهمهره له كوردستان ههر دهمێنێ. دهی خێراكهن كوڕگهڵ ،ئاپۆرای جوهماوهر لوه دهوری كوۆڕ ببهسوتن ،رێوزی بوێ هاوتوای لێبگورن .پێشوڕهوهكهی رادیوۆ دهنگی كوردستانه ،یادگارهكوهی دێمووكراتو خۆشهویسوتهكهی قاسوملوو و شوهرهفكهندیمانه ،دهنگوی شمشواتی لوه نواو گوێمانو خۆشهویستی له نێو دتماندایه ،له خهبات بهردهوامو لوه كاروانوا لوه گهتمانوه ،قاتهموهڕه هوهر پێشوڕهوی رادیۆ دهنگی كوردستانه. سهرچاوه :ماتپهڕی خاکهلێوه -ڕێکهوتی 24 :ی مای 2119
61
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک
بهیادی شمشاڵژهنی نهمر و ناوداری کورد قالهمهڕه ئهحمهد کاکهمهمی
( ...بۆ ئهو ماته هاتنی قالهمهڕه ،پڕ له زیان و زهرهره)... ههرچهند تهمهنی دهرێژ بۆ پیاوی گێژ و دوورهنووێژ و ژیوان لوه لێوژ ،نابێتوه مایوهی ڕهوانبێوژی و خوۆش ڕاوێوژی و ئارداوێژی ورد و بهتام و شیرن. بهالم هێندێک بیرهوهری دوورهوهری له دهربهدهری دا ،وهک فریشته و پهری جار و بار له بیاوانی سارای سوووتاوی قهقنهس ئاسای دهروونی ههتقرچاو و ،ههناوی بێ ههناو و ههتوهمووتی قواقڕی پوڕ لوه قوڕڕهی سوهرو سوهکوتێکی خوسار و ،الجانگێکی به جهنگی مرۆفێکی ژین شهوهزهنگدا ،ههلهسوونه دێننهوه و وهک پهزی بێ بهزی حهو ساڵ نهزاو وه شیرهشوانه دێنهوه. بهڵێ ئاشنا!
ئهو بیرهوهرییانه جار و بار له بێداری و خهوهخواریودا ،لوه خهزینوهی تاسوی کاسوی مێشوک دا سوهر ههتدهدهنوهوهو ژهنگی مێشک و تهنگی ژیان و نهنگی سهرنهکهوتن دهڕۆستی بهربهستیان نایه. ئهم بیرهوهرییانه بهتین و تاون ،به تانه و پوۆن ،بوه ڕهنوگ و بوۆن ،شوێرن و تواتن ،ئواتززن ،گورژن ،بوه بوزهن، بهسۆن... ئهم بیرهوهریانه له گهتتن ،خۆیین ،کهسن ،خزمن ،هۆشن ،نه بێگانه و نامۆن...
62
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک ههمو کاتێک ساڵون ،یاسنهن(یاسین) ،تاتکینن ،گوڵ وچرۆی ژیانن ،یا کوتن ،ژانن ،دهردن ،دهڕکی مهم و زینانن، تهشهنای سۆز و برینانن... ئهم یادوارانه بزهی لێو و گزهی چاو و گهشی ڕوومهت له گهڵ تاتی کام و گرژی برۆ و ناسوهی بوه تاسوهی ئواواتی مردووی ژیانی حهماسه تێکهڵ دهکوهن و لوه تۆمواری دهفتوهری تهموهنی پوڕ لوه بیمواری مورۆڤ دا پوهنگ دهخۆنوهوه. وهههیه گهرووت دهگرن و دێن بتخنکێونن .واههیوه پیرێکوی ریوش بوۆزی سوهر بوهتۆز دهگێڕنوهوه سوهردهمی منوداتێکی شێتۆکهی بزۆز... چهند رۆژ پێش خۆبهری مهرگی مامه ،،قاله مهڕه،،م بیست. ههر ئهو کات ویستم شتێک بنووسم ،بهاڵم کهوتن کهواندمی و خستن خستمیه خهستهخانه به بێ سووچ و بههانه. ئێستا به سیلهی چاوێكی پرووش و لووتێکی چڵم ههتلوش و بوه تهقوه توهقی دوو قوامکی ڕه و توهقی وهک کلکوه تهشی و قهاڵفهتێکی باریکهتهی نه ژیوهتهی وهک وشکهتی چڵه ڕیواسی الباسکی باگری گردێکی ڕووتن ،کوه ببێتوه بابردهتوهی هووهزار کهنوود و لهنوودان و وهک ئێسووکی سووه کرووسووهوهی لێهووات بێووت ،ههناسهسوواردی ناسووازی تانووهگازی النهوازی بێ واز ،که سه کلکم لێدا دهکهوم و زهحمهته ههستمهوه ،لهو نووسینه وهخۆ دهکهوم. ئانیشکی باسکێکی ئیشکی تیرۆکساو پهنجهیهکی لهرزۆکی دهستێکی چرووک ههاڵوتووی مرۆڤێکوی هوهاڵتووی تهموهن 62ساتهی بێ حهواته و قهواته دهخهمه ژێر چهنهیهکی له چهنه کهوتووی لوه ڕێسومهچووی بوهفر گرتوووی ،ددان شووواتی سووویما کووواتێ چووواو لوووه چووواو بوووڕاوی ،سهرخوسووواوی دهنوووگ نووسووواوی هیووووابراوی کزۆتوووه و ،دهگهڕێموووهوه تهمهنی،،دهیانه ،،و ساتهکانی سهرهتای چهلهکانی ساتژمێری ههاڵتنی خۆوهری ،که دهکاته سهرهتای شێستهکانی ساتژمێری ئیسای چوارمیخهکراو. ئووهو بهسووهرهاته بووه نههاتووهت بووۆ دووپاتووه دهکهمووهوه و چیرۆکووی توواتی دوور لووه موواتی بووێ ئیقبوواتی خۆمووت بووۆ دهگێڕمهوه.
63
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک وچهی هاوتهمهنی من یهکهم بهرهی الدێی خوێندکاری خوێندگهی دهوتهتییه له نیزامی حکومهتی ئوهو کواتی ئێوران دا .یا بهواتهی ڕوونتر یهکهم وچهی خوێندکاری کورد له میژووی کورد دا له ناوچهیهکی کوردستانی ئێراندا. له راستی دا وچهی پێش تهموهنی مون دهکورێ بڵوێن یهکوهم وچوهی خوێنودکاری شارنشوێنی کوورد بوووه لوه شوارهکانی بهشی الی سهرووی ناوهندی کوردستانی ئێران(بۆکان ،مههاباد ،سهردهشت ،پیرانشار ،نهغهده ،شنۆ). دیاره ئهو کات ئهوهی دهستی دهرۆست زاری نههاتبا و پارهی له پێسته پااڵخان دا نهبا و بیر و ورهی وهک شاخان بهرز نهبا ،نهیدهتوانی منداتهکانی بنێرێته شار و وهبهر خوێندنی بنێت .ئهو ههلهش لهو کات دا ههر کوڕه ئاغوا و شێ و سهیده گهورهکانی دهگرتهوه .کوڕی ههژاران و نهدهران ئهگهر توانیبایان دهورهی سهرهتایی شهش ساتهیان له گوند تهواو دهکرد و به دهستی ماندوو ڕێگای پر کردنی زگی برسیان ههتدهبژارد. دهبیرستانهکانی موههاباد ئوهوکات توازه ئیمکوان و توانوای پوهروهرده کردنوی سوی ڕشوتهی دهرسوی ڕیوازی(ریاضوی) و زانسووتی سروشووتی(طبیعووی) و ئووهدهبی پێوودرابوو .بووهاڵم لووه شووارهکانی دیکووه وێسووتا ئووهو پێداویسووتییه گرینگووه بووۆ خوێنودکاری کوورد پێووک نوههاتبوو .بوهو مانایووه کوه دهورهی دهبیرسووتانیان نوهبوو .بۆیوه خوینوودکارانی ئوهم دهورانووه دههاتنه موههاباد .ئوهو وهزعوه زۆربوهی شوارۆچکهکانی ئوهوکاتی ئێرانوی دهگرتوهوه .تهنانوهت لوه زۆر لوه ناوهنودی ئوستانهکانیش دا زانکۆ نهبوو. لهم نواوه دا کووڕه دهرهبهگوهکانی بۆکوان وهک بنهماتوهی موهتوهدی و ئێلخوانی زاده کورهکانیوان لوه جیواتی موههاباد دهنووارده تووهورێز(توواوڕێژ) و قهرهپهپاخووهکانی نهغووده و هێنوودێک بنهماتووهی ئاغاکووانی شوونۆیی دهیاننادرنووه شوواری ورمێ .دهرهبهگهکان و قهرهپهپاخهکان تهنانهت خۆیان له چێنوی خۆشویان بوه سوهرووتر دهزانوی و قسوهی خۆشومان بێت و کهس لێت نهبیهت ،خۆشیان له شاری مههاباد نهدههات و ئهوهندهی حهزیان له زمانی فارسوی دهکورد چهنود ئهوهندهش له ترکی. جا خوێنهری بهڕێز ههر وهک حهرزم کردی ،خوێندکارهکانی دیکهی دهورهی دووههمی دهبیرستان دههاتنوه موههاباد، شاری پێتهختی کوردستان و قیبلهگای ئازادیی و مهکۆی ئازادیخوازان.
64
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک ئهوانهش زۆر نهبوون ئهوکات قهت له سی چل کهس تێنهدهپهڕین. ئهگهر سهرتانم نهیهشاندبێت بۆ شارهزایی له دهورانێکی کۆمهاڵیهتی کوردستان و بۆ ئهمهگناسی و یادی دهورانێکوی زێڕینی الوهتی و یادی هاوپۆالنی یهکهم دهورهی قوتابیانی دهبیرستانی کورد لوه بهشوێکی کوردسوتان ،نواوی چهنود کهسێکیان بهڕێزهوه وهبیر دێنمهوه. ههرچهند من له نێو ههمووان ،له چاو ئهوان بۆ ڕێ پێوان وهکو دێوان کهوتمه کێوان ،بهاڵم بهڕێز! ڕێگام بده ههر به ڕبهی ئهو کاتیان بۆ بپێوم ،که تهنیا خوێندن و ئاواتهتی و خۆشهویستی و یهکڕهنگی و یهکودتی بووو و بوهس. ئهوانهی نهماون ڕووحیان شاد و ههر شادتر بێت .ئهوانهی ماون ،من هیوادارم ههر بمێنن و ئیدی ئێستا ڕاستهڕێن، یان سهرڕێ و بهرڕی و الڕێ ،له ماتێن ،یان له دهرێ ،وهرزێوڕن ،یوان بوهرزێڕن .تواجرن ،یوان ڕێگورن ،سوهرۆکن، یان بنۆکن ،ئازادیخوازن ،یان النهوازن ،نووسهرن ،یان بێسهرن .خهونان دهبینن ،یان له کهس نهبینن ،لهشواخن، یان پڕداخن ،یان پهرداخن ،له چواباخن ،یان له چارداخن .بژاردهن ،یان یاخن .چزنه حاڵ و باتێوان ،یوان قوهد و گیپاتیان ،کهیفی خۆیانه .کهفی خۆشته پێوهر و پێوێرت چێێه بیکه. هیوادارم بێ پێخۆر و ماڵ له گۆڕ نهبن .ههر وا زهقهی چاویان و تهقه دهستیان و لهقی القیان بێوت .ئاشونایهتی و هاوپۆلی ئهم سێ ساته بۆته ههوێنی خۆشی وخۆسهویستی ههموو ژیانم. سهیر ئهوهیه بهناو هاوڕێ و هاوخهباتی سوی سواته دهسوتی بوه گۆپاتوه و واژهی زاری وهک ژهقنوهمووت تاتوه .بوه جهنجهڕێ ڕێگام دهکۆتێ و به خهنجهرێ دتوم. ناوچهی بۆکان :حهبه سووراغای قازی .ئای لهو کوره بهکهتک و ڕاوێژخۆش و جوان و ڕێ و پێکه .بهداخهوه جوانهمهرگ بوو. کوووره بهگووهکانی(بووهگزادهکان) محوواڵ :فووهتاحی ئووهمیری(رۆمانووسووی نوواوداری رێئالیسووی کووورد) .ئووهمیر ئووهمیری قسهخۆشی دهنگ زواڵڵ.
65
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک بوووهگزادهکانی فهیزواڵبوووهگی :کووواک سوووولهیمان شوووکارچی(نموونوووهی زهکووواوت) ،کووواک موسوووتهفا شووویرزاد (وێنهکێشوووی ناودار)کورانی ماتی شێخی بورهانی :شێ عهبدولکریمی شهمسوهدینی ،شوێ عهبدهلکوهریم شهمسوی بورهوان(کوهریمی کاک قازی) .شێ سمایل شهمسهدینی(سمایلی شێ عومهری شهرهفکهندی). کوووڕه شووێخهکانی غهوسوواباتێ :شووێ نووووری و شووێ محووێ دیوون کووورانی موواتی سووهید عومووهری ئوواجی کهنوودی :سووهید ئهبوبووهکر و سووهید عوسوومان کووورانی موواتێ عووهلیارهکان :کابووهکر سووهدقی(بووالۆتی زهمووان) ،کوواک قاسووم (کووورانی ڕهشیداغای عهلیار ،ئاغای کانیهڕهش) گهورکایهتی سهردهشت :کاکه بهکره و ئاغای خزری(کورانی ئاغای سیسێر). کابهکره بوو بهسهرۆکی پهروهرده و فێرکردنی شاری سهردهشت ،جوانه مهرگ بوو). سهردهشووت :سووهعید حووهداد ،رهحمووان و مسووتهفای ئهحمووهد بۆکووانی ،سووالالری(کوڕهئاغووا) ،جوانهمووهرگ کوواک عووهلی بریاجی (کوڕهئاغا)(له گۆرێش دا لهبیرم نواچی ،چهنوده ئاغوا بووو .دوایوی بووو بوه شوارهدار و سوهرۆک بانوک لوه سهردهشت). مهنگورایهتی نهتێن :خدری کادروێشی(خدری کاکهمهری ،ئاغای کونهکیچێ). مامهشی پیرانشار :حهواڵچهته(کوڕی مام رهسووی عهبدولسهمهدی ئاغای قروچاوێ). کوڕانی ماتی شێخی گهزگهزکێ(جهاللی زاده) (پیرانشار) :شێ تهیب و شێ جهالل. سهید عهزیزی حوسێنی(بنه ماتی سهیدانی زێدان) مامهشی پیرانشار ،جهتدیان :کاک جهوهر و مام عهزیز(کوورانی حواجی کواک حوهوالی ئاغوای جهتودیان) .شوههیدی جوانهمهرگ کاک سمایل قادری(کوری قادراغای باب خااڵوێ). کاک فهتاحی قادری(کورهئاغای ماسوێ) .مام حهسهن(کوڕی قادراغای گهرگولێ) مهنگورایهتی مههاباد :سهلیمی ئهفسهر دلێر(کوڕی کاک عهلی گاگهشێ خوارێ)
66
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک کوواک هووهمزهی کاوسووێنی کوواک پیرۆتووی کاکووه مووهری ،کاکووه عووهلی ،عومووهر(کووورانی ئاغایووانی کامووهم) پێشووترههموو شۆرهتیان،،عومهری ،،بوو .دوایی بهتۆبزی حاکمانی شێعه پێیانکردنه،،یهزدانفهر.،، کاک ههمزه و کاک فهتاحی مامڕهسووی (کوورانی ئاغوای سویاقۆتی سوهرێ) .کواک هوهمزهی کواک ئهحموهدی (ئاغوای سلۆکی) کاک قادری کاک برایمی و کاک ههمزهی کاکه سواری(کورانی ئاغای سیاقزتی خواڕێ) و براو بورازای کواک حهمهڕهشووی سوویاقۆتی ،پووهناگای شۆڕشووگێران و کانگووای زیندووبوونووهی حیزبووی دێمووۆکراتی کوردسووتانی ئێووران دوای ڕووخانی کۆماری کوردستان و قارهمانی زیندانهکانی قزهلقهاڵو فهلهکوئهفالک و تاران... حهمهڕهش نموونهی ڕؤتوه کووردێكی ئوازادیخواز ،نوهترس ،ئوازا ،بوهدڵ و دهروون ،فیوداکار و ئاکوار چواک و رهوشوت پاک بوو .له دهورانی خۆی دا دهبێ وهک قارهمانی نهتهوهیی باسی لێ بکرێت. سهردهمانێک ماڵ و گوندی کاک حهمهد و ئێمه(حاجی سمایلی کاکهمهمی) پهناگای عهزیزی یوسفی ،غهنی بلوریان، دوکتور قاسملوو ،حهبدواڵی عیزهتپوور (ئامۆزای دوکتور قاسملو ،ئێستا له ئاتمانێ یه) ،سولهیمانی موعینی(دوایی بوو به هاوسهری یای مهریهمی خوشوکی کواک حهموهد) ،حوهواڵی سوهید ئیسواقی (ئهحموهد تۆفیو ) ،حهموهی حواجی سهعیدی(سهردهشوتی ،ئێسوتا لوه سووێدێ یوه) چوکوهتی گهوهوهری ،هاشومی فوهقێ سواتهی (قادرشوهریف) ،وههوابی ئهحمهدیله ،یوسفی ریزوانی ،سهدیقه سووری خاتهمی ...بوو. ئهگهر ترسی ڕاپۆرت ههبا شهوانه زۆرتر له ماتی رهسووبلوێر یا ماتی ئهحمهد فاتی کوه کواردار و نیوهکواری کواک برایمی بابی کاکه حهمهد بوون ،خۆیان دهشاردهوه. شهوێک که کاک دوکتور قاسملوو و کاک عوهزیزی یوسوفی لوه مواتی رهسووو بلووێر کوه جیوران و نیوهکواری ئێموه بووو خۆیان شاردبۆوه .تاقوه مانگوای کارهسووو لوه تهویلوه بوه پهتکییوهوه خوۆی دهخنکێنێوت .بوهیانی بوه دهنگوی گریوانی پورایشێ(خێزانی کارهسوو و خوشکی کاک ئهحمهدی چوکوهتێ) وهخهبوهر هواتم کوه لوه الی بواپیرم دهکوروزاوه و بوۆ تاقه مانگاکهی دهگریا ،باپیرم نێنگونێکی له سهر گوانی دایه و بێدهنگهی پێ کرد .دیاره ئهو وهختی کوهس نواوی راستی ئهوانی نهدهزانی به کاک میرزا بانگ دهکران و پاشملهش پێیان دهکوتن،،سهرڕووت .،،زۆر دوایی کاک
67
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک قادری برای کاک حهمهدی پێی کوتم که ئهو دوو کهسه کاک دوکتور قاسملو و کاک عهزیزی یوسفی بوون. جارێکیش سووری هاوینێ که له مهزرای خڕێ بناوان خهریکی گێورهی بوووین .،پوۆلێکی کچوی گونودی حواجی مامیوان هاتبوونه گهسکان ،سهید قادری کاک سهید ئهحمهدی برای کواک سوهید موهجروومی(ئێسوتا دووبورازی لوه سووێدن)، سهیدزادهی خوشکی سهید سهعیدی ڕاکێشا و گریان و هاوار بڵیند بوو .ئهو جارهش کاک دوکتۆر و کواک عوهزیز لوه شاخهکانی سهروو خۆیان شواردبۆوه ،هاتنوه خووار و هوهزار جنێویوان بوه سوهید قوادر دا و وهک ئێسوتام ئوهو واژانوه لهبیره ،حقوقی ئینسانی ،وهحشیگهری ،بهربهرییهت... کاک سهید قادر که باپیرم کچوهی لهدهسوت دهرهێنوابوو و ئوهو جنیوانهشوی پێودهدرا .خوۆی بوه خوهتابار وموهغموون دهزانووی ،دهسووتی کوورد بووه جنێوووان و ههڕهشووهی کوورد و کوووتی سووهگبابی سووهررووتینه هووهر ئێسووتا دهچووم حهجووهمی گوێچکووهدهرێتان(پاسووگای ژاندارمووهری گوێچکووهدهرێ) وهرسووهر دهگێووڕم .هووهر دووکیووان دهسووتهودامێنی بوواپیرم بوووون، سهیدی ئاشت کاتوهوه .هوهتا سوهید قوادر بوه 82قرانوان ڕازی بووو کلکوی وشوترێ گهییشوته حوهرزی .دوایویش هوهر باپیرم کێشهی ئهو دوو بنه ماتهی کۆتایی پێ هێنا. لهسهر ئهم شۆرشگێڕانه گهلێک بیرهوهری دیکهشم ههیه ،بهاڵم جارێ بهسه. ئهگهر بۆ ئهمهگ ناسیش بێت ،به جێیه یادێک له کاک سهید رهسووی بابی گهوره و بنهماتهی بکرێت ،بهڕاستی له سووی یهکانوودا لووه دهورانێکووی ئهنگوسووتهچاو و ڕهشووی دیکتوواتۆری و زهبوور و زهنگووی نیزامووی شاههنشوواهی دا ،حیزبووی دێمۆکرات و سهرانی ئهو حیزبه له دوو گوندی ،،کهتهکۆکه و سیاقۆتی خوارێ ،،له پهنا و ماتێ کاکهحهموه ڕهش و کاک سهید رهسوووی پوهنا دران و پوارێزران و حیزبهکوه سوا بوۆوه و خوۆی گرتوهوه .یادیوان هوهتا ههتایوه هوهر زیندوو بێت. خوێنهری بهڕێز بمبووره له خهتم الدا و رێگام بده بێمهوه سهر خهت و نیشانی خۆم. بهاڵم له پێوهندی له گهڵ خوێندکاری دهبیرستانی ئهوکات ،ئهوهی من به بیرم دێت ،تهنیا من بووم که نه ناوی
68
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک ئاغاو بهگ و سهیدو شێخم لهسهر بوو ،نهچاوێشم لهبهر بوو .کوڕی حاجیهکی مهڕدار بووم لوه الی هوهموان ڕێوزدار بووم .گیرفوان پوڕ و گوهدهمڕ بوووم و جو ،شوڕ نوهبووم .لهگوهڵ هوهمووی ئهوانوهی یوادم کوردوون بیورهوهری بوهنر و یادگاری به بهها و گرانم له گهتیانه .ڕێزدارو ڕێزگری یهکتر بووین. قهت لوهبیرم ناچێوت کوه کواک فوهتاحی ئوهمیری سواتیک بهناحوه مامۆسوتای بێگانوهی کهللوه ڕه ڕهتوی کردبوۆوه، نامهیووهکی سووکااڵی لووه وهزع و حوواتی خووۆی بووۆ موون و کوواک سوومایلی شهمسووهدینی نووسووی بوووو ،نموونووهی ئووهدهبی بووه بههاترین نامهی نامهنگاری مێژووی ئهدهبی کورد بوو... کوواک سوومایلی شووێ عومووهری و موون پێکووهوه زۆر لێووک نزیووک بووووین .کوواک سوومایل وهتوواخێکی لووه خووانووی کاخوودری جانداران له گهڕهکی سهرخڕێ به کڕێ گرتبوو .ئێمهش خانوبهرهی خۆمان ههبوو له کوچهی مزگهوتی قوبڵهی( لوه وانهی ناوم بهڕێزهوه هێناون وا بزانم تهنیا ئێمه خانوبهرهی خۆمان له شاری ههبوو ،دهنا ئهوانی دیکه هوهموویان کرێگرته بوون). دهورهی سێ ساتهی دهبیرستان له گهڵ کاک سمایل له دهبیرستانی ،،ئیبنی سینا ،،دهمانخوێند .دهورهی دووههم من چووم بۆ ورمێ. ههموو ڕؤژێک نانی نیوهڕۆمان پێکهوه دهخوارد. ڕۆژێکی سهختی زستان کاک سمایل کوتی دهچێنه ماتی مه ،قاله مهڕه لێرهیه یارهتماسی بۆ کواڵندووین. که وهژوور کهوتین کابرایهکی دهسته پیاوی تێکسوڕماوهی فهقیرۆکوهی کوهوا و پواتۆتیکی وهتوهنی ڕی ڕێ دهبوهردا، یهک پێ ڕاست بۆوه و ههزار جار خۆی دهبهر کاک سمایل و ماتی شێخی برهانی مراند ،جا کوه زاری لوه قوربوان و دهبهرمردن شل بوو و لیوی کهفی کرد ،کوتی ،،بهخیر ،،بێنهوه. یارهلماسی (پهتاته) وهها کوالندبوون ،ههموو الیهکیان به بنی قابڵهمه فافۆنهکهوه سووتا بوون.
69
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک کاک سمایل کوتی کوره قاله ماڵ خهراپ خۆ ههموو سووتاون. زۆر به کزی و به فهقیری کوتی ،وهاڵهی شێ سومایل ئهوهنودهم سوهرما بووو و هوهر گوهرمم نهدههاتوهوه ،وام زانوی یارهتماسییهکانیش وهک من سهرمایانه و قهت ناکوتن. ئهوهندهشی خۆ رهگڕی عهالدینهکه خشاندبوو ،که ههم ئاورگ و ههم سۆبهی ماڵ بوو ،الیهکی ئانیشوکی کهواکهشوی سووتابوو .کوتی ههتا بۆسۆی لی ههتنهستا نهمزانی. من له سهر حیسابی بابم کهوا و پاتۆتێکی پر لۆکهی کانیاوم له الی کاک وهستا ڕهشیدی حاجی سهعیدی میناغای بۆ هێناوه .زۆری دوعا بۆکردم .ئێتر نازانم بۆ خوا ههتا ئێستا هیچیان قبوڵ نهکردوه .ههرچهند دهزانم دوعاکانی به دڵ و گیانهوه بوون ،تۆ بڵێی ئهوهیش پشتی ده ،،موستهعزهفان ،،کردبێت .یا دوای دوو چل ساتی دیکه که من نهماوم وهدی دێن .جا بۆ کێ ،ههر خۆی دهزانێ. یارهتماسیمان له گهڵ ڕۆنی کهره تێكههتشێالو فهرمووی کاک قادرمان کرد. کوتی وهالهی شێ سمایل هێندهم برسی بوو ،ئهمن بهشی خۆم ههر به کاڵ و نهکوتیوی خواردن. ئێمه وهێستا یهکی دوو پاروومان ئهودیو نهکردبوو ،که دهنگی شمساتی قاله ژووره چووار و سوێ یوهکی پوڕ کورد لوه فهزای(وهزا) مهلهکوتی. ئووهو سووۆز و هووهوا و بلوووێره بووۆ موون نووامۆ و بیگانووه نووهبوون .هووهر کووه فووامم کردۆتووهوه لووه گووهڵ دهنگووی بهسووۆزی بلوێرژهنهکانی ناوچه ئاشنا بووم ،گهوره بووم ،ههتم داوه ،خوم پێداوه. دهنگی بلوێری دهنگ ههتدێری ڕهسوو بلوێری (بلوێر قهیسی) ،برایمی رهسوبلوێری ،ئهحموهدهرهش و ڕهسوووی حوهلی گللێری(ئهو کارهسوه بۆخوۆی عوهلی بهردهشوانێک بووو ).ڕهسوووی حهمهشووانی ،خودر زهینوهڵ ،حهموهی حهسوهن گووێ سووری ،مام وسێنی ئهحمهدی شێخهتهی ،مامسووی سۆفی رهسوووی فهتحوهی ...کوه هوهموویان سوهردهمێک نیوهکوار و
70
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک شوانی ئێمه بوون له بلوێر ژهنهکانی بهناوبانگی ناوچوه بووون و گوهلێک لوه قالهموهڕه مامۆسوتاتر بووون .تهنانوهت بهیت زان و قسه خۆش و دهنگ خۆشیش بوون .یادیان بهخێر. چهند به توانا بوون ،چهند وهستاو ڕهزا سووک و به دین و بین بوون. چهند ساتێک کاک عوموهر سهردهشوتی(گوۆرانی بێوژ) گواوانی مواتی ئێموه بووو و کواک رهسوووی حهمهشووانیش شووانی بهرخان ،عومهر بهدهنگ و کا رسوو به شمشاڵ و من که هیچکام لهم هۆنهرانهم نهبوو بۆ ئوهوهی خوۆم لوهوان وهدوا نهدهم به خوێندنهوهی هێندێک هۆنراوهی فارسی کتیبهدهرسییهکانی مهکتهب ئهویش به غهتوهت وپهلوهت لوه بوهرم دهگێڕانهوه ،له موچه و مهزرا و لهوهرگهکانی خرونج ،خرێ بناوان و خڕی گاجووتوان و سوهرترۆپکی ڕهشوهبییان و پهلی خۆڕایی و شاخهڕهش و گوتبههارە ...سهدان گهڕهالوژهمان گێڕاوه. چهندم دیتن ئهوان هۆنهمهندانه ،سۆفی و دهروێشیان وهگریان و الو و ههرزهکاریان وه قله و جۆش دهخست. پیشووتر لووه گووهڵ زیووڕهی زۆرنووای مسووتهفا چوواوهش و حهسووهنه کهچووهڵ و ناییووهی کانووهبی مووام ههباسووی و تووزهلووهی حهسووهن تووزهلووه(دوو زلووه) ئاشوونا بووووم .ئووای لووهو هونهرمهندانووه ،مردوویووان زینوودوو دهکردنووهوه ،تۆبووهیان بووه تۆبهکاران دهشکاند ،سهر و ڕێشیان به سۆفی و دهروێشیان دهتاشی .باتندهیان له فڕین دهخستن و مردوویان وهخوۆ دهخستن و حاجیان له کابه پهژیوان دهکردنهوه. ههواکانی پێشمهڕێ ،لهشوکری ،سوواره ،ڕؤینوه ،سوێ پێیوی ،سوهحهره ،دمودم ،شوهریفه ،کانوهبی ،حوهیران ،گوهلۆ، گهزیزە ...ئاویان له چاوان دهچزراند و خوڕرهی ئاویان پێ رادهگرت. زهحمهته دایکی زهمان له نێوکووردان توزهلوه ژهنێکوی شواد و سوهرزیندوو هۆنهرمهنودی وهک ،،حهسوهن تووزهلوه،،ی ببێتهوه .سهمای ڕیشووی دهسرهکهی و گهڕانی چاوی و یاری قامکهنانی له گهڵ چرپوه و چواوبڕکێنی چوۆپی کێشوان ههمیشه له گرهو بردنهوه دابوون.
71
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک دهتکوت خولخولهیه .نهتدهزانی له گاوانییه ،یان له سهرچۆپی ،یا له نێوان .به تووزهله ،به چاو ،بوه بورۆ ،بوه حهرهکاتی پێ و شان و پیل و ئازای لهشی هاوکات هومووی دهدواند ،دهیڕهواند ،دهیوهزاندن. یادی ههموویان و یادی ئهو دهورانه ههر بهخێر ،به سۆسنه به شهش پهڕ به شللێر و به کهنێر. یووادی لهنوودی ،قووهالتی شووای ،قووهاڵتی ییلمووی ،گهرگوولووه و مهنجهتووه و تورگووهن و گربووهران و ماموودهل و سووپی سهنگ(ئهسپی سهنگ) و گهده و کانی زهرد و کانی سپی و سیاقۆڵ و دوبهردووک و مام و زیندادهره و گوتبههاره و ههموو کوچه و کۆالنهکانی مههاباد ههر بهخێر ،پر له پیت و بهرهکهت و بێر... مامه قاله ئهو زستانه ههر ماوه و زستانیش زۆر سهخت بوو و ڕێگواو بوانی الدێ بوۆ شوار نزیوک بوه سوێ مانوگ بوۆ ماشین گیرا بوو. مام قاله خهتکی گوندهکانی نیسکاوا و خدراوا بووو ،کوه جیرانوه دێوی گونودی ،،شوهرهفکهند،،ی بووون .ماموه هوهم مریدی ماتی شێخی بورهانی بوو و ههم ماوهیهکی ههر شوانی ماتی شێخی ببوو. نازانم چی خوانهناسێکی پێخواسی بێکراسی تهرهسی کاڵومهرهز خهبهر به جهنابی شێ عومهری باوکی کواک سومایل دهدات ،که بابه کاک سمایل دهرسی ناخوێنی و قاله مهڕهی له ماتی خۆی دابهستوه و له بهر بلووێر لێودانێ هۆشوی دهرس خوێندنی نهماوه و ماتهکهی بۆته قۆمرخانهی ههتیو مهتیوان. شێ وهک برایمی مهال زێندینان چاو دهبڕێته ڕهشبهتهکی بههاڕێ و خۆشی دیداری یارێ و کرانهوهی ڕێگای ماشێن. ههر له یهکهم ههلی ڕێگا بوونهوه دا جیبێک به کرێ دهگرێت و یهکسهر مههاباد بگره هاتم. دێت دهبینێ کاک سمایل له ماڵ نییه و دهرگاش داخراوه .خۆ کابرای خاوهن جیبیش له سوهری راناوهسوتێ و قسوهی دووسهرهشی له گهل کردوه و ناکرێت ئهوهندهی راگرێت .ناچار دهبێت بگهڕێتهوه.
72
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک ئهم نووسراوه به دهرگاوه دهدات. ،،اسماعیل جانم امدم خانه نهبودی .پسرم درس خواندن اینطور نمیشود .ورود قالهمره به این خانه اکیودا ممنووع است،، سمایل گیانهکهم هاتم له ماڵ نهبووی و دهرگا داخرابوو ،کۆڕم دهرس خویندن وا نابێت. قاله مهڕه به توتوش ئیزنی هاتنی ئهو ماتهی نییه. شتهکه ههر له قاله مهڕه نهدهقهوما ،ئێمهش یارهلماسی و هێلکه و خورماو رۆنی نیوهڕۆیان و بهزمی شهوانهمان لێ تێکده چوو. له گوهڵ کواک شوێ سومایل قوهرارمان دانوا کوه هوهتا قالوه موهڕه دهگهرێتوهوه دێ و کارێوک دهسوت دهخوات ،هوهر وا ڕایگرین .ئهگهر شێ هات له ماتی من بێت و که شێخیش چۆوه ،له ماتی ئهو بێت. ساتێ دوایی من چوومه ورمێ بۆ خوێندن و کاک سمایل له مههاباد مایهوه و دواتریش کاک سمایل و کاک فوهتاحی ئهمیری و شێ عهبدلکهریمی شهمسهدینی و ...به تاوانی سیاسیی بوون و ئازادیخوازی نزیک بوه سوی سواڵ کهوتنوه زیندانی شاههنشاهی. دواییش شا سهری تێدا چوو و دهوران سووڕا و گهردوون گهڕا و تهخت و تاج وهرگهڕا .منیش بهشوم له دیداری مامه بووڕا .رۆژێکووی ( )1361لووه گونوودی ،،قهمتووهرێ ،،ی محوواتی کووه بنکووهی کومیتووهی شارسووتانی مووههابادی ،حیزبووی ذێمۆکراتی کوردستانی ئێرانی لێ بوو .مامه لێمان پهیدا . داوای دهکوورد بچێووت بووۆ دهفتووهری سیاسووی(دۆتووێ دێمووۆکرات ناوچووهی رهبووهت ،سهردهشووت) و چوواوی بووه کوواک دوکتووۆر قاسملوو بکهوێت.
