لە سەرەتای ئەمساڵەوە تا ئێستا 250 کەس لە ئێران لە دار دراون
رێکخراوی مافی مرۆڤی ئێران دەڵێ کۆماری ئیسالمیی ئێران لە سەرەتای ئەمساڵی زاینی‌یەوە تا ئێستا هەر نەبێ 250کەسی لە دار داوە .ئەو ئامارە دەری دەخا کە لە ئێران بە شێوەی مامناوەندی رۆژانە زیاتر لە یەک کەس ئێعدام کراون. مەحموود ئەمیری موقەددەم ،وتەبێژی رێکخراوی مافی مرۆڤی کوردستان تەنیا سێ حەوتووی ئەو مانگە ،مانگی جوالی‌دا زیاتر لە 40کەس لە دار دراون و ئێمە لەوە
دامه‌زرانی کۆماری کوردستان ل ه چوارچێوه‌ی ئێرانێکی دێموکراتیکی فیدراڵ‌دا
هەینی 15ی گەالوێژ 5 _ 1395ی ئاگۆستی 2016
نیگەرانین ئیعدامەکان لە مانگەکانی داهاتوودا زیاتر بن... . ل2 ژماره685 :
www.kurdistanukurd.com
حیزبی دێموکرات ،نوێنگەی ئیرادەی نەتەوەیی کورد سەرنجێک لەسەر سیاسەتەکانی حیزب کەماڵ کەریمی
لە چەند مانگی رابردوودا دەربڕین و خستنە بەرباسی کۆمەڵێک بابەتی سیاسیی پێوەندیداربە بزووتنەوەی نـــەتـــەوەیـــی کــــورد لـــە رۆژهـــەاڵتـــی کــوردســتــان و حــیــزبــی دیــمــوکــراتــی کــوردســتــان ،لــە الیــەک بــوو بــە هۆی هەڵوێستێکی دژبـــەرانـــەی حیزبیی هێندێک الیەن و لە الیەکی دیکەشەوە، هەلومەرجێکی لەباری بۆ دیالۆگ و چوونە نێو ئەو باسانە لە نێو خەلکی بــەپــەرۆشــەوە پێک هێنا کــە جێگەی سەرنجدان بوو. فەزای سیاسیی کوردستان لە ٣٧ ساڵی رابــــردوودا بــە بــەردەوامــی لە الیــەن کۆماری ئیسالمی‌یەوە هەوڵی بە ئەمنییەتی‌کردنی دراوە ،ویستوویانە لــەگــەڵ کــەڵــک‌وەرگــرتــن لــە هــەمــوو رێکارەکانی سەرکوت کردن ،مەسەلەی کــورد لــە رۆژهــەاڵتــی کــوردســتــان بە کێشەی چەند حیزب و رێکخراو بخەنە بەرچاو .بۆ ئەم مەبەستەش هەم لە الیەن رێژیمەوە هەزینەیەکی زۆری بۆ دراوە و هەم بۆ سەپاندنی ئەم فەزایە بە شێوەی جۆراوجۆرهەزینەی ئینسانی زۆریــان بەسەر خەڵکی کوردستاندا سەپاندووە .بێ گومان خەڵکی کورستان بۆ بەرەنگاربوونەوەی سیاسەتەکانی کــۆمــاری ئیسالمی هەرگیز سڵی لە فیداکاری و قوربانیدان نەکردوەتەوە و ئــەمــەش یــەکــێــک لــە هــۆکــارەکــانــی سەرنەکەوتنی بەرنامەکانی رێژیم لەدژی خەڵکی کوردستان بووە. لــــەوەی کــە حــیــزبــی دیــمــوکــراتــی کــوردســتــان رێــبــەریــی بــزووتــنــەوەی نــەتــەوەیــی کــــوردی لــە رۆژه ــەاڵت ــی کــوردســتــان لــە ئــەســتــۆ بـــووە و بە بـــەشـــداری و هـــاوکـــاری حــیــزب و رێکخراوەکانی دیــکــەی کــوردســتــان، شانی وەبەر بەرپرسایەتیی رێکخستنی خەباتی سیاسی و چەکدارانەی خەڵکی کوردستان بۆ بەرەنگاربوونەوە لەگەڵ سیاسەتی ســەرکــوتــکــاری کــۆمــاری ئیسالمی لە دژی خەڵکی کوردستان داوە ،گومانێک نییە .ئەمەش هۆکارێکی گرینگە کــە هەتا ئیستاش خەڵک بۆ چارەسەری یەکجاری کێشە سیاسی و نەتەوەیی‌یەکانیان ،چاویان بڕیوەتە حیزبی دیموکرات و ئــەو حیزبانەی کە نیزیک بە چوار دەیەیە بە خەبات و تێکۆشانی خــۆیــان و قوربانیدان بە باشترین و فیداکارترین ئەندام و پێشمەرگەکانیان درێژەیان بە شۆڕش داوە. لــــــــــەدوای هـــەڵـــســـەنـــگـــانـــدن و پــێــداچــوونــەوە بــە نیزیک چــوار دەیــە خەبات کە ئیستا وەک پێویستی‌یەک دەبـــێ لــە بــەرنــامــەی هــەر حیزبێکی خەباتکاردا بــێ ،ئــەو پرسە گرینگانە کەوتنە بەرباس... . ل3
25ی گەالوێژ و شوێنەواری لەسەر بزووتنەوەی کورد
تۆڵه‌ی داعش ل ه رۆژئاوای کوردستان
رۆژی چــوارش ـه‌مــم ـه ،رێــکـه‌وتــی 6ی گه‌الوێژ دوو ته‌قینه‌وه‌ی گه‌ور ه لــ ه شـــاری قامیشلی لــ ه رۆژئــــاوای کـــوردســـتـــان رووی دا .ژمـــــاره‌ی یه ل ه 50 کوژراوانی ئه‌و دوو ته‌قینه‌وه که‌س تێپه‌ری. لـ ـه‌و ت ـه‌قــیــن ـه‌وان ـه‌دا کــ ه گــرووپــی ده‌وڵـــــــه‌تـــــــی ئـــیـــســـامـــیـــی داعـــــش
به‌رپرسایه‌تی‌یه‌که‌ی وه‌ئه‌ستۆ گرتوه، جیا ل ه کوژرانی ئه‌و 50که‌س ه زیاتر ل ه 170که‌سیش بریندار بوون. یـــه‌ک لـــه‌و ت ـه‌قــیــن ـه‌وان ـه ب ـه‌هــۆی ته‌قینه‌وه‌ی ئوتومبیلێکی بۆمبرێژکراو بـــــوو ه و ئـــــه‌وه‌ی دیـــکـــه‌ی ب ـه‌هــۆی ته‌قینه‌وه‌ی ماتۆرسیکله‌تێک بوو ه ک ه مـــادده‌ی ته‌قینه‌وه‌یی تێدا جێسازی
کــــرابــــوو .ئــــه‌و دوو ت ـه‌قــیــن ـه‌وه‌ی ـ ه قورسترین و پرخه‌سارترین رووداوی تێرۆریستین ک ه ل ه شــاری قامیشلی روو ده‌دا و داعــش ده‌ڵــێ ی ـه‌ک له‌و هــێــرشــب ـه‌ر ه خ ــۆک ــوژانــ ه پــه‌الم ــاری کــۆبــوونـه‌وه‌ی هێزه‌کانی داکــۆکــی ل ه گه‌لی کوردی داوه... . ل2
دێموکراتێک
ل4
حیزبی دێموکرات ،وه‌ک کلتوور و دامه‌زراوه سمایل شه‌ره‌فی
ل5
بارودۆخی خەڵک لە سەردەمی دامەزراندنی حیزبی دێموکرات‌دا
خەبات رەسووڵی
ل5
ئەحمەد رەئفەت لە وتووێژی تایبەت لەگەڵ «کوردستان»دا:
«به‌ها دێموکراتیکه‌کان و بنه‌ما مــرۆیــی‌یــه‌کــان بــه ج ــۆرێ ــک ده‌ســتــی واڵتانی رۆژئاوایی له به‌ره‌نگاربوونه‌وه لـ ـه گــــه‌ڵ ت ــێ ــرۆری ــزم بــه‌س ــت ــوه ،ل ـه‌و واڵتــان ـه نموونه‌ی زۆرم ــان هه‌یه کە ئیسالمگه‌راکان گومانی هاوکاری کردن له‌گه‌ڵ رێکخراوه تێرۆریستیه‌کان یا بیری توندوتیژییان له‌سه‌ر هه‌بووه ک ه به که‌ڵک وه‌رگرتن له‌و یاسایانه‌ی که بۆ پشتیوانی له مافی تاوانباران دانــراوه، دوای ماوه‌یه‌کی کــورت ئــازاد ده‌بــن و دیسان درێژه به توندوتیژی ده‌ده‌ن».
وێنەی تەقینەوەکەی شاری قامیشلی
دوو هەواڵی تایبەت بە زیندانیانی سیاسی ی ی مردن رێــگــرتــن لــە بــه‌دواداچــوونــی بــۆ پـ ـه‌روه‌ن ــده ی سیاسی گوماناویی به‌ندكراوێك
ل6
محه‌ممه‌د نه‌زه‌ری: جگه ل ه مانگرتن رێگه‌ی دیكه‌م بۆ ماوه‌ته‌وه؟
رەوتی ئیسالمی سیاسی و رێکخراوە گرینگەکانی لە ئێراندا(بەشی چوارەم)
نووسینی :حەسەن حاتەمی خــوداپـه‌رەســتــانــی
ی ی گوماناویی به‌ندكراوێك ی زیاتر ل ه ٥ساڵ تێپەرین ل ه مردن دوا ی ورمێ ،ناوەندە ئەمنیەتی‌یەکان پێش ب ه سیاسی ل ه به‌ندیخانه به‌دواداچوونی په‌روه‌نده‌ی مەرگی گوماناویی ئەو دەگرن. ی ی ٩٠به‌ندكراوێك ی ساڵ ی ٢ی گه‌الوێژ ی رۆژ پاشنیوه‌رۆ ی ناسر خانیزاد ه ... سیاسیی كورد ب ه ناو ل2
ی سیاسیی كورد محه‌ممه‌د نـ ـه‌زه‌ری ،به‌ندكراو ی الیه‌نگریی ل ه حیزبی ی 22ساڵ ه ب ه تۆمه‌ت ك ه ماوه ی ی ره‌جایی شار ی كوردستان ل ه زیندان دێموكرات كه‌ره‌ج‌دا راگیراوه ،ل ه نامه‌یه‌كدا بۆ موحسێن ئیژه‌یی ی ده‌زگای قه‌زایی ناره‌زایه‌تیی خۆی سه‌باره‌ت وته‌بێژ ی ی پزیشك ب ه بێبه‌شكران ل ه مه‌ره‌خه‌سی و پێراگه‌یشتن ده‌ربریوه. ی ی ئاماژ ه ب ه ته‌واوبوون ی وێرا محه‌ممه‌د نه‌زه‌ر ی دوای کێشانی حوکمه‌که‌ی ی ده‌ڵێ ،له‌به‌ر چ حوكمه‌كه ی دیك ه ئازاد ناکرێ و ل ه ئیژه‌یی ده‌پرسێ ئاخۆ رێگه ل2 ی بکا؟ ... جگ ه ل ه مانگرتن هه‌ی ه پێی پێشنیار
به‌جیهانی‌بوونی سەردەم
پرۆلیتاریای توێژینه‌وه‌یی
حەسەن شێخانی
ئه‌گه‌ر ده‌تانه‌وێ بزانن ل ه ئێراندا چی ده‌گوزه‌رێ ،پێویست ناکا گوێ له رادیۆ و ته‌له‌فزیۆنه‌کانی ده‌ره‌وه‌ی سنوور و... ل6
نێهزه‌تی سۆسیالیست ل ه ساڵی 1320ی هەتاوی ل ه نێو که‌سانی خوێنده‌وار و تا راده‌ی ـه‌ک ده‌مارگژی ئیسالمی‌دا ،بۆ دژایه‌تی له‌گه‌ڵ به‌هاییه‌کان و حیزبی تووده‌ی ک ئێران کۆبوونه‌وه‌گەلی بچوک بچو ل ه الیـه‌ن ژمــاره‌یـه‌ک خۆێندکاره‌وه، بـه‌ڕێــو ه ده‌چ ــوو .ل ه نــێــویــان‌دا ،دوو پ بـ ه رێــبـه‌رایـه‌تــیــی «محمد گ ــروو نــخــشــب» و «جــــال آشــتــیــانــی»، هه‌ڵسووڕانێکی هاوبه‌شیان ده‌ست پێ‌کرد... .
وه‌رگــێــڕان ل ه نــۆروێــژی‌یـه‌وه: ناسرقادرپوور گلوبالیزم وشه‌یه‌کی سیاسی، ئابوری ،تێکنۆلۆژیکی ،کۆمه‌اڵیه‌تی‌یه. له‌گه‌ڵ دروست‌بوون و... ل7
ل8
ئێران دوای ١١٠ساڵ لە شۆڕشی مەشرووتە
خالید حەسەنپوور
عەزیز شێخانی
1١٠ساڵ بە سەر شۆڕشی مەشرووتە و عەداڵەتخوازی‌دا تێدەپەڕێ .ئێران لەو ماوەیەدا لە...
لە پەراوێزی خەباتی پێشمەرگانەدا
ل9
دوای شەڕ و تێکهەڵچوونەکانی ئەمساڵی پێشمەرگەکانی حــدکــا و هێزەکانی کۆماری ئیسالمی کە بوو... ل11
2
هەواڵ‌و راپۆرت
15ی گەالوێژ 5 _ 1395ی ئاگۆستی 2016
درێژە لە الپەڕەی ()1ـەوه لە سەرەتای ئەمساڵەوە تا ئێستا 250کەس لە ئێران لە دار دراون
ئەو داوای لە کۆمەڵگای جیهانی و بە تایبەت ئەو واڵتانەی پێوەندیی دیپلۆماتیکیان لەگەڵ ئێران هەیە کردوە ،کە لە وتووێژ و دانوستانەکانیان‌دا باسی بابەتی ئێعدامەکان لە ئێرانیان لەگەڵ بکەن. بەپێی ئەو راپۆرتە سەدی 45ی ئەو ئێعدامانە لە سەرچاوە رەسمی‌یەکانی ئێراندا باسیان کراوە ،سەدی 47ی ئێعدامەکان پێوەندییان بە ماددەی هۆشبەرەوە بووە و سەدی 19ی ئێعدامەکانیش بەبەرچاوی خەڵک بووە. ئێعدامکردنی 250کەس لە شەش مانگی یەکەمی ئەمساڵی زایینی لە حاڵێک دایە کە دەزگای قەزایی کۆماری ئیسالمی ساڵی رابردووی 2015ی زانیینی هەر نەبێ 969کەسی لە دار دا کە زۆرترین ئاستی ئێعدامەکان لە 25ساڵی رابردوودا بوو. تێ‌بینی :له م راپۆرته‌دا ئیعدامی کۆمه‌ڵێک زیندانیی سوننی مه‌زهه‌بی زیندانی ره‌جایی شاری که‌رج ل ه 12ی گه‌الوێژ‌دا ئه‌ژمار نه‌کراوه.