73
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک مامهمان بهرهو دۆتی دێمۆکراتی بهڕێ کرد .مامه ماوهیهک له بنکهی دهفتهر دهمێنێتوهوه و لوه مواالوایی دا داوا لوه کاک دوکتۆر قاسملوو دهکات که دهمانچهیهکی بداتێ. کاک دوکتۆر دهفهمووێ :مامه قاله ئهتۆ هۆنهرمهند و خۆشهویسوتی ئوهو خهتکوهی و هوهموو پشوتیوانیت لێدهکوهن و دهتپارێزن و پێویستیت به چهک نییه .چهکی تۆ هۆنهری بلویرهکهت که کهس ناتوانێ لێت بستێنێت و پیویستی به پاراستن به چهک نییه و ههتا ههتایه دهمێنێ. له جیاتی دهمانچه رادیۆکهی خۆی دهداتێ. مامه ڕادیۆکهی له کیفێک دا دروو بوو و ههمیشه له شانی دا بوو و شانازی پێوه دهکرد... یادی ههموو شههیدان و خزمهتگوزارانی ڕێگای ئازادی و بهختیاری نهتهوهکهمان ههر بهخێر بێت یادی دۆستان و یاران ههر بهخێر بێت. یادی گوند و شارو کوچه و کۆالنان ههر به خێر بێت. ههموو شتێکی ژیان و مان ههر خێر و بێر بێت. --ههموو سایتهکان به ڕێزهوه مافی دانانی ئهم بیرهوهرییانه ههیه . سەرچاوە :ماتپەڕی پێشمەرگەکان -ڕێکهوتی30 :ی مای 2119
74
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک
کۆچی شمشاڵ بهشوێن کۆچی شمشاڵ دا حهبیبی
دواههینی مانگی گۆاڵن وده سپێکی جۆزهردانێکی وهرزی بههاره وکهژ وکۆ،ههورازوشا کوانی وئاوچواوه ڕوانوی سوۆزی ههژێنووهری سووامفۆنیای ناسووراوی کوردوشمشوواتی شوواخه ودتووی ناتووه شووکێنه ووهنهوشووهو تهرهغووهخۆلیای باوبووالۆرهی نرکووهی شوووانی ئاشوونای پێدهشووتهوبووکانی مۆکریووان شوواری حهوزوفوارهتامووهزرۆی کڵپووهێک بووۆ ههتپووهڕینی نێوورگس و وهنهوشهوشێلێرومیالقهێه .شهقام بههیوای کرپهی پێ وزایڵوهی پڕجوۆش وخرۆشوی ماموه چاونوهترس و دهنوگ دلێوره کووهی کۆاڵنووه ودوو گووۆتی خنجیالنووهش حهبهسوواووتۆقیوچاوهدێری دهرکووی نهخۆشخانهشووڵهژاوهکهیی کووۆچی شمشوواڵ وبێکهسی وبێدهرهتانی ئهوڕۆژگاره سهخت ودژوارهن که نوه کوهس بابیوانی ناسوی ونوه کوهس لوه بوابی شمشواتی ئوهم گهله ئاورێکی دایهوه .ئاخۆ تۆ بڵوهیت پرسوه ی کوۆچی ماموه وشمشواڵ هوهروهکو ژیوانی بوێ دهنوگ و پڕحهسورهت و شاراوه بێت؟ شارکش ومات لهژێرپردهی شهودانووستوهکاتژمێر سفری شهوهحهسهن زیرهک بهیااللوه یااللوهیا سوۆتتان خهوی ئهستێرهکان دهشڵهژێنێ و دواهێشوی ناخی مامهنامۆرادهکهی کۆرد له گوهروی شمشواته تهنیادۆسوتهدێرێنهکهی دا دهخنکێ وئاوهها کارهساتی دڵ تهزێنی مهرگی یهکجاری دهنگ وسیمای ناسراوی کۆرد بۆ ههتاههتاێه ماڵ ئاوایی دهکووات .موواڵ ئوواوا کووۆڕی ڕۆژانووی تهنگانووه وتاقانووه سوووارچاکی وهفاوبهسووتهتک وکووۆرد پووهروهری .موواڵ ئووواواشاخی سهربهرزی لهدایکی نیشتمانی بێ ئۆقرهدا نووستوو .ئیدی پڕبه گهرووی شمشاتهکهت لهگهل هواوهزره شواخیهکانتدا ههمو ئهوتووڕهیی وچاوهڕۆانی وناسۆرانهی کهله گهروی بلوێرهکهت داتاسانتن وههموێ ئهو سکااڵیانهی کوه هواوارت بۆ دهکردن و کهس لێت تێ نهدهگهیشت بچڕهوه .بهش ئیمهی مردو پهرهستی زیندو کۆژکوه چاوموان لێوت قۆنجاندلوه دوای سووهدان سوواڵ وهخووۆ بینهوهوبووه گرتنووی کۆڕوکۆمووهڵ بهئووهو قهناعهتووه بگووهین کووه پوواش تووۆ بۆئهوانووهی توور کووه ههبوونیان خسته سهردهستی فیداکاری وخۆیان به مروڤایهتی بهخشی بێدهروهست و بێ الێهن نهبین .گهلۆ شمشاتی مامووه هوواواری تاسوواوی گهلووه وپێناسووهی ژیووانی مێووژووی شوووانکارهیی ئووهم نیشووتمانهته بۆیووه دهتووێن شمشوواڵ شوواخه وشاخیش شمشاته دهنگی ئهو دهنگی ڕووبوار وکوانی وئاووسوروهی نهسویم و قاسوپهی کوهوو زایڵوهی بۆلبوۆل وکناچوهی
75
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک عهشقی کچ وکۆڕانمانه که وابوو شمشاڵ بارگهی پێچاوه وهرن ئیدی مههێڵن ههگبوهی هۆنوهری نیشوتمان بهیوهکجاری بمرێت وئیمهش به شانازیهوه وه دۆی کهوین .گهلۆ وهرن با مامه مهینهت چێشوتهکهی نیشوتمان بکوهین بوه سونووری بێ دهروهستی ودوا چهرمهسهری هۆنهرمهندان وپوێش موهرگی خۆیوان وهۆنهرهکوهیان چهپکوه گوۆتی وهفواداری بدهینوه دهستیان وههر تهنیا بۆ جارێک بزهێک بخهینه سهر لێویان
زانای شمشاڵ ژهن
پیری دهروون ههڵ کهن
لۆرهلۆری شمشاتت
دیارهله ژینی تاتت
ژینی تاتی پڕناسۆرت
ناسکی دهنگی پڕبلۆرت
دهنگ دارترین ئاههنگه
به بێ دهنگی پڕدهنگه
الفاوی بیری هۆنهر
هۆنهری تۆته ئهستێنهر
دهرخات ئاواتی ههستم
تابه جوان ترین ههتبهستم
بت الوێنم بهبهسته
بهستهی ناسکی پڕههسته
بت الوێنم مام قاله
له ئهم شوێن وئهو شوێن یان له
ئهم شێعره م له کاستێکدا بیستووه سەرچاوە :ویبالگی ناماروه -ڕێکەوتی١ :ی فیوریەی ٢١١٢
76
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک
قالهمهڕه هێرش شۆڕش
(قووادر عهبوودوتاڵ زاده) ناسووراو بووه(قالهمووهڕه) هونهرمهنوودی شمشوواتژهن سوواتی 1925لهگونوودی (كولیجووه)ی سووهر بهشووواری (بۆكوووان) لوووهدایكبووه .لهالیوووهن (شوووێ محهموووهد شوووێخی بورهوووان) لهناوچوووهی موكریوووان ،كوووه قوووادری زۆر خۆشویستووه بههۆی ئهوهی مێردمنداتێكی زۆر هێدیو ئارام بووه ،نازناوی (قاله مهڕه)ی پێبهخشیوه.لهپوهنجاكانو سااڵنی دواتردا لهناوهندهكانی ڕادیۆو تهلهفزیۆنی(كرماشان ،سنه ،تاران ،مههابادو ورمێ) بهدهنگی ئهفسووناوی و بهرباڵوی شمشاتهكهی چهندین پارچه موزیكی جوانو ڕهسهنی پێشكهشكردووهو هونوهری مووزیكی كووردی بهشوكۆیهكی بێوێنهوه هێناوهته گۆڕهپانی هونهرییهوه. دواتر بۆ ماوهی چهند ساتێك هاوكاری هونهری هونهرمهندی سترانبێژی بهتوانای كورد (حهسهن زیرهك)ی كردووهو لهپێشكهشكردنی گۆرانییهكانیدا بوهئامێری شمشواڵ یارمهتیوداوه( .قاتوه موهڕه) بواوكی نوهبینیووهو كواتێكیش قالوه مووهڕه تهمووهنی تووهنها شووهش سوواڵ بووووه ،دایكیشووی كووۆچی دواییكووردووه .هووهر وهك خووۆی دهتێووت ،تووهواوی ژیووانی بهنائارامیو برسێتیو چارهڕهشی گوزهراندووه. 1946 - 1945پهیوهندی به(كۆماری مههاباده)وه كردووهو دۆستایهتییهكی نزیكی لهگهڵ نهمران (ههژار) و (هێمن موكریانی)دا ههبووه .لوهدوای لهسوێدارهدرانی (قوازی محهمموهد)ی سوهرۆك كۆموار ،هانوای بوۆ ئهشوكهوتی (گواڵتوه) بردووهو دواتریش پهنای بردووهته ماتی (عهباس ئاغای سهركهپكان)و (ئهحموهد ئاغوای كۆیوه) .سوااڵنی - 1967 1968بووهته هاوڕێی (مهال ئاواره ،مهال مهحموودی زهنگهنهو سولهیمانی موعینی(. ههر لهو سهروبهندهشدا ماتیان چووهته دهڤهری بۆكان .تاساتی 1985ههر بهڕهبهنی ژیاوهو خێزانی پێكنههێناوه. هونهرمهند قالهمهڕه ههمیشه لهخهباتی كورددا بهشداریكردووهو هاوڕێو هاوشانی تێكۆشهران بوووه .توا سوهردهمای شۆڕشی گهالنی ئێران واته ساتی 1987بهنهێنی لهگهڵ بزووتنهوهی كوردو حزبی دیموكراتی كوردستانی ئێراندا
77
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک بووه. گرنگی شمشاتهكهی قالهمهڕه لهئاستێكدایه ،كه پسپۆڕانو شارهزایانی بواری مۆسیقا نوهك توهنیا نوهیانتوانیوه خوۆ لههونهرهكهی الدهن؛ بهتكو تهنانهت وهك بلیمهتێك باسی قالهمهڕ دهكهن .بۆ نموونه مامۆستا (ئهنوهر قهرهداغی) دهربارهی قالهمهڕه دهتێت":پهنجهكانی مامهقاله پهنجهیهكی كورتی ڕهسهن ،پهنجهیهكه ،كه كهم كهس ههیه بهم شێوازه بتوانین دهستی بۆ درێژبكوهینو زۆر پێویسوته ئێموه بهوپوهڕی ڕێوزهوهو بهوپوهڕی گهورهییوهوه بڕوانینوه ماموه قالهو ئهزموونی ژیوانی ئوهو بكهینوه نووسوراوێك لهكتێبهكانودا بواڵوی بكهینوهوه ،توا نوهوهكانی داهاتووموان دهیوان ماستهرنامهو دكتۆرانامهی لهسهر بنووسن". ههروهها مامۆستا (ع.ج .سهگرمه)ش لهسهر هونهری قالهمهڕ دهبێژێت":قالهمهڕه شمشاتژهنێكی بهتواناو لێهاتووه، شارهزاییهكی زۆری لهمۆزیكی كوردیدا ههیهو شارهزاییهكهی بۆ زیاتر لهنیو سهدهی ژهنینی ئهو ئامێره دهگهڕێتوهوه، دهتوانم بڵێم لووتكهی ژهنینی ئامێری شمشواڵ لوهموزیكی كوردیودا ،لهژهنینهكوهی قالهمهڕهدایوه ،هوهروهها دهتووانم بهحهسهن زیرهكی بهناوبانگی بهراورد بكهمو بڵێم ئهگهر حهسهن زیورهك بوهتواناترینو بوهناوبانگترین سوترانبێژی میللی میوزیكی كوردی سهدهی بیستهم بووبێت ،ئهوا قالهمهڕهش بهدتنیاییهوه چاكترین شمشاڵ ژهنی میوزیكی كوردی سهدهی بیستهمه". لهنێو هونهرمهندانی موزیكزانی واڵتی ئێورانو لهمیهرهجانوه زۆر گوهورهو پوڕ بایهخوهكانی هونوهری موزیوك لوهئێران هونهرمهنوود (قووادر عهبوودوتاڵزاده و و قالووه مووهڕه) بووهنازناوی (گوونج متحوورك) ناسووراوه واتووه (گهنجینووهی گووهڕۆك) ناسرابوو ،ئهمهش بههۆی ئهوهی ،كه ئهم بلیمهته وهكو گهنجینهیهكه ،كه پوڕه لوهموزیكو بوهیتو حوهیرانو الوكو سترانو مهقاماتی ڕهسهنو فۆلكلۆری هونهری موزیكی زهنگینو ڕهنگینو جوانی كوردستان. هونهرمهند قالهمهڕه لهدوو دهیهی ڕابردوودا لهسهر بانگهێشتی خوێندكارانی كورد لهزۆربهی ههره زۆری ساتوهگهڕی كارهسووواتی كیمیابوووارانی ههتهبجوووه لوووهزانكۆ جۆراوجۆرهكوووانی ئێوووران ئاموووادهبووهو بوووهدهنگی بهسوووۆزو ئهفسووووناوی شمشاتهكهی كۆڕهكهی ڕازاندۆتهوه.
78
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک قالهمووهڕه لووهماوهی سووااڵنی كووارو ڕاژهی هونووهری خۆیوودا لهزۆربووهی فێسووتیڤاته گرنگووهكانی بووواری هونووهری موزیووك لهئێرانوودا بهشووداریكردووه ،لهوانووهش لهوانووه میهرهجووانی موووزیكی فووهجر لووهتاران ،میهرهجووانی ناوچووهكانی ئێووران لهكرمانو لهبۆنهو میهرهجانوهكانی سونه ،كرماشوان ئویالم ،ورموێ ،موههاباد ،سوهقز ،بۆكوانو لهشوارهكانی هوهولێرو سلێمانی لهههرێمی كوردستان بهشداریكردووهو چهندین خهاڵتو شانازی گهورهی بهدهسوتهێناوه .هوهروهها لهزۆربوهی ئهو میهرهجانانهی تابلۆی سوپاسو ڕێزلێنانی پێبهخشراوه. هونهرمهندی میللیو شمشاتژهنی ناوداری كوردستان (قادر عهبدوتاڵزاده) ناسراو به(قاله مهڕه) ،شهوی پێنجشهممه 21ی ئایوواری 2119لووهكاژمێر 22:15بووهكاتی هووهولێری پایتووهختی هووهرێمی كوردسووتان ،لهتهمووهنی 84سوواتییدا بههۆی نهخۆشییهكی درێژخایهن لهماتهكهی خۆی لهشهقامی مامۆستا هێمن لهكۆاڵنی (الچین) لهشاری بۆكان كۆچی دواییكرد .ڕۆژی دواتر ،واته ڕۆژی ههینی بهبهشداری ههزاران كهس لهگوهلی بۆكوانو شوارهكانی دیكوهی ڕۆژهوهاڵتی كوردستان توهرمی پیورۆزی لهسوهر وهسوێتی خوۆی لوهدامێنی ناتهشوكێنه لهپوهنای گوۆڕی هونهرمهنودی موهزن حهسوهن زیرهك بهداوێنی دایكی نیشتمان سپێردرا. سهرچاوه :ماتپهڕی پهیامنیر
قالهمهڕهی هونهرمهند ماڵپهری خاکهلێوه
مرۆڤ ،دهبێ بیر له ههموو ئهو شتانهی كه خوازراوو نوهخوازراو هاتوونهتوه نێوو پرۆسوهی ژیانوهوه ،بكاتوهوهو ،رۆ بچێته نێو هوزرو بواوهڕو بایهخوهی مرۆڤویو نهتهوهیییوهكان تواكوو بوۆی روون بێتوهوه كوه هونوهرو كولتوووری بوابو باپیرانی چۆن سنگ به سونگو پشوت بوه پشوت توا ئێوره هواتووه؟ گوموان لوهوهدا نیوه كوه فهرهوهنگو هونوهری هوهر نهتهوهو گروپێك ،ئاوێنوهی بوااڵنوێنی ئوهو گوروپو نهتهوهیوه .حاشوای لوێ نواكرێ كوه هونوهرو خوهباتی هونوهری،
79
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک چهكێكی گرینگو بهبانودۆره لوه خوهباتی رزگاریخوازانوهی گوهالنی ژێردهسوتدا .هوهر بۆیوه بوۆ ئێموهی كوورد بوه هویچ شێوهیهك خهباتو بهرخۆدانی هونهریو ...نهتهوهیی له خهباتو تێكۆشانی سیاسیو ...جیا ناكرێتهوه ،بهتایبوهتی له قۆناغی ههنووكهیی خهباتدا. كهم نین ئهو مرۆڤه شۆڕشگێڕو ئازادیخوازانهی كورد كه بوه بچوووكترین ئوامێرو ...گوهورهترین خوهباتو حهماسوهیان خوتقاندووه ،یان وهڕێیان خستووه .یهكێك لهو مرۆڤوه خوهباتگێڕو كۆتنهدهرانوه ،كوه حوازر بووون ئاسومان بوالێفو زهوی پێخهوی بێو شهو به بێ نان بكاتهوه بهیانو ،به زگی برسی بژی بهاڵم بۆ ساتێكیش نۆكهرو دهستهو داوێنی داگیركهرانی كوردستان نهبێ ،جیا له قالهمهڕهی هونهرمهندو شمشاتژهن دهتوانێ كێ بێ؟ مامۆستا قاتهمهڕه یوهكێك لوه شۆڕهسووارانهی مهیودانی هونوهری رهسوهنی موسویقیی نهتهوهكوهمان بووو .یوهكێك لوهو هونهرمهندانهی نهتهوهكهمان بوو كه سهری له نێو سهراندا دیار بوو. قالهمهڕهی شمشاتژهن ،ههرچهند ههژارانه دهژیا ،بهاڵم سهربهرزانهو سهربهستانه ژیا .هوهروهك چوۆن سوهربهرزانه كۆچی دوایی كرد .قهت كارێكی وای نهكرد بۆ جارێك هونهرهكهی بخاته خزمهت دوژمنانی نهتهوهكهی... هووهر گووهلو نهتهوهیووهكی ژێردهسووته ،كووه خوواوهنی سهربهسووتی و حكوومووهتی نهتووهوهیی خووۆی نووهبێ ،هونهرمهنووده راستهقینهكانیشی هیچكات ژیانیان خۆش نابێ .هێمن گوتهنی :ههمیشه ئواوارهو دهربوهدهرو رهنجوهڕۆن .قالهموهڕهی هونهرمهندیش یهكێك لهو هونهرمهنده رهنجهڕۆیانهی بێبهش له ژیانو ئازادی بوو. قادر عهبدوتاڵزاده ،ناسراو به قالهمهڕه 86ساڵ بهر له ئێستا لوه گونودی كۆلیجوهی سوهر بوه شواری موههاباد لوه بنهماتهیوهكی دتپوواكو هوهژاری الدێووی دا چواوی بووهرهو جیهووان روون كراوهتوهوه .هووهروهك گوهلێجاران لێوورهو لووهوێ باسیكردووه ،ژیانێكی پڕ له دهردو مهینهتی ههبووه .باوكی خۆی نهبینیوه .مخابن هوهر لوه تهموهنی 6سااڵنیشودا بووه كه له نێعمهتی دایك بێبهش بوووه .هوهروهك بوۆ خوۆی گوتوویوهتی :ئوهوان هوهر لوه بنهچوهوه ئوۆگری شمشواڵ بوونو شمشاتژهنی باشیان تێدا ههڵ كهوتووه.
80
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک قاتهمهڕهی شمشاتژهن ههر له سهردهمی منداتییهوه هاوڕێی شمشاڵو بلووێر بوووهو ،پهنجوهكانی بوه گرتنوی شمشواڵ له سروشتی كوردستاندا فرچكیان گرتووه. قالهموووهڕهی هونهرمهنووود دهیگووووت :لوووه كووواتی ئووواوارهییو دهربهدهریمووودا زۆرجووواران ،هووواودهردو هاونشوووینی كوووۆڕی خووهباتگێڕانی سوواتهكانی 46و 47بووووهو گووهلێ جوواریش لهگووهڵ هوووێمنو هووهژار بووووهو شووتیان لووێ فێوور بوووووه. ههنهرمهندی نهتهوهكهمان به هۆی ئاوارهییو كوێرهوهریی ژیان بهداخهوه درهنگ ژیانی هاوبهش پێك دێنوێ .سواتی 1364ی ههتاوی بڕیار دهدا كه له شاری بۆكان بچێته نێو كوهژاوهی ژیانوهوهو بههوهمی ئوهو ژیانوه هاوبهشوهش دوو كوڕه به ناوهكانی محهممهدو ئهحمهد. یهكێك له تایبهتمهندییهكانی هونهرمهند قالهموهڕه لوهوهدا بووو كوه ،بوه بوێ هویچ مامۆسوتایهكو خۆڕسوكانه بۆتوه خاوهنی ئهو هونهره مهزنهو شاكاری به شمشاڵ خوتقانودووه .ههونهرمهنودی شمشواتژهن زۆرجواران لوه پواركو سوهر شهقامهكان بۆ ئۆقره گرتنی دتی خۆیو شادكردنی خوهتكو وهبیرهێنانوهوهی گوهلێ رۆژانوی شویرینو تواتی زهمانوه، دهسووتی دهبوورده بووهر پشووتوێنو شمشوواته زهردهكووهی دهردههێنوواو ،بووه پهنجووه زێڕینووهكانی شمشوواتی دههێنایووه سووهما. زۆرجووار جووهماوهری كۆزیلكهبهسووتووی بووه دهنووگو ئاهووهنگی شمشوواتهكهی دهبوورده نووا و قوووواڵیی خووهباتو بووهخۆدانی رۆتهكانی نهتهوهكهی. به وتهی خودی قالهمهڕه شمشاتهكهی زیاتر له له 151ساڵ تهمهنی بووه .بهو شمشاتهوه توهنیا مواوهی 31سواڵ بووۆ خووۆی خزمووهتی بووه هونووهرو نهتهوهكووهی كووردووه .دهنگووی بهسووۆزو بالوێنووی بلوووێری قالهمووهڕه جیووا لووهوهی هووهتا چیایهك بهپێوه بێ نامرێ ،له نێو دتی خهتكی كوردستاندا پێگوهو جێگوهی تایبوهتی ههیوه .زۆرێوك لوه خوهتكانی جیهانیش گوێیان به دهنگی شمشاتی قالهمهڕه ئاشنایه .چهندین جار له فێسوتیڤاڵ و بۆنوهی ناوچوهیی و جیهانیودا بهشداریی كردووهو خهاڵتی وهرگرتووه .بۆ نموونه: خهاڵتی باشترین شمشااتژهن و واڵتی ئاتمان كه بهداخهوه به هۆی ههلومهرجی تایبهت نهیتوانی وهری بگرێت. خهاڵتی تایبهت به ئهنفالی ساتی 2113ی شاری سلێمانی. خهاڵتی خهتكی شاری بۆكان ،ساتی 2113و چهندین خهاڵتی جۆراوجۆری دیكه له نێوخۆی كوردستانو ئێراندا.
81
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک قالهمووهڕهی هونهرمهنوود ،جیووا لووه مرۆڤێكووی هونهرمهنوود ،مرۆڤێكووی سیاسوویو خووهباتگێڕێكی نیشووتمانپهروهریش بوووو. خولیاو ئاواتو كردهوهكوانی ژیوانی ،تهواوكوهری خوهباتی هونوهریو سیاسوی ئوهو هونهرمهنوده بووون .مخوابن دهسوتی تهقدیرو مهرگ ئهوهنده مهودای نهدایه كه به ئاواتو ئارهزووه لهمێژینهكانی ،كه ههتكردنی ئااڵی كوردستان ،لوه چیاكوانی كوردسوتانو رزگواریی نهتهوهكوهی بووو ،شواد بوێ .بهداخوهوه رۆژی پێونج شوهممه ،رێكوهوتی 31ی بانهموهی 1388ی هووهتاوی بووۆ ههمیشووه ماتئوواوایی لووه كووورد كووردو رۆژی هووهینی رێكووهوتی 1ی جووۆزهردانی ،1388لووه نێووو ئاپۆرای خهتكی بهئهمهگی كوردستان به گشتیو خهتكی شاری بۆكان بهتایبهتی ،له داوێنی چیای ناتهشكێنه ،لوه پهنای گۆڕی هونهرمهند "حهسهن زیرهك" به خاكی پیرۆزی نیشتمان سپێردرا. یادی بهرزو پیرۆز بێت. مانگی مای ٢١١١
قالهمهڕه له فیستیڤاڵی موزیكی ناوچهیی ئێران مهنسوور جیهانی
تاران و فیلمی دیكوۆمێنتی "قالهموهڕه" سوهبارهت بوه ژیوانی ئوهم ژهنیواره كوورده لوه ئاموادهكردنی دكتوۆر حهمیود رهزا ئهردهالن ،له میانهی حهوتهمین خولی فیستیڤاتی موزیكی ناوچهیی ئێران نمایشكرا. به پێی راپۆڕتی تایبهتی بهشی هونهریی ئاژانسی ههواتی پهیامنێر له شاری تاران، فیلمی دیكۆمێنتی "قالهمهڕه" سهبارهت به ژیانی ئوهم شمشواتژهنه نواوداره كوورده ،لوه ئاموادهكردنی تووێژهری بوواری موووزیكی كوووردی و ناوچووهكانی دیكووهی ئێووران دكتووۆر حهمیوود رهزا ئووهردهن ،لووه بهشووی موووزیكی تایبووهت بووه ناوچووهی
82
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک موكوریووان و هاوكووات لهگووهڵ یهكووهمین سوواتوهگهری كووۆچی دوایووی قووادر عهبوودوتاڵ زاده ناسووراو بووه "قالهمووهڕه" ،لووه میانووهی حهوتووهمین خووولی فیسووتیڤاتی موووزیكی ناوچووهیی ئێووران لووه هووۆتی موواتی موووزیكی ئێووران لووه شوواری توواران نمایشكرا. فیلموووی دیكوووۆمێنتی "قالهموووهڕه" لوووه بهرنامهیهكووودا بوووه ناونیشوووانی "چاوخشووواندنێك بهسوووهر فیلموووی دیكوووۆمێنتی و ئهزموونییهكانی مامۆستایانی موزیكی مهقامی ئێران" ،پێشكهش به هۆگرانی موزیكی مهقامی و ناوچهیی ئێران كرا. ئهم بهرنامهیه به یادی ههشت كهسایهتی بواری موزیكی مهقامی و ناوچهیی ئێران رێكخوراوه و ئوهم هونهرمهندانوه له خۆدهگرێت كه له چهند ساتی رابردوودا ماتئاواییان له ژیان و هونهر و موزیكی مهقامی كردووه ،لهوانه :قوادر عهبدوتاڵ زاده ناسراو به "قالهمهڕه" و ژهنیاری شهمشاڵ ،مهقام خوێنی بهتوانای موزیكی ئایینی كوردستان خهلیفه میرزا ئاغا غهوسی و ژهنیاری دهف ،هونهرمهندی كوردی كرمانجی باكووری خوراسان وهلی رهحیمی ناسراو بوه "وهلوی عاشوی " ژهنیواری كهمانچووه ،عاشوی "عوهلی ئووهرزهنجانی" وو ژهنیوواری قوپوووز لوه پارێزگووای ئازهربایجوانی رۆژئوواوا، هونهرمهندی كوردی كرمانجی بواكووری خوراسوان "عوهلی ئوابچووری" وو ژهنیواری قۆشومه" ،پوهرویز دۆردی" وو ژهنیواری دووتار له پارێزگای خوراسان" ،ئیل محهمهد قوورچایی" و ژهنیاری نهی لوه پارێزگوای گوتسوتان و عاشوی "حهسوهن فهریدی" و ژهنیاری قوپووز له پارێزگای ئازهربایجانی رۆژئاوا. له نامیلكهیهكدا كه ههتبژاردهیهكی كتێبوهكانی سوهد مووزیكزانی مووزیكی موهقامی سهرتاسوهری ئێرانوه و لوه الیوهن نووسووینگهی حهوتووهمین خووولی فیسووتیڤاتی موووزیكی ناوچووهیی ئێووران چوواپكراوه ،نوواوی شمشوواتژهنی نوواوداری كووورد "قالهمهڕه" وهكوو یهكهمین كهسایهتی ئهم كتێبه بهرچاو دهكهوێت دكتۆر حهمید رهزا ئهردهالن له وتوارێكی كورتودا بووۆ نامیلكووهی "چاوخشوواندنێك بهسووهر فیلمووی دیكووۆمێنتی و ئهزموونییووهكانی مامۆسووتایانی موووزیكی مووهقامی ئێووران" نووسیوییهتی :مێژوو حهقیقهتهكان دهگێڕێتهوه و ههروهها روانین بۆ مێژوو، شاراوهكان بهئێمه نیشاندهدات ،ئهم 111فیلمه دیكۆمێنتییه له شوێنێك پارێزاوه و تهنیا دووجار ههنودێك لهوانوه نمایشووكراوه ،جوواری یهكووهم لووه سوواتی 2116لووه موواتی هونهرمهنوودانی ئێووران بووۆ موواوهی 6مانووگ بووه ئامووادهبوونی مامۆستایانی بهرچاوی سینهما و موزیكی ئێران ،لهوانه :محهمهد رهزا ئهساڵنی و محهمهد رهزا دهرویشی و جاری
83
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک دووهمیش ئێستاكه و له میانهی حهوتهمین خولی فیستیڤاتی موزیكی ناوچهیی ئێران. موزیكزانی سنهیی له بهشی كۆتایی وتارهكهیدا نووسیوییهتی :گووتم مێوژوو حهقیقهتوهكان دهگێڕێتوهوه 6،5 ،سواڵ تێنهپووهڕیوه كووه زیوواتر لووه 15كهسووایهتی لووهم 111كهسووایهتییه كووۆچی دواییووان كووردووه و ئووهم فیلمانووه بووه نوواوی ئهوانهوه به یادگار بۆ جیلی داهاتوو به جێی ماوه. سینهماكاری ناوداری ئێرانی محهمهد رهزا ئهساڵنی له بهشێك له وتاری دهسپێكی نامیلكوهی "چاوخشواندنێك بهسوهر فیلمووی دیكووۆمێنتی و ئهزموونییووهكانی مامۆسووتایانی موووزیكی مووهقامی ئێووران" نووسوویوییهتی :ئووهوهی لووهم فیلمانووهدا دهیبینین پێشكهش كردنی سونهت نییه بهتكوو پێشكهش كردنی فهرههنگه بۆ بهرههمهێنانی فیكور ،بوۆ ئافرانودن و لهدایك بوونی نوێ و چوونه ناو ژیانهوه .ئهم فیلمانه له واقیعدا دووباره له دایك بوونه ،كه سینهمای دیكۆمێنتی وهكوو ههر عونسورێكی دیكه پهیوهست به فهرههنگ له بنهماكهیدا لوه دایوك بووونێكی تازهیوه كوه توازه گوێبیسوتی دهبین و ئیرادهیهكه كه له الیهنی زاتی ئهبهدییهوه پێشكهشمان دهكرێت. سهرچاوه :ماتپهری پهیامنێر -ڕێکهوتی21 :حوزەیران 2111
قالهمهڕه گهنجی سهربهمۆر زاییر ئهمینزاده
ههرله منالێهوه خولیوای دهنگێكوی سویحراوی بوووم ،دهنگێوك كوه ئوهو كاتوه نوهم ئوهزانی ئوی چیوه و لوه كووێ دێتوه دهرهوه ،بهاڵم ئهوهنه ئهزانم ههركاتێ باوكم گووێی لوه رادوێ دیمووکرات ئوهگرت بوه پهلوه هوهڵ ئوههاتم و لوهبن دهستی باوكم دائهنێشتم تاكوو ئهو دهنگه تایبهتهی كه له سهرهتای بهرنامهكانییا لێ ئهدرا بوی بیسوتم و تاسوهم بشكێت و گاتته و گهپی ئهو رۆژهی مناتیم تێكهڵ بهو دهنگه سویحراویه بكوهم ،توا رۆژێكیتور و بهرنامهیوهكیتر و بیستنی دهنگێكیتر...
84
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک كه گهورهتر بووم و زیاتر له خهم و دهردی گهلهكهم گهیشتم و زانیاریم به سهر چین و توێژهكانی نواو كۆموهتگایا فراوانتر بوو ،ئهمجاره بوو كه زانیم مانایی ئهو دهنگه سیحراویه چیه و له كوێوه ههڵ دهقوتێ ،ئیتر لهو ساكهوه تا ئێستا ئهو دهنگه تێكهڵ رۆحم بوه كه دتنیام تێكهڵ رۆحی نهتهوهكهشمه. قالهمهڕه
سۆزی گهرم و ههناسهی بهتینی مامهقاله كه به ناخی شمشواته زێڕینهكوهی ڕۆ ئوهچوو ئواوازی رهسوهنی كووردی لوێ ئههاتووه دهر كووه ههسووتی ناسووكی دتوودارانی ئهبزوانووهوه و گڕوتینووی تێكۆشووهرانی ئهههژانوود و سوواڕێژكهری برینووی غووهمباران و وهبیرهێنووهری بیرهوهریووهكانی بووه سووااڵچوان و هووهوێنێك بووۆ گاتتووه و گووهپی منوودااڵن .مامهقالووه و شمشاتهكهی عومرێكی درێژ پێكهوه به ههژاری ژیوان تواكو دتوی هوهزاران هوهژار و تێقوهوماو شواد كوهن ،بهراسوتی ئووهبێ سووهری كڕنووۆش و نووهوازش دابنووهوێ بووۆ ئووهو شمشوواتهی كووه هوویچ كووات ههناسووهی دهسووهاڵت و خیانووهت و پارهپهرهستی به ناخا ڕۆ نهچوو و ههتا ئهو كاتوهی كوه لوه زاری مامهقالوهی سوهربهرز كهوتوه خووارهوه ههناسوهی خاوێنی شهرهفی ههڵ مژی و تهنانهت له رۆژانی ڕهش و دهسكورتی و پرمهترسییا پشوتی بوه گهلهكوهی و خهتكوه كهم دهسهاڵتهكهی بهست ،نان وشكی به ئاوا ژهند بهاڵم شمشاتی به خۆفرۆشی نهژهند. مامهقاله له مواوهی ژیوانی پرلوه شوانازیا سوهختی و دژواری زۆری دیووه و وهكووو خوۆی دهتوێ لوه توهواوی عوومریدا خۆشووی نووهدێوه ،بووهاڵم هووهوتی داوه كووه بووه دهنگووی شمشوواتهكهی دتووی نهتهوهكووهی خووۆش كووات ،موورۆڤ ئووهبێ لووه قالهمهڕهوه فێری گهورهیی و لهخۆبردوویی بێت كه به سهر ئهو ههمو كێشه و گرفته له ژیانییا كوه لهوانهشوه لوه الیهن خهتكهوه كهم تهرخهمی له گهڵدا كرابێ ،بهاڵم ههردهم دووپاتی ئهكردهوه من مهمنوونی خهتكم ،ئهوان زۆر رێزیووان لووی گرتووووم و تهنانووهت جووارێ پشووتی لووه گووهل نووهكرد و هووهمو ههناسووهی پڕتینووی خووۆی بووه گووهرووی شمشاتهكهیدا كرد بۆ نهتهوهكهی.
به هۆی ئهوهی قالهمهڕه له ناخی كۆمهتگایی كوردهواریهوه پێگهیشتوه و سهردهمێكی ژیانی له شا بوه ،سهردانی زۆر گوند
85
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک و شوواری كوردسووتانی كووردوه و وهك خووۆی ئووهتێ شوووانیش بوووه ،شمشوواتهكهی خوواوهنی زۆربووهی تایبهتمهندیووهكانی مۆسیقای رهسهنی كوردیه ،له پشت ههره زۆری ئاوازهكانیهوه داستان و بهسهرهاتێكی خۆش یاخود ناخۆشویان تێودا بهدی دهكورێ و هوهركامیان هوهتگری رهوایوهتێكن .بوه راسوتی قالهموهڕه قووتابخانوهیێكی مۆسویقای كووردی بووو كوه زۆربهی الیهنهكانی له خۆ گرتبوو چهشنی بهیت ،حهیران ،گۆرانی و الواندنهوه و ،...بهاڵم سهد حهیف و ههزار، كه ئهم گهنجینه گهورهیه سهری ههڵ نهدرایهوه و ههروا سهربهمۆر ژێر خواك كورا و داخێكیتور لوه سوهر داخوهكانی نهتهوهی كورد. ئهگهر له مێژووی مۆسویقای گوهالنیتر بوڕوانین ،ئاشوكرایه كوه مۆسویقای هوهر نهتوهوهیێ پشوتی بهسوتوه بوه ئواوازه رهسووهن و فلكلۆرهكووانی -چهشوونی رهدیووف لووه مۆسوویقای ئێرانییووا -بهداخووهوه ئێمووه باشووترین سووهرچاوه و رهدیفووی مۆسیقامان له دهسدا ،كه له راستییا ئهبێ بنكه هونهریهكان ،هونهرمهندانی خواوهن دهسوهاڵت و میودیاكان واڵموی ئهم كهمتهرخهمیه بدهنهوه ،له ماوهی تهمهنی درێژ و پر سهروهری قالهمهڕه هیچیوان نوهكرد و هوهوڵیان نوهدا بوۆ تۆماركردنی بهرههمهكانی ،بێجگه له جوارێ نوهبێ كوه ئواوڕ درایوه سوهر بهرهوهمی قالهموهڕه ،هوهر ئوهم ئهزموونوه نیشانییا بهرههمهكانی مامه قاله له ئاستێكی بهرزدان و جێی سهرنجن ،لێرهدا مامۆستا عهبودوتال جوهمال شویاوی رێز لێگرتن و دهسخۆشی پێوتنه به هۆی كاركردن له سهر بهرههمهكهی قالهمهڕه ،بریا مامۆستا عهبدوتالجهمال زۆرتری ههوڵ دابایه. به خاكسپاردنی قالهمهڕه
كووورد وتووهنی " بووا ئیتوور كووای كووۆن بووهبا نهكووهین " بیوور لووهوه بكهینووهوه چیمووان لووه دهس دێ بووۆ شووادكردنی ڕۆحووی قالهمووهڕه و هووهرهیچ نووهبێ لووه دوای كۆچهکووهی كارێكمووان بووۆ كردبووێ یووا خووود باشووتره بڵێووین كارێكمووان بۆهونووهری مۆسیقای گهلهكهمان كردبێ. بوهو جوۆرهی كوه پێشووتر بواسكرا هونوهری قالهمووهڕه لوه بواری مۆسویقایهوه لووه ئاسوتێكی بهرزدایوه و وهك سووهرچاوه پێویستیمان پێی ههیه ،ههر بهم بۆنهوه ئهركی سهر شانی ههمو كوردێكی دتسۆز و الیانگرانی هونهری قالهمهڕهیه كه ههوڵ بدهن بۆ دروست كردنی بنكهیهك كوه ئوهركی بانگهێشوت كوردن لوه سهراسوهری كوردسوتان بوه مهبهسوتی كوۆ
86
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک كردنهوهی سهرجهم بهرههمهكانی قالهمهڕه له ئهستۆ بگرێ و دوای كۆكردنهوه و پۆلینكردنیان بخرێنه بهر دهسوتی زانایانی هونهری مۆسیقاوه و ئهوانیش به دتسۆزی و ئهمینداریهوه ههریهك له بواری خۆیدا كاری لوه سوهر بكوهن، له ئاكامدا دوای تۆماركردن ،لێكۆتینهوه و نۆتهكردنیان بكرێنه سهرچاوه یواخود بڵێوین رهدیفێكوی مۆسویقای كووردی بۆ گهلهكهمان ،دتنیام جێی شانازی ئهبێت له جیهانی مۆسیقایا .با ئهم كاره بكرێت و حهسرهتێكیتر نهچێته سهر دتمان ،ئاگادار بین مێژو شاهیدی ئهیا له سهر كهم تهرخهمیمان ئهگهر بێت و هیچموان بوۆ ئوهو مرۆڤوهی نوهكردبێ كه دوایین ههناسهكانی ژیانی به گوهرووی شمشواتهكهیدا كورد تواكو ئوهو راسوتیهمان پوێ بسوهلمێنی كوه بوه دهسوتی خاتی وتهنانهت به شمشاتێكهوه ئهتوانرێ خهبات بكرێ و سرودی " بهرخودان ژیانه سه رهه لدان"...بوترێت. ٭ئهم بابهته له گۆڤاری مههاباد ژماره ١١چاپ كراوه. سەرچاوە :وێبالگی پاشەرۆک -ڕێکەوتی٢٦ :ی جوونی ٢١١١
پهیامبهری شمشاڵ! قاله مهڕه عهبدولموتهلیب
قادر عهبدوتاڵزاده ناسراو بهقاله مهڕه هونهرمهندی شمشواڵ ژهن ،سواتی 1921لهگونودی كولیجهلوهنێوان بۆكوان و مووههاباد لهرۆژهووهاڵتی كوردسووتان لووهدایك بووووه .چووهپ گووهردی گووردوون وای لێكردووهكووهباوكی نووهبینێ و دایكیشووی لهتهمهنی 6سااڵنیدا كۆچی دوایی بكا .هوهر وهك خوۆی دهتوێ توهواوی ژیوانی بهنارهحوهتی و برسوێتی و چارهڕشوی تێپووهڕ كووردووه .سوواتی 1946 - 1945پهیوهنوودی بووهكۆماری مووههابادهوهگرتووهو دۆسووتایهتییهكی نزیكیشووی لهگووهڵ نهمران هوهژار و هوێمن دا هوهبووه .لوهدوای لهسوێدارهدرانی قوازی محهمموهدی سوهرۆك كۆموار ،قاچوا دهبوێ و هانوا دهباتهئهشوكهوتی گواڵتووه ،یوان پووهنای دهباتووهماتی عووهباس ئاغووای سووهركهپكان و ئهحمووهد ئاغووای كۆیووه .سووااڵنی 1968 - 1967بۆتههاوڕێی مهال ئاواره و مهال مهحموودی زهنگهنه و سوولهیمانی مووعینی .هوهر لوهو سوهروبهندهدا
87
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک ماتیان دهچێتهدهڤهری بۆكان .تا ساتی 1985ههر بهسهتتی ژیاوهو خێزانی پێكنوههێناوه .هونهرمهنود قالوه موهڕه ههمیشه لهخهباتی كورددا بهشداری كوردووه و هواوڕێ و هاوشوانی تێكۆشوهران بوووه .توا سوهردهمای شۆرشوی گوهالنی ئێران واتهساتی 1978بهنهێنی لهگهڵ جوواڵنهوهی كورد و حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێراندا بووه . "قاله مهڕه" لوه كواتژمێر 11 / 21خولوهكی شوهوی پێنجشوهممه 31ی گوواڵنی 1388رێكوهوتی 21ی موای 2119لوه موواتی خووۆی لووه شووهقامی مامۆسووتا هووێمن لووه كووۆاڵنی الچووین 15لووه شوواری بۆك وان كووۆچی دوایووی كوورد .تووهرمی ئووهم هونهرمهنده میللیه به پێی وهسیهتی خۆی و به بڕیاری بنهماتهكهی به ئامادهبوونی ژمارهیهكی بهچاو له هوۆگرانی موزیك و گۆرانی كوردی ،ئێوارهێ ههینی 22مای 2119رێكهوتی 1ی جۆزهردانی 1388له تهنیشت گۆری حهسهن زیرهك له داوێنی كێوی ناتهشكێنه به خاكی پیرۆزی نیشتمان سپێردرا سهرچاوه :ماتپهڕی كورد و كوردستانی -ڕێکەوتی٢١ :ی سێپتەمبەری ٢١١١
ئاواتهكهی قالەمهڕه نەهاتەدی جهواد حهیدهری
ساتی ( )2112ئهو كاتهی كوه لهئهنجووموهنی ئوهدهبی شواری بۆكوان بوووم لهالیوهن برادهرێكوی زۆر خۆشهویسوتم بوۆ رێوڕسمێك لهگوندی حاجی لهك لهسهر چۆمی مهجی خان-ى سهر بهشواری بۆكوان بانگهێشوتكراین ،ئێموهش لهالیوهن خۆمانهوه قاله مهڕه-مان بانگهێشتكرد .شهوێ لهسهر پێشنیاری كۆموهتێك لوهبرادهران شوهوه شوێعرێكمان رێكخسوت، لهشهوه شیعرییهكدا كه خۆم پێشكهشكار بووم ،لهوهالمی پرسیارێكی مندا قاله مهڕه شمشاتژهنی بوهناوبانگی كوورد راشووكاوانه رایگهیانوودو وتووى :هوویچم لووهخوا ناوێووت نهسووهروهت و سووامان نهلووهش سوواغی و نووهناوبانگ بووهتكو تووهنیا ئاواته خوازم كه خوا ئهوهندهم تهمهن پێببهخشوێت كوه لوهژێر ئواالی كوردسوتاندا ههناسوهیهكی قوووڵ ههتكێشوم و دواتر چاوهكانم لێكبنێم و ماتئاواییتان لێبكهم ،ئهگهرچی رهنگه ئهو ئاواتهشم نهیهتهدی ،بهالم زۆر دتخۆشم كوه
88
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک یادگارییهكووهی پێشووهوای نووهمر قووازی محهمووهد-م لهالیووه كووه كاتێووك لووهكۆماری كوردسووتان -دا پێشوومهرگه بووووم لهسهردانێكیدا پێیبهخشیم ،ئێستاش پاش تێپوهڕبوونی ئوهم هوهموو سواته ئوهو یادگارییوهم هوهر هوهتگرتووهو وهك بیلبیلووهی چوواوم پاراسووتوومه هووهژارى و دهسووت كووورتی و تووهنگ و چهتهمووهكانی ژیووان هووهرگیز نووهیانتوانی ئووهو یادگارییهم لێبسێننهوه. قاله مهڕه وتیشی :وهسێتبوێت ئهگهر مردم لهتهنیشت گۆڕهكهی هونهرمهندی ناسراوی كورد حهسهن زیورهك بوهخاكم بسپێرن ،چونكه بیرهوهری زۆرم لهگهتیدا ههیهو ئهویش وهكو من نهحهساوه بووه. سهرچاوه :رۆژیڤار ویبالگ -ڕێکەوتی٢١ :ی جوونی ٢١١١
باڵوكردنهوهی دهنگی شمشاڵی قاله مهڕه له رادیۆ پهیامی تاران پیامنێر
نیوهڕۆی دوێنێ دووشهممه ،پارچه موزیكی "هاتهوه خانزادهخان" به دهنگی شمشاتی شمشاتژهنی كورد قالوه موهڕه و به دابهشكردنی موزیكی ع.ج .سهگرمه له رادیۆ پهیامی تاران باڵوكرایهوه. ئهم پارچه موزیكه نیوهڕۆی 6ی دێسامبری 2111كاتژمێر 12 : 41خولهك ،بۆ یهكهم جار له بهرنامهی فهرههنگی رادیۆ پهیامی تاران پهخش و باڵوكرایهوه. گۆرانی "هاتهوه خانزادهخان" ئاواز و هۆنراوهی فۆلكلۆره كه گۆرانیبێژی ناسراوی كورد حهسهن زیورهك لوه سوااڵنی 41كان له رادیۆ پێشكهشی كردووه.