تۆڵه‌ی داعش ل ه رۆژئاوای کوردستان هێزه‌کانی داکۆکی له گه‌لی کورد له دوو پارێزگای حه‌ڵه‌ب و حه‌سه‌ک ه له شه‌رێکی قورس له دژی داعش دان .ئه‌و رێکخراوه‌یه له‌الیه‌ن هێزه‌کانی هاوپه‌یمان به سه‌رۆکایه‌تیی ئه‌مریکاوه پشتیوانییان لێده‌کرێ. ئ ـه‌وان تا ئێستا توانیویانه زۆر ناوچه‌ی داگیرکراو له باکووری سووریه له ده‌ستی داعش رزگار بکه‌ن. ی رێگرتن لە به‌دواداچوونی بۆ په‌روه‌نده ی سیاسی مردنی گوماناویی به‌ندكراوێك
شاندێکی کۆمەڵە_رێکخراوی کوردستانیی حیزبی کۆمۆنیستی ئێران سەردانی سکرتاریای حیزبی دێموکراتی کرد شاندێکی کۆمەڵە_ رێکخراوی کوردستانیی حیزبی کۆمۆنیستی ئێران سەردانی سکرتاریای حیزبی دێموکراتی کرد و لەو دیدارە رووداوەکانی ئەم دواییانەی کوردستان و ئێران هەڵسەنگێندران. پێش نێوه‌رۆی رۆژی چوارشه‌ممه٦ ،ی گه‌اڵوێژ هەیئەتێکی ریکخراوی کوردستانی حیزبی کۆمۆنیستی ئێران بە سەرپەرستیی کاک سەید برایم عەلیزادە سەردانی دەفتەری سیاسیی حیزبی دێموکراتی کوردستانیان کرد و لەالیەن هەیئەتێکی رێبەریی حیزبەوە بە سەرپەرستیی کاک خالید عەزیزی ،سکرتێری گشتیی حیزبەوە پێشوازییان لێکرا. له‌م کۆبوونه‌وەیە‌دا سه‌ره‌تا کاک خالید عه‌زیزی وێرای باسکردن ل ه بارودۆخی سیاسیی ناوچه‌که و دەور و رۆڵی ئێران ل ه ئاڵوگۆر و رووداوه‌کانی رۆژهه‌اڵتی نێوەراست باسی لە پێگ ه و جێگه‌ی هێز ه سیاسییهکانی رۆژهه‌اڵتی کوردستان کرد .بەرێزیان له‌و بەشە لە قسەکانیدا تیشکی خستە سەر ئەوەی ک ه کۆماری ئیسالمیی ئێران دوابه‌دوای ریککه‌وتنی ناوکی ل ه گه‌ڵ واڵتانی رۆژئاوا سه‌ره‌رای ئه‌وه‌ک ه ئاسته‌نگی ل ه سه‌ر رێیه به‌اڵم کۆمه‌ڵێک ده‌رفه‌تی بۆ بووژانەوە و رۆڵ‌بینینی نوێی بۆ ره‌خساوه ،ک ه وات ه پێویست ه ئۆپۆزسیونی کوردیش ب ه خوێندنه‌وه‌ی واقعبینان ه ل ه گه‌ڵ کۆماری ئیسالمی و دۆخەکە بەرەوروو ببنه‌وه. سکرتێری گشتیی حیزبی دێموکرات باسی لەو راستییە کرد کە مادام کۆده‌نگی‌یه‌ک و پرۆژەیەک چ لە دنیای دەرەوە و چ لە نێوخۆی ئێران له‌سه‌ر رووخانی کۆماری ئیسالمی نییە ،ئیتر پێویست ناکا هێز ه سیاسییهکانی کوردستانیش سیاسه‌تی یه‌ک‌ره‌هه‌ندی ره‌چاو بکه‌ن ،به‌ڵکوو ده‌بێ تێبکۆشن خۆیان له‌گه‌ڵ خواست و ویستی خه‌ڵک رێک‌بخه‌ن و ل ه جموجۆڵه مه‌ده‌نی‌یه‌کانی نێوخۆ پشتیوانی ته‌واویان هه‌بێ. سکرتێری گشتیی حیزبی دێموکرات ب ه شیکردنه‌وه‌ی روانگه و سیاسه‌تی حیزبی دێموکراتی کوردستان بۆ پرس ه سیاسییه‌کان داوای
له بۆكان لەگەڵ پشتراستكردنه‌وه‌ی ئه‌م هه‌واڵه به ماف نیوزی گوت کە ده‌زگای قه‌زایی كۆماری ئیسالمیی ئێران ماوه‌ی ٥ساڵه هه‌ر رۆژێ و ساڵێ به بیانوویه‌ك رێگری لە بەدواداچوون بۆ په‌روه‌نده‌ی گوماناوی كوره‌كه‌یان دەکا و ئەوان ئێستا پێیان وایە کە مردنی کورەکەیان بەهۆی نه‌خۆشی نەبووە. ی بۆكان چه‌ند رۆژ پێش مردنی ،له ناسر خانیزاده خه‌ڵكی شــار به‌ندیخانه‌ی بۆكانه‌وه بە مەبەستی چاره‌سه‌ری بۆ بەندیخانەی ورمێ گواسترابۆوه و له بێهداریی زیندانی ورمێ گیانی لێ ئەستێندرا. نــاوبــراو لـه الیــه‌ن دادگـــای شــۆرش لـه شــاری بــۆكــان بـه تۆمه‌تی هاوكاریكردنی یه‌كێك له حیزبه كوردییه‌كانی به‌رهه‌ڵستكاری كۆماری ئیسالمی حوكمی ١٨مانگ زیندانی به‌سه‌ردا سه‌پابوو. محه‌ممه‌د نه‌زه‌ری: جگ ه ل ه مانگرتن رێگه‌ی دیكه‌م بۆ ماوه‌ته‌وه؟ ی ی پشت ده‌ناڵێنێ ،ماوه ناوبراو ک ه به‌ده‌ست دوو نه‌خۆشیی دڵ و دیسك ی ل ه زینداندا به‌ند ی پزیشك 22ساڵ ه به بێ مه‌ره‌خه‌سی و پێرانه‌گه‌یشتن کراوه. ی له‌م نامه‌یه‌دا روو ب ه ئیژه‌یی نووسیویه‌تی ل ه محه‌ممه‌د نه‌زه‌ر ی خۆت پێداچوونه‌و ه ی 91له‌سه‌ر بریار ی ره‌زبه‌ری ساڵ ی 10 رێكه‌وت ی ل ه ی قوناخ ه قانوونی‌یه‌كان ب ه په‌روه‌نده‌كه‌مدا كرا و پاش تێپه‌ركردن ی كه‌ره‌ج ی ره‌جایی شار ی زیندان ی مه‌هاباد و سه‌رۆك ی 92ل ه دادگا ساڵ سه‌باره‌ت ب ه ئازادكرانم ره‌زامه‌ندییان ده‌ربری ،به‌اڵم تا ئێستا هیچ ی ك ه بۆ ناوه‌ند ه بریارێک بۆ ئازادكرانم نه‌دراو ه و هه‌موو ئه‌و نامانه ی هیچ كامیانم ی قه‌زایی ناردووم ه وه‌اڵم پێوه‌ندیداره‌كان و به‌رپرسان ده‌ست نه‌كه‌وتۆته‌وه.
عوسمان مستەفایی 25ساڵە مەرەخەسی نەدراوەتێ عوسمان مستەفایی ،زیندانیی سیاسیی کورد کە بە تاوانی ئەندامەتی لە حیزبی دێموکراتی کوردستان گیراوە 25 ،ساڵ لە زیندان دایە و هێشتا مەرەخەسی نەدراوەتێ. عوسمان مستەفاپور تەمەن 49ساڵ ،لە 23ی پوشپەری ساڵی 73ی هەتاوی هەتاوی دەسبەسەر و لە لقی یەکی دادگای ورمێ‌دا ،بە بریاری قازی جەواهیری سەرەتا سزای ئێعدامی بەسەردا سەپا و دوای 6ساڵ بەندکرانی سزاکەی بۆ 10ساڵ زیندان داشکا. ناوبراو دواتر جارێکی دیکەش دادگایی و ئەمجارەیان بە 25ساڵی دیکەش سزا درا. ناوبرا لەو 35ساڵ زیندانە ئێستا 25ساڵ زیندانی کێشاوە ،بەاڵم بەهۆی ئەو کێشانەی ناوەندە ئەمنیەتی‌یەکان بۆی دروست دەکەن ،تا ئێستا ئیزنی تاقە رۆژێک مەرەخەسی نەدراوەتێ. ی ئه‌مساڵیشدا داوای ناوبراو بۆ ی نه‌ورۆز ی باس ه ك ه ل ه سه‌ره‌تا شایان ن و ناوه‌ند ه ئه‌منیه‌تییه‌کانه‌و ه مه‌ره‌خه‌سی ل ه الیه‌ن کاربه‌ده‌ستانی زیندا ره‌د كرابۆوه.
بەشداری هەیئەتێکی کومیتەی نۆروێژی حدک لە کۆنگرەی رێکخراوی یاری کورد هەیئەتێکی کۆمیتەی نۆروێژی حیزبی دێموکراتی کوردستان لە کۆنگرەی رێکخراوی یاری کورددا بەشداری کرد. لە سەر بانگهێشتی رەسمیی رێکخراوی یاری کورد ،هەیئەتێکی کومیتەی نۆروێژی حیزبی دیموکراتی کوردستان بە سەرپەرستیی کاک رزگار حەبیب‌زادە ،بەرپرسی کومیتە و هاورێیەتی کاک ناسر قادرپوور بەرپرسی پەیوەندییەکان و کاک حەسەن ئوستادی، تێکۆشەری دێرینی ریزەکانی حیزب لە کۆنگرەی سااڵنەی رێکخراوی یاری کورد دا بەشدارییان کرد و چەپکە گوڵی پیرۆزبایی کومیتەی حیزبیان پێشکەشی ئەو کۆنگرەیە کرد.
لەو کۆنگرەیەدا کاک رزگار حەبیب‌زادە پەیامی پیرۆزبایی کومیتەی نۆروێژی حیزبی خوێندەوە .لە پەیامی حیزب وێرای پیرۆزبایی کردن ل ه به‌ستنی دووهه‌م کۆنگره‌ی رێکخراوی یاری کورددا هاتبوو: ل ه رۆژهه‌التی کوردستان ل ه ماوه‌ی نزیک ب ه چڵ ساڵ حکوومه‌تی کۆماری ئیسالمی‌دا زۆر سیستماتیک به‌ده‌یان پیالن و کرده‌وه‌ی دژ ه مرۆڤان ه و دروستکردنی ناکۆکی ل ه نێوان گه‌النی ئێراندا و پێشێلکردنی سه‌ره‌تاییترین مافه‌کانی مرۆڤ له ئێران به‌تایبه‌تی ل ه کوردستان ،هه‌ول دراوە یارسانه‌کانی کوردستانی بتوێننەوە .بەاڵم ئەو سیاسەت و کردەوانە له‌گه‌ڵ خۆراگری قارەمانانەی یارسانه‌کانی کوردستان رووبه‌روو بۆته‌وه. لە درێژەی ئەو پەیامەدا هاتبوو کە حیزبه‌که‌مان ،حیزبی دێموکراتی کوردستان خه‌باتی یارسانه‌کانی بۆ دیفاع ل ه مافی نه‌ته‌وایه‌تی کورد و پاراستنی کلتوور و فه‌رهه‌نگی خۆیان به‌رز دەنرخێنی و بۆ بهربهرهکانی له‌گه‌ل رژیمی دژی گه‌لی کۆماری ئیسالمی ده‌بێ هە‌ول بده‌ن له خه‌باتی فره ره‌هه‌ندی که‌لک وه‌رگرین. لە کۆتایی پەیامەکەدا هیوای ئەوەی خواسترابوو کە کۆنگره‌ی رێکخراوی یاری کورد گوروتینێکی زیاتر بدا ب ه خه‌باتی فر ه ره‌هه‌ندیی کورد و په‌ره‌پێدانی فه‌رهه‌نگی یاری و هاوکاریی گشت یارسانه‌کانی کوردستان و هاوکات ببێت ه هانده‌رێک بۆ سازدانی هاوپه‌یوه‌ندییه‌کی نه‌ته‌وه‌یی له‌نێوان یارسانەکان و هەموو حیزب ورێکخراو ه و که‌سایه‌تی‌یه‌کانی رۆژهه‌التی کوردستان.
خۆکوژیی منداڵێکی 10سااڵن لە سنە خۆکوژیی منداڵێکی 10سااڵن لە شاری سنە خەڵکی ئەو شارەی پەشۆکاند. رۆژی سێشەممە29 ،ی پووشپەر کورێکی تەمەن 10ساڵ بە ناوی دانش ئەمینی ،دانیشتووی گەرەکی “کانی کوزەڵە” خۆی کوشت. لە ماوەی ئەم ساڵدا ئەوە هەشتەمین منداڵە کە لە ئێران بە خۆکوژی کۆتایی بە ژیانی دێنێ.
ژماره685 :
رۆژنامەی
جێی باس ه لە کاتێکدا لە ماوەی چەند مانگی رابردوودا ئاماری خۆکوژییەکان لە کوردستان زیادی کردوە کە ناوەندە حکوومەتییەکان هیچ هەڵوێست و کاردانەوەیەکیان بۆ دۆزینەوەی هۆکار و پاڵنەرەکانی ئەو خۆکوژییانە نەبوە. کــارنــاســانــی کــۆمـه‌اڵیـه‌تــی ده‌ڵــێــن هـــەژاری، بێکاری و نەبوونی دەرەتانی کار لە کوردستان
بە کۆمەڵێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی خۆکوژی دادەنرێن.
هاوئاهانگی و هاوکاریی زیاتری سه‌رجه‌م حیزبە کوردستانییەکان، به‌تایبه‌تی کۆمەڵە ،رێکخراوی کوردستانی حیزبی کۆمۆنیستی ئێران کرد. بەرێزیان لەو بارەیەوە گوتی :هه‌تا ئێمه‌ی نیشته‌جێ ل ە باشوور له‌سه‌ر کۆمه‌ڵیک پرس وگرفتی هاوبه‌ش هاوده‌نگ نه‌بین ،چاره‌سه‌ری گرفته‌کان ئاسته‌مه. ل ه درێژه‌ی ئه‌م دانیشتنەدا ،کاک سەید برایم عەلیزادە ،سکرتێری کۆمەڵەش بۆچوونی خۆی و حیزبه‌که‌ی سه‌باره‌ت ب ه پرس ه سیاسییهکانی ئێران و کوردستان خست ه به‌رباس و ئامادەیی حیزبەکەی بۆ هه‌ر جۆرەهاوکارییەک ل ه گه‌ڵ هێزه‌سیاییه‌کانی کوردستان ،به‌تایبه‌تی حیزبی دێموکراتی کوردستان دەربری.
حیزبی دێموکراتی کوردستان و یه‌کگرتووی ئیسالمیی کوردستان کۆبوونه‌وه
یه‌کگرتووی ئیسالمیی کوردستان پێشوازیی ل ه هه‌یئه‌تێکی حیزبی دێموکراتی کوردستان کرد. پێشنیوه‌رۆی رۆژی دووشه‌ممه١١ ،ی گه‌الوێژ ،هه‌یئه‌تێکی حیزبی دێموکراتی کوردستان ب ه سه‌رپ هر‌ستیی کاک خالید عه‌زیزی ،سکرتێری گشتیی حیزب سه‌ردانی یه‌کگرتووی ئیسالمیی کوردستانی کرد و له الیه‌ن شاندێکی یەکگرتوو بە سەرپەرستیی ئه‌مینداری گشتیی یه‌کگرتوو، مامۆستا سه‌الحه‌دین محه‌ممه‌د به‌هائه‌دینه‌و ه پێشوازیی لێ کرا. ل ه سه‌ره‌تای ئه‌م دیداره‌دا سکرتێری گشتیی حیزب کاک خالید عه‌زیزی، ب ه بۆنه‌ی به‌رێوه‌چوونی دوایین کۆنگره‌ی یه‌کگرتووه‌و ه پیرۆزبایی ل ه مامۆستان سه‌الحه‌دین و هه‌یئه‌ته‌ک ه کرد و هیوای خواست ل ه جێبه‌جێکردنی بریار و راسپارده‌کانی کۆنگره‌که‌یان دا سه‌رکه‌توو بن. ل ه درێژه‌ی ئه‌م دیداره‌دا هه‌ردوو هه‌یئه‌تی حیزبی دێموکرات و یه‌کگرتوو ل ه پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ باردوخی سیاسیی کوردستان ،به‌تایبه‌ت هه‌لومه‌رجی
سیاسی ل ه عێراق و باشووری کوردستان و ئێران و رۆژهه‌اڵتی کوردستان ئاڵۆگۆری بیرورایان کرد. له‌م پێوهندییهدا هه‌ردوو الیه‌ن هاوبۆچوون بوون ل ه سه‌ر ئه‌وه‌ی ک ه سه‌رکردایه‌تیی سیاسیی کورد ل ه باشووری کوردستان پێویست ه ب ه ده‌رکێکی واقعی ل ه بارودۆخی ناوچه‌که و شه‌ری تێرۆر و خوێندنه‌وه‌ی کۆمه‌ڵگای نێونه‌ته‌وه‌یی و به‌تایبه‌ت ده‌وڵه‌تانی هاوپه‌یمان بۆ داهاتووی له ده‌رفه‌ته‌کان ب ه قازانجی به‌رژه‌وه‌ندیی پرسی کورد ،هه‌وڵ بده‌ن داهاتووی کوردستان که‌ڵک وه‌ربگرن. هه‌ر له‌م پێوهندییهدا هه‌ردوو هه‌یئه‌تی حیزبی دێموکراتی کوردستان و یه‌کگرتووی ئیسالمی کوردستان پێیان وابوو الیه‌ن ه سیاسییهکانی باشووری کوردستان پێویست ه ب ه که‌مکردنه‌وه‌ی ناکۆکی‌یه‌کانیان و هه‌وڵدان بۆ دۆزینه‌وه‌ی رێگا چاره‌یه‌ک بۆ ده‌ربازبوون ل ه ناکۆکی و په‌رته‌وازه‌یی ،یه‌کگرتووان ه کار ل ه سه‌ر یه‌‌ک‌گوتاری و هاوهه‌ڵوێستی بکه‌ن. هه‌ر ل ه درێژه‌ی ئه‌م دانیشتنه‌دا رۆڵی کۆماری ئیسالمیی ئێران ل ه ئاڵۆزییه‌کانی ناوچه‌که و هه‌روه‌ها بارودۆخی سیاسیی نێوخۆی ئێران و رۆژهه‌اڵتی کوردستان هاتنه‌به‌رباس و ئاڵوگۆری بیرورایان له‌سه‌ر کرا .له‌م پێوه‌ندییه‌شدا نایه‌کگرتوویی هێز ه سیاسییهکانی رۆژهه‌اڵتی کوردستان وه‌ک که‌مایه‌سییه‌کی هه‌ره‌به‌رچاوی بزووتنه‌وه‌ی مافخوازانه‌ی کورد ل ه رۆژهه‌اڵتی کوردستان قسه‌ی ل ه سه‌ر کرا و هه‌ردوو ال پێیان وابوو یه‌کگرتوویی و هاوهه‌ڵوێستیی هیز ه سیاسییهکانی رۆژهه‌اڵتی کوردستان سه‌ره‌کیترین هۆکار و پێویستیی ه بۆ نزیکبوونه‌وه‌ی کورد ل ه وه‌دیهاتنی داخوازییه‌کانی له ئێران. ل ه کۆتایی ئه‌م دیداره‌دا هه‌ردوو هه‌یئه‌تی حیزبی دێموکرات و یه‌کگرتووی ئیسالمی کوردستان ب ه بایخه‌و ه باسیان ل ه پێوه‌ندیی‌یه‌کانی نێوان هه‌ردووال کرد.
3
15ی گەالوێژی 5 _ 1395ی ئاگۆستی 2016
هەواڵ‌و راپۆرت
له‌سێداره‌دانی جیابیرانی سیاسی و مه‌زهه‌بی مه‌حکووم ده‌که‌ین ل ه چه‌ند رۆژی رابردوودا هه‌واڵ و زانیاری‌یه‌کان باس له‌و ه ده‌ک ـه‌ن ک ه کۆمه‌ڵێک ل ه چاالکانی مه‌زهه‌بیی کــورد ،باوه‌ڕمه‌ند ب ه مه‌زهه‌بی سوننی له «به‌ندیخانه‌ی ره‌جایی شــار»ی که‌ره‌ج ل ه ئاکامی سه‌پاندنی سزای نــاداداپـه‌روه‌رانـه‌ی ئێعدا م ل ه الیه‌ن «ده‌زگای قه‌زایی» رێژیمی کۆماری ئیسالمیی ئێرانه‌و ه ل ه سێدار ه دراون. وه‌ک زۆرێک ل ه سێداره‌دراوان پیش ل ه سێداره‌دانیان باسیان کردو ه و ته‌نانه‌ت پاریزه‌ره‌کانیشیان ک ه پارێزه‌ری «ته‌سخیری» بوون ،دانیان پێداناوه ،ئه‌م که‌سان ه نه‌ته‌نیا ل ه ره‌وتێکی ئاسایی و یاسایی‌دا دادگایی نه‌کراون و ئیزنی داکۆکیکردن ل ه خۆیانیان پێ نه‌دراوه و ل ه ماوه‌ی به‌ندکرانیان‌دا ل ه هه‌موو مافێکی تایبه‌ت بێ‌به‌ش کــراون ،به‌ڵکوو ل ه ژێر فشار و ئه‌شکه‌نجه‌یه‌کی زۆردا دانپێدانانی به‌زۆره‌ملێ‌یان به‌سه‌ردا سه‌پێندراوه. ئاکامی ب ـه‌رخــورد و هه‌ڵوێستی سه‌رکوتکه‌رانه‌ی رێژیمی کۆماری ئیسالمی ئێران ل ه ماوه‌ی نزیک ب ه 40ساڵ ده‌سه‌اڵتدارێتی رێژیم ل ه گه‌ڵ جیابیرانی سیاسی و ئایینی ل ه ئێران و به‌تایبه‌ت ل ه کوردستان ،ده‌ریخستوو ه ک ه سیاسه‌ت و روانینی رێژیم له‌م پێوهندییهدا نه‌ته‌نیا سه‌رکه‌وتوو نه‌بووه ،به‌ڵکوو زیاتر ل ه هه‌میش ه یارمه‌تیده‌ری په‌ره‌ئه‌ستاندن و گه‌شه‌سه‌ندنی ره‌وت و روانینه‌کانی دژبه‌ری خودی رێژیم بووه. ل ـ ه مـــاوه‌ی چـه‌نــد ســاڵــی رابـــــردوودا شه‌پۆلێکی ب ـه‌ریــن و
سیستماتیک ل ه گیران و زیندانی‌کردنی و سه‌پاندنی حوکمی قورس ب ه سه‌ر چاالکانی سه‌ر ب ه ره‌وت ه مه‌زهه‌بی‌یه‌کانی له کوردستان ل ه الیه‌ن دام و ده‌زگا ئه‌منییه‌تی‌یه‌کانی رێژیمه‌و ه ده‌بیندرێ ک ه رێژیم پێناسه‌کانی «توندره‌و»« ،تێرۆریست» و «ته‌کفیری» داون ه پاڵ و وای ده‌رخستوو ه ک ه ئه‌وان ه سه‌ر ب ه جه‌ریان ه توندره‌و ه تێروریستی‌یه‌کانی ناوچه‌که بن .به‌ده‌ر ل ه قه‌زاوه‌ت ل ه سه‌ر بیرو باوه‌ڕو کارو کرده‌وه‌ی ئه‌وانه‌ی ل ه ماوه‌ی چه‌ند رۆژی رابردوودا ل ه ســێــدار ه دراون یــان ئێستا له زیندانه‌کانی رێژیم دا سزای جۆراوجۆریان به‌سه‌ردا سه‌پیندراوه ،جۆری روانین و هه‌ڵوێستی رێژیم بۆ جیابیرانی مه‌زهه‌بی ل ه ئێران و به‌تایبه‌ت ل ه کوردستان، نابه‌رپرسیارانه‌و مه‌حکوومه. حیزبی دێموکراتی کوردستان ل ه گه‌ڵ ئه‌وه‌ی‌ک ه وه‌ک هه‌میش ه سزای ل ه سێداره‌دانی جیابیرانی سیاسی و مه‌زهه‌بی ل ه ژێر هه‌ر ناو پاساوێک‌دا بێ ،مه‌حکووم ده‌کات ،هاوکات داوا ل ه کۆڕو کۆمه‌ڵ ه نێوه‌نه‌ته‌وه‌ییه‌کانی داکۆکیکاری مافه‌کانی مرۆڤ ده‌کات ک ه به‌رانبه‌ر ب ه سیاسه‌تی ئێعدامی جیابیران ل ه ئێران ده‌نگی ناره‌زایه‌تی ده‌ربڕن. ده‌فته‌ری سیاسی حیزبی دێموکراتی کوردستان 14ی گه‌الوێژی 1395ی هه‌تاوی
ئاگر زیانی ب ە 5800هێكتار ل ه لێره‌وارو له‌وه‌رگه‌كانی ئێران گەیاندوە ی لێره‌وار و له‌وه‌رگه‌كان ده‌ڵێ ی پاراستن ی یه‌گان فه‌رمانده لەمساڵ‌دا زیاتر ل ه 5800هێكتار ل ه دارستان و له‌وه‌رگه‌كان ب ه ی ئاگره‌و ه سووتاون ،بۆ نموون ه 800هێكتاری لێره‌وار و هۆ 2900هێكتاریش مێرگ و له‌وه‌رگه و ئەوەی دیکەش مووچە و پووش و پەالش بووە. ی ساڵه‌و ه ی ل ه سه‌ره‌تا ی رابردوو گوت قاسم سه‌بزعه‌لی رۆژ ی 5800هێكتار ل ه تا ئێستا 740حاڵەتی ئاگرکەوتنەوە ل ه جه‌سته لێره‌وار و له‌وه‌رگه‌كان به‌ربووه. ی رابــردوودا ی ساڵ ی ك ه ل ه ماوه سه‌بزعه‌لی پێشتر گوتبوو ی 30ی ی ئێران سووتاون ك ه سه‌د 18هه‌زار هێكتار ل ه زه‌وییه‌كان دارستان و لێره‌واره‌كان بووه ،به‌م حاڵه‌ش خوداكه‌ره‌م جه‌اللی، ی جیاوازیان داو ه و ی دارستانه‌كان ،ئامار ی رێكخراو سه‌رۆك ی رابردوودا زیاتر ل ه 44هه‌زار هێكتار ل ه ی ساڵ دەڵێ ك ه لە ماوه ی ئێران ئاوریان تێبه‌ربووه. دارستانه‌كان ی ئاگرکوژێنەوە ل ه ی باسه كه نه‌بوونی فرۆك ه و كۆپتێر شایان
ی ئاگره‌كان ه ل ـه‌م حاڵه‌شدا ی دره‌ن ــگ كــوژانــدن ـه‌وه هــۆكــاره‌كــانـ ی ی دارستانه‌كان ی و رێكخراو ی ژینگه‌پارێز ی رێكخراو كاربه‌ده‌ستان ی دارستان و ی ئاگركه‌وتنه‌وه ی 95 ئێران رایانگه‌یاندوو ه ك ه سه‌د ن هۆکاری مرۆیی لە پشت بووە. له‌وه‌رگه‌كا
ئه‌مریكا 5بنكه‌ی نیزامی ل ه كوردستان داده‌مه‌زرێنێ ئەمریکا بە گوێرەی ئــەو پرۆتۆکۆڵە نیزامی‌یەی کە لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا ئیمزای کردووە پێنج بنکەی نیزامی لە هەرێمی کوردستاندا دروست دەکا و ،لەگەڵ ئەوەیشدا بۆ ماوەی ١٠ساڵ مەشق و راهێنان بە هێزی پێشمەرگە دەکا و مووچەشیان دەداتێ. دوای ئەوەی حەوتووی رابــردوو یادداشتی هاوکاریی نێوان وەزارەتی پێشمەرگە و وەزارەتی بەرگریی ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا ئیمزا کرا ،ئێستا باس لە هەندێ لە وردەکارییەکانی ئەو رێککەوتنە دەکرێ. ئــەم رێککەوتنە دوای پێوەندی و وتــووێــژی زۆری نێوان ســەرۆکــی هەرێمی کــوردســتــان ،مەسعوود بــارزانــی و ئاشتۆن کارتەر ،وەزیری بەرگریی ئەمریکا کراوە.
بەپێی ئەو رێککەوتنە ئەمریکا ٥بنکەی نیزامی لە هەرێمی کوردستاندا دادەمەزرێنێ وبنکە نیزامی‌یەکان دەکەونە پارێزگای هەولێر و دهۆک و دوو بنکەی نیزامیش دەکەوێتە هەریر کە سەربە پارێزگای هەولێرە و یەکێکیشیان لە ئەتروش دەبێ. بەپێی زانیارییەکان ئەم پرۆتۆکۆڵە نیزامی‌یە بۆ هەماهەنگیی نێوان هەرێم و ئەمریکایە بە مەبەستی لەنێوبردنی داعش ،بەاڵم لەگەڵ ئــەوەدا لە ریککەوتنەکەدا هاتوە کە ئەمریکا بۆماوەی ١٠ ساڵ مەشق و راهێنان بە پێشمەرگە دەکا و مووچەشیان دەداتێ.
ی مافی مرۆڤ له ئێران ی بارودۆخ ی بریتانیا له‌باره ی ده‌ره‌وه ی وه‌زاره‌ت ی سااڵنه راپۆرت ی ی له‌باره ی خۆ ی سااڵنه ی بریتانیا راپۆرت ی ده‌ره‌وه وه‌زاره‌ت ی مافی مرۆڤ ل ه ئێران باڵوكرده‌وه. بارودۆخ ی ی خۆیدا وێرای ده‌ربرین ی بریتانیا له راپۆرت ی د هه‌روه وه‌زاره‌ت ی مافی مــرۆڤ ل ه ئێران نووسیویەتی، ی ل ه بارودۆخ نیگه‌رانی ی مــافــی بـــــارودۆخـــــ م ــرۆڤ ل ـ ه ئــێــران ل ه هێندێك بواردا خراپتر ل ـه پــێــشــووش بــووه ی و بـ ـه‌رزب ــوونـ ـه‌وه ی ئێعدامەکان رێ ــژه لــــه‌م واڵتـــــ ه زیــاتــر نیگه‌رانمان ده‌كا. لەو بەڵگەنامەیەدا هـــــــــــاتـــــــــــووە کـ ــە راپــــــۆرتــــــنــــــێــــــری ی ی رێكخراو تایبه‌ت نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان بــۆ کــاروبــاری مافی مــــــرۆڤ لــــ ه ئ ــێ ــران ی ٢٠١٥دا لە نێوان ٩٦٦تا له‌سه‌ر ئ ـه‌م بروایه‌ی ه ك ه له ساڵ ی پێشووتر ١٠٢٥كه‌س لەو واڵتە ئێعدام كراون كه ل ه چاو ساڵ ی ی به‌رچاو بـه‌رزبــۆتـه‌و ه و ل ه مــاوه‌ی یـه‌ك ده‌یـه به‌شیوه‌یه‌ك رابردوودا بێ وێن ه بووه. ی رۆژنامه‌كان ،تلویزیۆن و رادیۆش ی ئه‌م راپۆرت ه زۆربه به‌پێ ته‌نانه‌ت ل ه ژێر چاودێریی ده‌وڵه‌تدان و ئینترنێت و راگه‌یه‌ن ه
كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان زۆر سنووردار كراونه‌ته‌وه .رۆژنامه‌نووسان، ی مافی مرۆڤ ب ـه‌رده‌وام ده‌سبه‌سه‌ر وێبالگنووسان و چاالكان ی نوامبردا ،زیاتر ل ه ١٧٠كه‌س و بۆ زیندان ده‌نێردرێن .ل ه مانگ ی ك ه په‌یامیان ل ه راگه‌یه‌ن ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كاندا هه‌بوو ه ی ئه‌وه به‌هۆ ده‌سبه‌سه‌ر كراون. ی ی وه‌زاره‌تـ راپۆرت ی بــریــتــانــیــا ده‌ره‌وه ی دی ــكــه‌دا لـــ ه ب ـه‌شــێــك ـ ئـــاوری ل ـ ه نایه‌كسانی ی ژنــان و هــــه‌اڵواردنــــ ی ی كۆمار ژێر چه‌پۆكه ئیسالمی داوه‌تــــه‌و ه و دەڵـــێ ئــه‌م رێــژیــم ـه ل ه ی ئ ــازار و ئه‌زیه‌تكردن كـه‌مــیــنـ ه نــه‌تــه‌وه‌یــی و ئایینییه‌كانیش به‌رده‌وام بووە. وه‌زاره‌تــــــــــــــــــــــــی ی بــریــتــانــیــا ده‌ره‌وه ی مافی مــرۆڤ ل ه ئێران دەڵــێ کە ل ه كۆتایی راپۆرتی سااڵنه ی ی رێكخراو ی تایبه‌ت ی راپۆرتنێر پێویستە بریاری مه‌ئموورییه‌ت نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان درێژ بکرێتەوە.