89
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک لوووهو چهنووود سووواتهی دواییووودا و لوووه كووواتی گهشوووتی هونهرمهنووودی میللوووی و شمشووواتژهنی نووواوداری كوردسوووتان قوووادر عهبدوتاڵزاده ناسراو به قاله مهڕه بۆ ههرێمی كوردستان بۆ وهرگرتنی خهاڵتی پیرهمێرد له شاری سلێمانی ،لهسهر داوای هونهرمهندی گۆرانیبێژی ناوداری كورد مهزهوهر خوالقی و مووزیكزان عهبودوتاڵ جوهماڵ سوهگرمه چهنود پارچوه موزیكی به شمشاتهكهی له شوێنی ئهنستیتیوتی كهلهپووری كورد تۆمار كرد. دواتر موزیكزان عهبدوتاڵ جهماڵ سهگرمه كواری دابهشوكردنی بوۆ ژمارهیوهك لوهو پارچوه موزیوك و ئاوازانوهی قالوه مهڕه ئهنجامودا كوه بوونوه جووانترین بهرهوهمی مووزیكی رهسوهنی كووردی كوه نووێ كرابوونوهوه و بوه دهیوان جوار لوه كهناتهكانی رادیۆ و تهفهفیزیۆنهكانی ههرێمی كوردستان باڵو كرایهوه. سۆزی دهنگ و نهوای شمشاتهكهی قاله مهڕه لهم گۆرانییهدا زۆر به جوانی خۆ دهنوێنێ و به تایبهت ئامێری پیانۆ به سهركهوتوویی شمشاتهكه هاوڕێیهتی دهكات و به گشتی گۆرانییهكی زۆر جوان و دتنشینه. قاله مهڕه لوه مواوهی سوااڵنی كوار و خزموهتی هونوهری خۆیودا لوه زۆربوهی فیسوتیڤاته گرینگوهكانی بوواری هونوهری موزیك له ئێران بهشداریی كردووه و له نێو ههموو هونهرمهندانی ئێراندا پلهی یهكهمی بهدهسوتهێناوه و گووێگرانی موزیكی ههر له كورد ،فارس ونهتهوهكانی دیكهی ئێران شهیدای دهنگی شمشاتهكهی بوون و ههر بوهم بیانووهشوهوه رادیووۆ پووهیامی توواران كووه رادیووۆكی سووهركهوتووی شوواری تارانووه و رێژهیووهكی زۆری خووهتك لووه سهرتاسووهری ئێووران گوێبیستی دهبن ،بۆ یهكهمین جار دهنگی شمشاتی ئهم مویزكژهنه باڵوكردهوه. پێشوتریش گوۆرانی "كووه ئوهو جوانووه" بوه دهنگووی عوهدنان كووهریم بوۆ یهكووهم جوار لووه مێوژووی رادیۆكووانی ئێرانودا لووه بهرنامهی فهرههنگی رادیۆ پهیامی تاران باڵوكرابۆوه .ئهو گۆرانییوه ئواوازی عوهلی موهردان و هوۆنراوهی نهجموهدین مهال كه مووزیكژهن ئهردهشوێر كامكوار مووزیكی بوۆ دابهشوكردووه و سواتی 2116لوه ئوهلبومی "ئهمشوهو" بوه هاوكواری ئهندامانی گرووپی موزیكی كامكاران و بوه دهنگوی گوۆرانیبێژ عوهدنان كوهریم لوه الیوهن بهشوی بهرهوهمهێنانی رادیوۆ نهوا باڵوكراوهتهوه. قاله مهڕه شهوی پێنجشهممه 21ئایار -مایو 2119خولهك به كاتی تاران له تهمهنی 84ساتیدا به هۆی
90
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک نهخۆشییهكی درێژخایهن له ماتی خۆی لوه شوهقامی مامۆسوتا هوێمن لوه كوۆاڵنی الچوین 52لوه شواری بۆكوان كوۆچی دوایی كرد ،تهرمهكهی بهپێی وهسیهتی خۆی و به بڕیاری بنهماتهكهی له تهنیشت گۆری حهسهن زیرهك له داوێنی ناتهشكێنه به خاكی پیرۆزی نیشتمان سپێردرا. سهرچاوه :ماتپهڕی پیامنێر -ڕێکەوتی6 :ی دێسامبری 2111
شمشاڵژهنی ئهفسانهیی كورد كۆچی دوایی كرد خۆرههاڵت نیوز :قاله مهڕه ،شمشاتژهنی ئهفسانهیی و هونهرمهندی نهتهوهیی كوردلوه نهخۆشوخانهی بۆكوان كوۆچی دوایی كرد. به پێی ههواتی ههواتنێری خۆرههاڵت نیوز له بۆكانهوه ،قادر عهبدوتاڵ زاده ناسراو به قاله مهڕه كوه ماوهیوهكی زۆر بوو به هۆی نهخۆشی له نهخۆشخانهی بۆكان له ژێر چاوهدێری دابووو ،كواتژمێر 11 :15ی شوهوی پێونج شوهممه (به كاتی كوردستان) لهسهر جومعه 21ی مای 2119ی له نهخۆشخانهی بۆكان بۆ ههمیشوه موااڵوایی لوه الیوهنگرانی هونهرهكهی كرد. قالهمهڕه ساتی 1925له گوندی كولیجهی سوهر بوه شواری بۆكوان لوه رۆژهوهاڵتی كوردسوتان لوه دایوك بوووه .چوهپ گهردی گردوون وای لێكردووه كه باوكی نهبینێ و دایكیشی له تهمهنی 6سااڵنیدا كۆچی دوایی بكا .ههر وهك خۆی دهتووێ تووهواوی ژیووانی بووه نارهحووهتی و برسووێتی و چارهڕشووی تێپووهڕ كووردووه .سوواتی 1946 - 1945پهیوهنوودی بووه كۆماری كوردستانهوه گرتووه و دۆستایهتییهكی نزیكیشی له گهڵ نهمران ههژار و هێمن دا ههبووه. له دوای لهسێدارهدرانی قازی محهممهدی سهرۆك كۆمار ،قاچا دهبێ و هانا دهباته ئهشكهوتی گواڵته ،یان پهنای دهباته ماتی عهباس ئاغای سهركهپكان و ئهحمهد ئاغای كۆیه .سااڵنی 1968 - 1967بۆته هواوڕێی شوههید موهال
91
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک ئوواواره و مهالمووهحموودی زهنگهنووه و شووههید سووولهیمانی موووعینی .هووهر لووهو سووهروبهندهدا ماتیووان دهچێتووه دهڤووهری بۆكان. تا ساتی 1985ههر به سهتتی ژیاوه و خێزانی پێكنههێناوه .هونهرمهنود قالهموهڕه ههمیشوه لوه خوهباتی كوورددا بهشداری كردووه و هاوڕێ و هاوشانی تێكۆشهران بووه .تا سهردهمای شۆرشی گهالنی ئێران واتوه سواتی 1978بوه نهێنی لهگهڵ جوواڵنهوهی كورد و حیزبی دیموكراتی كوردستانی ئێراندا بووه. گرینگی شمشاتهكهی قالهمهڕه له ئاستێك دایه كه پسپۆڕان و شارهزایانی بواری مۆسیقا نهتوهنیا نوهیانتوانیوه خوۆ له هونهرهكهی الدهن بهتكوو تهنانهت وهك بلیمهتێك باسی قالهمهڕ دهكهن .بۆ نموونه مامۆستا ئوهنوهر قوهرهداخی سهبارهت به قالهمهڕه دهتێ:
پهنجهكانی مامهقالوه پهنجهیوهكی كوورتی رهسوهن ،پهنجهیهكوه كوهوا ئێموه كوهم كوهس ههیوه بوهم شوێوازه بتووانین دهستی بۆ درێژ بكهین زۆر پێویسته ئێمه بهو پهڕی رێزهوه بهو پهڕی گهورهییهوه بڕوانینه ماموه قالوه تهجرهبوهی ژیانی ئهو بكهینه نووسراوێك له كتێبهكاندا باڵوی بكهینهوه ،نهوهكانی داهاتوومان دهیوان ماجسوتهرنامه و دكتوۆرا نامهی له سهری بنووسن .ههروهها مامۆستا ع.ج .سهگرمه ش له سهر هونوهری قالهكوهڕه ئواوا دهبێژێوت :قالهموهڕه شمشاڵژهنێكی بوهتوانا و لێهواتووه ،شوارهزاییهكی زۆری لوه مووزیكی كووردی دا ههیوه شوارهزاییهكهی دهگهڕێتوهوه بوۆ زیوواتر لووه نیووو سووهده ژهنینووی ئووهو ئووامێره .لووتكووهی ژهنینووی ئووامێری شمشوواڵ لووه موووزیكی كوووردیدا لووه ژهنینهكووهی قالهمهڕه دایه... قالهمهره لهم سااڵنهی دوایی دا له گوهلێك فسوتیوالی موزیوك لوه شواره جۆراوجۆرهكوانی ئێوران بهشوداری كوردووه و چهندین خهاڵتی گهورهی وهرگرتووه. ٢١ی مای ٢١١١
92
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک
پهیامبهرێک که بهردهباران نهکرا برایم فهرشی
ژمارهی ئهو کهسانهی ئهمڕۆ پێنجشهممه 31ی بانهمهڕی ساتی 21( 2719ی مای )2119ههتا سهعات دهی شهو به کاتی گرنوویچ ،لوه سوهر گوۆی زهوی دوا ههناسوهکانی ژیانیوان کۆتوایی پوێ هواتووه ،دهگاتوه سوهدوپهنجاو نۆهوهزار نۆسهدوههژده ( 1 ) 159918کهس .ناوی یهکێک لهو کهسانه قادر عهبدواڵزاده یه. ئهو کۆتایی به چاوهڕوانی 41ملیۆن له هاوواڵتیانی خۆی هێناو له شارێک به ناوی بۆکان و له واڵتێوک بوه نواوی ئێران بۆ ههمیشه سهری نایهوه . له رۆژی ههینی یهکی جۆزهردانی ساتی 2719وه ،ئیدی کهسێک به ناوی قاله موهڕه ،لوه خوهیابانی کۆنوهی شوار، له قوژبنێک دانانیشێ و له قۆتی کهواکهی لوله ئاسنێکی کون کونکراو به ناوی شمشاڵ دهرناکێشێ و تێناتوڕێنێ و به وتهی خۆی "مێشکی سهری عالهم نابا ." 2ئیدی له ئاسمانهوه دهتموهنی دڕاو بوه سوهریدا نابوارێ و موهئمورانی شارهوانیش به تاوانی "سهدی مهعبهر "3بهربینگی پێ ناگرن. ئهوهی ئهو له پاش خۆی به جێی هێشتووه ،کۆموهتێک پرسویاری بوێ وهاڵم و دنیایوهک بیورهوهری و دهسوتمایهی بوه سهراههتگوتنه ،که ههر له یهکهم ساتهکانی پاش مهرگییهوه دهستی پێکردووه و زنجیره پرۆگرامهکانی دهنگ و ڕهنگیش بهدوایدا دێن. سهیر نییه دهنگ و رهنگوی کۆمواری ئیسوالمی 4و کاندیودهکانی سوهرۆککۆماری ئێورانیش باسوی ئوهو "پهیامبوهره" بوێ نازهی کورد بکهن ،پهیامبهرێک که وهک زهردهشت بهردهباران نهکرا ،بهاڵم له ئامێزیش نهگیرا. سەرچاوە :ماتپەڕی دەنگەکان -ڕێکەوتی٢٤ :ی مای ٢١١١
93
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک
کورتهیهک له ژیانی پهیامبهری شمشاڵ! قاله مهڕهی هونهرمهندی گهورهی کورد نووسهر khakelewe
یهكهم شهوی چلهی زستان ,شهوی یهلدا ,شهوی له دایك بوونی میترا ،هاوكاتوه لوه گوهل لوه دایوك بووونی شمشواڵ ژهنێكی بێ نازی مهزن! رۆژ ،یان شهوی 21مانگی دسامبری ساتی 1925قادر عهبدواڵزاده به پێوی ئوهو ناسونامهیه كه بۆیان نووسیوه له دایك بوه! ژیان و بهسهرهاتهكانی و ئهوهی چۆن بۆته شمشاڵ ژهن و چوۆن سروشوت ومێوژوو و رووداوهكان له گهروی شمشاتهكهیدا خول دهخۆنهوهو دهبنه موسیقا چیرۆكی مرۆڤێكی بهرز دهنوێنێ كه خوێندنهوهی فهرزه .ماتپهری بۆكان رۆژی له دایكبوونی مامه قاله رێز دهگرێ و روو دهكاته ئهوكهسانه له رۆژههاڵت و باشوری واڵت ودهتێ:گهلۆ مامه قاله كۆنگره و سمیناری نهگهرهكه! بچون گووێ بوۆ قسوهكانی راگورن! بچون گووێ بیسوتی ئوهو مێژوو و روداوانه بن كه له گهروی شمشاتهكهی دێتوه دهر! بوێ گووموان ماموه قالوه هێنودهی شوت پێیوه كوه چهنودان كهس دهتوانن دوكتورای پێ وهرگرن قاله مهڕه وهك زۆر له پهیامبهران شوان بووه ,بهاڵم ئهو پهیامبوهری شمشواته دهنگی حهوت تهبهقی عهرز وحهوت تهبهقی ئاسمانی واڵتهكوهی لوه شمشواتدا دهنوگ دهداتوهوه بوه پێوی ناسونامهی ژماره 361پێناسهی قاله مهڕه بهم جۆرهیه:
ناو :قادر ناوی بنه ماته :عهبدواڵزاده رۆژی له دایكبوون :ههوهڵ رۆژی چلهی زستان ساتی 21(1314ی دێسامبری ) 1925 شوێنی له دایكبوون :ئاوایی كولیجه,بهخشی ناوهندی,دێهستانی ئاختاچی ،بهخشی بۆكان ،شارستانی مههاباد ناوی باوك :محهمهد ،ژمارهی ناسنامه 356 ناوی دایك :مرۆت ،ژمارهی ناسنامه 357 كاتی دهركردنی ناسنامه7 :ی مانگی خاكهلێوه ساتی ( 1931(1319 شوێنی وهرگرتن :بهخشی ناوهندی شارستانی مههاباد ،محاتی ئاختاچی ،گوندی كولیجه. ناوی نووسهری ناسنامه :رهحیم دهباغیان
94
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک قاله مهڕه خۆی كوتهنی له گوندی كولیجه له دایك بوه ,به مهزندهی خوۆی دهبوێ 1295ی هوهتاوی 1916هاتبێتوه سهر دنیا بهاڵم سجیل نووسی دهورهی ڕهزاشا رۆژی یهكی چلهی گهوهرهی زستانی سواتی 1314واتوا 1925ی زایینوی بۆدیاری كردووه. ههرچهند قاله مهڕه كاتی لهدایكبوون شمشاتی به دهستهوه نهبووه ,بهاڵم ههر ئهودهمه كه گیانی له گیانی دایكوی گرێدراو بووه گوێی له دهنگی شمشاتی كاك محهموهدی بواوكی و ماموه سووتتان و ماموه ڕهحموانی و كاكوهكانی بوووه. ئهوانه شمشاڵ ژهنی بهناوو دهنگ و لێزان و لێهواتووی مهتبهندهكوه بووون .خوۆی دهبێوژێ« :ئوسوتادم خوواڵ بوووه» ئهوجا ئهم چێرۆكه به شایهد دههێنێتهوه: «منووداڵ بووووم لووه قوتقوتووهی نزیووك عووهواڵباد بۆشووایی لێیووان گێڕابووینووهوه ،مووهحموودی تووهها و غووهفوره خووڕه شمشاتێكی سهیریان لێدهدا ،منیش ویستم شمشاڵ لێدهم نهیانهێشت .ئهودهم زۆر منداڵ بوووم ،چووموه نێوو قهاڵغوه تهپاتهیهكهوه ،دهستم كرد به گریان ,هێنده گریام شهكهت بوو ،تهپاتهیهكم له بن سهرم ناو له خهوهكهشدا ههر ههنیسكم دهدا ،كهسێكم لێ پهیدا بوو ،سوورو سپی ،ههرای لێكوردم “:عهبودوتقادر ،عهبودوتقادر ههسوته ,ههسوته مهگری ،به گریانی تۆ دارو بهرد وهگریان هاتوون!“ ههستام دهستم به لێدانێ كرد به كهس ڕانهدهوهستام! سبهینێ چوومه شایی ،به خودای نه غهفوور دهیوێرا نه موهحموود لوه بهرانبهرمودا ڕاوهسوتن! جوا نوازانم ،یوا خوواڵ كۆموهكی كردم یا شهیتان! ئهتبهت شهیتان ناتوانێ شمشاڵ لێدا!» (وتوێژی قاله مهڕه له گهڵ م.ڕهمهزانی) دهتێ« :ناوم قادری عهبدواڵزادهیه ،شێ محهمهدی شێخی بورهان نواوی قالوه موهڕهی لێنوام! لوه مواوهی 82و 83 ساتی تهمهندا ،ناڕهحهتی نهما نهیبینم .له گهڵ حهسهن زیرهكی زۆر به یهكهوه بووین ،ئهو كاته كوه لوه بهغودا گۆرانی “ له كووچهو شاری بهغدایه خۆم غهریب و بێگانه خۆم“ی كوت به یهكهوه بووین! (وتوێژی قالوه موهڕه لوه گهڵ م.ڕهمهزانی) ههرچهند مامه قاله زۆر كهم قسه دهكا و قسهكانی له ڕێگای شمشاتهوه دهگاته بیسهر ،بهو حاتهش قسهی زۆری له دڵ دایه و بۆ ههر ههوایهكی كوه بوه شمشواتهكهی دهیژهنوێ چیرۆكێكوی ههیوه ،ئوهو خووی زۆر حوهزی لوه هوهوای “كانهبی خوازه“ ئهوهش چیرۆكێكی نهتهوایهتی كوردیه و زامهكانی كورد دهنوێنێ كه زامهكانی قالوه مهڕهشوه! ئوهو
95
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک ههرچهند وهك حهسهن زیرهكی دۆستی سهودای نووسین و خوێندنی نیوه ،بوهاڵم مێشوك و دتێكوی گوهورهی ههیوه كوه خۆشهویستی واڵت و سروشت وبهسهرهاتهكانی نهتهوهكهی تێدا جێگا بۆتهوه! قاله مهڕه هوهتا تهموهنی 74سواتی ژنووی نووههێناوه و هووهموو خۆشهویسووتی ژیووانی لووه شمشوواڵ لێوودان و گێڕانووهوهی چیرۆكووی ژیووانی گهلهكووهی دیتۆتووهوه چیرۆكێك خۆی گوتهنی له زهمانی ساسانیهكانهوه دهست پێدهكا. له وتوێژ له گهڵ رادیو كرماشان له سااڵنی 1975دا له وهاڵمی ئهوپرسیارهدا كه بۆ ژنت نههێناوه دهتێ:
(ئهگهر ژنم هێنابا له شمشاتهكهم دور دهكهوتمهوه) بهرههمهكانی الی خوۆی دهسوتهبهندی كوراون ،لوه ئهوینداریوهوه بگوره هوهتا نهتهوایوهتی! لوه گوهڵ گوۆڕینی دهوران ژیانی قاله مهڕهو و شمشالهكهشی گۆرانی به سهردا هاتوه ،ئهو كاته كه گوڕوتینی الوتی دڵ ومێشكی گهرم دهكورد شمشاتهكهشی ئهستورتر بووه ،ئێستا له گهڵ پیوری خوۆی شمشواتیش كوزو الوازتور بۆتوهوه! چیرۆكوی قالوه موهڕه و شمشاتهكهی ههم شیرین و ههمیش دتتهزینه! «جارێكیان نهخۆش دهكهوێ و له نهخۆشخانهی شاری مهراغه دهكهوێ دوكتور دهلێ " :تۆ نهخۆشی سیلت گرتوووه و ئهگهر چاكیش بیتهوه له ڕێگای شمشاتهكهتهوه دهیگرێوه ،دهبێ شمشاتهكهت فڕێ دهی" قاله مهڕه كه له گهڵ شمشاتهكهی گهوره بووه ناتوانێ له خۆی دوری خاتوهوه ،لوهورۆژهوه هویچ كوات شمشواتی لوه خۆی دوور نهخستۆتهوه یا له باخهتی دایه یان له قۆتی كهواكهی ڕاكردووه ».
(گێڕانهوهی خۆی بۆ ب .فهرشی و وتوێژ له گهڵ رادیو كرماشان) قاله مهڕه ههم ههوا كۆنهكان دهژهنێ و ههمیش خۆی هوهوا دادهنوێ و ناویوان لێودهنێ.بوهاڵم جێگوای داخوه سوهرڕای ئهوهی دهوروبهری پڕی نووسهر ورۆژنامهنووس و لێكۆتنهره تا ئێستا نهبووه دانیشن له گهتی ودانه دانوه هوهواكان وناوهكان و چیرۆكی بهسهرهاتهكان بنووسونهوه!! ڤالهموهڕه كتێبخانهیوهكی زینودووی موسویقا ,فۆلكلوۆر و ئوهدهبیاتی
96
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک زارهكی و روداوهكانی 71سواتی ڕابووردووه و هوهم شوایهدی روداوهكوانی ئهمڕۆیوه كوه هوهمووی لوه مێشوك و گوهرووی شمشاتهكهیدا پاراستراون و له كووچه و كواڵنوهكانی بۆكوان و شوارهكانی كوردسوتان لوه گوهڵ خوۆی دهیوانگێڕێ! بوێ گومان ئهم كتێبخانهیه دهتوانێ بابهتی دهیان سمینار و كونگره بوێ ،كوه لوه واڵتوی كوونگره و سومیناردا بوه قهسوت فوهرامۆش كوراوه! پوواش مردنوی بوێ گومووان دهیوان و سوهدان شوواعیرو نووسوهر وگوۆرانی بێووژ و الیوهنگری فهرهووهنگ و بهرپرسانی وردو درشت ،پهیدا دهبن كه به سهر و بوااڵی خوۆی و شمشواتهكهیدا هوهتبڵێن .بوهاڵم ئوهمڕۆ بوه وتوهی خۆی جنێو و قسهی ناخۆشی" پێدهتێن ههر ئوهوكارهی كوه لوه گوهڵ حهسوهن زیورهك و دهیوانی وهك ئهوانوهمان كورد ودهیكهین!. خۆی دهتێ « :ئهگهر خۆم له ئیختیاری قودرهتهكانی وهخت دابنایه ئهمڕۆ ههموو شتم دهبو ،بهاڵم مون هێنودهم لوه كوچووه و كووواڵن و قاوهخانووهكان شمشوواڵ لێووداوه ،خووهتك تهقووهم لووه بووابی دێوونن ,شووهوی وایووه بووه تهلووهفون جنێوووم پێدهدهن ،جنێوم به… دهدهن ،جنێو به… دهدهن ,یا له خهیابان و كوچه و كواڵن و قاوهخانوه دهتوێن ئوهو سوهگ بابه بهخۆی و ئهوشمشاتهوه مێشكی سهری عالهمی بردووه » (وتووێژ لهگهڵ م.ڕهمهزانی) باوهكو زۆر له سهردهمی دهروێش عهبدواڵ وگۆرانی شواعیر دوور كهوتوینوهوه بوهاڵم گوۆران ودهرویوش و ماموه قالوهی ئهمرۆش ههر ناتهی كۆن له دهروون وههناویانهوه دێ. مامه قاله دهتێ « :میللهتی كورد پیاوی زۆر چاكی تێدا ههتكهوتووه و ههتدهكهوێ بهاڵم كورد قهدری نازانێ! به خودای ،خودا میللهتی له میللهتی كورد بێ ڕهحم تر دانهناوه!» (وتووێژ لهگهڵ م.ڕهمهزانی) زیورهك دهیكوووت « :هونووهر لووه نواو كووورددا قووهدری نووهماوه دهموهوێ بموورم و لووهو دونیوواش چواوم بووه بهشووهری كووورد نهكهوێتهوه !(نهواری قسهكانی له بانه)
گۆران دهتێ « :له ناو قهومی بهسیتا هونهر وهك عهكسی قهمهر وایه له ناو حهوزێكی لیخندا»
97
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک قادر عهبدواڵراده به گوێگرتن و دیتن و بیستن سهدان بهیت و باووحهیران و بهسهرهات و رازو سهربورده و گۆرانی فێربووووه ,لووه ڕاسووتیدا لووه ڕێگووای ئووهدهبیاتی زارهكووی نهتهوایهتییووهوه ،مێووژووی گهلهكووهی فێربووووه .ئازارهكووانی میللهتهكهی ئازاری دهدهن كه زمان دهگێڕی ههست و بیر و فیكوری شواعیران و نووسوهرانێك وهك پیرهمێورد وحواجی قادر و هێمن و ههژار له گوێدا دهزرینگێنهوه!! بهاڵم قسهكانی و ههست و نهستی دهروونوی كڕیاریوان نیوه! ئوهو بوه شمشاتهكهی كهس ههتناپهڕێنێ بهتكو مرۆڤ دهخاته بیرو بیركردنهوه! لێرهوهتوهنیایی هونهرمهنود دهسوت پێودهكا! دهبێ ئهویش وهك باب وباپیرانی به هیوای پاشه رۆژبێ ههتا تێیبگوهن و لوه جێگوای خوۆی دایبنوێن جێگایوهك كوه ههمیشه پاش مهرگ دهدۆزرێتهوه !! قادر عهبدواڵزاده سهوادی نیه ,زانسوتگاش نوهچووه و دهورهی دوكتوورای لوه هوێچ زانسوتگاێكی ناونهتوهوهی نوهدیوه. بهاڵم زیاتر له 77ساڵ شهو و رۆژ شمشاتی ژهندووه! ئهوهش تهمهنی چوارجار دوكتورا وهرگرتنه! بوه موهش قالوه مووهڕه دهبێتووه مرۆڤێكووی كووهم وێنووه لووه دنیووای هونووهردا و لووه شمشوواڵ ژهنوودنی كوردیوودا لووه سووهردهمی خویوودا دهبێتووه تاقانهی تاقانه. 77ساڵ شمشاڵ ژهنودن و وهڕهز نوهبوون دهبوێ نهێنییوهكی گوههورهی تێودا بوێ ,نهێنییوهك كوه توهنیا خوۆی دهتووانێ بیدركێنێ! نهێنییهك كه له الی زۆربهی هونهرمهندانی گهورهی دنیا ههبووهو ههیه!! قووادر عهبوودواڵزاده لووه دواقسووهكانیدا روو دهكاتووه كوردهكووانی دهرهوهی واڵت ودهتووێ «:لووه سووهر كوردایووهتی خۆیووان برۆن! كتیبهكان به چاپ بگهینن ,با وهك قورئانهكهی ماموستا ههژاری لێ نهیا كه كهس نهیزانی چیان لێكرد(!)1 به هومێدی خوودا لوهورۆژه ڕهشوه نوهجاتمان دهبوێ و ئیشوااڵ بوه یوهك شواد و شووكر دهبینوهوه!!» (وتوووێژ لوه گوهڵ م.ڕهمهزانی) سپاس و رێزمان بۆ ماتپهری بۆکان سهرچاوهی :ماتپهری بۆکان -ڕێکەوتی١ :ی ئۆکتۆبری ٢١١١
98
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک
(گێرانهوهی خۆی بۆی .فهرشی و وت ووێژ له گهڵ رادیۆ کرماشان( قاله مهڕه ههم ههوا کۆنهکان دهژهنێ و ههمیش خۆی ههوا دا دهنیێ و ناویان لێدهنێ ،بهاڵم جێگای داخه سهرهڕای ئهوهی دهور و بهری پڕی نووسهر و رۆژناموهنووس و لێکۆتینوهره توا ئێسوتا نوهبووه دانیشون لوه گوهتی و دانوه دانوه ههواکان و ناوهکان و چیرۆکی به سهر هاتهکان بنووسنهوه!! قاله مهڕه کتێبخانه یهکی زینودووی مۆسویقا ،فۆلکلوۆر و ئهدهبیاتی زارهکی و رووداوهکانی 71ساتی رابردووه و ههم شایهدی رووداوهکانی ئهمرۆیه که ههمووی لوه مێشوک و گووهرووی شمشوواته کهیوودا پاراسووتراون و لووه کووچووه و کۆاڵنووه کووانی بۆکووان و شووارهکانی کوردسووتان لهگووهڵ خووۆی دهیانگێڕێ! بێگومان ئهم کتێبخانهیه دهتوانیێ بابهتی دهیان سمینار و کوۆنگره بوێ .نوازانم باشوه یوا خوراپ بوهاڵم پاش مردنی بێگومان دهیوان و سوهدان شواعیر و نووسوهر و گوۆرانی بێوژ و الیوهنگری فهرهوهنگ و بهرپرسوانی ورد و درشت ،پهیدا دهبن که به سهر بااڵی خۆی و شمشاتهکهیدا ههتبڵێن( .وهدی هاتووه و دێ!) با وهکوو زۆر له سهردهمی دهروێش عهبدواڵ و "گۆران"ی شواعیر دوور کهوتووینوهوه بوهاڵم گوۆران و دهرویوش و ماموه قالهی ئهمرۆش ههر ناتهی کۆن له دهروون و ههناویانهوه دێ.مامه قاله ده تێ" :میللهتی کوورد پیواوی زۆر چواکی تێدا ههتکهوتووه و ههتدهکهوێ بهاڵم کورد قهدری نازانێ! به خودای ،خودا میللوهتی لوه میللوهتی کوورد بوێ رهحوم تر دانه ناوه!"زیرهک دهیکوت" :هونهر له ناو کورددا قهدری نهماوه .دهمهوێ بمرم و لهو دونیاش چاوم به بهشهری کووورد نهکهوێتووهوه! گووۆڕان دهتووێ" :لووه نوواو قووهومی بهسوویتا هونووهر وهک عهکسووی قهمووهر وایووه لووه نوواو حووهوزێکی لیخندا".قادر عهبدواڵزاده به گوێگرتن و دیتنن و بیستن سوهدان بوهیت و بواو حوهیران و بوه سوهرهات و راز و سوهر بورده و گۆرانی فێر بووه .له ڕاستیدا له رێگای ئهدهبیاتی زارهکوی نهتهوایهتییوهوه ،مێوژووی گهلهکوهی فێور بوووه. ئازارهکانی میللهتهکهی ئوازاری دهدهن کوهزمان دهگێوڕێ ههسوت و بیور و فیکوری شواعیران و نووسوهرانێک وهک پیوره مێرد و حاجی قادر و هێمن و ههژار له گوێدا دهزرینگێنهوه!! بهاڵم قسهکانی و ههسوت و نهسوتی دهروونوی کڕیواران نییووه! ئووهو بووه شمشوواتهکهی کووهس ههتناپووهڕێنیێ بووهتکوو موورۆڤ دهخاتووه بیوور و بیوور کردنووهوه! قووادر عهبوودواڵزاده سهوادی نهبوو ،زانستگاش نهچوو و دهورهی دوکتورای له هیچ زانستگایێکی ناونهتهوهیی نهدیبوو .بوهاڵم زیواتر لوه 77ساڵ شهو و رۆژ شمشاتی ژهندووه! ئه وهش تهمهنی چوار جار دوکتورا وهرگرتنوه! بهموهش قالوه موهڕه ده بێتوه مرۆڤێکی کهم وێنه له دنیای هونهردا و له شمشاڵ ژهندنی کوردیدا له سهردهمی خۆیدا دهبێته تاقانهی تاقانه.
99
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک ١١سوواڵ شمشوواڵ ژهنوودن و وهڕهز نووهبوون دهبووێ نهێنییووهکی گووهورهی تێوودا بووێ .نهێنییووهک کووه تووهنیا خووۆی دهتوووانێ بیدرکێنێ! نهێنییهک که له الی زۆربهی هونهر مهندانی گهورهی دنیا ههبووه و ههیه!! یهكهم شهوی چلهی زستان ،شهوی یهلدا ,شهوی له دایك بوونی میترا ,هاوكاتوه لوه گوهل لوه دایوك بووونی شمشواڵ ژهنێكی بێ نازی مهزن ،قادر عهبدواڵزاده (قاله مهڕه).. دوای ملمالنێیهكی سوهخت لهگوهڵ نهخۆشویدا شوهوی 5 - 22 - 21هونهرمهنودی شمشواڵ ژهنوی گوهورهی كوورد (قالوه مهڕه) له تهمهنی 84ساتیدا له شاری (بۆكان) كۆچی دوایی كردو بۆ یهكجاریی ماتئاوایی له ژیان كرد . سووهعات 5ی ئێوووارهی 5 / 22لووه مهراسوویمێكی شایسووتهدا تووهرمی هونهرمهنوود (قالووه مووهڕه) لهمزگووهوتی جامیعووهی شاری بۆكانهوه بهرهو کێوی ناتهشكێنه بهڕێ كرا و لهسهر وهسێتی خوۆی لهتهنیشوت گوۆڕی هومهرمهنودی كوۆچكردوو مامۆسووتا (حهسووهن زیوورهك) بووهخاك سووپێردرا ،رۆژانووی شووهممهو یهكشووهممه ش لووه مزگووهوتی جامیعووهی شوواری بۆكووان پرسهی بۆ دادهنرێت. جێی ئاماژهیه قادری عهبدوتاڵ زاده ناسراو به قاله مهڕه ساتی 1925له ئاوایی (كولیجه)ی سوهر بهشواری بۆكوان له دایك بووه ،یهكێك بووه له هونهرمهنده ناسراوو دیارهكانی كورد ،كه له ژهنینوی ئوامێری شمشواتدا جوێ دهسوتی دیووار بوووو ،لووه موواوهی تهمهنیوودا خزمووهتێكی زۆری بههونووهری كوووردی كووردووهو لووه موواوهی رابردووشوودا بووههاریكاری كهناتی كوردسات زۆربهی بهرههمهكانی بۆ تۆماركراو باڵوكرایهوه.
زیرهك ههسته لهو نێو گۆڕه ئهوا میوانێ تازه هات ههتا دهنگی شمشاتهكهی خهبهر بدا به دوور واڵت دهبا ناتهشكێنه دیسان بۆ مام قادر رهشپۆشی كات سهرچاوه :ماتپهڕی چاوهدێر
100
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک
ژیاننامەی هونەرمەندی شمشاڵژەن قالهمهڕه قادر عهبدوتاڵ زاده ناسراو به(قاله مهڕه) ،ئهو هونهرمهندی شمشاتژهنه ساتی ١( ١١٢٥ی سهرماوهزی ١٣١٤كۆچیی ههتاوی) لهگوندی كولیجهی سهر بهبۆكان لهڕۆژههاڵتی كوردستان هاتووهته دنیاوه. ههموو شتێك لهبارهی قالهمهڕهوه:
ناوی باوكی ناوی محهمهد بووهو لهالیهن شێ محهمهد شوێخی بورهوان لهناوچوهی موكریوان ،كوه قوادری زۆری خوۆش دهویست ،لهبهرئهوهی كه مێردمنداتێكی زۆر هێدیو ئارام بووه نازناوی قاله مهڕهی پێبهخشراوه. لهسوااڵنی پووهنجاكانو سووااڵنی دواتور لهناوهنوودهكانی ڕادیووۆو تهلهفزیۆنووهكانی (كرماشوان ،سوونه ،توواران ،مووههابادو ئورمیه) بهدهنگی سحراویو ئاسمانیو بهرباڵوی شمشاتهكهی چهنودین پارچوه مووزیكی جووانو رهسوهنی پێشكهشوكردو هونهری موزیكی كوردی بهشكۆیهكی بێوێنهوه هێنایه گۆڕهپانی هونهرییهوه. دواتر بۆ ماوهی چهندین ساڵ لهگهڵ هونهرمهندی گۆرانیبێژی بوهتوانای كوورد (حهسوهن زیورهك) هاوكواری هونوهری كردو لهپێشكهشكردنی گۆرانییهكانیدا بهئامێری شمشاڵ یارمهتی دهدا. قاله مهڕه باوكی نهبینیووهو دایكیشی لهتهمهنی شهش ساتیدا كۆچی دوایی كردووه .ههروهك خۆی دهتێت؛ توهواوی ژیووانی بهناڕهحووهتیو برسووێتیو چارهڕهشووی تێپووهڕكردووه .سوواتی 1946 - 1945پهیوهنوودی بووهكۆماری مووههابادهوه كردووهو دۆستایهتییهكی نزیكیشی لهگهڵ نهمران ههژارو هێمن موكریانیدا ههبووه. لهدوای لهسێدارهدرانی قازی محهمهدی سهرۆك كۆموار ،قاچوا دهبوێو هانوا دهباتوه ئهشوكهوتی گواڵتوه ،یوان پوهنا دهباته ماتی (عهباس ئاغای سهركهپكان)و (ئهحمهد ئاغا)ی كۆیه ،سااڵنی 1968 - 1967بووهته هاوڕێی (موهال ئاوارهو مهال مهحموودی زهنگهنهو سولهیمانی موعینی) .ههر لهو سهروبهندهدا ماتیان چووهته دهڤهری بۆكان.