ژماره685 :
درێژەی:
رۆژنامەی
سەرنجێک لەسەر سیاسەتەکانی حیزب
ئـــەوەی لــە کــۆی ئــەو بــاســانــەدا کــە زۆرتـــر لــە زمانی که‌ماڵ که‌ریمی سکرتێری گشتیی حیزبی دیموکراتی کوردستان کاک خالیدی عەزیزی‌یەوە ،لە سمینار و وتووێژە بەردەوامەکانی‌دا باڵو دەبــۆوە و گرینگی زۆری هەبوو ،هەڵسەنگاندنی خەبات و تێکۆشانی دەیان ساڵەی خۆمان و بزووتنەوەی کورد لە رۆژهەاڵتی کوردستان بوو .کارێک کە بە بێ پێچ و پەنا پێویستی‌یەکی حاشاهەڵنەگرە و ئەگەر کەس یا حیزبێک خۆی لێ بدزێتەوە ،یا ترسی لەوەیە رەخنەی لێ بگیرێ یان توانایی فیکری و جەسارەتی سیاسیی پێویستی نیە کە بۆ دیتنەوەی رێگەچارەی سەردەمیانە بە پێی پێویستی‌یەکانی بزووتنەوە و دوور لە حیزبگەرایی و دروشمدان بێتە نێو ئەو باسانە و پەنا بۆ شەڕ و کێشەی حیزبی دەبا .کارێک و رەفتارێک کە زۆرجار بەکار هێنراوە و ئەگەر زیانی نەگەیاندبێ ،قازانجی بۆ کورد نەبووە. ئەو پرسانەی کە لە الیەن حیزبی دیموکراتی کوردستانەوە هاتەبەرباس ،ئەگەر لە الیه‌ن هێندێک الیەنی دۆست رەخنەی لێگیرا کە دەبوو پێشتر لەگەڵیان باس کرابا چونکە پێوەندی بە هەموانەوە هەیە ،هێندێک الیەنیش بە فرسەتیان دانا بۆ هێرشێکی راگەیاندن بۆ سەر حیزبەکەمان .بەاڵم لەو الشەوە ،بۆ تێگەیشتنی زیاتر لە کێشە و گرفتەکانی بزووتنەوەی رۆژهەاڵتی کوردستان وحیزبەکانی ،هەروەک بە بۆچوونی جیاوازەوە هەڵسەنگاندنی بۆ کرا ،باسێکی راشکاوانە و لە دەرەوەی بازنەی پێوەندی‌یە دوو قۆڵی‌یەکان بوو کە دەتوانێ یارمەتیدەر بێ بۆ گەیشتن بە خوێندنەوەیەکی هاوبەش لە بابەتە گرینگ وستراتیژی‌یەکان لە نێوان زۆربەی حیزب و رێکخراوەکانی کوردستاندا ،بۆ دیتنەوەی رێگەی هاوخەباتی زیاتر و بەردەوام و پێویست لە ئاست گۆڕانکارییەکانی داهاتوودا .دەستپێک و درێژەی ئەم باسانە ،بەدوور لە حیزبگەرایی یارمەتی دەدا بە باشتر کردنی پێوەندی حیزبەکان بۆ هاوخەباتی‌یەکی بەردەوام و هاوئاهەنگ کە وەاڵمدەری پێویستی‌یەکانی بزووتنەوەکەمان بێ. یەکێک لە تەوەرە گرینگەکانی ئەم باسانە خوێندنەوەیەکی نوێ‌یە بۆ چۆنیەتی هەوڵدانمان بە مەبەستی رێکخستن وبەرینترکردنی مەیدانی خەباتی مەدەنی و بە جەماوەری‌کردنی خەبات و ئەمەش وەک رێکارێک لە راپۆرتی کۆنگرەی ١٦دا بەم جــۆرە کەوتۆتە بەر سەرنجدان›‹ :هاتنە مەیدانی خەڵکی مەهاباد و هاوپێوەندی شارەکانی دیکەی رۆژهەاڵت لە دوای رووداوەکــەی هوتێل تارا لە بەهاری رابـــردوو()1394دا ،نیشانی دا کە خەڵکی ئێمە ئەگەر پشتی بە رێکخستن و یەکریزی ونەخشەرێگای هاوبەش وهەماهەنگی هێز و الیەنەکانیان گەرم بێ ،زەرفییەت و توانای ئەوەی تێدایە لە هەر دەرفەتێک بۆ زەقکردنەوەی مەوجوودییەت وویست وداواکانی ،نەک هەر بەرووی کاربەدەستانی رێژیم و کۆمەڵگەی سیاسیی ئێراندا ،بەڵکوو بە رووی بیروڕای گشتیی نێونەتەوەییش کەڵک وەرگرێ و لە پێناو ئەم ویست وداوایانە بە شێوەی بەردەوام و بەکۆمەڵ بێتە مەیدان. ئەوەی ئێستاش بەشێوەیکی نوێ لەم گوتارەدا هاتووە ،وەبیرهێنانەوە و کەڵک وەرگرتن لە ئەزموونەکان و گەیشتن بە چاوەڕوانی‌یەکانی خەڵکی کوردستانە ،بۆ رێکخستن و یەکڕیزی و نەخشەڕێگای هاوبەش و هەماهەنگی هێز و الیەنەکانی کوردستانە .حیزبی ئێمە بە تەئکیدەوە لەسەر مەسەلەی خەباتی مەدەنی و ئامانجەکانی لە راپۆرتی گۆنگرەدا باس دەکا کە« :پێویستە خەباتی مەدەنی تەنیا خۆی بە پرسەکانی ژیانی رۆژانەی خەڵکەوە سنووردار نەکا ،بەڵکوو لە خانەی فراوانتری مەسەلەی نەتەوایەتی و دوورە دیمەنی چارەسەرە سیاسییەکان بۆ داهاتووی مەسەلەی کورد جێ بگرێ ».بۆیە بەدوور لەو هات‌وهاوارەی کە ساز دەکرێ ،روانگەی ئێمە و قسەکانی سکرتێری حیزب بە وردبینی‌یەوە نەتەنیا نابێتە هۆی نائومێدکردنی خەڵک بەڵکوو ،بۆ جەهەت‌دان و بەهێزکردنی خۆراگری و خەباتی خەڵکی کوردستانە بە هەموو وزە و تواناکانیەوە ،کە تەنیا سەرچاوەی هێزپێدانە بە حیزبە پێشڕەوەکانیان لە مەیدانی رووبەڕووبوونەوەیان لەگەڵ کۆماری ئیسالمی‌دا. ئەوەی گرینگە ئێمە وەک کورد بە دوور لە شیعاردان و خۆ بەقەبە نیشاندان و تەنیا بە دیتنی خۆمان وەک کاریگەرترین هێز بۆ خۆدۆزینەوەیەکی واقعیبینانە لە مەیدانی خەبات و سیاسەت‌کردن‌دا و ،بۆ دیتنەوەی رێگەی هەوڵدان بۆ وەدەست‌هێنانی دەرفەتەکان و کەڵک وەرگرتنی بە کات و بەجێ لەو دەرفەتانە چۆن بیر لە داهاتوو بکەینەوە .ئەمەش هەڵسەنگاندنی کۆنگرەی ١٦ی حیزبە لەسەر ئەم بابەتە کە دەڵێ« :ئەمڕۆ و لە داهاتووش‌دا پێگەی کورد لە ئێراندا ئەو دەرەتانەی پێ نادا کە بە تەنیا ئاڵوگۆڕی گەورە لەسەر ئاستی ئێراندا بخوڵقێنێ .گرینگ ئەوەیە ئەوەندەی دەگەڕێتەوە سەر کورد ،بۆ خۆی و لە پێوەندی لەگەڵ خۆیدا یارمەتی بە دەرفەتخوڵقاندن بکا و ئەگەریش لە ئاست هەموو ئێران بە تایبەتی لەبەر رووناکی هەلومەرجی ناوچەیی گۆڕانێک روویدا ،ئەوەندە خۆی بۆ ئامادە کردبێ کە وەک جارەکانی پێشوو بە سەریدا نەکەوێ و دیسان مەجبوور بە قبووڵی قەواعیدی نادڵخوازی یارییەکە نەبێ». هێنانە بەرباسی ئەم بابەتە تەنیا رێنوێنی‌یەک نیە بۆ ئەندامانی حیزبی دیموکراتی کوردستان بەڵکوو ،بانگەشەی بیرۆکەیەکی واقعبینانەیە بۆ هەموو چاالکانی سیاسی و مەدەنی رۆژهەاڵتی کوردستان و تەنانەت رێ‌خۆشکەرە بۆ باس لە سەر داهاتووی بزووتنەوەی کورد و رێگە چارەکان لە نێوان هەموو ئەو الیەنانەی بەرامبەر بە نەتەوەکەمان خۆ بەبەرپرس دەزانن. هەموو دەزانین کە رێژیمی کۆماری ئیسالمی زیاتر لە ٣٧ساڵە بە هەموو شێوەیەک هەوڵی لەباربردنی بزووتنەوەی رەوای کورد دەدا .لەم هەوڵەیشی‌دا تەنانەت لە زەبروەشاندن لەو بزووتنەوە لە بەشەکانی دیکەی کوردستانیش خافڵ نیە .ئەمە لە ماهییەتی ئەو رێژیمە و چۆنیەتی بیرکردنەوەیان بۆ درێژە پێدان بە دەسەاڵتی سەرەڕۆیانەیانەوە سەرچاوە دەگــرێ .حیزبی دیموکراتی کوردستان کە لە رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ دەستدرێژی و پیالنەکانی ئەم رێژیمە بە هەزاران شەهیدی لە رێبەران ،کادر وپێشمەرگە و ئەندامانی پێشکەش بە رێبازی رزگاری کوردستان کردووە ،بە هەمان نەفەس و ئیرادەوە لە هەموو ی وه‌ک هێندێک الیەن کە راهاتوون بوارەکانی خەبات‌دا شێلگیرانە راوەستاوە ،بەبێ ئەوە تەنیا بە شێعاردان رق و تووڕەیی خۆیان بەرامبەر بە کێشەکان دابمرکێنن. نە تەنیا خەباتی پێشمەرگایەتی بە تایبەت لە چەند ساڵی رابــردوودا کە کەس نیە بتوانێ حاشای لێ بکا ،حیزبی ئێمە بــەردەوام بیری لە هاوخەباتی هەموو تێکۆشەرە نیشتمان‌پەروەرەکانی کوردستان کردۆتەوە و هاندەر و پشتیوانیان بووە ،لە هەر رێگەیەک کە ئەوان بتوانن توانا و وزەی خەباتکارانەی خۆیان بۆ بردنە پێشی دۆزی رەوای کورد لە رۆژهەاڵت بەکار بێنن .هەربۆیە لە کونگرەی ١٦ی حیزب بە گرینگی‌یەوە ئاماژە دەکا کە ئەمە « لە باوەڕمان بە خەباتی فرە رەهەندەوە سەرچاوە دەگرێ و پێمان وایە بە مەبەستی چاالک کردنی خەڵک لە نێوخۆی واڵت و بە جەماوەری کردنی خەبات پێویستە پاڵپشتی بە کردەوەی ئەو بەستێنە گرینگەی تێکۆشان بین». بێ گومان هەموو ئەو باس و بیرۆکانە تەنیا بۆ دیتنەوەی رێگەچارەی کاریگەرتر لە هەلومەرجی ئیستادا و خافڵ نەبوون لە گۆڕانکارییەکانی داهاتوویە .بۆ ئەوەش الیەنێکی گرینگی مەسەلەکە کۆماری ئیسالمی‌یە کە تەنیا رێگەی سەرکوت و قەاڵچۆکردنی خەڵکی کوردستانی وەک ستراتێژی لەنێوبردنی بزووتنەوەی کوردی لە بەردەم خۆیدا دیوە. بەاڵم ئەگەر رێژیم جادەیەکی یەک‌تەرەفەی گرتۆتەبەر ،بۆ ئێمە دەبێ هەموو رێکار و رێگاکان ئاواڵە بێ .ئەوکات دەتوانین لە دوورێیانی تەسلیم بوونه‌و ه یا رووخانی رێژیم، ب ه قبووڵی ماف ه نه‌ته‌وه‌یی و مرۆییه‌کانی خه‌ڵکی کوردستان ،دەسکەوتەکانمان بچنینەوە. ئەگەر خالید عەزیزی لەسەر ئەم پرسە دەڵێ « :باشترین گوزینە رووخانی کۆماری ئیسالمی‌یە هەرچەند نازانین دواتر چی لێ دێ ،بەاڵم رووخانی کۆماری ئیسالمی کاری ئێمە نییە و بزووتنەوەی کورد دەبێ بەدوای مافەکانی خۆیەوە بێ» ،بە دروستی باس لە خۆ ئامادەکردنە بۆ گەیاندنی کۆماری ئیسالمی بۆ داننان به مافه‌کانمان‌دا.
4
15ی گەالوێژ 5 _ 1395ی ئاگۆستی 2016
سیاسی
ژماره685 :
رۆژنامەی
25ی گەالوێژ و شوێنەواری لەسەر بزووتنەوەی کورد
دێموکراتێک حیزبەکە پتر لــە دەستی 25ی گەالوێژی ١٣٩٥حەفتاویەک ک ــەس ــان ــێـ ـک‌دا بـــــووە کـــە چــــەپ و ساڵ لەو رۆژە رادەبــرێ کە حیزبی الیەنگری سەرسەختی شــووڕەوی دێــمــوکــراتــی ک ــوردس ــت ــان جێگای ب ــوون ،بەباشیان زانــیــوە مێژووی کــۆمــەڵــەی (ژ.ک)ی گــرتــەوە .بۆیە نەمانگوت لە دامەزرانی حیزب، چونکە 25ی گــەالوێــژی ١٣٩٥ هیچ بەڵگەیەک لە دەست‌دا نیە نیشان بدا کە ٢٥ی گەالوێژی ساڵی ١٣٢٤لە حــەفــتــاویــەک سـ ــاڵ لــەو مەهاباد حیزبێکی تازە دامــەزراوە و رۆژە رادەبرێ کە حیزبی بەپێچەوانە بەڵگە هەیە دەری‌دەخــا کــە لــەو رۆژەدا نــاوی حیزبەکە لە دێــمــوکــراتــی کــوردســتــان «کۆمەڵەی ژ.ک»ەوە بۆتە «حیزبی جێگای کۆمەڵەی (ژ.ک)ی دێموکراتی کوردستان» .رۆژنامەی «کــوردســتــان» ئۆرگانی حیزب کە گرتەوە .بۆیە نەمانگوت لە ل ــەم بـــارەیـــەوە بــاوەڕپــێــکــراوتــریــن دامەزرانی حیزب ،چونکە ســەرچــاوەیــە ،لــە مانگی گــەالوێــژی ١٣٢٥دا راپـــۆرتـــی جــێــژنــی پێنج هیچ بەڵگەیەک لە دەست‌دا ساڵەی دامەزرانی حیزبی دێموکراتی نیە نیشان بــدا کــە ٢٥ی کوردستانی باڵو کردۆتەوە کە ئەگەر سێ ساڵ خەباتی (کۆمەڵەی ژ.ک) بە گەالوێژی ساڵی ١٣٢٤لــە بەشێک لە مێژووی حیزبی دێموکرات مــەهــابــاد حیزبێکی تــازە دانەنرابایە دەبــوو ٢٥ی گەالوێژی ١٣٢٥جێژنی دووساڵەی دامەزرانی دام ــەزراوە و بەپێچەوانە بۆ بگیرێ. بەڵگە هەیە دەری‌دەخا کە ئێستا بۆچی سێ ساڵ لە تەمەنی ئەم حیزبە سڕاوەتەوە یان هەرنەبێ لەو رۆژەدا ناوی حیزبەکە جیا کراوەتەوە،رەنگە هیچ پاساوێکی لە «کۆمەڵەی ژ.ک»ەوە نەبێ جگە لەوە کە حیزبی دێموکرات بۆتە «حیزبی دێموکراتی ســاڵــی ١٣٢٤ل ــەب ــاری دروشــــم و نێوەرۆکەوە گۆڕانێکی زۆری بەسەر کوردستان» بەرنامەی سیاسیی خۆیدا هێناوە کە بێ-گومان شوێنەواری بیروباوەڕی تێکۆشانی حیزبەکەش لە مێژووی چەپ و بەتایبەتی نفووزی یەکیەتیی (ژ.ک) دابــبــڕن .هــیــوادارم رێبەرانی شــووڕەوی بەسەرەوە هەبووە .جا ئەم ســەردەمــەی حیزبی دێموکرات چونکە لە ساڵەکانی دوای رووخانی بە بڕیارێکی مەسئووالنە ئەم هەڵە کۆماری کوردستاندا رێبەرایەتیی
مێژوویی‌یە راســت بکەنەوە و سێ ســاڵ مــێــژووی بــەبــێــهــوودەقــرتــاوی خەبات و تێکۆشان بۆ حیزبەکەمان بگێڕنەوە. ئەو گۆڕانە چ بوو و شوێنەواری ل ــە ســـەر بـــزووتـــنـــەوەی کــــورد لە خ ــۆره ــەاڵت و بــەشــەکــانــی دیــکــەی ک ــوردس ــت ــان چ ــی بــــوو؟ دەزان ــی ــن کــە لــە ب ــاری فیکری و پێوەندی‌یە نــێــوخــۆیــی‌یــەکــانــی حــیــزبــیــشــەوە ئاڵوگۆڕێک هاتە ئــاراوە کە بابەتی باسی ئــەم وتــارە نیە و لێرە تەنیا قسە لە گۆڕینی بەرنامە و دروشمی سیاسیی حیزبەکە دەکەین. گۆڕانی هەرە بنەڕەتی لە دروشم و بەرنامەی حیزب‌دا دانانی دروشمی خودموختاری لە جێگای سەربەخۆیی و پێکهێنانی کوردستانێکی یەکپارچە و ســەربــەخــۆ بــوو کــە -ئــەگــەرچــی زۆر بەڕاشکاوییش نــا ،-دروشــم و ئامانجی سیاسیی «کۆمەڵەی ژ.ک»ی پێک دێــنــا .ئــەم گــۆڕیــنــە ئــەگــەر بە پێوانەی هێندێ بۆچوونی (بەداخەوە) ئامانج‌خوازانەی ئەمڕۆ لێی بڕوانین هــەنــگــاوێــک بـــــەرەودوا بـــوو .بــەاڵم گۆڕینی نــاو و دروشــمــی سیاسیی حــیــزبــی پــێــشــڕەوی بــزووتــنــەوەی کوردی خۆرهەاڵت لەو سەردەمەدا نێوەرۆکێکی تازەی بە بزووتنەوەی کورد لە هەموو بەشەکانی کوردستان بەخشی .ئێستا بزانین چۆن: «کۆمەڵەی ژ.ک»و پێش ئەویش هێندێ حیزب و رێکخراوی دیکە و بەگشتی راپەڕینە رزگاریخوازانەکانی کــــورد دەگــــەڵ ئــــەوەی مــەڵــبــەنــدی
کار و چاالکی‌یەکانیان ناوچەیەکی بــەرتــەســکــی یەکێک لــە بەشەکانی کــوردســتــان بــوو و چ ــواردەوری ــان بــە دوژمـــن و نــەیــاری جــۆراوجــۆر تــەنــرابــوو و بــەشــی زۆریــشــیــان لە کۆمەڵگای نێودەوڵەتی و دەسەاڵتە بــڕیــاربــەدەســتــەکــان دابــــڕابــــوون، دروشــــمــــی بـــەڕاســـتـــی پـــیـــرۆزی کوردستانی یەکپارچەی سەربەخۆیان هەڵگرتبوو .بەاڵم رێبەرانی ئەوکاتی بــزووتــنــەوەی ک ــورد لــەئــێــران و لە س ــەرووی هەمووشیانەوە پێشەوا ق ــازی مــوحــەمــمــەد لێکدانەوەیەکی قووڵتریان بۆ مەسەلەکە هەبوو. قــــازی و پــێــشــەنــگــانــی دیــکــەی بـــــزووتـــــنـــــەوەی کـــــــوردی ئ ــێ ــران دەیاندی کە وەدی‌هێنانی دروشمی کوردستانی یەکپارچە بەو پارسەنگی هێزەوە کە لە نێوان کورد و دەسەاڵتە ســەرکــوتــکــەرەکــان‌دا هــەیــە ،زۆر لە واقیعییەت بەدوورە .بەتایبەتی کە لە حاڵێکدا بزووتنەوەی کورد دابەش بووە و دەرەتانی وەسەریەک‌خستنی تواناکانی نیە ،دوژمنەکانی هەرنەبێ لــــە بــــەربــــەرەکــــانــــی لــــەگــــەڵ ئ ــەم بزووتنەوەیەدا هاودەنگ و هاوکار و هاوئامانجن .ئەوە بوو کە دروشمی ستڕاتیژیی حیزبیان لە سەربەخۆیی و کــوردســتــانــی گــــــەورەوە گــۆڕی بۆ وەدەست‌هێنانی خودموختاری لــە چــوارچــێــوەی ئــەو واڵتــانــەدا کە کوردیان لێ‌دەژی. بـــەو ئ ــاڵ ــوگ ــۆڕە ب ــزووت ــن ــەوەی کــــورد هـــەم لــە نــێــوخــۆی واڵتــانــی
کوردنشین‌دا دۆست و هاوپەیمانی بۆ پەیدا بوون و هەم کۆمەگی کرد کە کۆمەڵگای نێونەتەوەیی تێگەیشتنێکی باشتری لــە بــزووتــنــەوەی کــورد و داخـــوازە رەواکــانــی هەبێ و ئەگەر وەک پێویست و دڵخوازیش نەبێ، هــاودەردی و پشتیوانی دەگــەڵ ئەم بزووتنەوەیە لە خۆی نیشان بدا.