101
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک تاسوواتی 1985هووهر بهسووهتتی ژیوواوهو خێزانووی پێكنووههێناوه .هونهرمهنوود قالووه مووهڕه ههمیشووه لهخووهباتی كووورددا بهشداریكردووهو هاوڕێو هاوشانی تێكۆشهران بووه .تاسهردهمای شۆڕشی گهالنی ئێران واته سواتی 1978بوهنهێنی لهگهڵ جوواڵنهوهی كوردو حزبی دیموكراتی كوردستانی ئێراندا بووه. گرنگی شمشاتهكهی قاله مهڕه لهئاستێكدایه كه پسپۆڕانو شارهزایانی بواری مۆسویقا نهتوهنیا نوهیانتوانیوه خۆیوان لههونهرهكهی الدهن ،بهتكو تهنانهت وهك بلیمهتێك باسی قالهمهڕه دهكهن .بۆ نمونوه مامۆسوتا ئوهنوهر قوهرهداغی سهبارهت بهقاله مهڕه دهتێ :پهنجهكانی مامهقاله پهنجهیهكی كورتی ڕهسهن ،پهنجهیهكوه كوهوا ئێموه كوهم كوهس ههیووه بهمشووێوازه بتوووانین دهسووتی بووۆ درێووژ بكووهین ،زۆر پێویسووته ئێمووه بهوپووهڕی رێووزهوه بووهو پووهڕی گهورهییووهوه بڕوانینووه مامووه قالووه ،تهجرهبووهی ژیووانی ئووهو بكهینووه نووسووراوێك لهكتێبهكانوودا بوواڵوی بكهینووهوه ،نووهوهكانی داهاتوومان دهیان ماستهرنامهو دكتۆرا نامهی لهسهر بنووسن. ههروهها مامۆستا (ع.ج .سهگرمهش) لهسهر هونوهری قالوه موهڕه ئواوا دهبێژێوت "قالهموهڕه شمشواتژهنێكی بوهتواناو لێهاتووه ،شارهزاییهكی زۆری لهموزیكی كوردیدا ههیه شارهزاییهكهی دهگهڕێتهوه بۆ زیاتر لهنیو سهده ژهنینوی ئوهو ئامێره ،دهتوانم بڵێم لووتكهی ژهنینی ئامێری شمشاڵ لهموزیكی كوردیدا لهژهنینهكهی قاله مهڕه دایه". ههروهها ئهو هونهرمهنده لهبارهی قاله مهڕهوه دهتێت "دهتوانم بهحهسهن زیرهكی بهناوبانگی بهراورد بكوهمو بڵوێم ئهگهر حهسهن زیرهك بهتواناترینو بهناوبانگترین گۆرانیبێژی میللیو مووزیكی كوردی سهدهی بیستهم بووبێت ،ئهوا قاله مهڕهش بهدتنیاییهوه چاكترین شمشاتژهنی موزیكی كوردی سهدهی بیستهمه". مامۆستا حسێن یووسف زهمانی ،مۆسیقاری بهناوبانگی كوردیش دهیانجار لهسهر هونهرو بلیمهتی قالهمهڕه دواوه. هونهرمهندی موزیكو بهیتو حوهیرانو الوكو گوۆرانیو موهقاماتی ڕهسوهنو فۆلكلوۆری كوردسوتان قالوه موهڕه خواوهنی چهنوودین بهرهووهمی پڕبایووه و بووههێزو جوانووه كووه هووهموویان مووۆركی تایبووهتی ئووهم هونهرمهنوودهیان پێوووه دیووارهو ناسنامهی هونهری موزیكی دهوتهمهندی كوردینو بۆ ههمیشه دهمێننهوه.
102
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک بابهتی زۆربهی بهرههمهكانی حهماسیو مێژووییو عاشوقانهیهو وهبیرهێنوهرهوهی سویمای گونودو شوارهكانو سروشوتی جوانی كوردستانن و ههركامهو بهجۆرێك مێژووی نهتهوهی كورد دهگێڕنهوهو لوهدهزگا جۆراوجۆرهكانودا زۆر بوهجوانی پێشكهشیكردوون. لووهنێو هونهرمهنوودانی موووزیكزانی واڵتووی ئێوورانو لهفێسووتیڤاته گووهورهو پووڕ بایهخووهكانی هونووهری موزیووك لووهئێران هونهرمهند قوادر عهبودوتاڵ زاده بوهنازناوی (گونج متحورك) ناسوراوه واتوه "گهنجینهیوهك كوه دهگوهڕێت" ناسورابوو، ئهموهش بووههۆی ئوهوهی كووه ئوهم بلیمهتووه وهكووو گهنجینهیهكوه كووه پوڕه لووهموزیكو بوهیتو حووهیرانو الوكو گووۆرانیو مهقاماتی ڕهسهنو فۆلكلۆری هونهری موزیكی دهوتهمهندو ڕهنگینو جوانی كوردستان. هونهری موزیكو گۆرانیو شمشاتی كوردستان بێگومان مورۆڤ وهبیور هونهرمهنود قالوه موهڕه دهخاتوهوه ،چونكوه ئوهم هونهرمهنده بێهاوتایه لهبواری ژهنینی بهیتو حهیران و الوك و مهقام و گۆرانی و سهرجهم ئاوازهكانی جۆراوجۆری موزیكی كوردستاندا توانایهكی لهڕادهبهدهرو شارهزاییهكی تهواوی ههبوو. لهالیهكی دیكهوه هونهرمهند قاله موهڕه لوهدوو دهیوهی ڕابوردوودا لهسوهر بانگهێشوتی خوێنودكارانی كوورد لهزۆربوهی ههره زۆری ڕێوڕهسمی ساتوهگهری كارهساتی كیمیابارانی ههتهبجه لهزانكۆكانی ئێران ئامادهبووهو بهدهنگی بهسوۆزو سحراوی شمشاتهكهی كۆڕهكهی رازاندووهتهوه. قاله مهڕه لهسااڵنی كارو خزمهتی هونهری خۆیدا ،لهزۆربهی فێستیڤاته گرنگهكانی بواری هونهری موزیك لهئێران لهوانه فێستیڤاتی موزیكی فهجر لهتاران ،فێستیڤاتی موزیكی ناوچهكانی ئێران لهكرمانو لهبۆنهو فێستیڤاتهكانی سوونه ،كرماشووان وو ئوویالم ،ئورمیووه ،مووههاباد ،سووهقز ،بۆكووانو لهشووارهكانی هووهولێرو سوولێمانی لههووهرێمی كوردسووتان بهشداریكردووهو چهنودین خوهاڵتو شوانازی گوهورهی بهدهسوتهێناوه .هوهروهها لهزۆربوهی ئوهو فێسوتیڤااڵنهدا توابلۆی سوپاسو ڕێزلێنانی پێبهخشراوه. هونهرمهندی میللیو شمشاتژهنی ناوداری كوردستانو ئێورانو جیهوان قوادر عهبودوتاڵ زاده ناسوراو بوه(قالوه موهڕه)، شوووهوی پێنجشوووهممه 21ی موووای 2119لوووهكاتژمێر 22 : 15بوووهكاتی هوووهولێر ،لهتهموووهنی 84سووواتیدا بوووههۆی
103
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک نهخۆشییهكی درێژخایهن لهماتی خۆی لهشهقامی مامۆستا هوێمن لوهكۆاڵنی الچوین 15لهشواری بۆكوان كوۆچی دوایوی كووردو رۆژی دواتوور واتووه هووهینی 22ی مووای 2119بهبهشووداری هووهزاران كووهس لهگووهلی بۆكووانو شووارهكانی دیكووهی ڕۆژههاڵتی كوردستان تهرمی پیرۆزی بهپێی وهسێتی خۆی لهداوێنی ناتهشوكێنه لهپوهنای گوۆڕی هونهرمهنودی موهزن حهسهن زیرهك بهداوێنی دایكی نیشتمان سپێردرا. سهرچاوه :ماتپهری روال
قاله مهڕه لهبیرمهكهن! جهزا عهلى ئهمین
قاله مهڕهی شمشاتژهنی بهناوبانگی كوردستان ،نهخۆشهو ماوهیهكه ئهو توانایهی لهدهستداوه فوو بهشمشواتهكهیدا بكاو بههۆیهوه بیسهرانی بباتهوه بوۆ چیواو چوۆالن توا خوهم و دهرده دڵ بدهنوه دهم بوا ،لوهیادی راپوهڕین لهسواتی ()2113دا كهبهعسییان كهوتنه داوی خۆیانهوهو ئهمریكاو هاوپهیمانان ئاگریان بهسهریاندا بارانود ،ئوهوێ رۆژێ ماموه قالوه دوای تهقوووهالو تكایوووهكی زۆر هێنامانوووه سووولێمانی و لهالیوووهن بوووهڕێز موووام جوووهالل و هێووورۆ خوووان-هوه بهگوووهرمی بهسهركرایهوهو خهالتی زێڕینی پیرهمێردی پێبهخشرا ،لهوكاتهدا كهچووینه الی جهنابی مام جوهالل بوهڕێزی وتوی (مام قاله مهڕۆوه ،ههرچی دهتهوێ بۆت دهكهم). مامه قاله لهوهالمدا وتی (هاتووم لهنزیكهوه ئهو كوردستانه ئازاده ببینم و چاومی پێڕون وهبوێ ،ئوهوی دهشویزانم بۆتان بهجێبێڵم ،دوایهش ئهگهر ئیجازهت لهسهربێ دهچمهوه(.
104
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک قاله مهڕه دوای خهالت و رێزلێنان بردمهوه بۆ بهردهمی ماتی خۆیان ،خهتكی بۆكان ئهو حورمهت گرتنهی ئهویان لووه كوردسووتانی عیوورا پێخۆشووبوو ،ئووهم نووهورۆزه بووۆ چهنوود رۆژێ چوومووه بۆكووان و لهنزیكووهوه دیمووهوه ،نووهخۆش و كهلهالیووه ،وهڕز ،دهیوووت (هیوایووهكم هووهبێ لهكوردسووتانی عیراقووهوه ئوواوڕێكم لێبدهنووهوهو لووهو ناڕهحهتییووه رزگووارم كهن ،بیست رۆژه ناتوانم شمشاڵ بهدهستهوه بگرم ،ئهوهندهی ماومه دهمهوێ ئاوا نهژیم ،وهك پێویست بهتهنگمهوه نین!). لێرهوه داوا لهبهرپرسوانی خۆموان دهكوهم كوه ئواوڕێكی میهرهبانانوه لوهو پیواوه بهتهمهنوه بدهنوهوهو ئهگوهر دهكورێ بیهێننه ئێرهو شوێنێكی حهوانوهوهی هوهبێ و لوهژێر چواودێری پزیشوكدابێ ،كوهمێ ئوازاری لێكهمبێتوهوه ،مون نواتێم لێرهبێ نامرێ ،بهالم باشتر دهژی و دهردی مهرگی لهسهر كهمدهبێتهوه! ئهو شمشاتهی ئهو لهدهستی كهوته خووارێ بۆكهسی دی ئهو نهوایهی لێنایه!. ماتپهری پی یو کی pukcenter.org
یادی چلهی ماتهمینی قاله مهڕه لهوواڵتی نیوزالند بهرزو پیرۆز ڕاگیرا عهلی حوسین -نیوزیلهند
مێژوویووی تایبووهتی هووهموو مرۆڤێووک ،لووهڕۆژی لهدایکبونییووهوه تادواههناسووهی ژیووانی لهچهنوود قۆنوواغێکی جیوواواز تێپهڕدهبێت .لهههریهکێ لهوقۆناغانهدا چهندین ڕوداو بهسهرهاتی تێدایه. ئهگهر دیاری ههموو مرۆڤێک عهش و هۆنراوهو خۆشهویستی بێت ،ئوهوا دیواری قالوه موهڕه شمشواتهکهیهتی بۆئێموه دیارییهکی نهتهوهیی وهونهرییه.
105
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک ئهو ڕۆژهی ههواتی کۆچی دوایی قاله مهڕهم بیست .خهم وناخۆشوی بوۆ جوارێکی تور لوێم نزیوک بوووه ،کهوتموه نێوو دنیای بیرکردنهوهو ئهندێشه. -----------------
بمان وهخشه پیری شمشاڵ ،نهمانتوانی وهک تۆ لهغهزهلی نهیجهیهکدا نیشتمان بهسهرکهینهوه لهزهینی شمشاتێکدا نیشتمان سۆزه پۆش کهین بمان وهخشه پیری شمشاڵ ،نهمانتوانی وهک تۆ. (ئیسماعیل خورماتی) ئوهی موهرگ بۆئووهم هونهرمهنوده گهورهیوهت لووێ جیاکردینوهوه ؟ ..ڕاسوته کوواتی ماتئواوایی کردنوی بوووو .بوهاڵم ئێمووه بێکهس ماینهوه .شمشاتهکان ههتیوکهوتن .بهرگی ڕهشیان پۆشیووه. منیش لوهم دووره وواڵتوه ماتوهمینی و نارهحوهتی خوۆم ڕادهگهیوهنم .چوۆن بتووانم ئوهم هونهرمهنوده گهورهیوه لوهبیر نهکهم و کارێک بکهم. شمشاڵ ژهنی مهزن .هێزی ههستی شنهی مهستی خهیااڵکهت لهئامێز بگرم .ئهو شمشاته ههسوت بزوێنوه بوهجوانی و پیرۆزی ڕابگرم .لهئێواره کۆڕێکدا بتوانم ژیانی و کهسایهتی ئهو هونهرمهنده گهورهیه بهرز ڕاگرم. کاتێک ههواتهکهم بیست .کهوتمه خۆئامادهکردن بۆئهوهی لهیادی چلهی ماتهمینی کارێکی جوانی بۆ بنهخشێنم. لهڕاستیدا (غهزهلی نهیجه) کهدیارییه بهپیری شمشاڵ .هۆنراوه بهرزهکهی (ئیسماعیل خورماتی) بووه سوهرهتایهک بۆ دهستپێکردنی یادهکه.
106
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک لهدوای مانگێک کۆکردنهوهی بابهت و سهرچاوهی باش ،کهزۆر سهرقاتی کردم .تاوهکو بابهتی سودمهند و بهکوهتک پێشووکهش بکووهم .گهاڵتووهکردن و کۆکردنووهوه بووۆ یووادێکی لووهو جووۆره کههونهرمهنوودێکی گووهورهی وواڵتهکووهمان هووهموو تهمهنی بهخزمهتکردنی گهل و نیشتمان بردهسهر ههرواکارێکی ئاسان نییه کهبهتهنیا جێبهجێی بکهم. توانیم پهیوهندی بکهم بهخوشک و برایانی شاری ئۆکلهنود و هملتوۆن .کوهیادی چلوهی ماتوهمینی قالوه موهڕه لوه 5 جوالیی پێشکهشی دهکهم .لهڕاستیدا بهحهزو خولیایهکی هونهری و نیشتمانی هواتن بوهدهم داواکهموهوه .مون لێورهوه سوپاسی یهک بهیهکیان دهکهم. لهههمووی گرنگترو ڕازاوهتری بهرنامهکه ئهو پهیڤه شیعره بوو کهلهوواڵتی ئوسترالیاوه .شاعیرو پارێزهر (جهمال غهمبار) بهپهیڤێکی شیعری کورت بهشداری ئهم یادی ماتهمینیهی کورد .بوهناوی(قالوه موهڕه ئوهو شمشواتهی خوهمی ههمومانی دهژهنی:
ماتم تهنیاو ،دتم تهنیاو ،ڕۆحم تهنیایه بهبێ تۆ ئاسمانی من چۆتهوانیی و خۆرم ههتنایه بهبی تۆ ئهم پهیڤه شیعرهی مامۆستا جهمال غهمبار دیارییهکه بهیادهکوه .منویش ههوتودهدهم لوهدوای ئوهم ڕیپۆرتواژه هووهک خۆی باڵوی بکهمهوهو تاوهکو خوێنهری هێژا بیخۆێنیتهوه. ڕێوڕهسمی یادی چلهی ماتهمینی بهم شێوهیهیی خوارهوه بهڕێوهچوو. ئهو بهڕێزانهی کهبهشدارییان تێداکردووه حهزدهکهم یهک بهیهک ناویان بنوسم تاوهکو بتوانم لهم ڕیپۆرتاژه هونهرییه ئاماژه بهههوڵ و تواناکانیان بدهم. زۆر سوپاس و دهست خۆشکهری لهتهواوی کوردهکان دهکهم .ئومێدهوارم نمونهیان لهزیاد بووندابێت. -1پێش کهشکاری یادهکه (ڕۆزا جهمال غهمبار) توانی زۆر سهرکهوتووانه یادهکه پێشکهش بکات و خۆشهویستی
107
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک بینهران زیاتر بکات بۆ یادهکه. لهدهسوووتپێکی کردنوووهوهی یادهکوووه بهچهنووود ووتهیوووهک .دوایوووی گوووووتی :ئێسوووتاش دهقیقهیوووهک وهسوووتان بوووۆ گیوووانی هونهرمهنوودان قالووه مووهڕهو هووهردو هونهرمهنوودی تووازه کووۆچکردوو (سووهالح داوده وحسووێن میسووری) کهلووهو یووهک دوو مانگهدا کۆچی دووایان کرد بوو. بههووهواتی کووۆچی دوایووی مووام قووادر ههسووت بهوهدهکووهم گهوهووهرێکی زۆر بووهنرخم لووێ وون بووووه ههسووت بهوهدهکووهم .گهوههرهکهم لهبهحرێکی قوڵ و بێبن کهوتووه لهچاوم وون بوووه بوهاڵم بیوری لوهدتما ئهمێنێتوهوه هوهتا ههتایوه. بهبڕوای من ئهبێ ههرههموو شمشاتهکانی ئهم دونیایه بگرین و شین بگێڕن .کهبێ باوک مانهوه و ههتیو کهوتن. -٢ئامادهکووارو ڕێکخووهری یادهکووه (عووهلی حوسووێن) ووتهیووهکی پێشووکهش کووردو تیایوودا گووووتی :هونهرمهنوود قووادر عهبوودواڵزاده ناسووراوبه(قالووه مووهڕه) لهسوواتی 1921لهگونوودی کۆلیجووه لووهنێوان بۆکووان و مووههاباد لهڕۆژهووهاڵتی کوردستان لهدایک بووه. لهساتی 1946 - 1945پهیوهندی بهکۆماری مههابادهوه گرتووهو دۆستایهتییهکی نزیکیشی لهگهڵ نهمران (ههژارو هێمن)دا ههبووه .هونهرمهند قاله مهڕه .ههمیشه لهخهباتی کوردا بهشداریکردووه .هواوڕێ و هاوشوانی تێکۆشوهران بووه. -3ووتوواری کۆمهتووهی کووورد لهنیوزالنوود لهالیووهن بووهڕێز عووهباس سووۆرانی خوێندرایووهوه باسووی لووهوهکرد کووه هووهموو الیهکمان بتوانین لهداهاتوودا کاری باشترو جوانتر ئهنجام بدهین ئاماژهی بهخاتێکی گرنگدا کهم مانگهدا دوژمنوان دکتۆر عهبدول ڕهحمان قاسملویان شههید کرد. -4پێشوومهرگهی دێرینووی کوردسووتان بووهڕێز عووهلی بچکووۆل توووانی بهچهنوود ووتهیووهکی جوووان و بووهنر و سووودمهند بهشداری بکات.
108
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک -5هونهرمهندی دهنگخۆش جهمال حوسێن میرزا تووانی بهالوانهیوهک بهشوداری بکوات .سوهرنجی گووێگران ڕابکێشوێت بۆخۆی. -6بهڕێز خاتون پهری عهلی توانی بهووتارێکی جوان لهسهر هونهر بدوێت و بهشداری بکات. -7بهرپرسی کۆمهتهی پێشمهرگه دێرینهکان بهڕێز بههرۆز غهفور دهروێش بهووتارێک بهشداری کرد. -8بهڕێز عهلی مهحمهد ئهمین ناسراو به عوهلی ههتهبجوهیی .لهسوهر خاتوه مینوهی شمشواتژهن بابوهتێکی جووانی پێشوووکهش کوووردو یادهکوووهی ڕازانووودهوه .گوووووتی :خاتهمینوووه لوووهمانگی نیسوووانی سووواتی 1978دا دتوووه گهورهکوووهی و شمشاتهکهی لهلێدان کهوتن .ئێستاش خاتهمینه بۆ ههتهبجهییهکان شانهی هوهنگوینی بیورهوهرییوه .پوڕه لهشویلهی یادی جاران. -9قوتابخانهی ئازادی زمانی کوردی بهشدارییان کرد لوهم یواده پیورۆزهدا .تووانیوان بوههۆنراوه جوانهکوهی خالیود شهیدا بهشداری بکهن.
خهفهت مهخۆ کهتۆ مردی تۆ پهپولهیهکی بێ گهردی واڕۆحت بهڕێوهیه بهرهو بهههشت دهفرێ خهفهت مهخۆ . -11هونهرمهندی الو و دهنگخۆش لقمان مههابادی بهدوو الوانهوه و پارچهیه هۆنراوه بهشداری کرد.
مامه قاله ئهی ههڤاتی -نهسرهوتووی بێ النهکهم
109
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک یادی تۆ ڕووناکی چاوه -پڕ بهدڵ هاواردهکهم شهو نخوونی و تێکۆشانت -قهت لهبیر ناچێتهوه دڵ گرانم زۆر پهرۆشم -چهشنی تۆ نابێتهوه -11بهڕێز خاتون ههاڵته عهبدواڵزاده .دوای ووته بهنرخهکانی .هۆنراوه بوهرزو جوانهکوهی (ئیسوماعیل خورمواتی) خوێندهوه.
نهمانتوانی وهک تۆ ئهی پیری زهمانی عهش ئهی موریدی تهریقهتی بانهمهڕان ههی خۆش نهوای خۆش نهوایان نهمانتوانی نهمانتوانی پاش پشودانێکی پانزه دهقیقهی .توانرا بهشی دووهمی یادهکه دهست پێبکوات .بهپیشواندانی فلیمێکوی دۆکۆمینتواری لهسهر ژیانی قاله مهڕه لهڕێگای (پرۆجێکتهر) کهسهرنجی تهواوی بینهرانی ڕاکێشا.
مامه قاله بهبێ دهنگی لهنێو دتی ههژاریدا گهوره بووم ههتا نهمرم .باوهڕناکهن .ئهمن ههبووم لهنێو گهرووی شمشاتهکهم .خهم شااڵوی بۆهێناوم خۆم برسیمه خۆم تینومه چی بکهم کوردم کوردستان بووه بهههناوم بهماشی نهتهوهیی ئهی ڕهقیب کۆتایی بهیادهکه هات.
110
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک ههروهها زۆر زۆر سوپاس و دهسوتی مانوبونیوان دهگوشوم ئومێودهوارم تهموهن درێوژبن بۆزیواتر خزموهتکردنی هونوهرو مۆسیقاو فهرههنگ وئهدهبی کوردهواری. -1تیپی مۆسیقای نامۆ .بهڕیز مهحهمهد عهبدوتاڵ .بهڕێز شڤان مهحهمهد .هۆزان مهحهمهد -2بهڕێز بابهشێ بهلێدانی ساز -3کاری مونتاژ و تۆمارکردنی فلیمی دۆکۆمینتهری بهڕێز عهبدولواحید (خهنده ڕهش) له شاری هملتۆن .ههوهها بهڕیزان مهحهمهد مهال ڕهشید و النهواز بهرزنجی -4کاری گرتنی فلیمی یادهکه بهڕێزان ڕێکهوت عهلی و مهحمود حوسێن عهلی حوسێن -نیوزالند 8ی جووالی 2119 لووه واڵتووی ئوسووترالیاوه ،شوواعیر و پووارێزهر (جووهمال غووهمبار) بووه پووهیڤێکی شوویعریی کووورت بهشووداریی ئووهم یووادی ماتهمینیه ئهکات،
قاله مهڕه؛ ئهو شمشاڵهی خهمی ههموومانی دهژهنی! نوسینی :جهمال غهمبار
ماتم تهنیا و ،دتم تهنیا و ،ڕۆحم تهنیایه به بێ تۆ ئاسمانی من چۆتهوانیی و خۆرم ههتنایه به بێ تۆ دوای کۆچی تۆ ئهستێرهم بێدهنگ و تریفهم خامۆش و ههموو ڕۆژێک قهتهم فرمێسک ئهنوسێ. دوای کۆچی تۆ ،ههموو بهیانییهک گوتی مهراقێ له ئینجانهی ماڵ به ماتی نیشتمانه غهریبهکهمدا ئهپشکوێ!
111
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک بۆ بێدهنگیت ئهی شمشاته غهمگینهکهی ڕۆژههاڵتم بۆ خامۆشیت ئهی بارانه سپیهکهی خوا ،ئهی خهمژهنهکهی واڵتم! ----ساڵو ئهی ئهو شمشاته غهریبهی بهر له کۆچت ،خهمی ههموومانت ژهنی! ساڵو ئهی گهاڵی وهریوی خهزانهکهی کوردهواریم. ساڵو ئهی میوانه ڕۆح سپیهکهی تهنیایی من پهلهی چییت بوو ،لهم زهمهنی بێ واڵتیی و لهم سهحرای چۆتی غوربهته و لهم ئێوارهی تهمهنهدا بۆ جێت هێشتین؟ ----تۆ لهبهر پهنجهرهی حهسرهتا هێشتا خهریکی خوێندنهوهی خهمهکانی نیشتمان بویت، هێشتا دتت الی "بۆکان " و هێشتا باتندهی خهیاتت له باخچهکانی میهرهبانیدا ههتئهفڕی، هێشتا له سهرهتای گێڕانهوهی حیکایهتی عیشقدا بویت کهچی بای ههواتێک ههتی کرد و دیواری ئومێدی ئێمهی ڕوخاند و چرای بهختهوهریی ئێمهی کوژاندهوه. ههواڵ وهک قاسیدێک وتی: شمشاتێک مرد، ههرچی گۆرانیی ئهم واڵته ههبوو بۆ پرسهی ئهو قردێلهی ڕهشی خهمێکیان دا لهسهریان. شمشاتێک مرد،
112
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک ههرچی ئاوازی غهمگینی "ساباڵ " ههیه لهگهڵ "ماملێ " به بێدهنگیی بۆ ئهو گریان. ئهم شمشاته ڕۆژانێک به لێوی نیشتمانهوه سۆزی لێ ئهتکا ئهم شمشاته که مهست ئهبوو دتی پڕ ئهکردین له خۆی، سینهشی پڕ ئهکردین له نهسیمی بهیانیانی ئهوین! کهچی له سهفهرێکی ناوهختا به جێی هێشتین ئهم شمشاته! کهچی له شهوی میحنهتێکدا تهنیای کردین ئهم شمشاته! سهرچاوه :ماتپهری کاڵورۆژنه
هەشتا و چوار ئەستێرەی گەش!. هۆشیار
کزەی فێنکی بەرزترین کوێستانی خۆرهەاڵتی واڵتێکی پارچە پارچە کراو بێ وەچان وەک شنەی بەرە بەیان لە قامیشلوو ،کەرکوک ،مەندەلی ،خانەقین و قەسر و... گڕی گەرمیانەکەی فێنکی و ئارامی پێ دەبەخشی نزیک سێ چارە کە سەدە
113
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک شنەی فێنکی دەنگێکی سازگار لە بەرە بەیان و خۆرئاوای واڵتم هەستی برینداری پەیکەرێکی زە نجیرکراو... هەرجارە و برینە قووتەکەی ساڕێژ دەکرد و دەی کا ئەو گوتەی لە نێو باخاندا شێوەنی بۆ ڕێبەرێک دەکرد ئەی وت قاسملوو پاش تۆ کوێرایم دایە لە سەدەی بیست و یەک بوو لە پڕ هەشتاو چوار ئەستێرە هەشتا و چوار ساتی تەواو تریفەی ئاسمانیکی پرشنگدار لە ئاسمانی واڵتێکی بە دیل گیراو لە خۆرهەاڵتی ئەم واڵتم زوو زوو نقووم بوون وام زانی ڕۆژ هەاڵتووە بۆیە ئەستێرەکان لە چاو وون بوون وتم ئەستێرەکان لە خۆرئاوا جارێکی دیکە دەگەرێنەوە لە سەر ئاسمانی کوردستانم بە جریووە جریووە خۆر ئاوا بوو ،چاوەڕوان بووم بەاڵم مخابن ئەستێرەکان نەمان خەم و بێ دەنگی واڵتی داگرتبوو
114
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک پاشان زانیم کە ئەستێرەکان زۆر جار دەسووتێن و لە سەر زەوی دەکەون ئەم جارەش ئەم ئەستێرانە لە پاڵ ئارامگای بولبولی باخەکەی کوردستان کەوتن لە دتی کوردستان دا نێژرا دەنگی شمشاتەکەی مامە قالە یادی مامە قالە تا کوردستان بێ یاد و دەنگی ئەویش هەر دەمێنێ سهرچاوه :ماتپهڕی خاکهلێوه -ڕێکهوتی23 :ی مای 2119
خهاڵتی مهڵبهندی هونهری ماملێ له بۆکان درا به قاله مهڕه ناوهنوودی هووهواتی دهرهوهی واڵت:پووێش نیوووەرۆى ڕۆژی هەینووى رێکەوتووى 25ی دێسووامبری 2119لەشووارى بۆکووانى رۆژهەاڵتوووى کوردسوووتان لەکەش و هەوایەکوووى دۆسوووتانەى جووووان و بەرزى هوووونەرى و نەتەوەییووودا رێورەسووومێک بوووۆ پێشکەشووکردنى (خەاڵتووى رێزلێنووان لە هونەرمەنوودى سوواڵ بەرێوووە چوووو) کە لەالیەن (مەتبەنوودى هووونەرى موواملێ) تەرخانکرابوو ،نۆبەرەى بەخشینى ئەم خەاڵتەش پێشکەشى خوالێخۆشبوو هونەرمەندى شمشاڵ ژەنى دەست و پەنجە زێرین(قادرعبداللە زادە ناسراو بەقالە مەرە) کرا. لەم بۆنەیەدا کە ژمارەیەکى بەرچاو لە کەسایەتیانى رۆشنبیرى و هونەرى و ئەدەبى و ئەندامانى هەردووبنەمواتەى قوالە مەرە ومواملێ نووێنەرانى ناوەنودوکۆروکۆمەتەکان ئاموادەبوون سوەرەتا چەنودچاالکییەکى هوونەرى پێشکەشوکران
115
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک لەوانەش ژەنینووى چەنوودپارچە ئاوازێووک بەشمشوواڵ لەالیەن یەکێووک لە هونەرمەنوودانى الو دواتوور بەپێشکەشووکردنى چەند ووتارێک و خوێندنەوەى چەندین پارچە پەخشان و هۆنراوە درێژە بە مەراسیمەکەدرا،هەروەها هونەرمەنودان کوواک جەعووفەر وعبداللووه موواملێ بەگووۆرانیەک بەشووداریان کوورد و پاشووان لەالیەن ئامووادەبووانەوە لەچەنوود پەی و
و
ووتەیەکوودا بوواس لە الیەنووى هووونەرى و هەوڵ و مانوودووبونى هونەرمەنوود قووالە مەرە کوورا سووەبارەت بە پاراسووتنى میلۆدوئاوازە رەسەنەکانى کوردى و گەشەپێدانى ئەو گەنجینە هونەرییە کە خودى هونەرمەند بەپشت بەستن بەخۆى وگەلەکەى و بەهەوڵ و ماندوبون و شەونخونى زۆرى تائەو جێگەیەى توانى برەوى بەهونەرەکەى داو سەرەنجام ئەو پێگە هونەرى و کەسایەتییە بەرزەى لێ هەڵ کەوت کەجێى شانازى هەمووالیەک بێ و سەربەرزانەش خۆى گەیاندە کاروانى نەمرى لەمێژووى هونەرى ناوچەکەو گەلى کورد. لەبەشووێکى توورى ئەو مەراسوویمەدا لەالیەن هەردووبەرێووزان (مامۆسووتا فەتوواح ئەمیوورى و جەعووفەرى موواملێ) خەاڵتووى رێزلێنانى(ماملێ )2119بههەنەرمەندى ساڵ پێشکەشى ماتباتى هونەرمەند (قالەمەرە) کرا.. دوابەدواى ئەم برگەیەش ئامادەبووان و بەشداربووانى رێورەسومەکە وەک رێزلێنوان سوەردانى ناتەشوکێنەى بۆکانیوان کرد کەئارامگاو گڵکۆى هونەرمەند قالەمەرەى لەئوامێز گرتوووە لەپواڵ ئارامگواى هونەرمەنودى گوهورهو نەمور (حسون زیرەک) بوۆئەم مەبەسوتەش دوابەدواى گەیشوتنیان و خوێنودنى سوورەتى فواتیحە تواجە گووتى وەفواو خۆشەویسوتى و رێزلێنانیان لەسەر گڵکۆى هەریەک لە (زیرەک و قالە مەرە)داناو پاشان بەرێز حوورمەتەوە کۆتوایى بەو مەراسویمە هونەرییە هات. شیاوى باسوکردنە سواتی ڕابوردو لەکواتى کوردنەوەى (مەتبەنودى هوونەرى مواملێ) راگەیەنودرا کەهەرسواڵ بەگووێرەى توانووا خەاڵتێکووى رێزلێنووان بۆهونەرمەنوودێکى کوردسووتان تەرخووان دەکرێووت ،وائەمجووارەش بەخۆشووحاتییەوە یەکەم نۆبەرى خەاڵتى ماملێ لەساتى 2119پێشکەشى هونەرمەنودێکى ناسوراو و هەتکەوتوووى وەک مامۆسوتا (قوالەمەرە) دەکرێ جارێکى تر پیرۆزبوایى و خۆشوحاتى خۆموان رادەگەیەنوین بەبوۆنەى بەرێوەچووونى ئەم رێورەسومە و سوپاسوى هەموو ئامادە بووان وگشت الیەن و کەسایەتییە رۆشنبیرى و ئەدەبوى و کوۆرى هونەرمەنودان دەکەیون کەبەشوداربوون لەگەتمان بۆسەرخستنى ئەو بۆنە پیرۆزە.
116
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک بەرزو بەرێز وشکۆداربێت کاروانى هونەرو رۆشنبیرى گەلى کورد ساڵو و حورمەتمان بۆ سەرجەم هونرمەندانى ئەرک وەخۆگرى نەتەوەى کوردلەهەرکوێیەک بن ساڵو بۆهونەرمەندان و تێکۆشەرانى ئازادیخوازهەتگرانى پەیامى مرۆڤایەتى مەتبەندى هونەرى ماملێ
پرسه و سهرهخۆشیی ژمارهیهک نوسهر و هونهرمهند بو بنهماڵهی مامه قاله بهیان :ژمارهیهک له نووسوهر و هونهرمهنود و رۆژنامهنووسوی دهرهوهی واڵت پرسوه و سهرهخۆشویی خۆیوان ئاراسوتهی سهرجهم نهتهوهی کورد و خهتکی بۆکان و بنهماتهی مامه قاله دهکهین كه ئهمهش دهقهكهیهتی: ههواتی کۆچی دوایی شمشاتژهنی ئهفسانهیی کورد و هونهرمهندی نهتهوهیی" ،قادر عهبدوتاڵزاده" ناسراو به قالوه مهڕه ،سهرجهم خهتکی کوردستان و بهتایبهتی هونهرمهندانی تازیهبار کرد. قالهمهڕه که دهیان ههوا و ئاوازی بهیت و حهیران و بهسته و مهقامی کۆن و رهسهنی کوردیی له سینگیدا پاراسوت و گواستییهوه بۆ نوهوهکانی پواش خوۆی ،هاوکوات یادگارییوهکی بوهنرخی کۆمواری کوردسوتان و شۆڕشوه یوهک لوهدوای یهکهکانی کوردی رۆژههاڵت بوو. مێوژووی ژیوانی قالهموهڕه لوه الیوهک مێژوویوهکی دهوتهمهنود بوه هونوهر بووو کوه پشوتی بوه ههناسوه و پهنجهیووهکی ئهفسانهیی دهبهسوت و چیرۆکوهکانی دتوداری و حهماسوه و جووامێری و بهسوته و هوهوای گوۆرانی و سوروودی شۆڕشوی دهخوێنوودهوه و لووه الیووهکی توورهوه مێژوویووهک بوووو لووه خووهبات و شووۆڕش و تهسوولیم نووهبوون لووه پێنوواو مافووهکانی نهتهوهیهکی بهش خوراو و واڵتێکی داگیرکراو .ئهوانهش ههموو ئهوهمان پێ دهسهلمێنن که مامهقالوهی شمشواتژهن کوڕی گهل و نیشتمانی خۆی بوو .بۆ نهتهوهکهی و له ناو خهتکهکهیدا ژیا و ههر بۆ ئهوان شمشاتی ژهنی و ههر
117
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک له ناو خهتکهکهشیدا کۆچی دوایی کرد. ئێمهش وهک ژمارهیوهک نووسوهر و هونهرمهنود و رۆژنامهنووسوی دووره واڵت پرسوه و سهرهخۆشویی خۆموان ئاراسوتهی سهرجهم نهتهوهی کورد و خهتکی بۆکان و بنهماتهی مامه قاله دهکهین..