ژمارە ،79ساڵی یەکەم29 ،ی گەالوێژی 1325
شــوێــنــەواری ئ ــەم ئــاڵــوگــۆڕەی بــزووتــنــەوەی کـــوردی خــۆرهــەاڵت لـــە ســــەر ئــــەو بـــزووتـــنـــەوەیـــە لە بــەشــەکــانــی دیـــکـــەی کــوردســتــان بەجۆرێک بوو کە نەک‌هەر دروشمی ستڕاتیژیکیی هەموو بەشەکان بوو بە وەدەست‌هێنانی خودموختاری لە چوارچێوەی واڵتەکانیان‌دا ،بەڵکوو
بە ماوەیەکی کەم دوای ئەم ئاڵوگۆڕە لە هەموو پارچەکانی کوردستاندا حیزبێک بەناوی حیزبی دێموکراتی کورد یان کوردستان دامەزرا. جێگای سەرنجە کە پاش تێپەڕینی پتر لــە حەفتا ســاڵ لــەم ئــاڵــوگــۆڕە ئێستاش لە نێوەرۆکدا داخوازەکانی کورد لە هیچ پارچەیەکی کوردستان گۆڕانیان بەسەردا نەهاتوە و دەگەڵ ئ ــەوەی هــەمــووان وەک ئامانجێکی لەمێژینە و مافێکی رەوا دەڕوانــنــە پێکهێنانی کوردستانێکی یەکپارچە و سەربەخۆ ،دروشمی ستڕاتیژیکیی هەمووان چارەسەری مەسەلەی کورد لە چوارچێوەی واڵتەکانیاندایە ،جا بەشێوەی فیدڕالی ،یان خودموختاری یان تەنانەت لەوانە کەمتریش. شاراوە نیە کە هەموومان ئاوات بۆ ئەو رۆژە دەخوازین کە پارسەنگی هێز و جێگیربوونی دێموکراسی ل ــە نـــاوچـــەکـــەمـــان‌دا و ه ــەروەه ــا پــێــوەنــدی‌یــە نــێــونــەتــەوەیـی‌یــەکــان و قازانجی دەسەاڵتە بڕیاربەدەستەکان و ئـ ــەوەی پــێــی دەڵــێــن شەرعیەتی نێودەوڵەتی پێکەوە زەمینەی ئەوە بڕەخسێنن کە کوردیش وەک هەموو گــەالنــی بــەخــتــەوەری س ــەر زەوی خــاوەنــی خــاکــی یــەکــپــارچــەی خۆی و دەوڵــەتــی خــۆی و ئــااڵی خــۆی و نوێنەرایەتیی خۆی لە کۆڕوکۆمەڵە نــێــونــەتــەوەیـی‌یــەکــان‌دا بــێ .خۆزگە ب ــەوان ــە دەخــــــوازم کــە ئـــەو رۆژە بەچاوی خۆیان دەبینن.
کارنامه‌ی حکوومه‌تێکی دیکتاتۆری
(راپۆرتێکی شرۆڤەیی لەسەر رەوشی خەسارهەڵگری واڵتانی جیهان و پلەبەندیی ئەو واڵتانە لە روانگەی سەقامگیری و گەشەکردنەوە) ئا :ئه‌یوب شه‌هابی‌راد و :ئاڵەشین دامــــــــەزراوی س ــن ــدووق ــی ئــاشــتــی (Foundation For Peace, )FFPوەک هــــەمــــوو ســاڵــێــک لـــــە راپـــــۆرتـــــێـــــکـــــدا «پـــــێـــــوەری خەسارهەڵگری» واڵتــانــی جیهانی بــۆ ســاڵــی ٢٠١٦ی بــاو کـــردەوە. دامەزراوی ئاشتی کە دامەزراوەیەکی لێکۆڵینەوەیی ـ پەروەردەیی ئەهلی‌یە، ساڵی ١٩٧٥بە مەبەستی «پێشگرتن لــە پێکهەڵپڕژانی تــونــدوتــیــژانــە و پەرەپێدانی تەناهی» لە واشنگتۆن دامـــــەزراوە .ئــەو دامـــەزراوەیـــە بۆ بــەدواداچــوونــی ئامانجەکانی خۆی تــا ئێستا لــە زیــاتــر لــە ٦٠واڵتــی دنــیــا هـــاوکـــاری گــرووپ‌گــەلــێــکــی زۆری وەک رێــکــخــراوە دەوڵــەتــی، م ــەدەن ــی ،ســـەربـــازی ،ئــاکــادمــیــک، رۆژنامەنووسی ،کۆمەڵگەی مەدەنی و هەروەها کەرتی تایبەتی کردووە. راپــــۆرتــــی ئــەمــســاڵــی کـــە بە دوازدەیـــــەمـــــیـــــن راپـــــۆرتـــــی ئ ــەو دامـ ــەزراوەیـ ــە دادەنـــــرێ ،پــێــوەری خەسارهەڵگری یا لــەرزۆکــی ١٧٨ واڵتــــی دنــیــای لــە بــــواری ئاستی ســەقــامــگــیــری و ئ ــەو گــوشــارانــەی رووبـــەروویـــانـــن ،دیــــاری کـــردوە. دامــــەزراوەی سندووقی ئاشتی بە کــەڵــکــوەرگــرتــن لــە «نــەرمــئــامــێــری ئاستی تێکهەڵچوونەکان» (Conflict Assessment Software Tool, ) CASTو تاووتوێی ملیۆنان بەڵگە و راپۆرت لە ساڵدا و بە پشتبەستن بـــە دوازدە پــــێــــوەری ســیــاســی، کۆمەاڵیەتی ،ئابووری و سەربازی و زیــاتــر لــە ســەد ب ـن‌پــێــوەر ،پلەی خەسارهەڵگری واڵتان دیاری دەکا. پێوەرەکان و بن‌پێوەرەکانی هەڵسەنگاندن دوازدە پـ ــێـ ــوەری س ــەرەک ــی دامـــــــەزراوەی ســنــدووقــی ئاشتی بریتین لە:
١ـ گــوشــارە حەشیمەتی‌یەکان (ب ــە ب ـن‌پــێــوەرەکــانــی وەک کەمیی خـــــــواردن ،گ ــەش ــەی حــەشــیــمــەت، رێژەی مردن و زاووزێ ،کارەساتە ســرووشــت ـی‌یــەکــان ،پــی ـس‌بــوون و کەمیی ئاو). ٢ـ ئــەو گــوشــارانــەی بەرهەمی ئاوارەبوون و جێگۆڕکێی نێوخۆیی حەشیمەتن. ٣ـ ن ــاڕەزای ــەت ــی ــی گـــرووپـــی و ئــەتــنــیــکــی (وەک گــــرژی و کێشە نەتەوەیی و مەزهەبی و فیرقەیی، هەاڵواردنەکانی حکوومەت). ٤ـ هەاڵتنی مێشکەکان و هێزی مرۆیی خوێندەوار. ٥ـ پـــەرەپـــێـــدانـــی ئ ــاب ــووری ــی ن ــاه ــاوس ــەن ــگ (وەک دابــەشــیــنــی نایەکسانی داهات و سامان ،رێژەی خزمەتگوزاری بۆ شار و دێهات). ٦ـ ه ــەژاری و دابەزینی هێزی ئــابــووری (وەک بــێــکــاری ،توانایی ک ــڕی ــن ،داهـــاتـــی بـــاج و س ــەران ــە، هـــەاڵوســـان ،قــــەرزی دەوڵـــەتـــی و گەشەی بەرهەمی گشتیی نەتەوەیی). ٧ـ رەوایــــی حــکــوومــەت (وەکــو چۆنیەتی و شێوازی هەڵبژاردنەکان و رێژەی گەندەڵیی حکوومەت). ٨ـ خزمەتگوزاریی گشتی (وەکو پۆلیس و بــەڕێــوەبــردنــی قــانــوون، رادەی ســەرپــێــچــی ،تــەنــدروســتــی و لــەشــســاغــی ،دەســڕاگــەیــشــتــن بە ئینتێرنێت ،ئاسانکاری پەروەردەیی، جادە و بان و ژێرخانەکان). ٩ـ مــافــی م ــرۆڤ و دەســەاڵتــی یاسا. ١٠ـ باری تەناهی (وەک پێکدادانە نێوخۆییەکان ،راپەڕین و مانگرتن، کــودیــتــای ســەربــازی ،تەقینەوە و زیندانی‌یە سیاسییەکان). ١١ـ نـــاڕەزایـــەتـــی و ویــســتــی رۆشــنــبــیــر و ئێلیتە نــەتــەوەیــی و خۆجێیەکان. ١٢ـ دەستوەردانی دەرەکی (وەک گەمارۆ ،یارمەتی‌یە دەرەکی‌یەکان، دەستوەردانی سەربازیی بیانی‌یەکان و بوونی ئاشتیپارێزان و هێزەکانی رێکخراوی نەتەوە‌یەکگرتووەکان).