رۆحی شاد بێت: ئهنوهر سوتتانی حهسهن ئهیوب زاده برایم فهرشی کامڕان ئهمین ئاوه ئیسماعیل ئیسماعیل زاده حهسهن دهرزی تاهیر خهلیلی محهمهد رۆستهمزاده (نامۆ) کامیل نهجاڕی عهتا جهمالی جهمال نهجاڕی ئاسۆ مام زاده عهبدولخال یهعقوبی حهمیده یوسفی سولهیمان چووکهلی نادر فهتحی سهرچاوه :ماتپهری بهیان -ڕێکهوتی23 :ی مای 2119
118
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک
ههواڵی بهڵێنیی ناونانی شهقام به ناوی خوالێخۆشبوو قادر عهبدوڵاڵزاده(قالهمهڕه( به پێی پێشنیاری کاک مستهفا ئێلخانیزاده به ئاغای سهید موحسین حوسێنی رهئیسی شۆرای شاری بۆکوان ،ئاغوای سهید موحسین حوسوێنی بهتێنییانودا شوهقامێک(خیابوان) بوه نواوی ماموه قالوهوه لوه الیوهن شوۆڕای ئیسوالمی شواری بۆکانهوه ناو بندرێ بهو بۆنهوه کاک مستهفا ئوهو ههواتوهیان لوه کۆبوونوهوهی ئێووارهی چوارشوهمه ،ڕێکوهوتی 11ی سهرماوهزی 1389به حوزووری خێزان و کوڕی مامه قاله به بهشدارانی کوۆڕ ڕاگهیانود .ئوهو ههواتوه بووو بوه هوۆی خۆشحالی ئهندامانی کۆڕ و سپاسی خۆیان له ئاغای سهید موحسین حوسێنی دهربڕی .لهم کۆڕهدا جگه له ئهنودامان و تاقمێووک لووه شوواعیران و ئووهدیبان و هونهرمهنوودانی شوواری بۆکووان و ناوچووه مامۆسووتا ئووارام سووهدی
نووسووهر و
ڕۆژنامهنووس له شاری سلێمانی ،کاک بێهزاد خزری و هاوسهری له شاری سوهقز ،کواک محهمموهد ئهسودی لوه شواری مههاباد کاک شێرکۆ تورجانی له شارهدێی تورجان و چهن کهس له ناوچوهی هاوشواریش بهشودارییان کردبووو .لوهم کووۆڕهدا سووهرهتا کوواک سووهید یاسووین قوڕهیشووی بهڕێوهبووهری بهرنامووهکانی کووۆڕی فێرکوواری و فووهرهنگیی ئووهدهب پوواش بووهخێرهێنانی میوانووهکان داوای لووه کوواک مسووتهفا ئێلخووانیزاده کوورد بووۆ دهر بڕینووی ههواتهکووه .ئانجووا کوواک ناسوور ڕهسووتی کورته چیرۆکێکی مینیماتی پێشوکهش کورد .کواک ئوارام سوهدی وتارێکیوان لوه بوارهی گرینگوی پێودان بوه ڕێزگرتن له هونهرمهندان خوێندهوه ،کاک محهممهد ئهسهدی له شواری موههابادهوه دوو پارچوه شویعریان لوه بوارهی شمشاڵو قالهمهڕه پێشکهش کرد .پاشان مامۆستا عوسمان محهمموهدی (عوسومانه سووور) بوه لێودانی ههوایوهک بوه ئامیری نایه کۆڕهکهیان ڕازاندهوه و ئانجوا کواک ئهرهسوتوو سووهرابنیا لهگوهڵ نایوهی کواک عوسومان چهنود پارچوه ئاوازیان پێشکهش کرد ئهو جار مامۆستا ئیرهج ناهیود شویعرێکیان پێشوکهش کورد و هوهواتی چواپ کرانوی دیووانی مامۆستا زارییان ڕاگهیانود .کواک لوقموان عوهزیزی هونهرمهنودی الو بوه دهنگوی خوۆش و زواڵتوی خۆیوان ئاوازێکیوان پێشکهش کرد .کاک ڕهشید ڕهحمانیش وتارێکیان خوێندهوه ئانجا کاک سهید یاسین قوڕهیشوی وتووێژێکیوان لهگوهڵ پروانه شهریفییان خێزانی مام قادر عهبدوتاڵزاده(قالهمهڕه) لهبارهی بیرهوهرییهکانیان له ژیانی هاوبهش لهگوهڵ مامقادردا ئهنجام دا .یای پهروانه شهریفییان وێڕای گێڕانهوهی چهند بیرهوهری لهگهڵ مامهقاله سپاسی خۆیان له پێکهێنانی ئهو کۆڕه و سوپاس لوه کواک مسوتهفا ئێلخوانیزاده بوۆ پێشونیادهکهی و کواک سوهید موحسوین حوسوێنی بوۆ بهتێنی بهناو کردن شهقام بۆ قالهمهڕه دهربڕی .ههروهها کاک محهمموهد عهبودوتاڵزاده کووڕی مامهقالوهش سپاسوی خۆیان بهم بۆنهوه دهربڕێ لهو کۆڕهدا ئامادهبووان داوایان کرد بۆ ڕێزلێنوان لوه مامۆسوتا عوسومان سووور مامۆسوتای
119
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک نایوه و شمشواڵ لوه ئهنوودامانی شوۆڕای شواری بۆکوان داوا بکوورێ شوهقامێک یوان مهیودانێک بووه نێووی کواک عوسوومانه سووریش (عوسومان محهمموهدی) بکورێ و ئاموادهبووان پێیوان وا بواش بووو هونهرمهنودان و ئوهدیبان و شواعیران لوه کاتی ژیان خۆیاندا ڕێزیان لێ بگرێ ههتا ببێته هۆی دڵگهرمی ئهوان و هاندانی هونهرمندان و قوهتم بهدهسوتان. لهم کۆڕهدا مامۆستای ڕۆماننووس و چیڕۆک نووسی به ناوبوانگی بۆکوان کواک حوسوێن شوێربهگیش بهشودارییان بووو. ئهم کۆڕه له سهعات حهوتی پاشنیوهڕۆ دوایی هات. ناوەندی رۆشنبیری و فێرکاریی ئەدەب"بۆكان
ئهم شیعره پڕه له مهراقی شهونمێک بۆ قالهمهره جهماڵ نهجاری
دهنگێکی تازهتر لهسهر شهقام به وردایی ئێوارهیهک دهخزێته گوێم باران به نهرمی دهبارێ و ئێمه چهترهکان دهبهستین... دهچمه ناخی ئاوازیکی بێ قهرار و تا کۆتایی شهقامهکه رامدهکێشێ که ئێوارهی ئهم شهقامه پڕه له گۆرانی پڕه له سۆزی مۆسیقا
120
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک سۆزێک وهکو حهیرانی دڵ سۆزێک وهکو بهیتی ئهوین یا مهقامیک چهشنی باران و ئاوێنه. ئهش لێره لهسهر شهقام ،مانایهکی تری ههیه وهک ههتفڕین... فڕین تا مهیدانی ههور و گهڕانهوه بۆ ئهزهلی ئێوارهیهک. پڕ به نیگای رێبوارێکی خولیای سهفهر، سهفهر، سهفهر ئاش بوون بۆ گهیشتن به مهزلی نۆتهکان و حهسانهوهی پهنجهکان و لهزهتی بی نههایهت و ئهم ئیوارهش شهقامهکان -تابهیانی- ههر به دهم "با" وه گۆرانی دهچڕن. درهختهکان شینتر دهژین وهک ئاسمان ئاسمانیش رووخساری سهوزی دهپۆشێ به چارشێوی پڕ ئهستێره ،ههتا کۆچی باتندهکان دهڕواته خهو خهوی حهز و خهوی "سااڵنی 24و "26ی "ههتاوی زهرد" با لێرهوه بێ باتنده دهس پێبکهین به ههتفڕین که تۆ تا ئێستاش رێبوارهکهی ئهم شهقامهی
121
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک شهقام خولیای پهنجهکانته که تۆ ئێستاش بۆنی "موکریان"ت لیدێ و بێ نههایهت یادی یاران. ده مهگری بهس بهم سۆزه ئهم شهقامه بارانی که، دهههستهوه با سهر له نوی ئهم رووباره بهرهو دهریا هان بدهین. دهست له ملی کاتهکان کهین و بخوێنین: "ئهی ئهوانهی قهت له بیرم ناچنهوه" دهچنهوه، دهچنهوه ناخی بێقهراری دووبارهم و بۆ سهرهتایهکی نوێ ژیان به دهنگی سۆزی تۆ دهست پێدهکا ئێره دهنگی پێکهوه بوون ئێره دهنگی رهنگهکان و ئێره دهنگی "ئهی رهقیب" و بهرانبهری مافی مرۆڤ. چ نامورادانه ژیان دهبهیته سهر ههموو رۆژێ لهبهیانییهکی ئاوسدا لهسهر شووستهی شهقامێکدا له دایک دهبی بێ ساڵو و بهیانی باش چهپکێ رووناکی دهخهیته ناو دتمان ههر ئێستاکه پهنجهکانت ئامادهیه
122
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک بۆوهی تهیرێک ههتفڕێنی بۆوهی زامهکان ههتواسی (نیگا چکۆلهکهی من، له نێو نیگا گهورهکهی تۆدا جێی نابێ) من و تۆ ههر لهسهرهتای سهفهری بارانهوه پێکهوهین مناتیم له ژێر چهترهکان بهجێهێشت و تا ئێره سوارێکی بێ ئهسپ بووم وێنهکانم بۆ ههمیشه به ئاوێنهیهکی تهنیا سپارد تا دهریا نهمدۆزێتهوه و جهستهم نهکاته قوربانی بۆ ماسییهکانی ههوهس تۆ ئێستاش له قهرهباتغترین شوێنی شهقام لێوهکانت به جگهره شاردۆتهوه دهزانم، حهز له دروشمهکان ناکهی حهز به داخرانی دتهکان ناکهیت و ههر بۆیه به دهم ناتینهوه دووباره دهچیتهوه ناو ئهرشیڤی سۆزهکانت و جانتایهک نهوای سیحراوی دهردههێنی که دهرتهێنا خهنجهرهکان له السکی گوله ناسکهکان دهترسن شهقام پڕ دهبی له مهراقی شهونم و ترافیکی کاتهکان پێکدێ. تۆ له خولیا دا دهبیته جهنگهڵ و ئێمه نائومێدییهکانمانی تیا چاڵ دهکهین....
123
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک چما ئاشوفته و چما سهرگهردان درێژه تهمهنی دیدارت و ئێمه له رێگهی قوتابخانه تا گۆرستان ههمیشه گۆرانیمان ئهزبهر دهکرد که تهیرهکان دهگهڕانهوه بۆ گهرمێن ئاسمان ئاوس دهبوو به بێ چهتر ،گوێمان بۆ نۆتهکانی باران ههتدهخست و بۆ سۆزه خهماوییهکانی تۆ. ئهو کات ههموو ههناسهکانم له شهوی یهتدا دا به سهرتاسهری شهقام دهبهخشی. که به بروای خۆم درێژترین ههناسه بوون -تا کهسێک رازی سهوزی سهفهرمان بگێرێتهو بۆ با تا کهسێک بزانێ که با پڕ بوو له درهختی خوێناوی... پڕ بوو له رووباری ژههراوی... له ئێستا به دواوه ئیتر سنهوبهرهکان به بێ ئیزنی دارستان ئاش نابن رهدووی رهشهبا ناکهون. له سفرهبهندانی بههار دا ،وهرزهکانی تر میوانن بهس بێدهنگ به تکایه لهسه تهخته رهشی بیرهوهریت رۆژانی مناتیمان بێنهوه یاد، دیسان لهسهر حهسیرهکان ژیانێکی منااڵنه دهست پیبکهین. بهێڵه بازار له رهشبینی خۆیدا بسووتێ
124
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک وهره تا وهرزی مهقام دهست به سینگی ئاسمانهوه بنێین تا گهردهلوولی بیابان پڕی نهکا له فهنا. دووباره پێشبینی که ،چهنده موحتاجی بووکه بارانهین وهره له نێو پیخهفی ئێوارهیهکدا "الی الیه" بۆ کوڕی شهوی یهتدا بڵێین. خوێن، میراتی ههزار تهیری نهگهڕاوهیه له گهرمێن ئێمه گوناهبارین که نهمانتوانی ناوی تهک تهکیان ئهزبهر بکهین. شتێ بڵێ، با سهر له نوێ دتنیایی بنووسمهوه من شاعیرێکی رهشنووسی بهیانیم چ بکهم بۆئهوهی دووباره شیعرهکانم له ژووری قوتابخانهدا به رهنگی وهنهوشهیی بنووسم چۆن باخهوانی سهفهر بهئاگا بێنم که چنارێکیان الی ئیواره سهر بڕی! شتی بڵێ با گوڵ فرۆشهکان لهوه زیاتر نهژاکێن و دهستهکانیان لهکاتی سپێده دا مهزاد نهکهن. ده پێم بڵێ ئهو کات مانگ ئاوا دهبێ تۆ "سهحهره"م بۆ دهتێیت و منیش مێژووی مانهوهی تۆ دهنووسمهوه الی ئێواره، شهقهی باتی تهیرهکانی الی گهرمێنه که دهیبیستم که دهینووسم ،لهسهر جهستهی مانهوهی خاک. وهره تا میلی کاتژمێرهکان دهگهڕێن،
125
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک دهقیقهیهک بۆ یادی " -شههید ئاوه تینوێتی زهوی دهشکینێ" - بێدهنگ بین. بۆکان 11 -ی بانهمهڕی 1382 * ئهم شیعرهم له مهراسیمی "سوۆزی شمشواڵ" ،کوۆڕی رێزگورتن لوه مامۆسوتای پایهبوهرز قالهموهره دا خوێنودهوه کوه ئهنجومهنی ئهدهبی بۆکان له رۆژی پێنج شهممه رێکهوتی 9ی گهالوێژی 1382ی ههتاوی دا بهرێوهی برد. ماتپەڕی :رۆژیڤار
مصاحبه با قاله مهڕه موسیقیدان برجسته کرد کاوه حهسهن پوور
لە خەتکووی کوردسووتان دەکەیوون ،یووا مامۆسووتا شمشوواتە زەردەکەی بە جێهێشووت .کوواک سووەالحیش جوووابی دەدانەوە و دەیگووت ئەوەتا لە پەنام دانیشتووە مامۆستا زە و زیندووە .حەتوا لە مواتە خۆشومان باوەڕیوان کردبووو ،زەنگیوان لێدابوو هێندە پەشوۆکابوون دەنگیوان نەدەناسویمەوە کووڕەکەم قسوەی دەگەڵ دەکوردم دەیگوووت بوابم بوۆ بانوگ کەن. بەڕاست زۆر مەمنوونی خەتکم لەو چەند ڕۆژە دا زۆر نیگەران بوون و زەحمەتیان کێشوا.بوۆم دەرکەوت هونەرمەنودان لە دتی میللەت دا دەژین. پرسیار:
مامۆستا لە کەیەوە شمشاڵ لێدەدەی؟
وهاڵم :لە تەمەنی یازدە ساتێوە عاشقی شمشاڵ بووم ئیدی دامنەناوە ،پێم لە هەموو شتێک گرینگتر بووە .وەختی
126
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک خۆی ئەگەر لە دێ ئاغامان لە سەربوو؛ کاریوان پوێ دەسوپاردم بەاڵم لە بەر شمشواڵ کوارەکەم وەپشوت گووێ دەدا و هەمیشە تووشی گیر و گرفت دەبووم. بوابم و موام و براکووانم هەمووو شمشواتیان لێوودەدا بە توایبەت کوواکە مسوتەفام زۆر چواکی لێوودەدا .یوادی بە خێوور کە ماتمان لە ئازاد بوو ڕۆژێکی داوەت بوو ئەمنیش پێم خۆش بوو لەو شاییە دا شمشاڵ لێودەم بەاڵم کواکم نەیهێشوت، زۆرم پێووداگری کوورت کوواکم لێیوودام ،زیووز بووووم چوووومە دە قەاڵغووی تەپوواتەوە ،سووەرم وە تەپووالەیەک دا و خەوم لێکەوت .نازانم لە خەوم دابوو یا بە ڕاست بوو جوانێکی سوور و سپی سەری لێهەلێنام گووتی قالە هەسوتە خوودا و پێغەمبەریشت وەزالە هێنا .کاتێک هەستام و دەمم بە شمشالەوە نا ئیدی سەیر بوو ،بۆ خۆم سەرم سوڕمابوو زۆر چاکم لێدەدا .بە کورتی شمشاڵ ژەنی هاتە ناخمەوە جا نازانم لە غەیبەوە بوو یوا چوون بووو؟ ئیودی لەو وەخوتەوە کەس نەیتوانی وەک من شمشاڵ لێدا.
پرسیار :لە شمشاڵ دا چەند هەوا هەیە؟ وهاڵم :پێم وایە شمشاڵ هەوای لێ خەالس نابێ .بەاڵم چەند جۆرە هەوای باوموان هەیە کە توایبەت بە شمشواتن. لە بەیت و حەیران دا ئازیزە و سوارۆ و گەلۆ و پاییزە و گوتێ و بەهارە کە دەگەڵ گووتنی بێژەر دا لێدەدرێن .لە حالەتەکووانیش دا هەوای تووایبەت هەیە وەکوووو هوواوارە بەرە ،پووێش مەڕی ،شووەڕناخێوی ،هووێالن بەر هووێالن و ...کە ئەوانە دەگەڵ سرووشوووت و ئەفسوووانە گرێووودراون .بوووۆ وێووونە لە هووواوارە بەرە دا کە سوووەردەمی دەگەڕێوووتەوە دەورەی ساسانییەکان بە هاواری شوان لێدەدرێ .لە ئەفسانە دا ئاوا هاتووە پیواوێکی مەڕداری دەوتەمەنود کووڕێکی بواش و ڕووح سووک بۆ شوانییەتی ڕادەگرێ .ئەو پیاوە کچێکی دەبێ کە دەگەڵ شوانە دتیان دەدەن بە یەکتر و بە نهێنی و لە ڕێی شمشاتەوە دەگەڵ یەکتر ڕاز و نیاز دەکەن بۆ وەی کەس لێیان تێنەگات .حەتا لە کاتێک دا کە دزەکان لە مەڕ دەدەن ،شمشاڵ بە هانای شوانەوە دێ و کاتێ هاوارە بەرە لێدەدا هاواری شووان لە ڕێگوای شمشواتەوە بوۆ کوچە دەچێ و ئەویش خەتک ئاگوادار دەکواتەوە و لە ئواوایی ڕا خەتوک دەچونە الی شووانە و دزەکوان لەنواو دەبەن و لە ئاکام دا کچە و کوڕە لێک مارە دەکەن .هەموو هەواکانی شمشاڵ ڕەوایەتیان لە پشوت ڕاوەسوتاوە هەتوا شوەڕناخێوی کە لە مەیدانی کێ بەر کێ و سوار چاکی دا لێدەدرێ.
127
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک پرسیار:
مامۆستا خەتکی پیرانشارت چۆن دیت ،چۆنیان پێشوازی لێکردی؟
وهاڵم :پیرانشارم زۆر پێ خۆشە ،ئیدی ئەگەر نایەم ،پیر بووم نواتوانم .کواتی خوۆی هەتوا مرادخوانی لێورە نەوار فرۆشی هەبوو هەمیشە لە ماتە وان بووم .مەمنوونیانم زۆریان زەحمەت دەگەڵ کێشام. پرسیار:
ژیانی هونەری خۆت چۆن دەبینی؟
وهاڵم :هەتا ئێرە هواتووم .پوێم وایە هویچ هونەرمەنودێک بەقەد منوی بەدبەختوی نەدیووە .ئەوەنودی بوۆم کوراوە لە شمشاڵ غافپ نەبووم چوون پێم وابوووە لە ڕاسوت مویللەتەکەم و ئاواتەکوانی خوۆم دا بەرپرسوم .دەستیشوم بوۆ کەس درێژ نەکردووە .لە مناتێوە تا ئێستا نانی شمشاتم خواردووە.
پرسیار :پێت وایە لە ناو خەتک دا خۆشەویستی؟ وهاڵم :ئەرێ وەتووواڵ .پوووێم وایە لە نووواو خەتوووک دا زۆر گەورەم و خەتکووویش لە کووون مووون گەلێوووک گەورەن .ئەگەر خۆشەویسوتی خەتکوم لە دڵ دانەبوا قەتوم شمشوواڵ لێونەدەدا .مویللەت بە خووێن گوور و خووێن ئەسوتێنی خوۆم دەزانووم. مەمنوونی خەتکم هەمیشە حاتم دەپرسن ،سوەرم دەدەن ،لە زۆر کوۆڕ و کۆبووونەوە دا دەعووەتم دەکەن ،پێوی گەورە دەبم .هەمیشە دتم بۆ نیشتمان و خاکەکەم لێدەدا.
پرسیار :ئەگەر جارێکی تر لە دایک بێوە ،دیسان شمشاڵ لێدەدەی؟ وهاڵم :لەو دونیووایە دا تووازە پیشووەم کووردووە ،بەاڵم لە دنیووای دیووکەش ئەگەر خووودا شمشوواتێکم داتووێ لەوێووش هەر دەبمەوە قالە مەڕە و شمشاڵ لێدەدەم .من و شمشاڵ دوو ڕەفیقین کە هیچمان بێ هیچمان ژیانمان پێ ناکرێ. پرسیار :دوا وتەت بۆ خەتک چییە؟
128
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک وهاڵم :دیسان سپاس و و ڕێزم هەیە بۆ هەموو خەتکی کوردستان .یا خوا لە هەر شوێنێک کە هەن لەش سا و لێو بە بزە بن .مەمنوونی هەموویانم .نازانم چۆن وەاڵمی ئەو هەموو دتسۆزی و زەحمەتانەیان بدەمەوە بە تایبەت لەم چەند ڕۆژە دا کە دەنگۆی مردنم باڵو بۆوە .هیوا دارم خودا نەک لە بەر خاتری خۆم بەتکوو لە بەر خواتری خەتوک ڕامگرێ و بتوانم خزمەت بە فەرهەنگ و مۆسیقای گەلەکەم بکەم .سپاس بۆ ئێوەش کە ئەو هەلەو ڕەخسواند هەتوا دەگەڵ میللەتەکەم بدوێم و لە نیگەرانی بیانهێنمە دەر. ماتپهری کاروانی ههتاو
مامهقاله موسیقای کوالن و شهقام و قاوهخانهکانی به هبیچ کوشک وپول وپارهییک نهگوریهوه شورش ئهبووبهکری
ساڵو بو وەرووحی ماموستا قالەمەره و ئیوەی ئازیز ریزو سوپاس بو ئیووەی ئوازیز خەلکوی کوردسوتان بوه گشوتی و خەلکوی بوکوان بەتوایبەتی و هەمووو هونەرمەنودان و الیەنگرانی هەموو ئەو کەسانەی که لەری ورەسومی بوه خواک سوپاردن و توازیەی شمشوال ژەنوی بوی ویونەی موسویقای کوردی ماموستا قالەمەره دا بەشداریتان کرد حەزم کرد به چەند رەستەیییک بەشوداری ئوهم یواده بوکەم و چهنودتی بینیم هەیه پیم خۆشه باسی بکەم. -١ماموستا قالەمەره هونەرمەندیکه که خوشەویستی هەموو کوردستانه له هەموو والتیک و الی هەموو کوردیوک لوه هەر کوی دونیادا نابغەییک بوو لوه موسویقای کوردیودا کوه بوه دلنیوایی بەو زووانوه کواروانی موسویقای کووردی شووره سواری وا به خوی نابینیتەوه.
129
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک -٢جیا له ئەوه ماموستا قالەمەره تەنیا ژەنیارییک نەبوو که شوت لوه خەلوک فیربوبیوت جیوا لوه ئەوه کوه شمشوال لیدان له باب و بواپیری خووی فیور ببوو خووی داهیونەرو خوولقینەری زوریوک لوه ئواوازو ئاهەنگەکوان بووو کوه نواوی تایبەتی خویان هەبوو. ماموسوتا قالوه مەره هوونەرەکەی شمشوال لیودان بووو بوه خوشەویسوتی نیشوتمان شمشوالی ئەژەنوی و دەیگووت دەنگوی شمشووالی موون دەنگووی ئاشووتی و ئازادییووه شوووینی کونسوویرتی کوچووه و کوووالن و قاوەخانەکووان بوووو جیووا لووه ئەوه کووه فیستیوال و میهرەجان و زور کوری تر که ماموستا قالەمەره به ئەوینەوه بەشداری دهکرد بەالم بزانن که موسیقای شەقام و کوچه و کوالن له زور ووالتی دونیادا هەیه وشتیکی ناموو عەیب نییه و باوەر ناکەم مامه قالوه لوه هویچ کەسیک داوای پارەی کردبی بەلکو خەلوک بوه ویسوتس خویوان و بوو سووزی شمشوالەکەی سووزی خویوان دەرده بوری و خەالتیان دەکرد جا کوه وابووو جوی خووی بووو شوورای شواری بوکوان داوای یەک روژ داخسوتنی بازاریوان کردبایوه بوۆ ریوز لوه هوونەرو کەسایەتی مامه قاله .بەالم خوشەویستان به بەشداری به دل و حەزی خوتوان روحوی ماموه قالوه توان شواد کورد و هەر سەرفەراز و سەرکەوتوو بن بوو ئەو ریوزەی بوو هوونەرو موسویقای فولکلوورو رهسوهنوی کوردیتوان دانوا خووینەرانی ئازیز ئەو بابەته له مەراسیمی ئیوارەی روژی دووهەمی مەراسیمی مامه قاله له الیەن شوورای شواری بوکوان ریوگەی خویندنەوەی پی نەدرا. دوای مەراسیمی به شکوی مامه قاله جی خویەتی سوپاسی هەموو گروپه هونەریەکان وەک کامکاران گروپی وەفوایی و دەف ژەنانی مەهاباد و شوانوی پیرانشوار و هونەرمەنودانی شوانو و موسویقای سەردەشوت و دیوانودەره و مەریووان و بوکان و سەقز و کوردانی تاران و خهتکی موکریان و هەمو کوردستان بکەین که به نوسینی پارچه و ناردنی پەیام و ...به شوداری رێورهسومی ماموه قالوه یوان کورد پواش تەواو بووونی مەراسویمه کوه روژنوامەی ئاشوتی و دیودگا چەن نوسراوه یوان بوالو کوردەوه کوه هیشوتا زور کەم بووو کوه نالەکوانیش توا رادەییکوی بواش گرینگییوان پییودا .ماموسوتا هوشەنگ کامکار له بابەتیک دا کوچی ئوستورەی موسیقای کوردی سەرەخوشی کردبو باسی ئەوەی کردبووو کوه نەکورا کوواریکی هوواوبەش لووه گەڵ مامووه قالووه بووکەن کووه بووه رای موون کەم لوووتفی لووه کامکارەکووان بوووه چووون ئەگەر کرابووا یادگاریکی جوان بو موسیقای کوردی تومار دەکرا .بەالم مزگینیک بدەم به خەلکی کوردستان ،موامو سوتا عەبودواڵ..
130
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک جەمال بەرهەمیکی جوانی له مامه قاله تومار کردوه که له گەڵ ئورکیست ئاماده کاری موسیقای بوو کوراوه جاریوک داوای له من کرد له ئیران کاری دیزاینی cdبو بکەین که ئەو یادگواره بوه نرخوه بریواره لوه ریوگەی کوردسواتەوه بووالو بکووریتەوه .مامووه قالووه لووه زوربەی فسووتواله ناودارەکووانی ئیووران بەشووداری کوورد و ئوواخر بووه شوودارییەکانی لووه میهرەجانی 1 ، 2بەیت و حەیران له شاری سەردەشوت بووو کوه هیشوتا وینەکوانی بوالو نەبوووتەوه ئەوەش بلویم کوه مامه قاله له کواتی ژیوانی دا زور ریوزی لوی گیورا و کەسوانیک باسوی مەرگوی شمشوال دەکەن ماموه قالوه ئوسوتورەی شمشال ژەنی کورد بووه بەالم بەخوشیەوه ئیستاکه له شاره کوردەکوان و بەتوایبەتی لوه موکریوان زور شمشوال ژەنوی الو هەیه که هەلگری ئاوازه جوانەکانی مامه قاله و بەزمەکانی شمشالن و شمشال زیندوه و نامری. بەلی ئازیزان ماموه قالوه شمشوال ژەنوی بوه توانوا و بوی وینوه خواوەن هەسوت و سولیسوتی بوه توانوا و ئواوازدانەری شووەپول و هەلگووری ئوواوازه فولکلورەکووانی مەم و زیوون و هوواواره بەره و حەیووران و گەلووو و خوواوەنی دەیووان پارچووه موسیقای رەسەن و یادگاری پیره هەلو تەرمی پیروزی له سەرشانی دەیان هەزار پیروالوی کوردستان و به بەشداری ژن و پیاو هەمو چین و تویژەکانی کومەلگا له بەەر دەرکی مزگەوتی جامیعی بوکان بەره و ناله شکینه بوردراو لوه پەنای گلکوی حەسەن زیرەک به خاک ئەسپاردرا ،ئەو مامه قالەی که موسیقای کوچه و کوالن و قاوەخانەکانی بوه هوویچ کوشووک و پووول و پارەییووک نەگوووریەوه و ئوواوا بوووو بووه خوشەویسووتی گەلەکەی و ئوواوا سوورودی مالئوواوایی بووو خویندین. روحی شاد و یادی به خیر ماتپهری شۆرش ئارت
131
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک
سهرکهوتن به کهلی خۆشهویستیدا ناسر حیسامی
هونهرمهندی شمشاتژهنی کورد قالهمهڕه کۆچی دوایی کرد .قالهمهڕه ،لهو گواڵنه بوو له کهلێنی بهردهوه سوهر دهر دێنن .له گوندێکی بچووک له دایک بوو .خاوهنی سامان و زهوی و مهڕومااڵت نهبوو .لهوهی مرۆڤ پێوهی دهناسرێ، تووهنها هونووهرێکی هووهبوو .بووه هووهودای ئووهو هونووهرهدا ،وهک شوواخهوانێکی لێووزان بووه کووهلی سووهختی ناوبانووگ و خۆشهویسووتیدا ههتگووهڕا .گهیشووته بهرزاییووهک کووه خووهتک بووه دهگمووهن دهیگووهنێ .ئێسووتا ،نوواوی لهسووهر زاروزمووانی جهماوهرێکی زۆره .به ههژاری ژیا .ئهوه تا ئوهو کاتوهی ههناسوهی ههتدهکێشوا ،دلتوهزێن بووو .ئێسوتا ئیتور ئوهوه، کووهس بیووری لێناکاتووهوه .ئێسووتا ئووهوهی گرنگووه ئهوهیووه کووه ژیووانی بووه شووێوهیهکی شایسووته تێپهڕانوود بووه هووهموو سهختییهکانیهوه و ،ههتا لووتکهی خۆشهویستی و ڕێز وهسهر کهوت. سەرچاوە :ماتپەڕی ناسر حیسامی -ڕێکهوتی24 :ی مای 2119
هۆنراوهیهک بۆ مامهقالهی شمشاڵ ژهنی کورد بۆمامه قالەی شمشاڵ ژەنی کورد پێویسته بنووسم زۆربه دەست و برد نابێ هونەرمەند له بیر بچنەوه دەبێ وەک هەبوون تێهەتبچنەوه پێشەوەی ئێمەش وەکی وان بمرین پێویسته نێویان بەرز ڕابگرین
132
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک وەرزێر تۆ ئەو ساڵ تۆوی نەچێنی بۆ دەغڵی ساتی دی دادەمێنی بۆ قالەمەره - ئەتۆ به بیرو هەر بەکردەوه شمشاته زەردت زیندوو کردەوه نەوه و نه تیژەی گەلی مەردانی وه دەنگ هێنەری دەنگی کوردانی وا بیرمه که تۆ له ژێر توێی گڵی تا کوردێک هەبێ گوتی سەرچڵی چوویته نیۆدتی گشت کوردی هەژار نێوت بەڕێژەی هەزاران هەزار بیرەوەری تۆ و شمشاتی دەستت خاوێنی خۆت و ئەو بیرو هەستت گەلێکت کێشان هەژاری و سەختی ڕەنجبەری و سەپان شوانی بێ بەختی ----چی هەوای ڕەسەن له بەیت و باوان به جوانی هێنا بوونه بەر چاوان ناسرو ماڵ ماڵ یان گوتێ گوتێ الس و خەزاتمان ئەوا بۆ دەتێ یا بەیتی برایمی مەال زێندینی میر حەج و میر شێ چیان لێ دەبینی دەنگی تەیرۆکەی ئی دەگەرمێنێ هاواره بەرەم هاوارێ دێنێ خۆ پێش مێگەلی بەزم و سەمای
133
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک هات وەره هاتی نەیەی بەجێ مای سوارۆو پایزه ئازیزه الوکۆ مەم له گەڵ زینێ لێلێ بو لۆلۆ له شکری و حەیران ئه لەم ڕێبازه قەتارەش هەوای ئی کۆن و تازه زۆر خۆش بوو هەوای رەوت و ڕمبازێن له گەڵ یار کۆتێش باڕێک و بسازێن لێت دەدان هەرچی بوو ورده ئاهەنگ شادت دەکردن خۆزۆر دتی تەنگ چەندی لێت دابا و وتبات تەواوه دەیگوت سەربەندی حەیرانێم ماوه ----بەندەی ئەمەگناس زیندانانم ڕۆ دۆستی فەقیری و ئی خانانم ڕؤ خۆش بلوێرژه نی کوردستانم ڕۆ بولبولەی ه زار ئی دەستانم ڕۆ خەساره گەورەی نیشتمانم ڕۆ هونەرمەندی بێ پشتیوانم ڕۆ خۆشی نەدیوی نێوخوێشانم ڕۆ خۆشەویستی خۆم«پەرێشان»م ڕۆ کورد پریس
134
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک
مامه قاله!!.... خالید شهیدا -هانۆڤهر
خهفهت مهخۆ كه تۆ مردی تۆ پهپولهیهكی بێ گهردی وا ڕوحت بهرێوهیه بهرهو بهههشت دهفڕی خهفهت مهخۆ بڵێێ من به وجاخكێوری مردم هیچم له دوایی خۆم جێنههێشت ئهدی ئهم شمشاته چیه ناوهكهی تۆی پێوه دیاره ههتا ههتایی له مێژوو دا ههر زیندوه تۆ ئهوهنده عهشقی شمشاڵ بووی نهتدهتوانی یهك چركهیهك بێ ئهو بژی... ههمیشه دهمت له ناو دهمی بوو یان له ناو باغهلت بوو یان وهكو ملوانكه له ملت بوو كێ له پاش تۆ... ئهم شمشاته نازداره له دهست گرێ ئاوازی كوردهواری ڕهسهنمان
135
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک بۆ بچڕێ... كێ له پاشی تۆ بهم ئاوازه دێرینانه فڕمێسكی خۆشی و ناخۆشیمان له چاو بچۆرێ.... كێ دهتوانی وهكو تۆ ئهوهنده عهشقی شمشاته بێت ههناسهی شمشاڵ ههتمژێ به بێ وچان.... له ناو كۆر و دیوهخانان بهم ههناسهیه درێژه ئاوازهكانی ههر بچرێ و كۆتایی نێ.... كێ دهتوانێ وهكو تۆ بههرهمهند بێ خاوهنی هونهرێكی ڕهسهن بێ كێ دهتوانی وهكو تۆ پێغهمبهری هونهر بێ دتسۆزی میللهت و كورد پهروهر بێ باوهڕناكهم.... كهسێكی وهكو تۆ به توانه له ههموو دونیا ههبێ مامه قاله یارهبی جێگای ههمیشهیت
136
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک ههر بهشت بێ !!... ماتپهری کالورۆژنه مامەقالەی شمشال ژەنی کوردوستان (قالەمەره ئەو وەختەی بولبولەکان مەست بوون له سەر بەرزایکان دەیان خوێند و کەوەکان له الپالوو دەشتوو ،کێو ،تەالن بزواند ئێستا مامەی شمشال دەتی له لێدان کەوتووه و شمشال بەجئ ماوه دەیان قەسپاند دەنگی شومشال بوو ،هەستی ئەوانی ده ماتەمی غەموو پەژارەیه بۆ هونەر دۆستان ماوه هۆ شمشالەکه دەم هەوئ بۆ ساتێک له گەلت بدوئم سەره خۆشیت لئ دەکەم شەریکی غەموو پەژارەتم دەزانم که دەلت هەبوا ئێستا سەد هەزار هێندی مەن دڵ تەنگ دەبوویت روحت هەبووا بئ روح دەبوویت چاوت هەبووا هەینده دەگیریای
137
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک گۆمی مەنگی حەسرەتت دروست ئەکرد گەر دەستت هەبوا وەلەرزه دەکوتن و بئ هێز دەبوون ئەگەر القت هەبووا له ال دەکوتی چوونکه مامه به تۆوه ژیاوه هەر تۆ له ژیانی ئەو دا بوویت شمشاله لێکوو له بارەکی هۆ مامه هەژارەکی کوردستانه چەوساوەکه دەستوو پەنجه ئاشناکانت لئ دوور کەوتنەوه مامه قاله نەما بت خاته ناو قەفی پشتێندەکی له ناو کوچه و له سەر لێواری خەیابانان دەرت بێنئ و تەت بتورئنئ و قامکەکانت لئ به بزئوئ و نانی ئەمرۆ سبەی بۆ خۆیوو مندالەکانی پیدا کاو غەم له دەلی رێبواران برەوێنێ هۆ شمشالکه ،قالەمەره الته پانوو بەرینه که ناوی ئێرانه لەم وه هونەرەکی بۆ ئەو نەبوو به سەروەتوو مایه دەلێن کار هونەره بەالم لەوێ هونەری مامەقاله بەکار حیسابی بۆ نەدەکرا خەلکان پاریان بۆ دەهاویشت
138
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک دەیان گوت سوال دەکات ئەی شمشاله بئ نازەکه تاکوو مامه مابوو نازی ئەکردی جار جار لێتی دەروانی و وەک کۆرپێک خونجیالنه خۆشی دەویستی وێنەی گولێک ئەی گرتیته دەستی و نەبادا لێی بتۆری ئەو هونەرمندێک بوو ئاشقانه خۆشی دەویستی جار جاریش تێی ئەتووراندی بەسته و نەغمەی دلدارانی پئ لێده دای قامکی لئ دەبزاوتی مەنیش له ستریوو رادویکانەوه گوئم لئ دەگرتن لەمەوو به دواوه منداالنی دەست فرۆش ئەوانی بۆیاغی کەوشانیان دەکرد ئەوانی به شوئن کار دا دەگەران ئەوانی خەریک کایه کردن بوون تازه ئێتر مامه قاله نابینن له بەر دەرگای مزگەوتەکان له ناو کوچه و کۆالنەکان له میدانی بازارەکان له سەر لێواری جادەکان له سەر حەوزەکی بۆکان هۆ شمشاله بەجێ ماوەکه
139
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک تاکوو ئەم ڕۆژانه جێگات ناو قەفیی پشتێند بوو له مەو به دوا دەبێ له ناو کام موزه دابنرێیت له ناو شوشه بەندا یان هەر له ناو قەفی پشتێندەکی مامه قاله له سەر دەسته نوئنی ماله خونجیالنەکەی نەکەن زایی کەن بۆ شوێنه تف لێکراوەنی حەواله کەن نا نا تازه تۆ قالەمەڕه گوم نابن ئێۆه له هەر شوێنیک بن جێگاتان له ناو هونەری (کورده واری) دیاره کاری هونەری زۆر و کەم له داهاتی پولوو پاره هۆ شمشاله دابراوەکه رەنگێک له نیگا دا دەنگێک له فەزا دا ئاخێک له ناو فولکلوردا دوو قەبر له سەر نالەشکێنه دا تۆی شمشالیش له ئاوارەگیدا نا نا ئێتر ئێوه لێمان جیا نابنەوه مامه کرێکارێک بوو تۆش ئامرازی دەستوو لێوی ئەو
140
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک هەر دووکتان نانی بنەمالەیکتان پەیدا ئەکرد ئێستا بۆ کامەتان ئا بکێشم بۆ مامەکه له الی حەسەن زیرەک سەری ناوەتەوه یان بۆ تۆ که له مامه جێ ماوی یان بۆ بنەمالکەی مامەقاله ئەی شمشاله دابراوەکه لێوەکان نەمان تێت توورینەن پنجەکان نەمان قامکت لئ ببزوێنن مامه قالەش نەما بۆ حەسانەوە بت خاته ناو قەفی پشتێندەکی ئەی پێم نالێی لەم کوردستانه که خۆی مافی ناوەکی نیا تۆ سەری خۆت بۆ کوئ هەلدەگری به بئ مامه چی ئەکی بەالم هونەرێک به جێ ماوه ناوەکەی به ئستێره له بەرزایی ئاسمان نوسراوه ئەویش دەنگ له تۆ هونەر له مامەقاله خشتی بناغی خۆی داناوه
141
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک
مهرگی قاله مهڕهو ئاوڕێكی تاڵ و شیرین دیدهوان یهعقوب
كووهم بیسووهرو بینووهری كووورد ههیووه لووهماوهی نیووو سووهدهی رابووردوودا بهگشووتی و لووهو ( )18سوواتهی دوای راپووهڕین لهباشووری كوردسوتان (واتوا لهگوهڵ ئوازادبوونی ئوهم بهشوهو زۆربووونی كهناتوهكانی راگهیانودن) بهتایبوهتی گووێی لهئاوازه رهسهن ئامێز پڕ لهجۆش و خرۆشهكانی قاله مهڕه نهبووبێت ،بهدیمهنه سواكارو ههژارانهكوهی ئوهو پیواوه شمشاتژهنه ناوداره ئاشنا نهبووبێت، چونكه لهگهڵ ئهوهشدا كه قاله مهڕه كهسێكی سادهو ساكاری نێوو كۆموهتی كووردهواری بووو شمشاتهكهشوی بههوهمان شووێوه ئووامێرێكی سوواكاری كوووردی رهسووهن بوووو ،بووهالم بووههۆی لێووزانین و هونهركارییانووهی ئووهو كهتووه شمشوواتژهنه، توانیبووی خزمهتێكی گهورهو رهسهن بهئاوازهكاندا بكات و گیانی نهمریان بهبهردا بكات. وهك وتمان لهگهڵ ئهوهشدا كه قاله مهڕه خۆی كهسێكی سادهی نێو كۆمهڵ بووو ،ئامێرهكوهی دهسوت و دهمیشوی هوهر سادهبوو ،بهالم هونهری قاله مهڕه لهوهدابوو لوهو سوادهییانهدا ئواوازی كوردهوارییانوهی ئوهوتۆ لێبودات ،كوه مورۆڤ بهگوێ لێگرتنیان ههست بهبۆنی خاكی كوردسوتان و رابوردووی پواكی كوردهوارییانوهو مێوژووی غوهدرو سوتهمكاری دژ بهگهلی كورد بكات. شمشاتهكهی قاله مهڕه ههر بهتهنیا لهیهك بواردا فووی تێنهدهكراو ههر لهیهك بواردا ئواوازی بوهجۆش و خرۆشوی نوهدهژهنی ،بوهتكو هوهر لهبوهیت و بوالۆرهو بهسوتهو هوۆرهو الوك و حوهیران و موهقام و حوهیرانۆك و سوترانی كوارو گووۆرانی سووۆزدارانهی فۆلكلووۆرهوه بیگووره تووا دهگاتووه سوورووده نهتهوهییووهكان و الوانووهی مووهرگی ئووازیزان و باسووكردن لهكارهسات و رووداوهكانی نهتهوهیی لهخۆ دهگرێت ،ههر بۆیهش ههموو ئهو ئاوازانهی بهدهست و پهنجهكانی قالوه مهڕه لێودهدران ،دهبوونوه حوهزو ویسوتی گووێگرتنی چوین و توێژێوك لوهنێو كوردهواریموان و لههوهموو چوین و تووێژو دهستهو گروپێكدا هۆگرانی قاله مهڕه ههبوون ،ههر لهكهسانی سیاسهتمهدار بیگره تا دهگاته رووناكبیرو
142
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک هونهرمهندو خهتكی ئاسایی و شارنشین و گوندنشین. لووهبواری رامیاریشوودا شمشوواتهكهی قالووه مووهڕه بوووو بهدهسووتپێكی كردنووهوهی چهنوودان رادیووۆی الیهنووه سیاسووییهكان و لووهكاتی یادكردنووهوهی شههیدانیشوودا هووهر ئووهو ئاوازانووه دهبوونووه هووۆی الوانووهوهی كهسوووكاری شووههیدان و لووهبواری هونهرو ئهدهبیشدا جگه لهوهی ئاوازهكانی قاله موهڕه خوۆی جۆرێوك بوووه لههونوهری رهسوهن ،هۆكوارێكیش بوووه بوۆ پوهرهدان بووهوێژهی كوووردی شوواعیرانی وهكوو هووێمن و هووهژار و چهنوودانی توور بوهدهم ئاوازهكووانی شمشوواتی قالووه مووهڕه بهرههمهكانیان تۆمار كردووه. ئاوڕدانهوه لهتاتییهكانی ژیانی قاله مهڕه خۆی لهوهدا دهبینێتهوه كه ئهو كهسه یهكێكبووه لهو كهسوانهی پێشوهوا قازی محهمهد سهرۆك كۆماری كوردستان زۆر خۆشیویستووه گوێی لهئاوازهكانی گرتوووه ،بوهالم ئوهو خۆشوییهی قالوه مووهڕه وهكووو هووهزارانی توور زۆری نهخایانوودو بووهڕووخانی كۆمووارو لهسووێدارهدانی قووازی ئووهویش ههناسووه سوواردمایهوه، چهندان ئاواتی كوردایهتی برده ژێر گڵهوه. شوویرینییهكانی ژیووانی قالووه مووهڕه -ش لووهوهدابووه لووهم چهنوود سوواتهی دواییوودا لههووهرێمی كوردسووتاندا گرنگووی زۆر بهقاله مهڕه دراو لهههمووشی زیاتر ئهو بانگهێشتكردنهی خاتوو هێرۆ برایم ئهحموهد و دهزگوای خواك و كوردسوات بوو كه تێیدا رێز له قاله موهڕه نوراوه چهنودان ئواوازی شمشواتهكهی تۆمواركراو خوهالتی پێشكهشوكراو بوههاوكاری مامۆستا ع .ج سهگرمه ئاوازهكانی تێكهڵ كێشی موزیكی سهمفۆنی كرا. ئهوهی ماوهتهوه ئهوهیه داوا لهالیهنه پهیوهندیدارهكان دهكهین كهلوپهلهكانی قاله مهڕه بهگشتی و شمشاتهكهی و ئووهو دیارییانووهی لهژیانیوودا پێشكهشوویكراون لهگووهڵ ژیاننامووهی وێنووهو بهرههمووهكانی لهموزهخانهیووهكی تایبهتوودا بپارێزرێن.
143
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک
قالەمەڕە ،چریکەی ئەهورایی میللەتێک شەریف فەالح
"قادر عەبدوتاڵزادە" ناسراو بە قالەمەڕە ،هونەرمەندی شمشاتژەنی ناوداری كورد یەكەم رۆژی چلەی زستانی ساتی 1314ی هەتاوی لە گونودی "كوولیجە" لە مەحواتی ئاختواچی سوەر بە شواری مەهابواد لەدایوك بوووە ،هەرچەنود ئەو نواوچەیە لەبوواری جوغرافیوواییەوە سووەر بە شوواری مەهابوادە ،بەالم بەهووۆی نزیكووی لەگەڵ بۆكووان ،هەموووو ژیووانی لە بۆكان و دەورووبەری بووە. هەرچەند قالەمەڕە كاتی لەدایكبوون شمشاتی بەدەستەوە نەبووە ،بەاڵم هەر ئەو دەمە كە گیانی لە گیوانی دایكوی گرێ دراو بووە ،گوێی لە دەنگی شمشاتی كاك محەممەدی باوكی و مامە سوتتان و مامە رەحمانی و كاكەكانی بووە. ئەوانە شمشاتژەنی بەناو و دەنوگ و لێوزان و لێهواتووی مەتبەنودەكە بووون .خوۆی ئەیوژێ« :ئوسوتادم خوواڵ بوووە» ئەوجا ئەم چیرۆكە بە شایەد دەهێنێتەوە: «منداڵ بووم لە قوتقوتەی نزیك عەبدوتاڵباد بوۆ شوایی لێیوان گێڕابوووینەوە" ،مەحمووودی تەهوا و غەفوورە خوڕە" شمشاتێكی سەیریان لێدەدا ،منیش ویستم شمشاڵ لێدەم نەیانەێشت .ئەودەم زۆر منوداڵ بوووم ،چووومە نێوو قەاڵغە تەپاتەیەكەوە ،دەستم كرد بە گریان ،هێندە گریام شەكەت بوووم ،تەپواتەیەكم لەبون سوەرم نوا و لە خەوەكەشودا هەر هەنیسكم دەدا .كەسوێكم لوێ پەیودا بووو ،سووور و سوپی ،هەرای لێكوردم" :عەبودوتقادر ،عەبودوتقادر هەسوتە، هەستە مەگری ،بە گریانی تۆ دار و بەرد وە گریان هاتوون!" هەستام دەستم بە لێدانێ كرد بەكەس ڕانەدەوەستام! سبەینێ چوومە شایی ،بە خودای نە غەفووور دەیووێرا نە مەحمووود لە بەرانبەرمودا ڕاوەسوتن! جوا نوازانم ،یوا خوواڵ كۆمەكی كردم یان شەیتان! ئەتبەت شەیتان ناتوانێ شمشاڵ لێدا!» ئەم هونەرمەندە نەخوێندەوار و هەژار و كڵۆتە ،بێ مامۆستا و بێ رێنوێن ،گەشە و بااڵ دەكات ،زۆر ناخایەنێ،
144
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک بەهۆی وەستایی و لێهاتوویی لە تێچریكانی بەند و هەوا ،نەزم و مێلۆدییە خەمین و هەسوت بزوێنەكوانی مۆسویقای رسەنی كوردی ،ناو وناوبانگی بە گشت كوردستاندا باڵو دەبێتەوە و دەبێتە سیمبۆل و باوكی شمشال و سوەفیری ئەم هونەرە رەسەنە. قالەمەڕەی هونەرمەند و نەخوێندەوار ،لە هیچ قوتابخانە و كۆلیژ و زانینگەیەكی هونەری نەیخوێند و لەالی هویچ مامۆستایەك ئەلفێكی مۆسیقای پێ فێر نەكراوە ،ئەوەی دەیزانی و فێری بوو تەنیا هەستی نیشتمانپەروەری و كولێ دتی دانەمركاو و بڕك و ئێش و ئازارە پەنگخواردووەكانی نا و گەرووی زێڕینوی بوووە كە كردیوانە هونەرمەنودێكی رەسەن و میللی كە هەتاهەتایە لە دڵ و یادەوەریی نەتەوەكەیدا بە نەمری بمێنێتەوە. شمشوواتی قووالەمەڕ سووەمفۆنیایەكە كە نۆتەكووانی خەم و ئووازار و مەینەتییەكووانی نوواو دێووڕ بە دێووڕی مێووژووی پووڕ لە هەوراز و نشووێوی نەتەوەی كوووردە .شمشوواتەكەی مووامە قووالە چووریكەی حەزیوون و بووێ ئووۆقرەی نوواخی هەژێنووراوی ئەویوونەوان و دتوودارە ،میلووۆدیی راسووانی عاشووقانی كوێسووتان و زەنوووێری چیووای خووۆڕاگری و قاسووپەی كەوی دتووی پێشمەرگە و چریكەی مەلی سركی پێدەشت و بژوێنی كوردسوتان و هواژەی تواڤگەی ئەویون و شوانەی قوژی گیاخواوی كوێستانە.
سرتەی بێدەنگیی بن شۆڕەبیی دوو دتداری تەریوە، چاوگی شۆڕش و كڵپەی ئاگری دتی شۆشڤانی خۆشی نەدیوە. قالەمەڕە خێورا تووانی بەخوۆی و شمشواتەكەی بەر پشوتێوێنەكەی و سوادەیی و سواكاریی رۆح و ژیوانە هەژارانەكەی ببێتە خۆشەویستی كۆمەاڵنی خەتك و ناوبانگی سنوورەكانی كوردستانیشی بەزاند .مامە قالە چیرۆك و بەند و باو و حەیران و الوك و گەلۆ و سوارۆی لە هەناوی بەزم و هەوای شمشواتدا گونجانود و بوووە هێموا و سویمبۆلی هەمووو چیرۆكە خەمین و ئاگراویی و تراژیودییەكانی ئەدەبوی زارەكیوی كوورد .لە مواوەی ژیانیودا تووانی گەلێوك ئاهەنوگ و هەوا و میلۆدیی رەسەن تۆمار بكات كە هەتاهەتایە لەدتی میللەتدا دەمێنیتەوە .لە زۆر كۆڕ و سیمینار و كوۆنگرەی فەرهەنگی ،ئەدەبوی و هوونەریی كوردسوتان ،ئەیچوڕان و لە چەنودین واڵتوی دەرەوەش شمشواتی لێودا و بە چوریكەی سیحراویی و كارە سەرسوڕهێنەرەكانی ،دەوروبەری تووشی تێڕامان ،گریان و حەپەسان كرد .لەگەڵ حەسەن زیورەك
145
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک گەورە هونەرمەنوودی كووورد و چەنوودین هونەرمەنوودی میللیووی دیووكەی كووورد هاوكوواریی هەبووووە .قووالەمەڕە زۆر ژیووا و هەژارانە و لەوپەڕی بێووودەرەتانی و نەداری ،بەاڵم بە سوووەربەرزی و سوووەربڵیندییەوە پوووێگەی كەسوووایەتیی خوووۆی و هونەرەكەی پاراست و نەچووە ژێر باری ویست و داخوازی نەیارانی هونەر و ئەدەبی نەتەوەكەی. پوواش 84سوواڵ خووزمەت بە هووونەری میللیووی كووورد و پوواش ملمالنێیەكووی زۆر لەگەڵ نەخۆشووی ،سووەرەتای مووانگی جۆزەردانی 1388ی هەتاوی بە یەكجاری مااڵوایی لە هونەر و شمشواڵ و نیشوتمان كورد و لەسوەر وەسوێتی خوۆی لە داوێنی كێوی ناتەشكێنەی بۆكان لە ناوچەی گوتتەپە لەگەڵ شمشاتەكەی بە خاكی نیشتمان سپێردرا.
پێی ناوێ بۆ شەهیدی وەتەن شیوەن و گرین -نامرن ئەوانەی لە دتی میللەتا ئەژین سەرچاوە :ماتپەڕی کوردستان میدیا -ڕێکەوتی 26 :ی مای 2014
قالهمهره و تهمهنێک له گهڵ شمشاڵدا کامل سیدی مقدم
ئهگووهر لووه نووواو نهتووهوهکانی توووری ئووهم جیهانوووهدا ،پێشووکهوتن و ژیووانی ئاسوووایی بووهدی دهکرێوووت بێگومووان ئوووهو کۆمهتگایانهی ئهوان تێیدا دهژین زۆر بوواری پێواوه و کهنود و کۆسوپی سوهر رێگایوان لوه بهردهمودا الداوه و ئێسوتا وهک دهبینین ئاسهواری نهماوه. ژیانی ئاسایی به بنهماکانی سهرهکی ناتوانێت بێ ههنهر و ئهدب ،مۆسیقا،وێنهگری ،پهیکهرسازی،سینهما و تئاتر و ...بهرێوه بهچێت و خۆیان لێ ببوێریت .بهتکو ههموو ئهوانه دهبێت ئاوێته و قاتی ژیان بن تا ژیانی بهختهوهر بۆ مرۆڤ دابین بکات.
146
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک یهک لهو بوارانه مۆسیقایه .له وهاڵتانی به هێزی کهلتوری و ئابووری که پێشکهوتوویی به خۆیوان دیووه هوهنگاوی باشیان لهم بارهوه ناوه ئاکادمی مۆسیقا بۆ پهروهرده ،به شێوازهکانی مۆسیقایی له گهڵ دستگاگهلی گۆرانی رادێنن و گروپی اورکسترا و ...به ههموو جۆرهکانی بۆ کۆمهتگایهکی سالم پێشکهش دهکوهن.دیواره ئهوانوهی ئوهم کواره بوه ئهستۆوه دهگرن ،حکومهت ههموو پێداویستی ژیانیان بۆ دابین دکات و تهنانت به دانی پاداشوی گرانبهوا خوهاڵتیان دهکات. له ناو خهاڵتبوانیشدا ،کهسانی بلیمهت و زیرهک بووه بهاڵم خۆ راهێنان و پوهروهرده جێگوای بوهرزی خوۆی ههیوه و کهسانێکی زۆریش لهم رێگایهوه شارهزا دهبن و ئهوهی گهرینگه کار و ئاسهوار و تهنانت خۆشیان دهبنه میراتی ئهو نهتهوهو و ئهو کۆمهتگایانه که نموونهیان زۆره. بهاڵم له کۆمهتگای کوردی دا به هۆی ئهو باروودۆخهی که تێیدا دهژێت ئهم بووارانه نهرهخساوه و تهنانت لوه زۆر جێگا و شوێن لهمپهری له بهردهمدا بۆ دانراوه و پێش به پهره و گهشانهوهی گیراوه و ئهگهر ئهوهشی ههبوبێت لوه رێگووای خۆبهخشووی تاکهکهسووی بوووه و تووهنانت بووه بهخشووینی ژیووانی خووۆی و بنهماتهکووهی لووه بهرامبووهر نووهیاردا بهرههتستکاربووه. ئهم کهندو کۆسپانه بۆ توانهوه و لهناوبهردن و جنوساید کورد بهرێوه چووه ههتبهت مۆسیقا و گۆرانی توانیویوهتی رێگا له ناوچوونی زمان و کولتوری کوردی بگرێت. له ناو ئهو بلیمهت و شارهزایانهی مۆسیقا ،بێجگه له مامۆستایانی وهک بهرێزان سهید عهلی ئهسکهری کوردستانی، تایرتۆفی ،مهزههرخالقی ،علی مهردان ،رهشیدفهیزنژاد ،خهلیل عالی نهژاد ،عهتاخان ،خلهدرزی ،عهزیز شار ، ئایشهشان و ...مامۆستای گهورهی شمشاڵ ژهن ،مامۆستا عهبدواڵ قادرزاده ناسراو به قالهمهره ،توانیوهتی به ئوهو پهری بێ ئیمکانیدا بهلیمهتی خۆی نیشان بدات و دهنگی شمشاتهکهی بێجگه له ناساندن بوه نهتهوهکوهی خۆی،بوه نهتهوهکانی دیکه بناسێنێت .ئهمه له کاتێکدایوه کوه بهداخوهوه نهتوهوهکانی دیکوه خوهاڵتی دهکوهن بوهاڵم بوه هوۆی دهست کورتی ماتی ،ناتوانێت تهنانت بۆ وهرگرتنی خهاڵتهکهی ئهودیو ببێت .ئهوهتا مامۆستا گۆران ئوهم ژینوه بوه ژانهی گهلهکهی له پێش تروه پێی زانیوه و دهبێژێت:
147
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک به رهنگی زهردوو و شێوه ی ده ست و شمشاتی كزا مامه حه زم كرد به ستهیهك ببهم سهراسهر حوزن و ماتهم بێت له سیماتا بهدیم كرد ههیكهلی عومرێكی حهسرت كێش وهها دیاره كه به ختت ئاشیانی بولبولی خهم بێت لهالیووهکی توور دیوواره ئێمووهش لووه نوواو ئووهو کۆمهتگایووهدا بووه هووۆی دابووین نکردنووی ژیووانی ئاسووایی لووه سووهر بهنووهما ئاماژهپێکراوهکان چه ئاکام گهلی بۆمان دهبێت. لووه پاشووان هووهمومان بووه باشووی دهزانووین ئووامێری شمشوواڵ لووه گووهل سوواکاری و بووێ ئیمکانیوودا بۆتووه میوورات و هێمووای نهتهوهی کورد و ئهوه سهرهڕای کهندو و کۆسپهکانی سهر رێگای ،ئهبێت بۆ نهوهکانی پاشهرۆژ بهپارێزرێت.
ئەوەندم بیست له موسیقا خروشی روحی بیگانه میزاجی کورده واریم تیک چوه درویش عه بدووال ههر ماتی هونهر و ئهدبی کورد ئاوهدان و نموونهی قالهمهره فراوان بێت. به سپاسهوه سەرچاوە :كورد زين -ڕێکەوتی١١ :ی ئۆکتۆبەری ٢١١٤
148
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک
یادێک لە قالەمەڕە دوای حەوت ساڵ لە کۆچی دوایی لەیال قادری
قووادر عەبوودواڵزادە ،ناسووراو بە (قووالەمەڕە) هونەرمەنوودە شمشوواتژەنی بەناوبووانگی کوووردە ،سوواتی 1925لە گونوودی (کولیجە)ی سەر بە بۆکان لەدایک بووە و ساتی 2119کۆچی دوایی کردووە. شێ محەمەد شێخی بورهان لە ناوچەی موکریان ،لەبەر ئەوەی منداتێکی هێدی و ئارام بووە ،نازناوی قاتە مەڕەی بۆ هەتبژاردووە. قالەمەڕە سااڵنێکی زۆر لە ڕادیۆ و تەلەفزیۆنەکانی کرماشان ،سنە ،تاران ،مەهاباد و ورمێ شمشاتی ژەنیووە و بە دەنگی ئەفسووناوی شمشاتەکەی خەتکی دتخۆش و ئارام کردووەتەوە. قووالەمەڕە ،بووۆ موواوەی چەنوودین سوواڵ لە گەڵ هونەرمەنوودی گووۆرانیبێژی بە توانووای کووورد حەسووەن زیوورەک هاوکوواری هونەری بوون و گۆڕانییەکانی ئەو هونەرمەندە ناودارەی بە شمشاڵ ڕازاندووەتەوە. ئەو هونەرمەندە ناودارە بەرلە هاتنە دونیا ،باوکی کۆچی داویی کردووە و تەمەنیشی 6ساڵ بووە کە دایکی کۆچی دوایی کردووە. قالەمەڕە لە باسی ژیانیدا دەتێ" :تەواوی ژیانم بە ناڕەحەتی و برسییەتی و چارەڕشی تێپەڕ کردووە". ئەو هونەرمەنووودە وەک باسوووی کوووردووە ،سووواتی 1946 - 1945پەیوەنووودی بە کۆمووواری کوردسوووتانەوە کوووردووە و لە نزیکەوە مامۆستا هەژار و هێمن موکریانی ناسیوە و لەگەتیان دۆست بووە.
149
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک بەگوتەی خۆی دوای لەسێدارەدرانی قازی محەمەد لەالیەن رێژیمی شای پێشووو لە ئێوران ،ناچوار بوووە زێودی خوۆی بەجێ بهێڵێت و هانا بەرێتە بەر ئەشکەوتی گواڵتە و پاشان ڕووی کوردووەتە مواتی عەبواس ئاغوای سوەرکەپکان و ئەحمەد ئاغای کۆیە. سااڵنی 1968 - 1967لەگەڵ مەال ئاوارە و مەال مەحموودی زەنگەنە و سوولەیمانی مووعینی ئاشونا بوووە ،هەر لەو سەروبەندەدا ماتیان چووەتە شاری بۆکان و تا ساتی 1985بە سەتتی ژیاوە و ژیانی هاوبەشی پێکنەهێناوە. هونەرمەند قالەمەڕە هەمیشە بە جۆرێک لە جۆرەکان لە خەباتی کوردیدا بەشوداری کوردووە ،توا سوەردەمی شۆڕشوی گەالنی ئێران لە ساتی 1978بە نهێنی کاری بۆ جوواڵنەوەی کورد و حزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران کردووە. گرینگی شمشاتەکەی قالەمەڕە لە ئاسوتێک دایە کە پسوپۆڕان و شوارەزایانی بوواری میوزیوک وەکووو بلیمەتێوک باسوی قالەمەڕ دەکەن و لووتکەی ژەنینی ئامێری شمشاڵ لە موزیکی کوردیدا لە ژەنینەکەی قالەمەڕە دەبینن. هونەرمەندی موزیک ،قالەمەڕە خاوەنی چەندین بەرهەمی پڕبایە و بەهێز و جوانە کە هەموویان مۆرکی تایبەتی ئەم هونەرمەندەیان پێوە دیارە و بە ناسنامەی هونەری موزیکی دەوتەمەندی کوردی هەژمار دەکرێن. هونەرمەندانی موزیکزانی واڵتی ئێران و فارس زمانەکان نازناوی "گنج متحرک" واتە (خەزێونەی جوواڵنەوەیوان) لە قالەمەڕە ناوە. هونەرمەنووود قوووالەمەڕە لە دوو دەیەی رابوووردوودا لەسوووەر بانگهێشوووتی خوێنووودکارانی کوووورد لە زۆربەی هەرە زۆری رێوڕەسوومی سوواتوەگەڕی کارەسوواتی کیمیابووارانی هەتەبووجە لە زانکۆکووانی ئێووران ئامووادە بووووە و بە دەنگووی بەسووۆزی شمشاتەکەی کۆڕەکانی رازاندووەتەوە. قالەمەڕە لە ماوەی سااڵنی کار و خزمەتی هونەریی خۆیدا لە زۆربەی فێستیڤاتە گرنگەکانی بواری هونەری موزیک لە واڵتی ئێران ،لەوانە ،فێستیڤاتی موزیکی فەجر لە تاران ،فێستیڤاتی موزیکی ناوچەکانی ئێران لە کرمان و لە
150
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک بۆنە و فێستیڤاتەکانی سنە ،کرماشان ئیالم ،ورمێ ،مەهاباد ،سەقز ،بۆکان و لە شارەکانی هەولێر و سلێمانی لە هەرێمی کوردستان بەشداریی کردووە و چەندین خەاڵت و شانازیی گەورەی بەدەست هێناوە. هونەرمەندی شمشاڵ ژەن و ناوداری کوردستان شەوی پێنجشەممە 21ی مەی 2119لە تەمەنوی 84سواتیدا بە هوۆی نەخۆشییەکی درێژخایەن لە ماتی خۆی لە شاری بۆکان کۆچی دوایی کرد و رۆژی دواتور بە بەشوداری هەزاران کەس لە خەتکی بۆکان و شارەکانی دیکەی رۆژهەاڵتی کوردستان تەرمەکەی لەسەر وەسییەتی خۆی لە داوێنی ناتەشکێنە لە تەنیشت گۆڕی هونەرمەندی گەورەی کورد ،حەسەن زیرەک بە خاک سپێردرا. سەرچاوە :ماتپەڕی باسنیوز -ڕێکەوتی٢١ :ی مای ٢١١٦
بۆ کۆچی هونهرمهندێک وێبالگی پاشکۆ
"ئێوارهی دوێنێ پێنج شهممه رێكهوتی 31ی بانهمهڕ دته گهورهكهی هونهرمهندی شمشاڵ ژهنوی كوورد مامۆسوتا قالوه مهڕه له لێدان كهوت. هونهرمهندی گوهوره و نهتوهوهیی گوهلی كوورد مامۆسوتا قوادر عهبودواڵزاده ناسوراو بوه قالهموهڕه پواش ژیوانێكی پوڕ بهرههم ئێوارهی دوێنێ له تهمهنی 91ساتیدا كۆچی دوایی كرد قاله مهڕه ،گهوره بلوێرژهنی نهتهوهکهمان به شمشاتهکهیهوه گهورهترین خزمهتی به زیندو ڕاگرتنی ههوای گۆرانی و مۆسیقای کوردی و له ڕاستیدا فهرهوهنگ و کهلوهپووری نهتهوهکوهمان کوردووه ".ناوهنودی هوهواتنێری سوهقز "ئوهم ههواته زۆر زوو لهسهر میدیا و ماتپهره کوردیهکانهوه باڵو کرایهوه و کهم و زۆر بووبه مایهی پهژاره و نارهحوهتی کۆمهتگهی کوردی .منیش وهک تاکێکی ئهم کۆمهتگه خۆم لهم خهم و خهساره گهورهیوهدا بوه بوهشدار دهزانوم و زۆر بهالمهوه قورس و گران بوو.
151
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک بهاڵم ههروهک ههموو دهزانین ژینی دونیایی تا سهر بۆکهس نهبووه و نابێت .پاش مردنیش دا و پهژاره و تهشیع جهنازه و گڵکۆی بهشکۆ و شینگێری و هتد سوودێک نابهخشێت .دهتێی دوێکهیه مامهقالهم لهکووچهو شوهقامهکانی نێوشار دهدیت تا بۆ وهدهست هێنانی بڕهپارهیهکی کوهم نهفهسوی گوهرمی لوهبلوێر داوێشوت و بهپهنجوه رهنگینوهکانی ههوای حهریره و کابووکێ و ههواری خاتی و دهیان رستهو مهقامی دهردێنا تا وهکوو دتوی رێبوواران وهکووڵ بێنوێ و دهست لهباخهڵ کهن و بهتکوو بژێوی ئهو رۆژهی منداتهکانی وهدهست بێنێ و مل بوۆ هوهموو ناپیاوێوک کوهج نوهکا، لهکۆمهتگووهی کوووردی و تهنانووهت جیرانووهکانیش کووهم کووهس ههیووه لووه ئاسووتی هونووهری و خزمهتووهکانی ئووهو پیوواوه بلیمهته بێخهبهر بێت .بهاڵم نهماندیت و نهمانبیست کهس بۆ خزمهتی ئهو و هونهرهکهی قۆڵ هوهتماتێت .ئوهمرۆ و لهمهراسیمی تهشیع جهنازهی ئهو بهرێزهدا چڵکن دهوتهمهندی وای تێودا بووون کوه دتنیوام لوهماوهی ژیوانی ئوهودا بۆتهنیا جارێک ئاوڕیان لێ نهداوهتهوه 09 .ساڵ ماوهیهکی زۆر بوو بۆ خزمهت و ناساندنی مامهقاله و هونهرهکهی تهنانهت لهئاستی نێودهوتهتیشدا .بهاڵم سهد مهخابن ههژار گوتهنی" لهالی ئێمه هونهرمهنود وهک پێسوتهی رێووی بهزیندوویی رێزی نیه و تهنیا پواش موردن قوهدری لێدهگورن ".موام هێمنویش هوهر زوو بوهم راسوتیهی زانیبووو بۆیوه دهتێت"
گیانه لهبازاری ئهمرۆکهی هونهردا شێعری تۆ هێمن وهکو پارهی چرووک وایه ناچێت" .... یان له شوێنێ دیکه دهتێت: "تۆ بزانه ئهوهی ئههلی هونهر بێت دهبێ یا دهس به سهر یا قوڕ بهسهر بێت هونهرمهند و ژیانی خۆش مهحاته هونهرموووهند رهنجوووهرۆیه و ژینووی تاتووه" یادی بهرز و رۆحی شاد
152
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک
ئەو شمشاڵەی غەم دەیژەنی کامەران سوبحان ئاوازێك هیچ میلۆدییەكی تر كپی ناكات
(لەالی من دتی خۆم گرنگ نییە .من لەبەر دتی خەتكی شمشاڵ لێدەدەم .بڕیاریشم داوە هەركەس داوام لێ بكات، لە منداتێكی بچكۆلەوە بۆ پیرەمێردێك ،لە سواتكەرێكەوە بۆ بەرپرسێك ،بە بێ دوودتوی دادەنیشوم و شمشواتی بوۆ لێدەم .لە هەرجێگایەك بم كوچە بوێ یوان خیابوان .ئەمە تێڕوانینوی مونە بوۆ شمشواڵ ژەنوین ،چوونكە هەسوتێكم بوۆ دروست بووە و پێموایە ئەگەر من بمورم شمشواتیش لەگەڵ مون دەمورێ ).ئەمە وتەی هونەرمەنودێكی شمشواتژەنە كە رۆژی 22ی ئایار یادی حەوت ساتەی كۆچی دوایی بوو .پیرەمێردێكی دەموچاو چرچی چاو گەورەی بورۆ پوڕ ،كوورتە بووااڵی زۆر جووار ڕیشووداری سووپی .هەمیشووە بە جلوووبەرگی كوووردی و كلێووتە یووان جامووانە و مشووكیی ڕۆژهەاڵتیوویەوە دەردەكەوێت .لە زۆربەی وێنەكانیدا بە شێوەیەك دەبینرێت ،یان شمشواڵ لێودەدا ،یوان شمشواتی بەدەسوتەوەیە .ئەو شمشاتەی زیاتر لە نیو سەدە هاوڕێی تەنیایی و خەم و ئازارە قووتەكانی ناخیەتی. شماتەكەی (قوالە مەڕە) توا سواتی مردنوی لەگەتیودا بووو .نوزیكەی 71سواڵ پوێش لەدایكبووونی (قوالە مەڕە) ئەو شمشاتە بەدەستی وەستایەكی كارامە و دەستڕەنگین دروست كراوە .شمشاتژەن و وەستای شمشواڵ هەردووكیوان كوۆچی دواییان كرد ،بەاڵم ئاواز و میلۆدییە ڕەسەنەكانی شمشاتی هونەرمەندەكە بە زینودوویی دەمێنونەوە .ئێسوتا تەمەنوی شمشاتەكەی (قالە مەڕە) زیاتر لە 151ساتە ،ئەو پرسیارەی لەدوای مەرگی ئەو هونەرمەندە گرنگە دەبێ بكرێت، ئەوەیە كە بەدەر لە پاراسووتنی ئوواواز و میلووۆدی و پووارچە موزیكەكووانی ،ئایووا ئێسووتا ئەو شمشوواتە لە ڕۆژهەاڵتووی كوردستان لە چ مۆزەخوانە و ماتێكودا و الی كوێ پوارێزراوە؟ ئایوا دوای مردنوی (قوالە مەڕە) شمشواڵ و جلووبەرگ و كەرەستەكانی تری دەبونە ئەرشویفێكی نەتەوەیوی؟ دەبونە مووتكی خێوزان و ماتبواتەكەی ،یوان وەك هەمووو بەرهەمە هونەرییەكانی دیكەی كوورد لەنواودەچن؟ هەر جوارێ گووێ لە دەنگوی شمشواتەكەی دەگورم ،هەسوت دەكەم هویچ كەس وەك ئەو نەیتوانیوە میلۆدی و ئاوازی كوردی بژەنێت .كاتێك پەنجەكانی ئەو لەسەر كوونی شمشواتەكەیە و روخسوار و ناتەی پڕ لە دەروونوی پیورە هونەرمەنودێك ئاوازێوك دەردەكوات ،دواتور ئەو ئواواز و میلوۆدییە كواریگەریی گەورە
153
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک لەسەر موزیك و گۆرانیی زۆرێك لە موزیككاران و دەنگبێژانی كورد دادەنێت ،بەتایبەتیش (حەسەن زیورەك و مواملێ و خووالقی و عەزیووز شوواروخی) .ئەم چوووار هونەرمەنوودە بە جیوواوازیی سووتایل و شووێوازی گووۆرانی گوتنیووان ،بەاڵم ڕەسوووەنایەتی و ڕیوووتم و بوووۆنی كووووردەواریی میلۆدییەكانیوووان كووواریگەریی شمشووواتەكەی قوووالە مەڕەی لەسوووەرە ،هەر چواریشیان لە ئەزموونی هونەریی خۆیاندا باسی كاریگەری و مەزنیی هونەرەكەی قالە مەڕەیان كردووە .ئەمە جوگە لەوەی هونەرمەنوودێكی وەك بێووژەن كامكووار لەبووارەی شمشوواڵ و هووونەرەكەی (قووالە مەڕە)وە دەتێووت "كوواریگەریی ئەم دەنوگە ڕەسووەنە لەسوەر كوواركردنی گرووپوی كامكوواران زۆرە ،بەداخەوە نەموانتوانی و دەرفەت نەبوووو پوێكەوە كووارێكی هوووونەری بكەیووون ،بەاڵم لە گوووۆرانی و بەرهەمە موزیكییەكانمانووودا ئەو ڕۆحە هوووونەرییە كووووردییە هەیە كە پوووێش سااڵنێكی زۆر قالە مەڕە بە شمشاڵ ژەنیوویەتی .بوۆ خۆشوم بوۆ دەنگبێوژی و میلوۆدی و ئاوازەكوان ،زۆر كواریگەرم بە شمشاڵ و ئاواز و ژەنینە پاك و كوردییەكانی ئەم هونەرمەندە كوردە. موووزیكەكەی میلووۆدییەكی تەواو كوووردییە و نە تووێكەڵ بە هوویچ ئوواوازێكی تووری بێگووانە دەبێووت ،نە هوویچ موزیووك و میلۆدییەكی تریش دەتوانێت تێكەتی بێت و دەنگی الواز و كپ بكات". قالە مەڕە ،كاتێك لێوەكانی بە شمشاتەكەیەوەیە و نیگا و روخساری بۆ زەوی شۆڕ دەكواتەوە ،ئاوازێوك دەژەنوێ لە ڕەنگی خاك و ڕەسەنایەتی .نیو سەدە زیاتر بەم شێوەیە شمشاڵ و ئاوازی تایبەتی كووردی ژەنوی و سواتێك نەبوووە هەست بە بێزاری لە شمشاتەكەی بكات ،بە پێچەوانەوە هەمیشە هەستی بە بێزاریی ژیوان كوردووە ،چوونكە ئەو نە ژیانێكی سوەنگینی هەبووو تێیودا بوژی ،نە سواتێك هەسوتی بە ئوارامی كوردووە .ژیوانی خوۆی ،هەمیشوە وەك ئواوازی شمشاتەكانی غەمگین و پڕ نائومێدی بووە. ----لە زیاتر لە نیو سەدە ئەزموونی هونەریدا ،قالە مەڕە بەشوداریی فێسوتیڤاتە بەناوبانگەكوانی هوونەری مووزیكی لە ئێران كردووە .بە تایبەتیش لە (فێستیڤاتی موزیكی فەجر لە تاران ،ئەمە جگە لە فێستیڤاتی موزیكی ناوچەكانی تری ئێران لە كرموان و لە چواالكییە ڕۆشونبیرییەكان و فێسوتیڤاتەكانی شوارەكانی سونە ،كرماشوان ،ئویالم ،ورموێ، مەهاباد ،سەقز ،بۆكان و چەند شارێكی دیكە و چەندین خەاڵتی بەدەستهێناوە .ئەم هونەرمەنودە كووردە ،خەاڵتوی باشترین شمشاتژەنی هاوچەرخی لە ئەتمانیا پێ بەخشرا ،بەاڵم بەهوۆی هەژاریویەوە نەیتووانی سوەردانی ئەتمانیوا
154
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک بكات و خەاڵتەكەی وەربگرێ ،ئەمە خەمێكی قووتی لەناخیدا بەجێهێشت .هەروەها خەاڵتی هونەرمەندی ساتی لە ئێران بەدەستهێناوە و لەگەڵ چەند خەاڵتێكی تری موزیك و شمشاڵ ژەنین ،لە كوردستانی باشوور و ڕۆژهەاڵت. لەناو هونەرمەندانی ئێراندا (قالە مەڕە) نازناوی (گەنجیونەی گەڕۆك)ی پێودراوە .پێیوان وابووو ،مووزیكەكەی ئەو گەنجینەیەكی ڕەسەنایەتی كوردییە .ئەو گەنجینەیەكی دەوتەمەند بوو لە ئاواز و موزیك ،ڕیتم و شێوازی ژەنیاریی ئەو تایبەتمەندی و بۆن و بەرامێكی تایبەتی هەبوو ،كە تەنیا لەو شمشاتەوە دەبیسترا. چەنوود سوواتێك پووێش مردنووی هوواتە هەرێمووی كوردسووتان و خەاڵتووی ڕێزلێنووانی لە شوواری سوولێمانی پووێ بەخشوورا ،لەو مەراسیمەدا چەندین یادەوەریی گرنگی گێڕایەوە .كاتێك بەڕێز جەالل تاتەبانی سەرۆك كۆماری پێشووی عێورا لە ماتەكەی خۆی لەگەڵ هونەرمەند ئیبراهیم قوادری و چەنود كەسوایەتییەكی تور میوانوداریی كوردن .لەو دانیشوتنەدا قالە مەڕە یادەوەری و دەردەسەریی زۆری ژیانی خۆی گێڕاوەتەوە و تەنانەت باسی ئەوەی كردووە كە خەاڵتوی شوای ئێرانی ڕەتكردووەتەوە و پێی وابووە ،هەر خەاڵتێك لەالیەن دوژمنانەوە بێت بەهای هونەرەكەی ئەو زیواد ناكوات، بەتكو لە هاوواڵتیان و گوێگرانی دوور دەخاتەوە. لەگەڵ ئەوەی مام جەالل سەرسام بوووە بە وتە و هەسوتە بەرزەكوانی قوالە مەڕە ،لە شووێنی خوۆی هەسوتاوەتەوە و بەرەو ڕووی رۆیشوتووە توا دەسوتەكانی مواچ بكوات .لەوكواتەدا قوالە مەڕە هەسوتاوەتەوە و نەیهێشوتووە سوەرۆك ئەو كووارە بكووات و هەر ئەو سوواتە سووەرۆك تاتەبووانی رووی كووردووەتە ئەو كەسووانەی دانیشووتوون و گوتوووویەتی "جێووی شانازییە بۆ كورد خاوەنی ئەم هونەرمەندە گەورانە بێت ،ئەو دەستانە دەبێ ماچ بكرێن كە ئامادەیە برسوی بێوت و سووەربەرز بێووت ،بەاڵم هەرگیووز ئامووادە نیوویە لەپێنوواوی موتووك و سووەروەت و سوواماندا سووەر دانەوێنووێ بووۆ دوژمنووانی گەلەكەی. مەرگی ئاوازی دەرد و ژان
درەنگانێكی شەوی 22ی مانگی ئایاری 2119ئاوازێك لە ماتەكەی خۆیدا هێواش هێواش خامۆش دەبوو .شەوان و ڕۆژانی تری ساڵ دانیشتووانی گەڕەك گوێیان لە شمشاتێكی سەركەش دەبوو .بەاڵم ئەو شەوەی كە ئەو شمشاتژەنە پیورە سووەری نوایەوە ،سووەرلەبەیانی ڕۆژی دواتوور هەزاران گەنوج و شووەیدایانی بە وێونەی (قووالە مەڕە) و بە دەنگووی پارچە شمشاتەكانی ئەو شاریان پڕ كرد لە ماتەم .تا چەند ڕۆژێك هونەرمەندان و نووسەرانی ڕۆژهەاڵت خەمی
155
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک مەرگی قالە مەڕە بەری نەدان .دەیان پوارچە شویعر و پەخشوان بوۆ ئەم هونەرمەنودە نووسوران .پواش چول ڕۆژیوش، یوووادێكی گەورە لە بۆكوووان لەالیەن دۆسوووتان و شوووەیدایانی قوووالە مەڕەوە سووواز كووورا .مەراسووویمی مووواتەمگێڕیی ئەم هونەرمەندە لە مزگەوتی (جامیع)ی بۆكانەوە بۆ گۆڕستانی (ناتە شكێنە) بەڕێووە چووو .تەرمەكەشوی بەسوەر شوانی الوانی بۆكان و بە هەتودانی دەیوان گووڵ بوۆ سوەر گڵكوۆ و تەرمەكەی گوزارشوت بووو لەو خەمە زۆرەی هاوواڵتیوان و هونەرمەندان و نووسەران بۆ ئەم هونەرمەندە ڕەسەنە هەیانبوو .لەسەر وەسێتنامەی خۆیشی تەرمەكەی لە تەنیشت گۆڕی هونەرمەندی ناوداری كورد حەسەن زیرەك بە خاك سوپێردرا .ئێسوتا گڵكوۆی زیورەك و قوالە مەڕە لە بەرزایوی گۆڕستانی ناتەشكێنەی بۆكان پێكەوە بە ئارامی لە ئامێزی خاكی كوردسوتاندا ڕاكشواون .ناسوری حیسوامی شویعرێكی لە سویدەوە بەناوی (بۆ فریشتەی مۆسیقا) بۆ مەرگی قالە مەڕە نووسی:
بەسەرچوو كە دتی قامیشێك بشكێنی لە نەیزار بیهێنی لە شار بیگریێنی لەو شوێنەی سكااڵ هەزاری بە پوولێك بێیەوە شەقام و دەنگی خۆت هەتبێنی بە گەرووی لێواو لێو لە بەیتی فرمێسك هێندە ئەو پەنجانەت بێ ناز هەتپەڕێنی كە داد و كە ناوبانگ لێت چووبووە قوللەی قاف تۆ ئاوا دتتەزێن بەشی خۆت بستێنی بە هەودای هەوایەك لەو شاخە سەركەوی لەوێوە جیهانی دەرد و ژان بدوێنی دەستێكت لە شمشاڵ ببزێوی و ،بە دەستێك باوەشت لە كێوی محااڵت وەربێنی ژیانی پڕ لە چارەڕەشی
قادر عەبدوتاڵ زادە ناسراو بە "قالە مەڕە" ساتی 1925لە گوندی "كولیجە"ی سەر بە "بۆكان" لەدایك بووە.