پــــلــــەبــــەنــــدیــــی واڵتـــــــــــان بــە لەبەرچاوگرتنی ١٠نومرە بۆ هەر کام لەم دوازدە پێوەرە سەرەکی‌یەی باسیان کــرا دیـــاری دەکـــرێ و بە پــێــچــەوانــە ،هــەر واڵتــێــک نــومــرەی کەمتر بێنێ ،نیشانەی ئەوەیە کەمتر تووشی خەسار بووە .بە واتایەکی دیکە ئــەو واڵتــانــەی رەنــگــە کەمتر ت ــووش ــی خ ــەس ــار بـ ــن ،دەک ــەون ــە
ئەم رێکخراوە واڵتەکان لە رووی ئاستی خــەســارهــەڵــگــریــەوە بــە ١١ گرووپی جیاواز دابەش دەکا: ١ـ مەترسی زۆر گــەورە (کۆی گشتی نومرە 110تا ،)120مەترسی زۆر (لەنێوان 100تا ،)109مەترسی (لەنێوان 90تا .)99 ٢ـ هــــۆشــــداری زۆر گــــەورە (لــەنــێــوان 99تــا ،)80هــۆشــداری
رێگەنەدانی رێژیمی ئێران بە شێوەیەکی فەرمی بە دامەزراوە نێوخۆیی یا نێونەتەوەییەکان بۆ لێکۆڵینەوە لە رەفتارەکانی حکوومەت و رەوشی کۆمەلگەی ئێران ،بێگومان زیاتر ئاکامی ئەم چەشنە راپۆرتانە و هەروەها دۆخی راستەقینەی خەڵکی ئێران لێڵ و ناڕوون دەکا .بەاڵم خاڵی بەرچاو و هاوبەشی زۆربەی ئەو جۆرە راپۆرتانە،گرینگیدان و کارکردنیانە لەسەر چەند شارێکی گەورە کە زیاتر ناوەندی دەسەاڵتی حکوومەتن و کەمتر وا هەبوە بارودۆخی ناوچەکانی دیکە و هەروەها نەتەوەکانی ئەم ناوچانە و ئەو زوڵمە بــەردەوام و زۆرەی لەالیەن دەسەالتەوە لێیان دەکرێ ،ببینرێ و لە راپۆرتەکان‌دا رەنگ بدەنەوە خــوارووی خشتەی پلەبەندییەکەوە و ب ــە پــێــچــەوانــەشــەوە نــومــرەی زیاتر کە نیشانەی خەسارهەڵگری سەرترە ،واڵتەکان دەخاتە ریزەکانی ســـەرووی خــشــتــەکــەوە .هــەر بۆیە واڵتی سوماڵی بە کۆی گشتی ١١٤ نــومــرە(لــە ١٢٠نــومــرە) دەکەوێتە پــلــەی یــەکــەمــی خــشــتــەی واڵتــانــی خەسارهەڵگری ساڵی ٢٠١٦ەوە .لە بەرانبەریشدا فینالند بە کۆی گشتی ١٨،٨نــومــرەوە ،کەوتۆتە خــواری خشتەکەوە ،کەواتە کەمترین رێژە و ئاستی تووشبوون بە خەساره‌کان لە نێو ١٧٨واڵتدا هەیە و لە روانگەی دامــەزراوەی سندووقی ئاشتی‌یەوە سەقامگیرترین واڵتی دنیایە. پلەبەندی و گرووپبەندیی واڵتان جیا لە پلەبەندییەکانی سەرەوە،
زۆر (لەنێوان 79تا ،)70هۆشداری (لەنێوان 69تا .)60 ٣ـ سەقامگیری کەم (لەنێوان ٥٩ تا )٥٠سەقامگیر (لەنێوان ٤٩تا ،)٤٠ زۆر سەقامگیر (لەنێوان ٣٩تا .)٣٠ ٤ـ جێگیر (لەنێوان ٢٩تا ،)٢٠ جێگیری زۆر ( لەنێوان ١٩تا سیفر). ئێران ئــێــران لــە راپــۆرتــی سندووقی ئاشتی بۆ ساڵی ٢٠١٦دا لەگەڵ ٢٩ واڵتــی دیــکــەدا دەکــەوێــتــە گرووپی واڵتانێک بەهۆشداریی زۆر گەورە و بە پلەی .٤٧چوار پێوەری سەرەکی بۆ ئەم پلەبەندی‌یەی ئێران بریتین لە: هەژاری و دابەزینی هێزی ئابووری، خزمەتگوزاریی گشتی ،ناڕەزایەتیی گــرووپــەکــان و رەوش ــی تەناهی و ئەمنییەتی. ئــێــران لــە ســاڵــەکــانــی ٢٠١٤و
٢٠١٥دا لە نێو ١٧٨واڵتدا پلەی ٤٤ی هەبوو و هەروەها لە ساڵەکانی پێشتریشدا لــە ک ــۆی ١٤٠واڵتــی هەڵسەنگێندراودا بە پلەی زۆر نزم، لە ئاستێکی زۆر خراپی لەرزۆکی و ناسەقامگیریی خــۆی‌دا بــوو .ساڵی ٢٠١٣پلەی ،٣٧سالی ٢٠١٢پلەی ،٣٤ساڵی ٢٠١١پلەی ،٣٥ساڵی ٢٠١٠پلەی ٣٢و ،ساڵی ٢٠٠٩پلەی .٣٨ بەبڕوای کارناسان ،بەرنامەی بـــــەرجـــــام و کــــەمــــبــــوونــــەوەی نیگەرانی‌یەکانی رۆژاوا لە پێوەندی لــەگــەڵ بــەرنــامــەی نــاوکــیــی ئــێــران هۆکاری سەرەکی هەڵکشانی چەند پلەیی ئێران لە خشتەی ساڵی ٢٠١٦ بوو. روانینی گشتیی لێکۆڵەرانی دامــەزراوەی ئاشتی لــە کۆبەندێکی گشتی لــە کۆتایی راپۆرتەکەیاندا بە ئاماژە بە رووداو و قــەیــرانــەکــانــی شــەشــی مانگی رابـــــردووی ئــەمــســاڵ وەک :الفــاو، کــۆچــکــردن بــۆ ئــورووپــا ،درێ ــژەی شەڕی نێوخۆیی یەمەن ،سووریە و لیبی ،پێکدادانەکانی نیجێر ،نیجێریە، چــاد و کــامــێــرۆن لــەگــەڵ گــرووپــی تیرۆریستیی بــوکــوحــەرام ،شــەڕی داعــــش ل ــە رۆژهــــەاڵتــــی نــاڤــیــن و واڵتانی باکووری ئەفریقا ،نەک هەر ئاسۆیەکی روون بۆ چــارەســەری ئەو کێشانە لەم ساڵدا بەدی ناکەن بــەڵــکــوو ســەرهــەڵــدانــی هــەڕەشــەی نوێش بەدوور نازانن. بـــــە روانــــــیــــــن لـــــــەو پـ ــێـ ــوەر و بــــن‌پــــێــــوەرانــــەی کــــە بــنــەمــای هــــەڵــــســــەنــــگــــانــــدنــــەکــــانــــی ئــــەم دامەزراوەیەن ،کەمتاکورت دەبینین هــەمــوو خــاڵــەکــانــی ئ ــەم پــێــوەرانــە ئــیــران دەگـــرنـــەوە .هــــەروەک لــەم راپــــۆرتــــەشــــدا هـــاتـــوە ،ه ــۆک ــاری سەرەکیی بــەرزبــوونــەوەی ئاستی ئیران بۆ چەند پلەیەک لــەم ساڵدا دەگەڕیتەوە بۆ داکشانی نیگەرانیی واڵتانی رۆژاوا لە پێوەندی لەگەڵ بەرنامەی ناوکیی ئێران .بــەاڵم بە چاوخشاندنێک بە باڵوکراوەکانی
نێوخۆی ئیران ،وتــەی بەرپرسانی رێژیم و ئــەو ئامارانەی دامــەزراو و رێکخراوە دەوڵەتی‌یەکان باڵوی دەکەنەوە ،بێگومان هۆکار و بەڵگەی پتەو و زیاترمان بۆ نزمکردنەوەی ئاست و پلەی رێژیمی ئێران لەو ریزبەندی‌یەدا دەست دەکەوێ. بۆ تاووتوێی وردی ئەو چەشنە راپ ــۆرت ــان ــەی لــە پــێــوەنــدی لــەگــەڵ سیاست و کــارکــردەکــانــی رێژیمی کۆماری ئیسالمی‌دا باڵو دەبنەوە، دەبێ دوو خاڵی بنەڕەتی لەبەر چاو بگرین: یەکەم :گومانی تێدا نیە کە ئەو دامەزراو و رێکخراوە نێونەتەوەییانە لە باشترین حاڵەتی لواودا ،هیچکات ناتوانن نومرەی قبوڵی بە رێژیمی کــۆمــاری ئیسالمیی ئــێــران بــدەن. بــەاڵم خاڵی سەرەکی لەم بــوارەدا، نەگونجانی توێژینەوەیەکی مەیدانیی گــشــتــگــیــر و وردە لـــەالیـــەن ئــەو دامەزراوانەوە لە نیوخۆی واڵت .ئەو راپۆرتانە زیاتر بەرهەمی روانینێکی دەرەکی و روانگەیەکی سیاسین لە پێوەندی لەگەڵ حکوومەتی ئێران، نــەک بەرهەمی راستی‌یەکانی نێو کۆمەڵگەی ئێران. دووهـــەم :رێگەنەدانی رێژیمی ئـــێـــران بـــە ش ــێ ــوەی ــەک ــی فــەرمــی بــــە دامــــــــــــەزراوە ن ــێ ــوخ ــۆی ــی یــا نێونەتەوەییەکان بۆ لێکۆڵینەوە لە رەفتارەکانی حکوومەت و رەوشی کۆمەلگەی ئــێــران ،بێگومان زیاتر ئاکامی ئــەم چەشنە راپــۆرتــانــە و هەروەها دۆخی راستەقینەی خەڵکی ئــێــران لێڵ و نـــاڕوون دەک ــا .بــەاڵم خاڵی بەرچاو و هاوبەشی زۆربەی ئــەو جــۆرە راپۆرتانە،گرینگیدان و کارکردنیانە لەسەر چەند شارێکی گەورە کە زیاتر ناوەندی دەسەاڵتی حــکــوومــەتــن و کــەمــتــر وا هــەبــوە بـــارودۆخـــی نــاوچــەکــانــی دیــکــە و هەروەها نەتەوەکانی ئەم ناوچانە و ئــەو زوڵمە ب ــەردەوام و زۆرەی لەالیەن دەسەالتەوە لێیان دەکرێ، ببینرێ و لە راپــۆرتــەکــان‌دا رەنگ ڵ6 بدەنەوە... .
5
سیاسی
15ی گەالوێژی 5 _ 1395ی ئاگۆستی 2016
ژماره685 :
رۆژنامەی
حیزبی دێموکرات ،وه‌ک کلتوور و دامه‌زراوه
سمایل شه‌ره‌فی قــس ـه‌کــردن ل ـه حــیــزبــی دێــمــوکــراتــی کــوردســتــان تـه‌نــیــا و ه‌ک رێکخراوێکی ســیــاســی_ ت ـه‌شــکــیــاتــی ،بـــه‌و مــانــای ـ ه ک ـه و ه‌ک «حــیــزب» کــۆمـه‌ڵـه که‌سێکی «هــــــاوبــــــیــــــر»ی بـــــۆ گـــه‌یـــشـــتـــن بــ ه «ئــامــانــج»ێــکــی دیــاریــکــراو ل ـه د ه‌وری یه‌ک کۆکردۆته‌و ه ،غه‌درێکی گه‌ور ه و به‌رچاو ه له بزووتنه‌و ه‌ی هاوچه‌رخی نه‌ته‌و ه‌یی خه‌ڵکی کــوردســتــان .حیزبی دێموکرات و ه‌ک یه‌که‌م حیزبی خاو ه‌ن به‌رنامه و پڕۆژ ه‌ی سیاسی_ نه‌ته‌و ه‌یی و ،هه‌رو ه‌ها خاو ه‌ن قه‌وار ه‌ی سازمانی و ته‌شکیالتی له مێژووی کوردستا ن‌دا که هه‌ر چه‌ند مانگ دوای دامه‌زرانی، کــــۆمــــاری ک ــوردس ــت ــان ــی دامــــه‌زرانــــد و ،د ه‌ســـه‌اڵتـــی ســیــاســی و ئ ــی ــداری و کلتووری به‌ڕێو ه‌برد ،هه‌ر له سه‌ر ه‌تاو ه و ه‌ک دامه‌زراو ه‌یه‌کی گشتگیری خاو ه‌ن پڕۆژ ه‌ی که‌النی نه‌ته‌و ه‌یی د ه‌رکه‌وت. به گه‌ڕانه‌و ه بۆ بنیاتنانی ئه‌و هێما و د ه‌ســکــه‌وتــه نــه‌تــه‌و ه‌یــیــانــه‌ی کــه تا ئێستایش و ه‌ک شــونــاســی ن ـه‌ت ـه‌و ه‌یــی، هـه‌مــوو تاکێکی کــورد بــوونــی خــۆی و نــه‌تــه‌و ه‌کــه‌ی پــێــیــان ـه‌و ه پــێــنــاسـه د ه‌ک ــا، راســتــی ئــه‌و ئــیــدیــعــای ـه‌مــان بــاشــتــر بۆ د ه‌ســه‌ل ــم ــێ ــن ــدرێ کــــه ،د ه‌بـــــێ حــیــزبــی دێـــمـــوکـــرات گــــه‌ور ه‌تــــر لـــه حــیــزبــێــک خـــوێـــنـــدنـــه‌و ه‌ی بــــۆ بــــکــــرێ .حــیــزبــی دێــمــوکــرات ب ـه دامـ ـه‌زران ــی «کــۆمــاری ک ــوردس ــت ــان» ،وێــســتــگـه‌یـه‌کــی بــه‌رزی لـه ئــیــراد ه‌و خۆیی‌بوونی بــۆ نـه‌تـه‌و ه‌ی ک ــورد چــێ ک ــرد ،ب ـه ه ـه‌ڵــدانــی «ئــااڵی کــوردســتــان» له سـه‌ر دامود ه‌زگاکانی ر ه‌ســـمـــیـــی کـــــۆمـــــاری کــــوردســــتــــان، لـــه د ه‌روونــــــی ت ــاک ــی ئــــه‌م نـــه‌تـــه‌و ه‌دا
باو ه‌ڕبه‌خۆبوون و خۆد ه‌رخستنی بنیات نا و ،به پێکهێنانی هێزی «پێشمه‌رگه‌ی کــوردســتــان» ،لـه ناخی ئ ـه‌م میلله‌ته‌دا مــانــای بـه‌ر ه‌نــگــاری و خۆپاراستنی ل ه ژێــرنــاوی دامــه‌زراو ه‌یــه‌کــی ر ه‌وادا بۆ هه‌میشه به زیندووی هێشته‌و ه. حیزبی دێموکراتی کوردستان و ه‌ک دامـــه‌زراو ه‌یـــه‌کـــی گــشــتــگــیــری خـــاو ه‌ن پـــڕۆژ ه‌ی ن ـه‌ت ـه‌و ه‌یــی ب ـه خــوێــنــدنـه‌و ه‌ی بــۆ ســه‌رجــه‌م ب ــوار ه‌ک ــان ــی چــۆنــیــیـه‌تــی ته‌قوییه‌ت‌کردنی پ ــڕۆژ ه‌ی نـه‌تـه‌و ه‌یــی، هــــه‌وڵــــی داو ه هــــاوتــــه‌ریــــب لـ ـه‌گـ ـه‌ڵ ب ـه‌ر ه‌وپــێــشــبــردنــی جــوواڵن ـه‌ی ـه‌و ه‌ی ـه‌کــی
و ،رۆڵــــی ســـه‌ر ه‌کـــی و ب ــنــه‌ڕ ه‌ت ــی لـ ه درووســتــکــردنــی ئ ــی ــراد ه‌ی ن ـه‌ت ـه‌و ه‌یــی به‌شێو ه‌ی رێکخراودا و ،دانه‌ری کۆمه‌ڵ ه یــاســا و رێــســایـه‌کــی کــۆمـه‌اڵیـه‌تــیــی نێو کۆمه‌ڵگه‌ی کــوردســتــان بــێــت ،لـه‌چــاوی ئ ـه‌و میلله‌ته‌و ه ته‌نیا «حیزبێک» نیه! ئـــه‌م حــیــزب ـه ب ــۆ خ ـه‌ڵــکــی کــوردســتــان بــۆتـه شــونــاس و بـــاو ه‌ڕ .هیچ تاکێکی کــورد ناتوانێ لـه شوناسی نه‌ته‌و ه‌یی خــۆیــدا ه ـه‌ســت بــه قــورســایــی حیزبی دێموکرات نه‌کات ،مه‌گه‌ر ئه‌و ه‌یکه هیچ باو ه‌ڕێکی به سه‌مبوله نه‌ته‌و ه‌ییه‌کانی پێهکێنه‌ری ئه‌م شوناسه نه‌بێ(کۆماری
حیزبی دێموکرات بۆ ئه‌ندامه‌کانی ته‌نیا «کەرەسە»یه‌ک نی ه بۆ گه‌یشتن به ئامانجێکی دیــاریــکــراو .لێر ه‌یش‌دا حیزب بۆت ه کلتوور و بــاو ه‌ڕ و پێناسه ،که هیچ ئه‌ندامێکی ئه‌م بنه‌ماڵه‌ی ه بۆی ناکرێ حاشا له‌م «ریشه»یه بکات .حیزبی دێموکرات بۆت ه «ئه‌رزش» و «به‌ها»یه‌کی سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تی که سه‌ر ه‌ڕای هه‌مووی ئه‌م وابه‌ستته‌بوونه‌ی ئه‌ندامانی پێی ،دیسان دوور ه ل ه به پیرۆز زانین و ته‌قه‌دووسگه‌رایی مــافــخــوازان ـه‌ی ســیــاســی ،کــار ل ـه سـه‌ر شــاخــســه‌کــانــی دیـــکـــه‌ی ئــــه‌م پــــرۆژ ه مـه‌زنـه نه‌ته‌واییه‌تی‌یه بــکــا .ه ـه‌ر بۆی ه هـــه‌ر بـــــه‌دوای دامــــه‌زرانــــی کــۆمــاری کوردستا ن‌دا و ته‌نانه‌ت پێشتریش ،ب ه بایه‌خه‌و ه کار له سه‌ر الیه‌نی کلتووری و پرسی زمان و چۆنییه‌تی رێکخستنی مــنــاســبــاتــی کــۆمــه‌اڵیــه‌تــی -بــه دانــانــی یاساو رێسای تایبه‌ت -د ه‌کات. حیزبێک کـه و ه‌ک دام ـه‌زراو ه‌ی ـه‌کــی س ــی ــاس ــی ،کـــۆمـــه‌اڵیـــه‌تـــی و یــاســایــی جــێ‌پــه‌ن ــجــه‌ی لـــه چـــێ‌کـــردنـــی یــــاد و بـــــیـــــر ه‌و ه‌ری(یـــــاد ه‌و ه‌ری م ــێ ــژووی ــی)
کوردستان ،پێشمه‌رگه‌ی کوردستان و ئااڵی کوردستان). که‌وابوو حیزبی دێموکرات هەم لە سیاسەت و هەم لە نفووزو و هەم لە ئێعتبارو هــەم لە حەجمی قوربانیدان و هەم لە رووی پێگەی جەماوەری و هەم وەک روانینی کۆمەاڵنی خەڵک و ئەندامانی‌یەوە بــۆ جــۆری بــوونــی ئەم حیزبە ،لە حاڵەتی حیزب دەرچــووە و بۆتە کلتوور و دامەزراوەیەکی نەزەری و ماهەوی. هــــــه‌ر ئــــــه‌م تـــایـــبـــه‌تـــمـــه‌نـــدیـــیـــه‌ی حــیــزبــی دێ ــم ــوک ــرات لــه ســـه‌ر ئــاســتــی
نــێــوخــۆیــی(د ه‌روو ن‌تــه‌شــکــیــاتــی)یــش، پێناسه‌یه‌کی گه‌ور ه‌تر له حیزبێکی پێ د ه‌ب ـه‌خــشــێ ک ـه ب ـه رێــکــه‌وت ل ـه الی ـه‌ن تێکۆشه‌رانی دێموکراته‌و ه« ،بنه‌ماڵه‌ی گــــه‌ور ه‌ی حــیــزبــی دێ ــم ــوک ــرات»ی پێ وتــــــراو ه .لــه نــێــو ری ــز ه‌ک ــان ــی حــیــزبــی دێــمــوکــرا ت‌دا خــوێــنــدنـه‌و ه‌ی ئه‌ندامانی حــیــزب بــۆ ئ ـه‌م چــوارچــێــو ه سیاسی و ته‌شکیالتی‌یه‌ی تێکۆشانی تێدا د ه‌که‌ن، زۆر دوور ه لـ ـه روان ــی ــن ــی کـه‌ســێــکــی «ســیــاســی» بــۆ «رێ ــک ــخ ــراو» ه‌کـ ـه‌ی!. حــیــزبــی دێــمــوکــرات بــۆ ئ ـه‌نــدام ـه‌کــانــی و ه‌ک بنه‌ماڵه‌یه‌کی گــه‌ور ه‌ی پڕخێزان د ه‌چــێ کـه ه ـه‌ر هـه‌مــوویــان بـه «ریش ه و نه‌سه‌ب» خۆیان «موته‌عه‌لق» به‌و خێزانه د ه‌زانن. بە پێچەوانەی هێزێکی رێکخراوی ویشکی سیاسی -تەشکیالتی ،لە حیزبی دێ ــم ــوک ــرا ت‌دا رەف ــت ــارەک ــان بــوونــەتــە بەشێک لە کلتوور( کلتووری پێکەوە ژی ــان ،لێک قــەڵــســبــوون ،ئــاشــبــوونــەوە، لێکدابڕان و تێکەڵبوونەوە). حیزبی دێموکرات بۆ ئه‌ندامه‌کانی ته‌نیا «کەرەسە»یه‌ک نیه بۆ گه‌یشتن ب ـه ئامانجێکی دیــاریــکــراو .لــێــر ه‌یـش‌دا حیزب بۆته کلتوور و باو ه‌ڕ و پێناسه، کــه هــیــچ ئ ـه‌نــدامــێــکــی ئـــه‌م بــن ـه‌مــاڵ ـه‌ی ـ ه بـــۆی نــاکــرێ حــاشــا لـــه‌م «ریــش ـه»ی ـ ه بــــکــــات .حـــیـــزبـــی دێــــمــــوکــــرات بــۆتــ ه «ئــــه‌رزش» و «ب ـه‌هــا»ی ـه‌کــی سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تی که س ـه‌ر ه‌ڕای هه‌مووی ئـه‌م وابه‌ستته‌بوونه‌ی ئه‌ندامانی پێی، دیــســان دوور ه لـه بـه پــیــرۆز زانــیــن و ته‌قه‌دووسگه‌رایی. بـ ــۆ ســه‌ل ــم ــان ــدن ــی هــــه‌مــــووی ئــه‌م ئـــیـــدیـــعـــایـــانـــه د ه‌کــــــــرێ ئـــــامـــــاژ ه ب ـ ه ناکۆکییه‌کانی نێو ئه‌م حیزبه(بنه‌ماڵه‌یە) بکه‌ین؛ له‌که‌س شــاراو ه نیه که حیزبی دێــمــوکــرات لـه نێوخۆیدا پڕکێشه‌ترین ه ــێ ــزی ســیــاســیــی کـــوردســـتـــان بـــووه
و تــا ئــێــســتــایــش هـ ـه‌ر وایــــه ،بـــه‌اڵم ل ه هه‌مووی ئه‌م ناکۆکی و لێک‌دابڕانانه‌دا زۆر به‌د ه‌گمه‌ن ئه‌ندامانی ئـه‌م حیزب ه پشتیان له بنه‌ماڵه‌ی گــه‌ور ه‌ی خۆیان کــردوه و د ه‌ستیان لێ بــه‌رداو ه .بۆیە لــێــکــدابــڕانــەکــانــیــشــی وەک لــێــکــدابــڕانــی هـــێـــزەکـــانـــی دیــــکــــە نــــاچــــێ .ئـــەگـــەر تــەنــانــەت لــە ج ــۆری پــێــوەنــدیــیــە کــاری و تەشکیالتی‌یەکالنیشی وردبــیــنــەوە، زیاتر وەک پێوەندیی بنەماڵە و خێزان دەچــێ کــە کلتوور و عــورفــی ئەخالقی و رەفــتــاری تــیــایــدا بــە وردی رەچــاو دەکرێ و ،ئه‌رزش و بایه‌خ و به‌هاکان بۆ جارێکی دیکه سـه‌رجـه‌م ئه‌ندامانی لــه ژێ ــر چــه‌تــری بــن ـه‌مــاڵ ـه‌ی گـــه‌ور ه‌ی دێموکرات دا کۆکردۆته‌و ه. ئـــــەو دەســـــتـــــەواژە و تــەعــبــیــرە؛ «وەس ــەری ــەک کــەوتــنــەوەی بنەماڵەی گەورەی دێموکرات» ،کە کاتی خۆی بۆ یەکگرتنەوە بە کار هاتووە بە تەواوەتی ل ــە جــێــی خـــۆی دایــــە و دەریـــدەخـــات کــە ئــێــمــە لــە گ ــەڵ ئــەوەیــکــە حیزبێکی بەسابقەین ،بە شانازییەوە دەتوانین بڵێین «بنەماڵەیەکی گەورەین» .حیزبی بنەماڵە نین ،بەاڵم هەموومان بنەماڵەی حیز بین . ئــه‌و ه‌ی لـه کــۆتــایـی‌دا پێویسته له‌م پــێــو ه‌نــدیــیـه‌دا ئــامــاژ ه‌ی پــێ بــکــرێ ئـه‌و ه ـه‌زیــن ـه و تــێــچــووان ـه‌ی ـه ک ـه ئـه‌مــڕۆکـ ه حیزبی دێموکراتیان کردۆته بــاو ه‌ڕ و پێناسه‌ی نه‌ته‌و ه‌یه‌ک و بۆ باو ه‌ڕمه‌ندانی بۆته بنه‌ماڵه‌یه‌کی پڕ له به‌هاو ئه‌رزش. ه ـه‌ر له د ه‌سپێکی ئ ـه‌م و ه‌زیــفـه قورس و گــران ـه‌و ه ،سـه‌رکــۆمــاری کوردستان، پێشه‌وای مه‌زنمان قــازی محه‌ممه‌د ل ه پێناو چه‌سپاندنی ئه‌م هێماو د ه‌سکه‌وت و ب ـ ـه‌هـ ــایـ ــان ـ ـه‌دا و ،بــــۆ چـ ـێ‌ک ــردن ــی یــاد ه‌و ه‌ریــی ـه‌کــی هه‌رگیز له‌بیرنه‌کراو، سـه‌ربـه‌رزانـه گیانی فیدای خه‌ڵکه‌که‌ی کرد.
بارودۆخی خەڵک لە سەردەمی دامەزراندنی حیزبی دێموکرات‌دا خەبات رەسووڵی بۆ زۆربەی گەالنی دنیا ،سەدەی بیستەم سەدەیەکی چارەنووسساز بوو .زۆر سنوور لەنێو چوون و زۆر سنووری نوێ دامەزران و زۆر سنووری کاڵیش تۆختر و پڕرەنگتر کران .بە چاوخشانێکی خێرا بە شۆڕشەکانی گــەلــی کـ ــورد بــۆ رزگـــــاری کــوردســتــان و دامەزراندنی دەوڵەتێکی سەربەخۆ ،بێ گومان ســەدان الپــەڕە تێکۆشان و شەونخوونی و هەزاران شەهید وکەم ئەندام و بەندکراو و دوورخ ــراوە و ...دێنە پێش چاومان و بێ ئینسافی‌یە لە نەگەیشتن بە ئامانج‌دا ئەو هەواڵنە نەبینرێن و کەم بایەخ بکرێ. لــێ نــاکــرێ بــێ شــرۆڤــە و لــێــکــدانــەوەی رووداوەکــــــــــان و دەســتــنــیــشــان کــردنــی کــەمــوکــوڕی‌یــەکــان و کەمتەرخەمی‌یەکان ،پــێــداچــوونــەوە بــە سیاسەتەکان‌دا بکەین و هــەنــگــاوی نــوێ بــهــاویــن .کــە وای ــە دەبــێ ئاسایی بێ کە بــااڵی شــۆڕش و گەلمان لە ئاوێنەی راستی‌یەکان‌دا ببینن و هــەوڵ بۆ چارەسەرکردنی گرفتەکان بدەین. لــە بــەرەبــەری ســاڵــڕۆژی دامــەزرانــدنــی حــیــزبــی دێــمــوکــراتــی کــــوردســــتــــان‌دا ،بە پێچەوانەی هەموو کــات کە نووسەرەکان هەوڵ دەدەن لێکدانەوە بۆ مێژووی حیزبە سیاسییەکان بکەن ،ئەز دەخوازم بارودۆخی سەرچاوە و کانگای ئەو حیزبە بێنمە بەرباس و شرۆڤە کردن .کانگا و سەرچاوەی حیزب کۆمه‌ڵگه‌ی کــوردی‌یــە .زۆر جــار نەیارانی کـــورد هـــەوڵ دەدەن دەســتــی دەرەکــــی لە دامەزراندنی حیزبی دێموکراتی کوردستان و پاشان کۆماردا زەق بکەنەوە و راستی‌یەکان بە الڕێ‌دا بــەرن ،بــەاڵم پتر لە حەفتا ساڵ بـــەرخـــودان و تــێــکــۆشــان و قــوربــانــیــدان، ئــەو تێزە تا ئاستی جۆکێک دادەبەزێنێ و بەردەنگ لە راستبێژی گوتەبێژەکە وەگومان دەخــات ،ئەگەر بە رووخانی کۆمار هەموو
شتێک کۆتایی هاتبوایە بە دڵنیاییەوە دەکرا ئەو قسەیە راست بێ ،دامەزرێنەرانی حیزبی دێموکرات زۆریــان هــەوڵــدا بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانیان پشتیوانیی زلهێزەکان بۆالی خۆیان رابکێشن .ئەوەش لە دنیای سیاسەت‌دا شتێکی رەوایە و هەڵەیان نەکردووە .لەگەڵ ئــەوەشــدا تــوانــیــان ســەربــەخــۆیــی سیاسیی خۆیان بپارێزن و لە پێناویشی‌دا گیانیان فیدا بکەن. ئەگەر ئەو تێزە هەڵەیە بە تەواوی وەال بنێین و بمانەوێ راستی‌یەکان وەک خۆی ببینن ،پرسیارێکی زۆر جــیــددی دروســت دەبــێ ،ئەگەر خەڵک سەرچاوەی سەرەکیی دامەزراندنی حیزبی دێموکراتی کوردستان و کۆمار بوو ،بۆ خەڵک هێشتیان پێشەوا قازی محەمەد لە سێدارە بدرێ و کۆمار بڕووخێ؟ شەهید دوکــتــور قاسملوو بــۆ پێناسە کردنی قازی محەممەد وتەیەکی بەناوبانگی هەیە و دەڵێ(قازی محەممەد گوڵێک بوو لە بیابان‌دا روا بوو). باشە بۆ دوکــتــور قاسملوو کۆمه‌ڵگه‌ی کوردی ئەوکاتی رۆژهەاڵتی کوردستان بە بیابان دەچوێنێ؟ هەلومەرجی کۆمه‌ڵگه‌ی کوردی ئەوسەردەم چۆن بوو؟ خەڵک تا چ رادەیــەک ئامادە بوون پشتی کۆمار بگرن؟ ئەگەر ئامادە بوون بۆ کۆمار رووخا؟ ئەگەر ئــامــادە نــەبــوون ،هــۆکــار یــان هۆکارەکانی چ بــوون؟ بــە کــورتــی بــە بــڕوای مــن خەڵک بەو شێوەیەی کە پێویستە ئامادە نەبوون پشتیوانی لە کۆمار بکەن .پێشەوا خۆی لە بەرانبەر دوژمن‌دا بە تەنیا دیتەوە .هەربۆیەش پــێــشــەوا ح ــازر نــەبــوو بیر لــە بــەرەنــگــاری بکاتەوە .لەم پشتیوانی نەکردنەدا زۆر هۆکار کاریگەریان هــەبــووە ،بــەاڵم لە نێو هەموو هــۆکــارەکــان‌دا چەند هــۆکــار ،شوێندانەری بەرچاوتریان هەبووە کە بەداخەوە بەشێکیان تا ئێستاش هــەروا مــاون و کاریگەریان لە سەر شۆڕشی کورد هەیە .گرینگترین هۆکار کە دایکی هەموو هۆکارەکانی دیکەیە ،بوونی رێژەیەکی یەکجار زۆری نەخوێندەوار لە نێو کوردستاندا بوو .ئەوە بێجگە لەوەی‌کە خوێندەوارەکانیش زۆربەیان کەم خوێندەوار
بوون و زۆر بە کەمی ئاگایان لە سیاسەت بوو. بە پێی ئاماری رەسمیی ئێران ،تا ساڵی 1958پتر لە 67لەسەدی پیاوان و 87لەسەدی ژنانی ئێران نەخوێندەوار بــوون .لە ساڵی 1963شای ئێران لە ژێر فشاری ئەمریکادا دەستی بە کۆمەڵێک چاکسازی کرد کە بە ئینقالبی سپی ناسراوە .یەکێک لە ئامانجەکانی ئــەو چــاکــســازی‌یــە لــە ژێــر نــاوی (پیکار با بیسوادی) واتە شەڕ لە گەڵ نەخوێندەواری
کۆی ئەم قسانە کاتێک دەمانەوێ باس لە بارودۆخی سەردەمی دامەزراندنی حیزبی دێموکراتی کوردستان بکەین ،بەرچاومان روون دەکاتەوە و راستی‌یەکانی ئەوکاتمان بۆ دەردەخا. کاربەدەستانی کۆمار لە مــاوەی یازدە مانگی تەمەنی کۆماردا هەوڵیان بۆ پەرەدان بــە خوێندن و دامــەزرانــدنــی قوتابخانە و خوێندنگه بــە زمــانــی کـــوردی‌دا ،بــەاڵم ئەو هــەواڵنــەش لــەگــەڵ نەمانی کــۆمــار کۆتایی
لە بەرەبەری ساڵڕۆژی دامەزراندنی حیزبی دێموکراتی کوردستاندا، بە پێچەوانەی هەموو کات کە نووسەرەکان هەوڵ دەدەن لێکدانەوە بۆ مێژووی حیزبە سیاسییەکان بکەن ،ئەز دەخوازم بارودۆخی سەرچاوە و کانگای ئەو حیزبە بێنمە بەرباس و شرۆڤە کردن .کانگا و سەرچاوەی حیزب کۆمه‌ڵگه‌ی کوردی‌یە .زۆر جار نەیارانی کورد هەوڵ دەدەن دەستی دەرەکی لە دامەزراندنی حیزبی دێموکراتی کوردستان و پاشان کۆماردا زەق بکەنەوە و راستی‌یەکان بە الڕێ‌دا بەرن ،بەاڵم پتر لە حەفتا ساڵ بەرخودان و تێکۆشان و قوربانیدان ،ئەو تێزە تا ئاستی جۆکێک دادەبەزێنێ و بەردەنگ لە راستبێژی گوتەبێژەکە وەگومان دەخا
بوو ،ئەگەر بمانەوێ ئەوە روون بکەینەوە کە ئەو چاکسازیانە چەندە بنەڕەتی بوون و چەندە ئامانجەکانیان پێکا و بانگەشەیان بۆ چ سیاسەتێک دەکــرد ،زۆرمــان لە باسە ســەرەکـی‌یــەکــە دوور دەخــاتــەوە ،بــەاڵم بە شیوەیەکی گشتی دەتوانین بڵێین ئەو ئامارانە رێژەی نەخوێندەواری ئەو سەردەمەمان بۆ دەستنیشان دەکەن .بەو تێ‌بینی‌یەوە کە ئەو ئامارانە تاران و ئیسفه‌هان و شیراز و شارە گەورەکانی دیکەشی لە گەڵە و بارودۆخی نەخوێندەواریی لە کوردستان زۆر خراپتر بــووە و ئــامــارەکــان زۆر ل ــەوەی بــاس کرا پتر بــوون .هــەر بە پێی ئامارەکان تا پێش شۆڕشی گەالنی ئێران لە ساڵی 1978دا پتر لە 75لــەســەدی خەڵکی ئێران دانیشتووی گوندەکان بوون و بە دڵنیاییەوەش زۆربەیان لە خزمەت‌گوزاری‌یەکان دوور بوون.