156
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک بووواوكی نووواوی محەمووومەد بوووووە و لەالیەن "شوووێ محەمووومەد شوووێخی بورهوووان" لە نووواوچەی موكریوووان كە قوووادری زۆر خۆشدەویسووت ،لەبەرئەوەی مێرمنووداتێكی زۆر هێوودی و ئووارام بووووە ،نازنوواوی "قووالە مەڕە"ی بەسووەردا بڕیبوووو .لە سەرەتای پەنجاكانی سەدەی ڕابردوودا ،بۆ یەكەمینجار لە ڕادیۆ و تەلەڤزیۆنی كرماشان ،سنە ،تواران ،مەهابواد و ورمێ بە دەنگی ئەفسوناویی شمشاتەكەی چەندین پارچە موزیكی جوان و ڕەسەنی پێشكەش بە بیونەران و بیسوەران كردووە .ئەمە سەرەتایەكی گرنگ بووە بۆ ناسین و بەناوبانگبوونی. قالە مەڕە یەكێوك بوووە لەو هونەرمەنودانەی ڕۆتوی كواریگەری هەبوووە لە سوەركەوتن و تۆمواركردنی گۆرانییەكوانی (حەسەن زیرەك)دا و لە چەندین گۆرانی ئەو هونەرمەندەدا شمشاتی ژەندووە ،ئەمەش هێندەی دیكە ڕەگی فۆلكلۆری و ڕەسەنایەتی بە گۆرانییەكانی حەسەن زیرەك بەخشیوە. لە بووارەی تراژیوودی و غەمگینیووی ئوواوازی شمشوواتەكەی ،بوواس لەو ژیووانە پووڕ لە چەرمەسووەرییەی دەكرێووت كە ڕۆتووی گەورەی هەبووووە لەو شووێوازەی لە شمشوواڵ ژەنینوودا .هەر وەك خووۆی دەتێووت "لە ژیانوودا كەم ڕۆژم بە خۆشووی بەسووەر بووردووە ،موون و هەژار و هووێمن سووێ كوووچكەیەك بووووین لە خەم و پەژارە و هەمیشووە خەم میوووانی بەردەوامووی دڵ و ڕوخسارمان بوو ،من بۆ خۆم تەواوی ژیانم بە نائارامی و برسێتی و چارەڕەشی بەسەر بردووە". قالە مەڕە باوكی خۆی نەبینیوە و دایكیشی ،ئەم لە تەمەنی شەش ساتیدا بووە كە كۆچی دوایی كردووە. قالە مەڕە یەكێك بووە لەو هونەرمەندە كوردانەی ڕۆژهەاڵت كە لەسەرەتای دامەزراندنیەوە پەیوەندییەكی بەهێزی لەگەڵ كاربەدەسووتانی (كۆموواری مەهابوواد) دا هەبووووە ،بە سووێ قووۆتی لەگەڵ هەژار و هووێمن موكریووانی خۆیووان بە پشتیوان و هاوكاری سەرخستنی كۆمارەكە زانیوە .پێشتر و پاشتریش هەمیشە لە خەباتی كورددا بەشداریی كردووە و هاوڕێ و هاوشانی تێكۆشەرانی كوورد بوووە .درەنگوانێكی شوەوی پێنجشوەممە 22ی ئایواری 2119لە تەمەنوی 84 ساتیدا بە هۆی نەخۆشییەكی درێژخایەن لە ماتی خۆی لە شەقامی مامۆستا هێمن ،لە كۆاڵنی الچینی شاری بۆكوان كۆچی دوایی كرد.
157
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک
لە گۆرانەوە بۆ قالە مەڕە
قالە مەڕە و شمشاڵ دوانەیەكی پێكەوە گرێدراون ،هەروەك دەگوترێت هیچ ژەنیارێكی كورد هێندەی ئەم نەیتووانی بە ڕۆحێكووی هووونەریی بەرزەوە گیووان و هۆشووی خووۆی تووێكەڵ بە ئوواواز و میلووۆدی بكووات .ئەمەش وا دەكووات پووارچە مۆزیكەكانی قالە مەڕە ڕەگی فۆلكلۆری كوردیی تێدا زاڵ بێت .شاعیری كورد ،عەبدوتاڵ گۆران شیعرێكی بەناوبانگی بەناوی (دەروێش عەبدوتاڵ) هەیە ،ئەو شیعرە بۆ كۆتایی ئەم نووسینە ،وەك پەیام و نامەیەكی تایبەتە ،لە بری ئەوەی لە گووۆرانەوە بووۆ دەروێووش عەبوودوتاڵ بێووت ،لە گووۆرانەوە بووۆ قووالە مەڕەی ئەژمووار دەكەیوون .چووونكە دونیووای دەوتەمەندی وێنە و گوزارشتی گۆرانی شاعیر بۆ شمشاڵ و دەست و پەنجە و ئاوازی دەروێش عەبودوتاڵ ،زۆر نوزیكە لە ئاواز و دەست و پەنجە و غەم و پەژارەی قالە مەڕە و بەهای هونەرەكەی .چوونكە (گوۆران) بە زموانێكی بەرزی وا وەسووفی دەسووت و پەنووجە و شمشوواڵ و ئوواوازەكەی دەروێووش عەبوودوتاڵی كووردووە ،دەكرێووت بووۆ دەسووت و پەنووجە و شمشاتەكەی قالە مەڕەش هەر راسوت بێوت .دەكرێوت دەروێوش عەبودوتاڵ و قوالە مەڕە دوو سویمبولی مەزنوی ئواواز و میلۆدیی كوردی بن و هەمیشە بە نەمری بمێننەوە. دەروێش عەبدوڵاڵ گۆران
بە ڕەنگی زەرد و شێوەی دەست و شمشاتی كزا ،دەروێش حەزم كرد بەستەیەك ببیەم سەراسەر حوزن و ماتەم بێ لە سیماتا بەدیم كرد هەیكەلی عومرێكی حەسرەتكێش وەها دیارە كە بەختت ئاشیانی بولبولی خەم بێ! بەتێ ،دیارە ،لەناو قەومی بەسیتا قەدری سەنعەتكار وەكوو عەكسی قەمەر وایە لە ناو حەوزێكی لیخندا بەاڵم تەختی ڕوفاه و تاجی حورمەت میللەتی هوشیار بە ئوستادێ ئەدا وەك تۆ لە ناو شمشاتی كون كوندا
158
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک سەحەر بێنێتە گریان و قسە ،سیحری پەری نەغمە! برای دەروێش! ئەزانم بۆ مەعیشەت وێ ،و ئاوارەی، بە زەهری ناعیالجیتە لە ناكەس ویستنی لوقمە، بە مردنتە كە گوێی ناشی ئەخنكێنێ خرۆشی نەی! بەاڵم چی بكەین ،لە ناو چاوی ڕەشی بەعزێ زەكای گەورە، وەكوو تۆوی گوتی دەم با لەسەر بەردێكی ڕە ئەڕوێن ئەگەر خیلقەت ئەسیبی عومری تۆی مەحكوومی ئەم دەورە نەكردایە ،خوا عالم ،لە كام عەرشت ئەسوو داوێن؟ نە حەرفی مەكتەبێكت خوێند ،نە ئوستادێ پەلی گرتی، سیرف بەرزیی زەكا ئەم سنعەتەی فێر كرد بە شمشاتت هەموو وەزنێكی گۆرانی ،لە تووالنی هەتا كورتی، بە سەر پەنجەی هونەر كردت بە دیلی كۆششی زاتت سەرچاوە :ماتپەڕی رووداو -ڕێکەوتی٢٥ :ی مای ٢١١٦
ئاوڕێک که دهمهاژێنێ ،خۆی یان شمشاڵهکهی؟ زانکۆ خهلیفه
شمشاڵ ،جۆرێک نهی فلێزی لێوه که له سهرهوه خاوهنی شهش کونه درێژایوی نیزیوک بوه 41سوانته بوه هوهوا النوی دهنگهوه له ڕیزی سازهکانی"گڕ"(بم) و ئاوازی تایبهت به خۆی. ماکی شمشاڵ له "مزوار" ه که جۆرێک ئالیاژی زهرده و له تێکهتبوونی " 85 / 1قهاڵیی" و " 15 / 1مز" پێک دێت؛
159
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک لووه رابووردوودا بووۆ سووازکردنی سووهماوهری ڕهژی ،دهسووتاونگ و جامیلکووه کووهتکیان لێوووهردهگرت ،ههتبووهت هووۆی دهسووت نیشانکردنی "مزوار" بۆ ماکی شمشاڵ دهگهڕێتهوه سهر سووکی و جوانی بوون و ههروهها زریکاندن و دژه ژهنگوی ئوهم جوۆره ئالیاژهیوه ناوچوهی کوردسوتان هوهر بوهزووه ئاوێتوهی دهنگوی شمشواڵ بوووه و شوێوه ژهنینوی ئوهو ئوامرازه وهک بهرزایی و نهویهکانی. ئهم ناوچهیه له بهرزی و نزمبوونهوه دایه.
قادر عهبدوتاڵ زاده له ساتی 1295ی ههتاوی له ئاوایی" کولیجه" ی سهر به شاری مههاباد چاوی به دنیا ههتێنا و بۆ ماوهی چهن ساتێک له ناوچهی " مهحاتی ئاختاچی " مایهوه .باب و براکانی شارهزای ژهنینی شمشاڵ بووون، ئهوهش بۆته هۆی ئهوه که مام قادر ههر له سهرهتای مناتیهوه هۆگری شمشاڵ ببێت .بهاڵم باب و برایهکانی لوه فێرکردنیوودا کهمتهرخووهمیان نوانوودووه و هوویچ سووهرنجێکیان پێنووهداوه و تهنانووهت بووۆ هوویچ کووۆڕ و کۆبوونهوهیووهکیش بهشدارییان نهداوه. مام قادر دهگێڕێتهوه" :باب و برایهکانم منیان پێ منداڵ بوو ،فێریان نهدهکردم ،دهگهڵ خۆیان بۆ ئێور و ئوهوێیان نهدهبردم ،منیش ناچار دهگریام ،لهبیرمه ڕۆژێکیوان ئهوهنوده گریوام هوهتاکوو لوه پوهنا دیوارێوک خوهوم لێکوهوت و دهخهومودا دهنگێووک پێوی وتووم :عهبودولقادر ...عهبوودولقادر ...ههسووته موهگری ...ههسووته ...شمشواڵ بژهنووه ،منوویش راچڵهکیم و به خێرایی دهستم کرد به شمشاڵ ژهنین ...دیتم ئیتر عهبدولقادری جاران نهمابووم" خۆی ئاماژه به شمشاتهکهی دهکا و دهتێ" :له سهرتاسهری کوردستان شمشاتی ئاوا چاکی لێ نییه ئهوه شوتێکی بوێ هاوتایه مێژووهکهی دهگهڕێتهوه بۆ زیاتر له سهت و بیسوت سواڵ لهمهوبهر،ئوهو کوات کوه الو بوووم لوه "سوهید"ێکوم کڕی به 5قڕانی ئهو کات". مام قادر ههتا تهمهنی ههژده ساتی هاوڕێ دهگهڵ بنهماتهکهی وهرزێری و ئاژهتداری و پاشان بۆ ماوهی دوو سواڵ بووه به شوان ،لهو ماوهی ئهو دوو ساتهدا بهردهوام له چیا و دۆڵ و دهوهن ،مهش و راهێنانی کردووه .هوهر بۆیوه دهتوانین بڵێین ئهو کات مامۆستا و گوێبیستی شمشاتهکهی مام قادر ،تهنیا ههر خۆی بووه .له ئاکامدا توانی
160
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک ببێت به شمشاڵ ژهنێکی لێهاتوو و کارامه. ههر لهو کاتهوه ههتاکوو ههنووکه بژیوی خۆی و بنهماتهکهی له رێی ژهنینی شمشاتهکهیهوه دابین کردووه. ڕهزاسووکی و هێمنی و لهسهرهخۆیی ئهو مرۆڤه به بلیمهته وادهنوێنێ که "شێ محهممهدی شهمسهدینی" ناسراو به - شێ محهممهدی بورهان -نازناوی "قاله مهڕه" ی بۆ ههتبژێرێ. قاله مهڕه ،شاری" بۆکان"ی بۆ شوێنی نیشتهجێبوونی دیاری دهکات و ههتا ئێستاش ههر لهم شاره خنجیالنه درێژه به ژیانی خۆی دهدا. له ساتی 1371ی ههتاوی زهماوهندی کرد که خاوهنی دوو کوڕی دووانه به ناوهکانی "محهممهد" و "ئهحمهد"ه .ههر له کاتی الویهتیهوه به ژهنینی ئاههنگه فۆلکلۆرهکانی ناوچهی موکریان خهریک بووه و خۆی دهتوێ" :زۆربوهی هوهره زۆری فۆلکلۆری ناوچهم له بهر بوو ،ئێستاش پیر بووم و زۆرم وهبیر نهماون" لوه نواو گشوت ئاههنگهکانودا بوهیت " کانبی خواز" ی لوه الی خۆشهویسوتره (بوهیتێکی حیماسوی کوردییوه؛ دهو بهیتوه دا" کانوهبی فوهقێ وهیسوه "دهگوهڵ " ئهحمهد خانی نامی" -یهکێک له دهسهاڵتدارانی ئوهو کواتی شواری مراغوه -ڕووبوهڕوو دهبێتوهوه؛ لوه ئاکامودا هوهر دووکیووان بووه دهسووتی یووهک دهکوووژرێن "خووواز"یووش خوشووکی "کانووهبی"یووه کووه پوواش مردنووی کوواکی بووه شووینگێڕی پێیوودا ههتدهتێ". قاله مهڕه له شاری بۆکان ههتا بهر له ئێستا ،بۆ دتی خهتک شمشواتی لێوداوه و خوهتکیش هوهر کهسوه و بوهپێی توانووای خووۆی یارمووهتیان داوه و هێنوودێ جوواریش سووهردانی شووارهکانی سووهقز و مووههابادی کووردووه و بووه شمشوواته جوانهکهی بالوێنهرهوهی دته پڕ له کۆتهکهی خهتکانی سهرشهقام و کۆاڵن و ناخی ژووره تهنیاییهکان بووه و ههر بهو هۆیهش زۆر زوو لوه نواو دتوی خهتکودا جێوی خوۆی دهکاتوهوه و لوه زاری خهتکوهوه نواوی ماموه قالوه بوه خوۆوه دهگرێ. بووه هووۆی بایووهخی و جوووانی ژهنینووی شمشوواتهکهی ،مامووه قالووه لووه زۆر کووۆڕ و کۆبوونهوهکانوودا بهشووداری دهدرێووت و ئێستاش خاوهنی دهیان خهاڵت و ڕێزنامهیه .بۆ وێنه:
161
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک له ساتی 1371ی ههتاوی براوهی خهاڵتی باشترین و بنهڕهتی ترین نهی ژهنی له واڵتی ئاتمان بووه که بهداخهوه به هۆی هێندێ کێشه و گرفتی تایبهتهوه ههلی چوونه دهرهوهی واڵتی بۆ نهرهخساوه. له ساتی 1379ی ههتاوی یادوارهی ههلهبجه له شاری ئویالم و هوهروهها لوه سواتی 1381ی هوهتاوی لوه یوادوارهی قوربانیانی ئهنفال له شاری سولهیمانیه بهشداری کردووه. له ساتی 1381ی ههتاوی له شاری بۆکان مهراسیمی ڕێزلێنانی لێ گیراوه. له ساتی 1384ی ههتاوی لهسهر بانگهێشتی سهرۆک کۆماری ئێرا "جهالل تاتهبانی" سهردانی کوردستانی ئێرا کردووه و خهاڵتی ڕێزلێنانی تایبهتی پێبهخشراوه .ههروهها شایانی باسه که مامهقاله خواوهنی دهیوان ڕێزناموه و مێداتیای تره.
جامعه فرزانگی و سعادت می يابد كه خواندن ،كار روزانه اش می باشد" .سقراط زۆربهی سووڕهکانی قورئانی پیرۆز به شمشاڵ لێدهدا و خۆی دهتێ" :ههر ئهوه بۆته خۆشهویستی من له الی خهتک و له الی کهسایهتیه ئایینیهکان". به الی زۆربهی خهتک و تهنانهت خوودی"مام قادر"یشهوه،گهر ئاوڕێکی بنهڕهتی لهو هۆنهره نهدرێتهوه به مردنی "قاله مهڕه" شمشاتیش دهمرێ و ئهوهش خهسارێکی گهوره به مۆسیقای ڕهسوهنی کووردی دهگهیوهنێ .موام قوادر خوۆی وهسیهتی کوردووه لوه دوای کوۆچکردنی ،شمشواتهکهی -کوه زیواتر لوه سوهت و بیسوت سواڵ مێژوویوهتی -ئاراسوتهی مووزهی شاری ههولێر بکرێت. بهداخهوه هۆنهرمهند قالهمهڕه دوای ژهنینی 75ساڵ شمشاڵ بۆ دتی گهلهکهی ،به هۆی تووشبوون به نهخۆشوی " *"
CVA
وێستانی مێشک -چاوهکانی تهم گرتوویانه و توانای چوونهدهرهوهی له ماڵ لێبڕاوه و ههر بهو هۆیهش
گوڕ و تینی جارانی نهماوه. سهرچاوهکان:
162
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک * فهرههنگی فارسی -کوردی زانکۆی کوردستان -ماجێود موهردوو ڕووحوانی (هوهر سوێ بهرگهکوهی) پێگوهی ویکوی پیدیا بهسهرهاتێک له ژیانی پیاوێک که بۆ دتی خهتکی کوردستان شمشاڵ دهژهنێ -ساالر ئهشعهری -پێگهی زیگ زاگ (سپاس له بنهماتهی مامۆستا قاله مهڕه به تایبهت کاک محهممهد عهبدوتاڵزاده) تێبینی :ئەم وتارە کاتی زیندوو بوونی مامۆستا قالە مەڕە نووسراوە و لە گۆڤاری هەژێن باڵو بۆتەوە پایگاه خبری تحلیلی هاژه ٣١ی بانەمەری ١٣١٦
قالەمەڕە ..تەنیا مەرگ لە شمشاڵەکەی جیا کردەوە عهزیز مورادی
“ عاشقی شمشاتەکەی سەید بووم ،چەند جار رۆیشتمە الی و داوام لێ کرد پێموی بفرۆشوێ ،بەاڵم شمشواتەکەی لە خووۆی جیووا نەدەکووردەوە .پوواش موواوەیەک نەخووۆش کەوت و موورد .پوواش مردنووی سووەید ،شمشوواتەکەیم لە کوووڕەکەی بە مەڕێک کڕی کە ئەوکات بەهاکەی پێنج قڕان بوو .باپیر و براکانم شمشاتژەن بوون ،بەاڵم کەس منی فێری ژەنوین نەکرد ،خوا مامۆستای من بوو .شمشاتژەنینم لە چیرۆک دەچێ ،پاییز بوو و منیش منداڵ بووم .میووانی یەکێوک لە خزمەکانمان بووین .براکانم خەریکی شمشاتژەنین بوون ،ویستم شمشاڵ بژەنم ،بەاڵم نەمدەتوانی بە باشویی ئەوان بژەنم ،بۆیە لە میوانییەکە بە لێدان دەریانکردم .رامکرد و خۆم گەیاندە مواتە قووڕینەیەک و توا خەو بوردمییەوە، گریوووان بەری نەدەدام و فرمێسوووک لە چاوەکوووانم دەهووواتە خووووار .کەسوووێک هووواتە خەوم و هووواواری کووورد :هەسوووتە، عەبوودولقادر هەسووتە ،ئەوەنوودە گریوواوی ،خواشووت بێووزار کووردووە ،هەسووتە و بووڕۆ شمشوواڵ بووژەنە .لە خەو هەسووتام، قالەکەی جاران نەبووم ،شمشاتەکەم بە دەممەوە گرت ،کەس وەک من نەیدەتوانی شمشاڵ بژەنێ”. ئەمە چیرۆکی ئەو هونەرمەندە کوردەی رۆژهەاڵتی کوردستانە کە بە درێژایی ژیانی کۆاڵن بە کۆاڵنەکانی شاری
163
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک بۆکان و دەورووبەری دەگەڕا و شمشواتی دەژەنوی توا خەتکوی شوار یوارمەتیی بودەن ،چوونکە دەسوتی بوۆ هویچ کارێوک نەدەچوو ،شمشاتژەنی نەبێ. شمشاڵ تەنیا هاوڕێی بوو
قووالە مەڕە نوواوی راسووتەقینەی قووادر عەبوودواڵزادەیە و سوواتی 1925لە گونوودی کووولیجەی سووەر بە شوواری بۆکووان لە رۆژهەاڵتی کوردستان لەدایک بوو .ناسناوی (قالەمەڕە) لە الیەن شێ محەمەد شێخی بورهان لە نواوچەی موکریوان لەبەر زۆر ئارامی و هێدی بوونی قالەمەڕە خراوەتە سەری کە منداتێکی زۆر هێمن و ئوارام بوووە .بواوکی نوابینێ و تەمەنی شەش ساڵ دەبێ دایکیشی کۆچی دوایی دەکات. ئەم هونەرمەندە کوردە لە ساتی 1951بە دواوە لە ناوەنودی رادیوۆی شوارەکانی مهابواد ،کرماشوان ،سونە ،تواران و ورمێ چەندین پارچە میۆزیکی بە شمشواتەکەی تۆموار کورد کە لە ناسواندنی وەک هونەرمەنودێکی مەزنوی کوردسوتان رۆتووی گرنگووی هەبوووو .بووۆ موواوەیەکیش شمشوواتەکەی خسووتە خووزمەت دەنگووی حەسووەن زیوورەک و لە چەنوودین گۆرانیوودا شمشاتی بۆ ژەند. هاوڕێی نزیکی هەژار و هێمنوی شواعیر دەبوێ و پواش لەسوێدارەدانی قوازی موحەمەد ،یەکەم سوەرکۆماری کوردسوتان، بەهۆی پەیوەندیی بە کۆماری کوردستانەوە پەنا دەباتە ماتێ عەباس ئاغای سەرکەپکان و ئەحومەد ئاغوای کوۆیە. لە ساتەکانی 1967و 1968دەبێتە هاوڕێی مەال ئاوارە و مەال مەحموودی زەنگەنە و سوولەیمانی مووعینی و مواتی دەباتە بۆکان. قالە مەڕە هونەرمەندی ناسراوی کورد توا تەمەنوی 61سواتی بە رەبەنوی و بەتەنیوا دەژی و تەنیوا هواوڕێی ژیوانی شمشاتەکەی دەبێ و پاش ئەو تەمەنە هاوسەرگیری دەکات. قووالەمەڕە تووا ئێسووتاش ناسووراوترین هونەرمەنوودی شمشوواتژەنی کوردسووتانە و نوواوی شمشوواڵ و قوواتەمەڕە بەجۆرێووک پێکەوە گرێیان خواردووە تا کە ناوی شمشاڵ دێنن بە بیر قالەمەڕە دەکەوێنەوە و بە ناوی قالەمەڕەش دەنگی
164
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک شمشاڵ بە گوێماندا دێت. قالەمەڕەی هونەرمەند بە درێژایی ژیانی هەمیشە بە نەداری و هەژاری ژیا و هیچ الیەنێک ئاوڕی لێ نەدایەوە ،لە زیاترین فێستیڤاڵ و کۆڕە هونەرییەکان ئامادە دەبوو .لە فێستیڤاتی میۆزیکی فەجر لە تاران ،فێستیڤاتی میۆزیکی کرمان ،کرماشان ،ورمێ ،ئیالم ،بۆکان ،سەقز ،سلێمانی و هەولێر بەشداریی کورد و بە دەنگوی شمشواتەکەی خەموی کوردی دەژەند. ئەم هونەرمەندە شەوی پێنجشەممە 2119 - 5 - 21لە تەمەنی 84ساتی بۆ هەمیشوە ماتئواوایی لە شمشواتەکەی کرد و چریکەی شمشاتەکەی وەک میراتێکی مەزنی کولتووری و ژیان و مۆسیقای کوردانە بەجێهێشت. رۆژی 2119 - 5 - 22بە ئامووادەبوونی ژمووارەیەکی زۆر لە خەتکووی کوردسووتان و لەسووەر داوای خووۆی تەرمەکەی لە پەنای گۆڕی حەسەن زیرەک لە ناتەشکێنەی بۆکان بە خاک سپێردرا. شمشاڵەکەم با لە هەولێر بێ
قووالەمەڕە هەمیشووە شمشوواتەکەی لەنوواو قوماشووێکی گوتوودار دەپێچووایەوە و دەیخسووتە ژێوور قووۆتی یووان لە نوواو پەڕی شوواتەکەی دەیشوواردەوە و شووەوانیش لەژێوور باتشووتەکەی ژێرسووەری دای دەنووا و هەرگیووز لە خووۆی جیووای نەدەکووردەوە، تەنانەت کاتێکیش نەخۆش دەکەوێ و لە نەخۆشخانەی شاری مەراغە دەیخەوێونن و دکتۆرەکوان ئاگواداری دەکەنەوە: نەخۆشوویی سوویلی هەیە و نووابێ شمشوواڵ بژەنووێ ،بەاڵم گوووێ لە دکتۆرەکووان نوواگرێ و لەوە بەدواوە بووۆ سوواتێکیش شمشاتەکەی لە خۆی دوور ناکاتەوە. قووالەمەڕە بووۆ پوواش مەرگووی وەسوویەتی کردبوووو :لە کێوووی ناتەشووکێنە لە پوواڵ گووۆڕی حەسووەن زیوورەک بینێووژن و شمشاتەکەشی لەناو یەکێک لە مۆزەخانەکانی هەولێری پایتەختی کوردستان بپارێزن. سەرچاوە :ماتپەڕی باسنیوز -ڕێکەوتی٢١ :ی مای ٢١١١
165
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک
٩ساڵە قاڵە مەڕە بەجێی هێشتووین بەاڵم هەموو رۆژێک غاز فرۆشەکان بە زیندوویی دەیهێڵنەوە باخچە
قادر عەبدوتاڵزادە ناسراو بە (قالەمەڕە) هونەرمەندی بەناوبانگی شمشاتژەن سواتی ١( ١١٢٥ی سوەرماوەزی ١٣١٤ی هەتاوی) لە گوندی (کولیجە)ی سەر بە بۆکان لەدایک بوو .ناوی باوکی ناوی محەمەد بووە و لەالیەن شێ محەمەد شێخی بورهوان لە نواوچەی موکریوان ،کە قوادری زۆری خوۆش دەویسوت ،لەبەر ئەوەی کە مێرمنوداتێکی زۆر هێودی و ئارام بووە ،نازناوی قالەمەڕەی پێ بەخشراوە. لە سااڵنی پەنجاکان و سوااڵنی دواتور لە ناوەنودەکانی رادیوۆ و تەلەفیزیوۆنی کرماشوان ،سونە ،تواران ،مەهابواد و ورمێ بە دەنگی سیحراوی و ئاسمانی و بەرباڵوی شمشاتەکەی بە دەیان پارچە میووزیکی جووان و رەسوەنی پێشوکەش کردووە و هونەری میوزیکی کوردی بە شکۆیەکی بێ وێنەوە پاراستووە. دواتر بۆ ماوەی چەندین ساڵ لەگەڵ هونەرمەندی گۆرانیبێژی بەتوانای کورد حەسەن زیرەک هاوکاریی هونەری کرد و لە پێشکەشووکردنی گۆرانییەکانیوودا بە ئووامێری شمشوواڵ یووارمەتی دەدا .قووالەمەڕە بوواوکی نەبینیوووە و دایکیشووی لە تەمەنی ٦ساتیدا کۆچی دوایی دەکا. هەروەک خۆی دەتێ تەواوی ژیانی بە دژواری و برسێتی و چارەڕشی تێپەڕانودووە .سواتی ١١٤٦-١١٤٥پەیوەنودی بە کۆموواری کوردسووتانەوە کووردووە و دۆسووتایەتییەکی نزیکیشووی لە گەڵ نەمووران هەژار و هووێمن موکریانیوودا هەبووووە .لە دوای لەسێدارەدرانی قازی محەممەدی سەرۆک کۆموار ،قاچوا دەبوێ و هانوا دەبواتە ئەشوکەوتی گوواڵتە ،یوان پەنوا دەباتە ماتی عەباس ئاغای سەرکەپکان و ئەحمەد ئاغای کۆیە. سااڵنی ١١٦٨ - ١١٦١بۆتە هاوڕێی مەال ئاوارە و مەال مەحموودی زەنگەنە و سولەیمانی موعینی .هەر لەو
166
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک سەروبەندەدا ماتیان دەچێتە دەڤەری بۆکان .تا ساتی ١١٨٥هەر بە سەتتی ژیاوە و ژنانی هاوبەشی پێکنەهێنواوە. هونەرمەنوود قووالەمەڕە هەمیشووە لە خەبوواتی کووورددا بەشووداری کووردووە و هوواوڕێ و هاوشووانی تێکۆشووەران بووووە .تووا سووەردەمای شۆرشووی گەالنووی ئێووران واتە سوواتی ١١١٨بە نهێنووی لەگەڵ جوووواڵنەوەی کووورد و حیزبووی دێموووکراتی کوردستانی ئێراندا پەیوەندیی هەبووە. گرینگیووی هووونەری شمشوواتەکەی قووالەمەڕە لە ئاسووتێک دایە کە پسووپۆڕان و شووارەزایانی بووواری مۆسوویقا نەتەنیووا نەیانتوانیوە خۆ لە هونەرەکەی الدەن ،بەتکوو تەنانەت وەک بلیمەتێک باسی قالەمەڕ دەکەن .بۆ نمووونە مامۆسوتا ئەنوەر قەرەداغی سەبارەت بە قالەمەڕە دەتێ :پەنجەکانی مامەقالە پەنجەیەکی کورتی رەسەن ،پەنجەیەکە کەوا ئێمە کەم کەس هەیە بەم شوێوازە بتووانین دەسوتی بوۆ درێوژ بکەیون زۆر پێویسوتە ئوێمە بەوپەڕی رێوزەوە بەو پەڕی گەورەیوویەوە بووڕوانینە مووامە قووالە تەجوورەبەی ژیووانی ئەو بکەیوونە نووسووراوێک لە کتێبەکانوودا بوواڵوی بکەیوونەوە، نەوەکانی داهاتوومان دەیان ماستەر و دکتۆرای لەسەری بنووسن. هەروەها مامۆستا ع.ج .سوەگرمەش لەبوارەی هوونەری قوالەمەڕە ئواوا دەبێژێوت :قوالەمەڕە شمشواتژەنێکی بەتوانوا و لێهاتووە ،شارەزاییەکی زۆری لە میوزیکی کوردیدا هەیە شارەزاییەکەی دەگەڕێتەوە بوۆ زیواتر لە نیوو سوەدە ژەنینوی ئەو ئووامێرە .دەتوووانم بڵووێم لووووتکەی ژەنینووی ئووامێری شمشوواڵ لە میوووزیکی کوردیوودا لە ژەنیوونەکەی قووالەمەڕە دایە. هەروەهووا دەتوووانم بە حەسووەن زیرەکووی بەناوبووانگی بەراورد بووکەم و بڵووێم ئەگەر حەسووەن زیوورەک بەتوانوواترین و بەناوبانگترین گۆرانیبێژی میللیی میوزیکی کوردی سەدەی بیستەم بووبێت ،ئەوا قالەمەڕەش بەدتنیواییەوە چواکترین شمشاتژەنی میوزیکی کوردی سەدەی بیستەمە. هونەرمەنوودی میوووزیکی بەیووت و حەیووران و الوک و گووۆرانی و مەقاموواتی رەسووەن و فۆلکلووۆری کوردسووتان قووالەمەڕە خاوەنی چەنودین بەرهەموی پڕبوایە و بەهێوز و جووانە کە هەموویوان موۆرکی توایبەتیی ئەم هونەرمەنودەیان پێووە دیارە و ناسنامەی هونەری میوزیکی دەوتەمەنودی کووردین و بوۆ هەمیشوە دەمێنونەوە .بوابەتی زۆربەی بەرهەمەکوانی حیماسووی ،مێژوویوووی و عاشووقانەن و وەبیووورهێنەرەوەی سوویمای گونووود و شووارەکان و سروشوووتی جوووانی کوردسوووتانن و هەرکووامەو بە جۆرێووک مێووژووی نەتەوەی کووورد دەگێووڕنەوە و لە دەزگووا جۆراوجۆرەکانوودا زۆر بە جوووانی پێشکەشووی کردوون.
167
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک لە نێو هونەرمەندانی میوزیکزانی واڵتی ئێران و لە فیستیڤاتە گەورە و پربایەخەکانی هوونەری میوزیوک لە ئێوران هونەرمەنوود قووادر عەبوودوتاڵزادە بە نازنوواوی "گوونج متحوورک" ناسووراوە ،واتە "گەنجیوونەیەک کە دەگەڕێووت" ناسوورابوو، ئەمەش بەهۆی ئەوەی کە ئەم بلیمەتە وەکوو گەنجینەیەکە کە پڕە لە میوزیک و بەیت و حەیران و الوک و گۆرانی و مەقاماتی رەسەن و فۆلکلۆری هونەری میوزیکی دەوتەمەند و رەنگین و جوانی کوردستان. هونەری میوزیک و گۆرانی و شمشاتی کوردستان بێگومان مرۆڤ وەبیر هونەرمەنود قوالەمەڕە دەخواتەوە .چوونکە ئەم هونەرمەندە بێ هاوتایە لە بواری ژەنینی ئاهەنگ و هەوای بەیت و حەیران و الوک و مەقام و گوۆرانی و سوەرجەم ئاوازە جۆراوجۆرەکانی موزیکی کوردستاندا توانایەکی لەڕادەبەدەر و شارەزاییەکی تەواوی هەبوو. هونەرمەنوود قووالەمەڕە لە دوو دەیەی 09و 0999ی زایینووی لەسووەر بانگهێشووتی خوێنوودکارانی کووورد لە زۆربەی هەرە زۆری رێوڕەسمی ساتوەگەڕی کارەساتی کیمیابارانی هەتەبجە لە زانکۆ جۆراوجۆرەکانی ئێرانوو کوردسوتانی ڕۆژهەاڵت ئامادە بووە و بە دەنگی بەسۆز و سیحراویی شمشاتەکەی کۆڕەکەی رازاندۆتەوە. قالەمەڕە لە ماوەی سااڵنی کار و خزمەتی هونەری خۆیدا لە زۆربەی فێستیڤاتە گرینگەکانی بواری هونەری موزیک لە ئێران لەوانە فێستیڤاتی موزیکی فەجر لە تاران ،فێستیڤاتی میوزیکی ناوچەکانی ئێران لە کرمان و لە بۆنە و فێستیڤاتەکانی سنە ،کرماشان ئیالم ،ورمێ ،مەهاباد ،سەقز ،بۆکان و لە شارەکانی هەولێر و سلێمانی لە هەرێمی کوردسووتان بەشووداریی کووردووە و چەنوودین خەاڵت و شووانازیی گەورەی بەدەسووت هێنوواوە ،هەروەهووا لە زۆربەی ئەو فێستیڤااڵنە خەاڵتی سوپاس و رێزلێنانی پێ بەخشراوە. هونەرمەندی میللی و شمشاڵ ژەنی ناوداری کوردستان ،قادرعەبدوتاڵزادە ناسراو بە "قالەمەڕە" ،شەوی پێنجشوەممە ٢١ی مەی ٢١١١لە کوواتژمێر ٢٢:١٥بەکوواتی هەولێوور ،لە تەمەنووی ٨٤سوواتیدا بەهووۆی نەخۆشووییەکی درێژخووایەن لە ماتی خۆی لە شەقامی مامۆستا هێمن لە کۆاڵنی الچوین ١٥لە شواری بۆکوان کوۆچی دوایوی کورد و رۆژی دواتور واتە هەینی ٢١١١ - ٥ - ٢٢بەشداریی هەزاران کەس لە خەتکی بۆکان و شارەکانی دیکەی رۆژهەالتی کوردستان تەرموی پیرۆزی بەپێی وەسێتی خۆی لە داوێنی ناتەشکێنە لە پەنوای گوۆڕی هونەرمەنودی مەزن حەسوەن زیورەک بە داوێنوی دایکی نیشتمان سپێردرا.
168
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک لە مووواوەی نوووۆ سووواتی ڕابوووردوودا و لە سووواتیادی کوووۆچی دوایوووی ئەم هونەرمەنووودە مەزنەدا جەمووواوەی کوردسوووتان ،و بەتووایبەت خەتکووی بۆکووان و هونەرمەنوود و ڕۆشوونبیران بە چوووونە سووەر گڵکووۆکەی لە ناتەشووێکەن یووادی دەکەنەوە. هاوکات لە سااڵنی ڕابردوودا لە شارەکانی بۆکان و مەهاباد و چەند شاری دیکەی ڕۆژهەاڵت کۆڕ و کۆبوونەوەی یاد و ڕێزلێنان بۆ ساز کراوە. سوواتی 2111و پووواش دامەزرانووی ناوەنووود وخەاڵتوووی هونەرمەنوود موووحەمەدی موواملێ ،یەکەم خەاڵتوووی ئەو ناوەنووود و هونەرمەندە بە قالەمەڕە بەخشرا. سەرچاوە :ماتپەڕی باخچە -ڕێکەوتی ٢١ :مای ٢١١٨
منیش قالەمەڕە بووم! برایم فەڕشی
گەر لە واڵتی ئێمە و لە ناو میللەتوی کوورد هەر شوتێک لە جێوی خوۆی جێوی گرتبوایە ،دەکورا باسوی هەر شوتێک لە جێگووای خووۆی بکوورێ و هەموووو شووت ئووالۆز نەکوورێ و هەر شووت لە جێووی خووۆی لە نەبووێ .داسووتانی قووالەمەڕە(قووادر عەبدواڵزادە) لەم بازنەیەدا دەگونجێ. ئێوارە درانگانی پاییز لە گەڵ کەسێکی وەک خۆم شانۆگێر ،کە بە دەسوتی بنەمواتەکەی کووژرا ،لە گەڕەکێکوی توازە درووستکراوی پڕ لەخەتکی دەربازبوو لە گوندەکان ،بە شوێن قالەمەڕەدا دەگەڕایین .دوو سەر ڕووت ،کە هێشتا لە هێلکەی منداتی دەرباز نەببوون. لەو ماتە دۆزیمانەوە .خانووبەرەیەک کە بە شێوەی ماتی گوند ،لە شار بەدەست خاوەنەکەی بۆ خۆی و منداتەکانی
169
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک سازکرابوو .کەسێک کە "ئیسالحاتی ئەرزی شا" لە شار کورد بووویە کرێکواری فەسوڵیی .ئوانتێنی تەلەویوزۆن لە سوەر دیوار لە بااڵ و قەاڵفەتی ماتەکە بەرزتر بوو ،خاوەن ماڵ و میوان لە سەر بەڕە و تەلیس دانیشتبوون ،ماڵ چرای نەبوو ،تەلەویزۆن نازانم چۆن بە باتری ماشێن کاری دەکرد و چۆن هەموویوانی نوووقمی سوەیرکردنی بەرنامەکوانی فارسی تەلەویزیۆنی میللی ئێران کردبوو ،لە کاتێکدا قالەمەڕە هەر لەوێ شمشاتەکەی لە قوۆتی کەواکەیودا شوارد بووە؟ کە چووینە ژوور ،خاوەن ماڵ و منداڵ و میوان سەیر سەیر سەیریان دەکردین و پێیوان سوەیر بووو ،ئەو دوو کووڕەی "ماقواڵنی شار" و ئەو ماتە؟! چووبووووین قووالەمەڕە لە نووزیکەوە ببینیووین ،چوووو بووووین گوێمووان لە شمشوواتەکەی بێووت و زۆرتوور سوویحری کووارەکەی بزانیین .ئێمە شانۆنامەی ئامادەمان بۆ کار هەتدەبژارد و هەزار ئەدا و ئەتوارمان لە سەر سەکۆی شانۆ دەردەهێنا، هەتوووا چیووورۆکەکە بە زینووودوویی بگووواتە بیووونەر .قوووالەمەڕ چیووورۆک و داسوووتان و سوووەربووردەکانی دەخسوووتە گەرووی شمشاتەوە و بیسەریش نە تەنیا لە داسوتانەکان تێدەگەیشوت ،بەتکووو هەسوت و نەسوتیان توێکەڵ هەسوت و نەسوتی کووارێکتێری بەیتەکووان دەبوووو .ئووێمە لەو هووونەرە کە لەهوویچ شوووێنێک لەسووەریمان نەخوێنوودبووە ،تێنەدەگەیشووتیین، دەمانویست بزانیین ،ئەو چۆن ئەو کارە دەکات! کاسێتی ئەم شەوە هەر ماوە ،مامە قالە تەنیا کاتی ناوهێنانی بەیتەکان بە پەلە دەمی لە شمشاتەکە دەکردەوە و یەک بیین ،بەردەوام دەبوو .ئێمە بە خوێندنەوە و فێربوونی مێتۆدەکانی دەنگ ،دەمانتوانی لە سەر سەکۆ ،هەناسە سوار نەبیین ،ئەو بە بێ خویندن و مێتۆد زانیین ،هەناسەی لێنەدەبڕا و سەکتە لە دەنگی شمشاڵ نەدەکەوت. مووامە قووالە ئەوە چۆنوواو چووۆنە؟ ئەم پرسوویارە و دەیووان پرسوویاری توور بەم ڕسووتەیە واڵم دەدراوە" نووازانم موون هەروا فێربووم"! مووامە قووالە چووۆن شمشوواڵ فێربووووی؟ زۆرم حەول دا فێوور هەر نەبووووم ،چوواو پووڕ لەگریووان چووووم خووۆم لە قەاڵغە تەپاتەیەک ڕاکرد و خەوم لێکەوت ،لەخەودا پێمگوترا" عبدوتقادار هەستە مەگری" کە لەخەو ڕاچەنیم ،دەمم بە
170
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک شمشاتەوە ناو یەک بیین کەوتمە ژەناندن! عەبدوڵقادر هەتا مردن ،دەمی لەو شمشاڵە نەکردووە.
مامە قالە لە پاڵ کۆمەتێک کەسی تر ،مامۆستای من بوون بۆ فێربوونی فەرهەنگ و هوونەری نەتەوەیەک کە زۆری بە فیووڕۆ چووووە و دەچووێ .لەو شووەوەوە هەتووا دواڕۆژەکووانی ژیووان لە یەک نزیووک بووووین و بووۆ یەکەمجووار لە سووەر سەکۆکانی ساباڵ ،بۆکان و سنە لە گەڵ یەک دەرکەوتین ،ئەو و حەمەجان بە شمشاڵ و بەیوت و مون وەک وێوژەر، کە کاسێتی ئەوەش هەر ماوە. لە دوا کاسێتی دا چەند سواڵ بەر لە مەرگ ،دەتوێ" بورایم هەتوا نەموردووم ئەو کاسوێتە بواڵو مەکەوە" قوالەمەڕە و گەلێک هونەرمەنودی سوەربەرز و پڕسوامانی کوورد ،هواتن و ڕۆیشوتن ،بە بوێ ئەوەی بەرچواو بوکەون .موردن ئەوانوی گەورە کردووە. دۆستەکانم هەر لەو سەردەمەوە بە گواتتە پێیوان دەگووتم "قوالە مەڕە" ئەوەش شوانازییە ،گەر لە ژیانودا ،شوانازی مانای هەبێ! بااڵی مامە قالە و هونەرەکەی بەرزتر لە بااڵی هەموو ئەو دام و دەزگا و کەسانەیە ،کە خۆیانی پێوەهەتدەواسن، یووان ئەو هەتدەواسوون .گەر ئووێمە جێگووای کەسووەکانمان زانیبووایە کوووێیە ،ئێسووتا مەدرەسووە و زانسووتگا و ناوەنوودی لێکۆتینەوەی کارەکانی قالەمەڕە و دەیانی وەک ئەومان دەبوو ،بۆ ئەوەی بزانیین لە دڕیژایی مێوژوودا چوی بوووین، ئێستا چیین و دواڕۆژ چی دەبین! برایم فەڕشی * دوای مەرگی بێتهۆن ،بەرپرسانی شار بڕیاری ڕووخاندنی مواتەکەو و سوازکردنەوەیان دابووو .خەتکوی شواری بوۆن کۆبوونەوە و نەیانهێشت و خۆیان پێیڕاگەیشتن ،هەتا سەرئەنجام کرا بە مووزەخانە .تۆ بڵێی لە قادرئاوا و
171
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک نیسکاوا و بۆکان قالەمەڕە ماتی گڵینەشی لە پاش بەجێ مابێ ،تۆ بڵێی شمشاتەکەی چی لێبەسەر هاتبێ؟ سەرچاوە :دیواری فەیس بووکی نووسەر -ڕێکەوتی ٢٢ی مای ٢١١٨
قالەمەرە -قادر عبدالله زاده «اسم من قادر عبدالله زاده است .اهل روسوتای "کولیجوه" ،از توابوع شهرسوتان "بوکوان" هسوتم" .شوی محمود" ،شوی منطقه برهان لقب "قاله مهره" (قادر آرام) را به من داد .از 11سالگی "شمشال" نوواختم ،و هرگوز ایون سواز فلوزی زرد رنگ را از خودم دور نکردهام« ».شمشال» همان نیلبک فلزی است ،که در سوط آن شوش سوورا وجوود دارد و یکی از سازهای اصیل و قدیمی در منطقه «کردستان» اسوت .شمشوال ،در شومار سوازهای بوادی فلوزی برنجوی قورار میگیرد و از لحاظ نوع صدا و وسعت در زمره سوازهای بوم بوا طنوین خوا
خوود اسوت .ایون سواز از «مسووار» کوه
آلیاژی زرد رنگ است و از آن برای ساخت سماورهای قدیمی زغالی استفاده میشده ،ساخته می شود. صدای ساز «قاله مهره» ،نخستین آهنگ
شیوه نوازندگی این ساز هم کامال تحت تاثیر وضعیت جغرافیایی منطقه «کردستان» است که طبیعتی کوهستانی و پستی -بلندیهای بسیار دارد .نوع نوازندگی این ساز کامال پرشور و هیجان با صداهای قوی و ضعیف مکرر و تکرارهای متوالی است. او می گوید« :عاش شمشال سید شده بودم .چند بوار رفوتم پیشوش و بهوش پیشونهاد خریود شمشوالش را دادم ولوی قبول نکرد .پس از مدتی مریض شد و مرد .من هم شمشالش را از پسرش با یک راس گوسفند که آن زمان ۵قران قیمت داشته معاوضه کردم».
172
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک پدر ،پدربزرگ و برادران قالوه موهره هوم از نوازنودگان برجسوته و مشوهور شمشوال بووده انود؛ ولوی او میگویود کوه هیچکس استاد او نبوده و ساز زدن را به او یاد نداده است .قاله مهره خدا را استاد خود می داند .آهی می کشد و درحالی که اشک در چشمانش جاری شده ،می گوید«:همه چیز از یک خواب شروع شد .فصل پاییز بود .بچه بودم، مهمانی یکی از فامیل هایم دعوت شوده بوودیم .بورادرم و دو نفور دیگور از بسوتگانم شمشوال موی زدنود .موی خواسوتم شمشال بزنم ،ولی مثل آن ها نمی توانستم .آن ها هم مرا بیرون کردند و من هم گریه کنان به سمت یه خونه گلی دویوودم و تووا اون جووایی کووه تونسووتم گریووه کووردم و همووون جووا خوووابم بوورد .یووک نفوور اوموود تووو خوووابم و بهووم گفووت: «عبدالقادر ،عبدالقادر ،پاشو ،از بس گریه کردی حوصله خدا رو هم سر بردی ،برو و شمشال بزن». او ادامه میدهد« :وقتی از خواب بیودار شودم ،شوروع کوردم بوه نوواختن شمشوال .دیگوه قوادر دیوروز نبوودم و کسوی حریف من نبود». خانه یک طبقه قاله مهره ،در کوچهای بن بست و خاکی ،در حاشیه شهر قرار داشوت ..او هور روز صوب از سواعت ،١با عصایی که در دست دارد به خیابوان «کهنوه» ،شوهر «بوکوان» ،کوه جنووبی تورین شوهر اسوتان «آذربایجوان غربی» است می رود و تا ظهر به گشت زنی در خیابان های اطراف خانهاش میپردازد و شمشال می زند. عصرها نیز به قهوه خانههای «مال عباس»« ،رهحمانه چور» و «حاجی محمد» که در میودان کووچکی کوه در آن گندم و جو خرید و فروش می کنند ،می رود و برای مردمی که اکثر آن ها بیشوتر از ۵۰سوال سون دارنود سواز موی زند. قاله مهره دوران نوجوانی و جوانی چوپان بوده ولی بقیه عمرش را بورای موردم کوچوه و بوازار شمشوال زده اسوت و تنها راه کسب درآمدش هم نی زنی است و از این راه امرار معاش میکند .او حتی روزهای جمعه به غار «سهوالن» که در فاصله 35کیلومتری «بوکان» و در نزدیکی «مهاباد» است میرود تا ساز بزند و پول دربیاورد. او بعضی از روزهای هفته هم برای ساز زدن و کسب درآمد سری به شهرهای اطراف میزند .مثال با طی کردن مسیر 55کیلومتری خود را به «مهاباد» میرساند و یا مسیری 35کیلومتری را طی میکند تا به «سقز» برسد و در
173
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک خیابان های اصلی ساز بزند و پول جمع میکند. قاله مهره در بسیاری از مناط کردنشین از شهرت بسویار برخووردار اسوت و بسویاری مثول خوانم «علووی» ازاهوالی «سقز» که 45سال دارد « عاش سازش» هستند و یا مثل «کواروان» 19سواله نفوس او را بوا ایون سون و سوال «معجزه» می دانند. «عابد» 30ساله هم که صواحب اسوتریو «ژینوو» در «بوکوان» اسوت و 11کلیوپ تصوویری از او دارد معتقود اسوت هیچ کس قدر قاله مهره را نمی داند. او میگوید« :ما مرده پرسوتیم .بعود از موردنش بوراش سوالگرد مورگ و کنگوره یوادبود برگوزار میکننود کوه فایودهای ندارد». سازی که پررو شده
قاله مهره تنها همدم و دوست خود را «شمشالش» معرفی میکند و به شوخی می گوید« :همیشه با هم خوابیدیم. از بچگی با هم بزرگ شدیم .گاهی وقتها با هم صحبت می کنیم و گوپ موی زنویم .هور چوی از دهونش در بیواد موی گوید و حرفهایی می زنه که آدم تعجب می کند .خیلی هم پررو شده». البته قاله مهره ١١ ،سال است که ازدواج کرده و حاصل ازدواجش دو پسر دوقلوی ١٦ساله به نام های «احمد» و «محمد» است .پسرهایی که هر دو ترک تحصیل کرده و در بازار مشغول کار هستند .کار محمد تعمیور دوچرخوه است و احمد نیز در مغازه دکوراسیون وسایل منزل مشغول است .پسرهایی که هیچ کدام راه پدرشان را اداموه نوداده اند .محمد می گوید« :نه من و نه برادرم هیچ وقت دوست نداشتیم که شمشال یاد بگیریم». احمد هم به همین جمله بسنده می کند و در حالی کوه بوا عجلوه بوه سور کوار مویرود ،موی گویود« :هور چقودر سواز بزنیم مثل پدرمون که استاد نمیشیم».
174
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک قاله مهره ،با آن که سواد خواندن و نوشتن ندارد ولی دریایی از موسیقی غنی کردستان را در سینهاش حفظ کرده است .او ،بیشتر آهنگ های ترانههایش را خودش درسوت موی کنود .داسوتان هوای عاشوقانه و منظوموه هوای حماسوی کردستان خمیر مایه آهنگ های او هستند .او می گوید که بویش از « ۰۷۰مقوام» را حفوظ کوردهام .گرچوه تعوداد بیشتری را می دانستم ولی االن نمی توانم بزنم. مقام یا ترانه ،از انوواع شویوههای موسویقی کوردی اسوت .مهوم تورین ویژگوی ایون آواز کوردی ،توجوه بوه سووز درون، شکایت و زاری است و با موسیقی مقامی عرب ،ایرانی و ترک (خاورمیانه) تفاوت زیادی دارد. قاله مهره در بین ترانه هایی که میزند خود ترانه «کانبی خواز» را خیلی دوست دارد .کانبی خوواز ،اسوم موردی به نام «کانبی فقه ویسه» بوده که در یک نبرد رویارو با «احمد خان نامی» ،از اربواب هوای «مراغوه» هور دو به دست یکدیگر کشته می شوند .گفته می شود که این بیت را زنی به نام «خواز» که خواهر کانبی بووده ،سوروده است. آوازه و شهرت زیاد قاله مهره باعث شده هور از چنود گواهی بوه مناسوبت هوای گونواگون و بورای اجورای برناموههای مختلف از جمله یادواره بمباران شیمیایی «سردشت» و «حلبچه» ،یادبود قرباینان «انفال» (کشتار بیش از 150 هزار کرد به دست رژیم بعث در کردستان عرا ) ،بزرگداشت هفته معلم ،اجرای سازهای محلی در کردسوتان ایوران و عرا به مراسم های مختلف دعوت شود و سفرهایی را به نقاط مختلف ایران داشته باشد. سفرهایی که لوح های تقدیر زیادی هم برایش به همراه داشته است .لوح هایی که با 8تا از آن هوا کوه حاشویه های فلزی و چوبی دارند دیوار اتا خوابش را تزئین کرده است. قاله مهره حتی چند سال پیش ،به گفته خود به دعوت «جالل طالبانی» رئیس جمهور کنونی عورا 20 ،روز بوه کردستان عرا رفته بود تا در آن جا ساز بزند .او یک بار هم برای اجرای برنامهای به مناسبت یادبود سال مرگ «حسن زیرک» ،خواننده مشهور بوکانی ،از طرف کردهای ایرانی به کشور «آلمان» دعوت شده بوود کوه بوه گفتوه خود ،دولت وقت ایران اجازه خروج از کشور را به او نداد و در غیاب او ،جایزه بهترین نوازنده ساز سونتی را بوه او هدیه دادند.
175
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک او با اشاره به تابلوهای روی دیوار خانهاش از جمله تابلویی که امضای رئیس «دانشگاه ایالم» زیر آن است و بوه مناسبت اولین یادمان بمباران شیمیایی «حلبچه» در سوال 79بوه او داده شوده و یوا کسوب عنووان برتور در اجورای سازهای محلی در جشنواره های مختلف از جمله «صدا و سیمای مهاباد» و جوایزه ویوژه «انفوال» در «سولیمانیه» عرا ،میگوید« :تمام اجراهای من موفقیت آمیز بوده و همیشه اول شدم .االن هم با ایون کوه پیور هسوتم ،دنودان هایم افتاده است و توانایی ساب را ندارم ،ولی دست از نوازندگی برنداشتم». قاله مهره
او که مرتب می گوید توانایی گذشته را ندارد با هیجوان خاصوی خواطرهای را از سوال هوای دورش کوه قورآن را بوا سازش میزده و با خیلی از مالها سر همین مساله در افتاده تعریف میکند. «جلسهای با حضور 44مالی تازه کار که اجوازه موال بوودن رو از «موال کوریم شوهریکندی»« ،موال جوالل شوفیعی»، «مال سید وهاب حاجی گوهره»« ،موال کوریم حواجی رهخایوه»« ،موال محمود ههبوهکی» و «موال احمود» ،میگورفتن برگزار میشد و در آن قرآن و مولوود ناموه میخونودن ،مون هوم کلموه بوه کلموهی قورآن رو بودون اشوتباه بوا شمشوالم مینواختم». او ادامه میدهد« :خدا ،مال جالل شفیعی را بیامرزد؛ او همیشه از من تعریف میکرد و میگفت “سبحان الله ،عجب توانایی داری .تعجب میکنم که چطور بدون راهنمایی هیچ استادی ،کلمات قرآن را با شمشالت مینوازی»”. لحن صدایش آرامتر میشود و میگوید« :من اینطور بودم .االنم توانوایی گذشوته را نودارم و بوی طاقوت هسوتم؛ از خدا می خوام که ذلیل و بیمار نشم تا همیشه بتوانم شمشال بزنم». قاله مهره ،وصیت کرده است که بعد از مرگش شمشالش را که بیش از ٨١سال اسوت بوا او زنودگی کورده ،بوه مووزه شهر «اربیل» در کردستان عرا هدیه دهند. او می گوید« :فقط زمانی که عاش بودم و حال و هوای جوانی در سر داشتم در خلوت ،حرف های عاشقانهای که
176
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک در دل داشتم را با شمشالم بیان می کوردم و فقوط بورای خوودم شمشوال مویزدم؛ وگرنوه همیشوه بورای موردم شمشوال نواخته ام». او معتقد است که با مرگش صدای شمشال نیز با او دفن می شود و می میرد.
«عزیز شاهرخ»،
خواننده مشهور کردستان ،که یکبار قاله مهره را به خانهاش دعوت کرده و برنامهای دو نفوره را
اجرا کردهاند ،حرف قاله مهره را قبول دارد .او می گوید« :تکنوازیش عالی است .کسی مثل او نمی تواند شمشال بنوازد و در کار خود استادی تمام عیار است». شاهر ،ترانهای که با قاله مهره اجرا کرده است را البالی صدها نواری کوه در اسوتریو خوودش (اسوتریو شواهر ) دارد ،پیدا میکند و آن را پخش میکنود .او قالوه موهره را آدم رنوج دیودهای موی دانود کوه در زنودگی بوا کمبودهوای زیادی مواجه بوده است. «ساالر ماملی»
هم که از دف نوازان مشهور مهاباد است درباره قاله مهره میگوید« :هیچ سازمان هنری نیست کوه
از این آدم حمایت کند .مردم عادی هم ارزش باالی این ساز رو درک نمی کنند». او که بیسوادی قاله مهره را هم بیتاثیر نمی داند ،می گوید« :اگر سواد داشت حداقل خودش می توانست کتوابی در مورد شمشال بنویسد و آن را جاودانه کند تا از بین نرود». منبع :كلوب سنندج
177
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک
نوای سحرآميز شمشاڵ هنرمند نامی کرد” قادر عبدالله زاده” کامران امینآوه
سکوت سنگينی فضای کافه آذری ،محل تجمع جوانان و روشنفکران شهر بوکان را در خود گرفته ،همه غر در افکار خود بودند .نگاههای مايوس و چهرههای در هم رفته حاکی از دردي بود که بر قلب شان سنگينی می کورد .کسوی را يارای سخن گفتن ،شوخی و مزاحهای هميشگی نبود. درميان دود و بوی سيگار ،پير مردی با سبيلی پر پشت ،ته ريش جوگندمی و کمری نيمه خميوده راه خوود را بورای رسيدن به کنجی در کافه باز ميکرد .به آرامی پشت ميزی نشست و نگاهی بوه اطوراف خوود انوداخت .فضوای سونگين کافه را با تمام وجود احساس ميکرد ،اين جوانان اولين بار بود که چنين جووی را تجربوه ميکردنود ،اموا سوينه او ماالمال از خاطرات غم انگيز گذشته بود .او در قلب خود هنوز سونگينی شکسوت جمهووری کردسوتان و اعودام پيشووا قاضی محمود و يوارانش را احسواس موی کورد ،هنووز زخوم از دسوت دادن سوليمان معينوی ،اسوماعيل شوريفزاده ،احمود شلماشی و محمود زنگنه التيام نيافته نبود ,دگر بار می بايست شاهد از دست دادن فرزندانی ديگر اين آب و خاک از سوی وارثان تاج و تخت در زير بير سبز اسالم باشد .اما او را سر آشتی با دشمن نبود ،از خفت و ياس بيزار بود. می بايست به آينده اميدوار بود ،تا زمانی که در اين سرزمين مادراني هستند که عزيز يوسفی ها را در دامن خود بپرورانند ،تا زمانی که فرزندان اين آب و خاک آتش سر مبارزه را در بلندترين ارتفاعات کردستان شعلهور نگوه مي دارند بايد به آينده اميدوار بود .پيرمرد باز نيم نگاهي به اطراف خود انداخت و به آرامی شمشواڵ خوود را از الباليی دستمالي که به دور آن پيچيده شده بود در آورد .گلويی تازه کرد و به آرامی شمشاڵ را به صدا در آورد. نوايی سحر آميز که می خواست پيام آور اميد باشد ،می خواست فرياد بکشد و بر شادی در چشمان و نور اميد در دلها بتاباند .شمشاڵ او داشت با آهنگی ديگر سخن می گفت .او کوه قوبال تبحور شوگفت انگيوز خوود را در بوازخوانی
178
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک ملوديهای سنتی کردی و حتي آيات قرآنی با شمشال به نمايش گذاشته بود ،اين بار بوا اجورای سورود ملوی کورد موی بايست آنرا به نقطه اوج خود برساند: با هر صدائی که از شمشاڵ بيرون می آمد تمام سلولهای بدن شنوندگان به رقص در ميآمد ،خوونی توازه در عورو و روحی تازه در وجودشان می دميد .او با شمشاڵ خود فرداهای بهتوری را نويود ميوداد .گوويی شمشواڵ او بانوگ بور ميآورد: نوای سحر آميز و دلنشين شمشاڵ براتراز سالح دشمن بود و فضای يو و بوي روح کافوه را کوامال دگرگوون کورد ،بوه مهمانان آن اميد و نيرويی تازه بخشيد ،نيرويی که می بايست به نيرويی بالفعل تبديل شده ،جوانوان را بوه سووی فردايی روشن وآزاد فراخواند .فردايی که رسيدن به آن بی شک نياز به فداکاری ،تحمل رنجها ،دردها ،بردبواری و گذشتن از پستی و بلنديهای بسيار دارد. شمشوواڵ او تنهووا وسوويلهيی بووراي تفووري و گذرانوودن اوقووات فراغووت نبووود ،چوورا کووه بووا نووواختن آن در کوچووه و پووس کوچههای شهر ،کافهها و اماکن تفريحی و پر رفت و آمد مي بايست گوشهيی از خورج زنودگی خوود را توامين کنود. شايد اگر چر گردون زندگی او را در سرزمين ديگری رقم می زد سرنوشت او شکل ديگري به خودمي گرفت ،اما او مي بايست در حالی که برای در آوردن لقمه نانی به انواع کارها از چوپانی تا کارگري و ...روی می آورد با الهام از سرزمين نياکان خود و پهلوانان به نام و گمنام کردستان و طبيعت زيبوا و وحشوی آن زيبواترين آهنگهواي ملوی را خل کند .سينه او ماالمال از درد و تاري زنده ملتی است که براي رسيدن به آمالهای خود بهترين فرزندان خود را فدا کرده است و هر تکه سنگی از سرزمين پهناور آن يادآور جانفشانيها و حماسههای سربازان گمنام آن است. استاد عبدالله زاده به آهنگ ” کانبی” که حکايت از نبرد مردي بوه نوام ” کوانبی فقوه ويوس ″در جنوگ بوا ” احمود خان” يکی از اربابهای مراغه و مرگ تراژيک او دارد عش بيشتری مي ورزيد .اين از جمله کارهای عرضوه شوده او در” جشنواره خل ها ” بود که در بهمن ماه سال 1358از سوی کارگاه هنر ايران وابسته به بخش فرهنگی سازمان چريکهای فدايی خل ايران در شهرهای بوکان ،مهاباد و سنندج برگزار شد .در اين جشنواره بوراي آشونايی مهمانوان غير کرد چند بيتي از آن ,از سوی زندهياد طه پارسا( )٢بە فارسوی ترجموه شوده ،قبول از اجورای آن بوا شمشواڵ استاد عبدالله زاده و صدای گرم حمه جان ( )٣از سوی گرداننده برنامه و هنرمند و تئاتريست کرد ابراهيم فرشی
179
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک قرائت شد. استاد عبداللهزاده از جمله هنرمندانی بود که هنر خود را در خدمت آرزوها و آرمانهوای ملوی اش عرضوه داشوته ،در طول زندگی پر فراز و نشيب خود موورد بوی مهوری نوه تنهوا دشومنان بلکوه دوسوتان نوادان نيوز قورار گرفوت .او در مصاحبه با مترجم و نويسنده توانا و زبر دست کرد ،محمد رمضانی می گويد: “اگر من خودم را در خدمت قدرتهای وقوت قورار ميودادم اموروز صواحب هموه چيوز بوودم ” ...اموا او شمشواڵ و هنور وااليش را تنها در خدمت فرهنگ و مردم خود بکار می گيرد تا برای لقمه نانی تن به خفت نوداده باشود .درهموان مصوواحبه در پيووامی بووه کردهووای خووارج از کشووور موی گويوود ” :بووه کردايتوی خووود ادامووه دهنوود ،کتابهووا را بووه چوواپ برسانند ...به اميد خدا از اين روزگار سياه نجات خواهيم يافت و انشواالله بوه ديودار هوم شواد خوواهيم شود!!”()٤ استاد بر اين باور بود که با مرگ او صودای شمشواڵ او نيوز خواموش خواهود شود .او وصويت کورده اسوت توا پوس از مرگش تنها يار و همدم چندين دهه او ،شمشاتش را به موزه شهر هولير در جنوب کردستان هديه کنند.
قادر عبدالله زاده(قاله مه ره) استاد بی بدیل شمشال
1دی هیجری 21) 1304دسامبر 31 - (1925اردیبهشت 1388هیجری ( 21مه )2009 ٨سال از عروج اسطوره موسویقی کردسوتان زنوده یواد قوادر عبداللوه زاده «قالوه مەره» هنرمنود برجسوتە شمشوال گذشت .قادر عبدالله زاده مشهور به «قاله مەره» هنرمند بی بدیل و نوازنده برجستە شمشال کردستان و از نوادر موسیقی نواحی ایوران دو سوال قبول در سون 84سوالگی در شوهر بوکوان درگذشوت .بوه هموین مناسوبت ایون مطلوب بوه یادکردی از دومین سالگرد درگذشت این هنرمند فرهیخته و چهرة ماندگار موسیقی ایران می پردازد.
180
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک هنرمند قادر عبداللهزاده در سال ١٢١٤شمسی از خانواده ای بی بضاعت در روسوتای (کولیجوه) از توابوع شهرسوتان بوکان در استان آذربایجوان غربوی دیوده بوه جهوان گشوود .پودربزرگ ،پودر ،و بورادران او از نوازنودگان برجسوته و مشهور شمشال در زمان خود بوده اند؛ وی از سن ١١سالگی سواز شمشوال را نواختوه و هرگوز ایون سواز را از خوودش دور نکرده است .در سن جوانی به دلیل محجوبی و شخصیت متینش شی محمد ،شی منطقه برهان لقب (قاله مهره) به معنای قادر آرام را به او داد. شوویوە نوازنوودگی اسووتاد عبداللووهزاده کووامال تحووت توویثیر وضووعیت جغرافیووایی منطق و موکریووان اسووت ،کووه طبیعتووی کوهستانی و پستی و بلندیهای بسویاری دارد .نووع و شویوة نوازنودگی ایون سواز کوامال پرشوور و هیجوان بووده و بوا صداهای قوی و ضعیف مکرر و تکرارهای متوالی همراه است. قاله مهره ،با آن که سواد خواندن و نوشتن نداشت ولی دریایی از موسیقی غنی مناط موکریوان مهابواد ،بوکوان و ،...فیض الله بیگی سقز ،بانه و ...را در سینهاش حفظ کرده بود .او بیشوتر آهنوگ هوای فولکلوور را کوه بوا نوام های بیت ،بند ،هوا ،حیران و گورانی که داستان های عاشقانه و منظومه های حماسوی کردسوتان اسوت را در سوینه اش حفظ کرده و با شمشالش اجرا می کرد. استاد «قاله مه ره» از کودکی به کار کشاورزی و چوپانی پرداخته است .به گفوتە خوود وی از کوودکی بوا شمشوال همدم بوده و در هر جا و هر شهر و هرکوهساری و برای هر کسی شمشال می نواخته است .چون هنرمنودی مردمودار بوده و به هنری که داشته بسیار عالقه مند بوده اسوت و موردم نیوز بوه ایشوان اهمیوت فراوانوی موی دادنود و وی را مورد احترام بسیار قرار می دادند. قاله مهره در بسیاری از مناط کردنشین از شهرت بسیار برخوردار است .وی با بیوت خووان هوا وخواننودگانی چوون محمد بیتان ،محمد آغا ،علی کردار و عزیز شاهر برنامه هایی را اجرا و ضبط کرده است. «قاله مه ره» به شمشال خود عالقە زیادی داشت و به گفت خودش کسی از آن نووع شمشوال او را نداشوته و نموی تواند درست کند .این شمشال را وی حدود ٣٥سال قبل از یک سید با یک رأس گوسفند معاوضه کرده است.
181
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک شمشال در موسیقی کردی از جایگاه ویژه ای برخوردار است .ساختمان ساده و صدای ویژە آن حکایت از قدمت بسیار زیوواد آن داشووته و بووه همووین دلیوول نیووز جنبووه هووای قدسووی و رمووزی اصوووات را توواکنون حفووظ کوورده اسووت .متیسووفانه نوازندگان این ساز بسیار انگشت شمارند و آخرین راویان اصوات قدیمی شمشال در سن کهولت می باشند. «قاله مه ره» در مراسم های رسمی همچون سالگرد بمباران شیمیایی سردشت ،سوالگرد بمبواران شویمیایی حلبجوه و انفال مردم کردستان عرا و در رادیو تلویزیون مرکز مهاباد و هر مراسمی کوه مربووط بوه مشوکالت و آوارگوی موردم کرد بوده همواره حضور داشته و هر ساله او را دعوت می کردند تا با نواختن شمشال سوحرآمیزش زخوم هوای موردم را التیووام و رنووج آوارگووی را در اذهووان و افکووار عمووومی یووادآوری نمایوود .همچنووین در سووال ٢١١٢جووایزە ویووژە مرکووز فرهنگی و انتشاراتی خاک به نام «پیره میرد» را به خاطر یک عمر فعالیت هنری در شهر سلیمانیە کردستان عرا به عنوان تنها هنرمند ایرانی دریافت کرد. مرحوم قادر عبدالله زاده که به دلیل ذهن و حافظه ای قوی در حفظ و نگهداری ملودی و آواهای بی شمار موسیقی کردی به «گنج متحرک» اشتهار یافته بود در سال های اخیر در اکثر جشنواره های معتبر موسویقی در سوط کشوور از جمله جشونوارە موسویقی فجور ،جشونوارە موسویقی نوواحی کرموان و ...بوه عنووان نوازنوده و مشواور هیویت داوران شرکت نموده و در این جشنواره ها لوح تقدیر و جوایز بی شماری دریافت کرد. قادر عبداللهزاده مشهور به «قاله مەره» این افتخار بزرگ موسیقی کردی ،که در شهرستان بوکوان سوکونت داشوت، تا زمستان سال 1387در سن کهولت و پیری بوه طوور موداوم بوه کوار نوازنودگی شمشوال موی پرداخوت و بزرگتورین نوازندە شمشال در کردستان محسوب میشود. هنرنمایی و نوازندگی او در زمینە شمشال برای هر قشر از جامعە کرد بسیار مهم و حایز اهمیت است ،به گونه ای که کمتر کسی را می توان نام بورد کوه بوه آوا و نووای دلنشوین قالوه مەره گووش جوان نسوپرده باشود و یواد و ایوام شیرین و تل گذشته را برای وی زنده و تداعی نکند. «قاله مەره» هنرمند بی بدیل و نوازندە برجستە شمشال کردستان و از استادان موسیقی نواحی ایران در ساعت
182
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک 11 - 21دقیقه شب پنجشنبه 31اردیبهشوت 21( 1388موای )2009در سون 84سوالگی در منوزل شخصوی خوود در خیابان استاد هیمن کوچە الچین 15بر اثر بیماری قلبی در شهر بوکان درگذشت. پیکر آن مرحوم عصر روز جمعه طوی مراسومی توسوط خوانواده ،بسوتگان نزدیوک و هنرمنودان و ده هوا هوزار نفور از مردم فهیم و هنردوستان منطقه از مرکز شهر بوکان تشییع و در جوار هنرمند صاحب نام کردستان زنده یواد اسوتاد «حسن زیرک» واقع در مجتمع تفریحی گردشگری حسن زیرک در دامنە کوه نعل شکن(نالە شوکینە) شوهر بوکوان بوه خاک سپرده شد .روحش قرین رحمت خداوند بزرگ و نام و یادش گرامی باد.
«قاله مەره» و شمشال منوچهر جهانی
استاد به شمشال خود عالقە زیادی دارد و به گفتە وی کسی از شمشالی که او دارد ندارد و نمیتوانود درسوت کنود. این شمشال را کاک قادر حدود ٣١سال قبل ،از فرزند یک سید با یک رأس گوسفند معاوضه کردهاست .او میگوید: «عاش شمشال سید شدهبودم .چند بار رفتم پیشش و بهش پیشنهاد خرید شمشالش را دادم ،ولی قبول نکرد .پس از مدتی مریض شد و مرد .من هم شمشالش را از پسرش با یک رأس گوسفند ،که آن زمان ۵قوران قیموت داشوته، معاوضه کردم» .کاک قادر میگوید :بعد از مرگ من فلوتم را به مووزە کردسوتان عورا منتقول کنیود ،چوون قودیمی اسووت و از نیاکانووان کوورد بوور جووای مانووده و بووه دسووت موون رسیدهاسووت و قوودمت آن بووه ١٥١سووال قبوول میرسوود .پوودر، پدربزرگ و برادران قاله مهره هم از نوازنودگان برجسوته و مشوهور شمشوال بودهانود؛ ولوی او میگویود کوه هویچکس استاد او نبوده و ساز زدن را به او یاد ندادهاست .قاله مهره خدا را استاد خود میداند .آهی میکشود و درحالیکوه اشک در چشمانش جاری شده ،میگوید« :همه چیز از یک خواب شروع شد .فصل پاییز بود .بچه بودم .مهمانی یکی از فامیلهایم دعوت شدهبودیم .برادرم و دو نفر دیگر از بستگانم شمشوال میزدنود .میخواسوتم شمشوال بوزنم ،ولوی مثل آنها نمیتوانستم .آنها هم مرا بیرون کردند و من هم گریهکنان به سمت یه خاە گلوی دویودم و توا جوایی کوه
183
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک توانستم گریه کردم و همانجا خوابم برد .یک نفر به خوابم آمد و به من گفت« :عبدالقادر ،عبدالقادر ،پا شوو، از بس گریه کردی حوصلە خدا را هم سر بوردی؛ بورو و شمشوال بوزن» .او اداموه میدهود« :وقتوی از خوواب بیودار شدم ،شروع کردم به نواختن شمشال .دیگر قادر دیروز نبودم و کسی حریف من نبود». لقب «قاله مهره» (بهمعنی «قادر آرام») را شی محمود (شوی مونطقە برهوان مهابواد ،منطقوهای کوه قوادر در آن زندگی میکرد) که از کودکی قادر را بسیار دوست میداشت به وی داد. قاله مهره در بین ترانههایی که میزد ،خود ترانە «کا نبی خواز» را خیلی دوست داشت« .کا نبوی خوواز» ،اسوم مردی به نام «کاک نبی فقه ویسه» بوده که در یک نبرد رویارو با «احمد خان نامی» ،از اربابهای مراغوه هور دو به دست یکدیگر کشته میشوند .گفته میشود که این بیت را زنی به نام «خواز» که خوواهر «کوا نبوی» بووده، سروده است. او میگوید« :فقط زمانی که عاش بودم و حالوهوای جوانی در سر داشتم ،در خلوت ،حرفهای عاشوقانهای را کوه در دل داشووتم بووا شمشووالم بیووان میکووردم و فقووط بوورای خووودم شمشووال موویزدم؛ وگرنووه همیشووه بوورای مووردم شمشووال نواختهام».
منبع :کردپرس ٢٤ -مای ٢١١١
184
مامۆستا قالەمەڕە :چریکەی ئەهورایی میللەتێک
قاله
مهڕه :تەنیا شوێنێک ئارەزوو دەكەم جارێكی تر بیبینمەوە و سەردانی بوكەم "كوردسوتانی ئوازادە" -كە ئەمەی
دهگوت چاوەكانی نوقمی ڕێوژنەیەك فرمێسوك بووون ووو ئەگەر نەخۆشوی لوێم گەڕێوت و تەمەن بواقی بێوت حەز دەكەم بێمە هەولێر و بچمە سلێمانی و بۆ جوارێكی تور هەوای ئوازادی واڵتەكەم بێوتە نواو سوینەم و تاوێوك لەژێور ئوااڵ و پەرچەمه جوان و سەربڵندهکهی كوردستاندا پشوویەك بدەم ،جا ئەوجوا بیشومرم خەموم نیویە ،بەاڵم توخوودا ئەگەر ئەتوویش ڕۆیشتیتەوە سەالمم بگەیێنە هەموو خەتكی كوردستانێ؛ دەبەر یەك بە یەكیان بمرم. تەنیا داواكارییشم ئەوەیە ،توخودا ،تۆ خوێنی شوەهیدان ،ئەو هەلەی بوۆ كووردان پەیودا بوووە لە دەسوتە خۆتوانی مەدەن ،خزمەتی خاك و واڵتی خۆ بوكەن ،بوا ئوااڵی كوردسوتانێ هەر جووان و شوەكاوە بێوت لەسوەر كێووان ،لەسوەر مااڵن لە هەموو جێیەك. بووا ئووااڵی كوردسووتانێ دیووار بێووت ،بووۆ خوواتری خوووێنی شووەهیدان خووراپەی دەگەڵ یەكوودی مەكەن ،بە كوردسووتانێ سوێندتان دەدەدم یەكگرتوو بن ،مەبنە نۆكەری بێگانان. -------------------------------------------------------------
کۆکردنەوە و ئامادە کردنی :رەحمان نەقشی ڕێکەوتی :پووشپەڕی ٢١١٨ی کوردی -مای ٢١١٨زایینی
185