پێهات .دەرئەنجامی نەخوێندەواری و کەم خوێندەواریش بۆ گەلێکی ژێردەستە ئەوەیە کە ئاگاداری مافەکانی خۆی نییە و ئەگەر هەست بەو ژێردەستەیش بکا ،نازانێ دەبێ چ بکا و دوژمنان زۆر بە ئاسانی دەتوانن هەڵیانفریوێنن و بە شێوەیەکی گشتی ئەو هۆشیاری‌یە سیاسی‌یەی کە پێویستە نایانبێ و لەوانەیە زۆر کار بکەن کە بە زەرەری خۆیان و بزووتنەوەی گەلەکەیان تەواو بێ. دووەم هــۆکــار ،دەسـت‌بــەســتــراوە‌بــوون و کۆیلە بــوونــی خەڵک بــە هــۆی سیستمی دەرەبەگایەتی‌یەوە بوو .ئەگەر بمانەوێ زۆر بە کورتیش باسی ئەو هۆکارە گرینگە بکەین دەبێ ئاماژە بەوە بکەین کە لەو سیستمەدا گوندنشێنەکان لەگەڵ گوندەکەیان دەکڕدران و دەفــرۆشــران و بەشێکی زۆر لە داهاتی سااڵنەیان لە الیه‌ن ئاغاوه‌تەوە بە تااڵن دەبرا.
لە باری سەربەخۆیی سیاسیشەوە تاکەکان بێ‌ئیرادە کــرابــوون .واتــە ئــەو ئاغاوەتانەی ل ــەگ ــەڵ ک ــۆم ــار یـــان دەوڵـــــەت دەک ــەوت ــن، خەڵکەکەشیان نەخوازراوانە دەبوونە بەشێک لــە کــۆمــار ی ــان دەوڵـــــەت .دیــــارە کــۆمــاری کــوردســتــان لــەو ی ــازدە مانگەی تەمەنی‌دا و حیزبی دێموکراتیش سااڵنی دواتــر هیچ چەشنە دژایەتی‌یەکی جیددیان لەگەڵ ئەو سیستمە رزیو وکۆنەدا نەکرد .هەرچەند بە پێی پێكهاتەی کۆمار و حیزبی دێموکرات ئەو کــارە نامومکین بــوو .دەرئەنجامی ئەم سیستمەش فەقیر و هــەژار بوونی خەڵکی کوردستان بوو ،هەر بەم هۆیەشەوە کێشەی دۆزینەوەی بژیوی ژیان سەرقاڵی کردبوون و توانای دەرس خوێندن و سەفەر کردن و دنیادیتنیان نەبوو .ئــەوەش لێکەوتەکەی ئەوە بوو کە دەرکیان بەو قۆناغە هەستیارە نەدەکرد کە تێیدان و ئەرکی خۆیان بە باشی بە جێ نەدەگەیاند. سێهەم هۆکار باری نالەباری ئەمنییەتی بــوو .دنیا بە شێوەیەکی گشتی لە مــاوەی سی ســاڵ‌دا دوو شــەڕی گ ــەورەی جیهانی بەسەردا تێپەڕیبوو .خەڵکی پێتەختی کۆمار واتــە مەهاباد ،لە شــەڕی یەکەم‌دا لە الیەن رووس ــەک ــان ــەوە قــەتــڵ‌وعــام کــــران .سەید محەممەدی سەمەدی سەبارەت بەو رووداوە لە مێژووی مەهاباد دا دەڵێ« :لە ساڵەکانی سەرەتای شەڕی یەکەمی جیهانی‌دا دەوڵەتی رووســیــە بــڕیــاری دا جموجۆڵی سەربازی خــۆی لــە خاکی ئــێــران‌دا پــەرە پـێ‌بــدا و لە مەزن‌بوونەوەی دەسەاڵتی عوسمانی رێگر بێ ،چونکە تورکەکان لە زستانی 1914تا 1915توانیبویان ب ــەرەو ورمــێ و شــاری تەورێز پێش بکەون و ناوچە باکورییەکان بخەنە ژێر چنگی خۆیان .بەشی هەرە زۆری لەشکری تورکەکان «ک ــورد» بــوون .واتە کوردی دانێشتووی ئێران وعوسمانی بوون و پیکەوە رێــک کــەوتــبــوون لــە ســەر نــاوی «جیهاد» لە ژێر ئااڵی عوسمانی‌یەکان‌دا کۆ ببنەوه... . ل7
6
15ی گەالوێژ 5 _ 1395ی ئاگۆستی 2016
وتووێژ
ژماره685 :
ره‌نگه له رۆژهه‌اڵتی نێوه‌راست‌دا به هۆی ئه‌و تایبه‌تمه‌ندی‌یانه‌ی چ له باری ئایین و چ له باری ژێئۆپۆلتیک که هه‌یه‌تی کرده‌وه‌ی تێرۆریستی شتێکی نامۆ نه‌بێ .به‌اڵم چه‌ند ساڵێکه گرووپه توندره‌وه‌کان به‌تایبه‌تی له‌م ماوه‌یه‌‌دا «داعش» والتانی ئورووپایی کردۆته ئامانج و له ماوه‌ی چه‌ند حه‌وتووی رابردوودا ،به هۆی کردوه‌ی تێرۆریستی له چه‌ندین واڵتی گرینگی ئورووپایی وه‌کوو فه‌رانسه و ئاڵمان وبلژیک ...کاردانه‌وه‌ی زۆری هه‌بووه .سه‌باره‌ت به هۆکاری په‌ره‌گرتنی بیری توندوتیژی و زیادبوونی کردوه‌ی تێرۆریستی له واڵتانی رۆژئاوایی ،وتووێژێکی کورتمان له‌گه‌ڵ رۆژنامه‌نووسی ناسراو و چاالکی سیاسی ،به‌رێز «احمد رافت» پێک هێناوه .سه‌رنجتان بۆ خوێندنه‌وه‌ی ده‌قی ئه‌م وتووێژه راده‌کێشین. سازدانی :عەلی لەیالخ بــه‌رێــز ره‌ئـــفـــه‌ت لــه پــاش 11ی ســپــتــامــبــر بـــــه‌والوه ل ه دنیا‌دا شاهیدی په‌ره‌ستاندنی تێرۆریزم و توندوتیژیی گرووپه بناژۆخوازه‌کانین ،به‌تایبه‌تی ل ه چه‌ند ساڵی دوایی ئه‌م دیارده‌ی ه جگه له رۆژهه‌التی نێوه‌راست، بــه‌رۆکــی واڵتــانــی رۆژئــاوایــی وه‌کـــوو ئاڵمان و فـه‌رانــسـه و
ئه‌مڕۆکه تێرۆریزمی تاکه‌که‌سی زیاتر له تێرۆریزمی رێکخراوه‌یی بــۆتــه هـــۆی نــیــگ ـه‌رانــی واڵتــانــی رۆژئــاوایــی .ئه‌مه لـه کاتێک دایـ ه هێندیک جار پێشگرتن له تێرۆریزمی رێـ ــکـ ــخـ ــراوه‌یـ ــی کــــه هـ ـه‌رچـ ـه‌ن ــد که‌سانی جــۆراوجــۆر لـه دارشتن و لۆجستیکی وب ـه‌ڕێــوه‌ب ـه‌ریــان‌دا بــــــه‌شــــــدارن ،ئـــاســـانـــتـــره هــه‌تــا پێشگیری له ئه‌گه‌ری تێرۆریزمی تــاک ـه‌ک ـه‌ســی .بــه چــاوخــشــانــدنــێــک به‌سه‌ر رووداوه‌کــانــی ئه‌م ماوه‌ی ه
ئیسالمی لـه‌و ناوچه و له ده‌ست دانــــی خــاکــی ئـــه‌و والتـــانـــه‌ی ک ه داگـــیـــریـــان کــــردبــــوو ،ی ـه‌کــێــکــی دیــکـه‌یـه ل ـه هــۆکــاره‌کــانــی هێرش ه تێرۆریستی‌یه‌کان له رۆژئــاوا .ک ه به جۆرێک تۆڵه‌‌سه‌ندنه‌وه‌یه له‌و واڵت ــانـ ـه‌ی ک ـه ل ـه شکست‌هێنانی داعش‌دا ده‌وریان هه‌بووه. شـــێـــوه‌ی هــه‌ڵــســوکــه‌وتــی واڵتانی رۆژئاوایی له پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ گرووپه توندره‌وه‌کان تا
ئه‌گه‌ر داعش و ئه‌لقاعیده و گرووپه هاوشێوه‌کانی ئه‌م دوانه به‌رهه‌می ر‌که‌به‌ریی ئه‌م واڵتانه(ئێران ،عەربستان و )...نه‌بن! بێ گومان له سێبه‌ری ئه‌م واڵتانه‌‌دا گه‌شه‌یان کردووه .که‌ڵک‌وه‌رگرتنی زلهێزه‌کانی ناوچه له گرووپه توندره‌وه‌کان بۆ زه‌بر وه‌شاندن له الیه‌نی به‌رانبه‌ر تاکتیکێکه که له سه‌ده‌ی رابردوو هه‌موو کاتێک زلهێزه‌کان که‌ڵکیان لێوه‌رگرتووه بلژیکی گــرتــووتـه‌وه .مه‌ترسی پێکدادانی ئــایــدولــۆژیــایــی ل ه هــه‌زاره‌ی سێیه‌م‌دا به‌هێزبووه. بـــه رای جــه‌نــابــت هــۆکــاری په‌ره‌گرتنی دیــارده‌ی تێرۆریزم وتوندوتیژی‌یه ئاینی‌یه‌کان له رۆژئاوا‌دا چییه؟ ئــه‌مــڕۆکــه ئــێــمـه لــه رۆژئــــاوا له‌گه‌ڵ دوو دیــارده رووبه‌رووین: یـــه‌کـــه‌م پــه‌ره‌گ ــرت ــن ــی چــاالک ـی‌ی ـ ه رووخــێــنــه‌ره‌کــانــی «داعـــــش» ل ه ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و والتانه‌ی که تێی‌دای ه وه‌کوو سووریه و عێراق و یه‌مه‌ن. ئـه‌وه‌ی دیکه چاالکیی تێرۆریستی تــاک ـه‌ک ـه‌س ـی‌ی ـه(تــاک مــێــحــوه‌ر) ک ه «یۆرۆپۆل» یان هه‌مان رێکخراوی پــۆلــیــســی ئـــورووپـــا لــه راپــۆرتــی ســااڵن ـه‌ی خـــۆی‌دا ک ـه ل ـه کۆتایی مــانــگــی ژووئـــــه‌ن ب ــاوک ــرایـ ـه‌وه، ج ـه‌خــتــی لــه ســـه‌ر ئ ـه‌م ـه دانــــاوه.
درێژەی: تا ئێستا دامەزراو و رێکخراوە جـــــۆراوجـــــۆرە جــیــهــان ـی‌یــەکــان، بــەتــایــبــەتــیــش چــــاالک لــە بـــواری مــافــی مــــــرۆڤ‌دا ،النــیــکــەم قــەت نەیانتوانیوە نــومــرەی قبوڵی بە رێژیمی ئیسالمیی ئــێــران بــدەن، بـــــەاڵم کــەمــتــریــش وا ه ــەب ــووە
له فه‌رانسه ،ئاڵمان ،ئیتالیا ،که‌نا‌دا و ئ ـه‌مــریــکــا ب ــۆم ــان ده‌ده‌کـــــه‌وێ کــه دیـــــارده‌ی (تــونــدوتــیــژی تــاک مــێــحــوه‌ر) ل ـه پــه‌ره‌ســه‌نــدن دایـ ـه. هـه‌ڵــکــشــانــی رێــــژه‌ی تــێــرۆریــزمــی ئیسالمگه‌رایی له رۆژئاوا به چه‌ند هــۆکــار ب ـه‌ســتــراوه‌ت ـه‌وه :شه‌پۆلی ل ـه رابـــــه‌ده‌ری پ ـه‌نــاب ـه‌ران بــه‌ره‌و رۆژئــاوا یه‌کێک له هۆکاره‌کانه و هــۆکــاری دیکه‌ش کێشه و گرفتی ئیسالمی‌یه‌کانه له قبووڵ کردنی شیوازی ژیان و به‌ها و ئه‌رزشه‌کانی رۆژئـــاوایـــی .هـه‌ڵــســوکـه‌وتــی دژ ه بــیــان ـی‌ی ـه‌کــان و ره‌گ ـه‌زپ ـه‌ســتــان ـ ه ل ـه ســه‌ر رادیــکــاڵ‌بــوونــی ئــاکــاری ئیسالمی‌یه‌کان کاریگه‌ری دانــاوه. له تێرۆریزمی رێکخراوه‌یش‌دا ک ه بڕیاره‌کان له واڵتانی رۆژهه‌التی نــێــوه‌راســت ده‌رده‌کــــرێ ،شکستی نــیــزامــیــی داعـــــش و خــه‌الفــه‌تــی
چ راده‌ی ـه‌ک له په‌ره‌سه‌ندن یان سه‌رکه‌وتیان کاریگه‌ری هه‌یه؟ بـ ـه‌ه ــا دێــمــوکــراتــیــکــه‌کــان و بــنـه‌مــا مــرۆی ـی‌ی ـه‌کــان ب ـه جــۆرێــک ده‌ســتــی واڵتــانــی رۆژئـــاوایـــی ل ه به‌ره‌نگاربوونه‌وه له گه‌ڵ تێرۆریزم بـه‌ســتــوه ،ل ـه‌و واڵتــان ـه نموونه‌ی زۆرمــان هه‌یه کە ئیسالمگه‌راکان گــومــانــی هــاوکــاری ک ــردن له‌گه‌ڵ رێکخراوه تێرۆریستیه‌کان یا بیری توندوتیژییان له‌سه‌ر هه‌بووه ک ه به که‌ڵک وه‌رگرتن له‌و یاسایانه‌ی که بۆ پشتیوانی له مافی تاوانباران دانـــراوه ،دوای مــاوه‌یـه‌کــی کــورت ئـــازاد ده‌ب ــن و دیــســان درێـــژه ب ه توندوتیژی ده‌ده‌ن. هێندێک لـه و تێرۆریستانه‌ی که له رووداوه‌کانی ئه‌م دواییانه‌ی فه‌رانسه ،بلژیک ،ئه‌مریکا و ئاڵمان بهشداربوون پێشتر ده‌ستبه‌سه‌ر
کــراون و یــان نــاویــان له لیسته‌ی گ ــوم ــان ــل ــێ ــک ــراوان دا بــــــووه ،ل ه رۆژئ ــاوا ئـه‌وه‌ی‌کــه که‌سێک بیری تــونــدوتــیــژیــانـه‌ی هـه‌بــێ ب ـه تــاوان ئ ـه‌ژمــار نــاکــرێ هـه‌تــا ئــه‌و که‌س ه له زیندان بخرێ ،ئه‌وپه‌ڕی ناوی ده‌چێته ناو لیسته‌ی گومانلێکراوان و ئه‌رکی چــاوه‌دێــری کردنی ئه‌م که‌سانه له ئه‌ستۆی ناوه‌نده‌کانی ئه‌منی وپۆلیس دایه. لـــه دوو س ــاڵ ــی رابـــــــردوودا ل ـه‌م لیسته‌دا نــاوی زۆر که‌سیان ت ــێ ــدا نـــــووســـــراوە کـــه نـــاوه‌نـــد ه ئه‌منی‌یه‌کان تــوانــای چــاوه‌دێــری و کــونــتــرۆڵــی ه ـه‌مــوویــانــی نییه. بــه ک ــورت ــی یــاســا و رێــســاکــانــی حقووقی و بنه‌ما دێموکراتیکه‌کان ل ـه رۆژئــــاوا ب ـه‌جــۆرێــک هــۆکــاری سه‌ره‌کیی په‌ره‌سه‌ندنی تێرۆریزم وتوندوتیژیی بونیادگه‌راکانن ل ه واڵتانی ئورووپایی. ده‌ور و رۆڵی واڵتانی به‌هێز له رۆژهه‌اڵتی نێوه‌راست وه‌کوو «مــه‌کــۆی نــائــارامــی ئایینی» بــۆ نــمــوونـه ئــێــران و تورکی ه وعه‌ره‌بستان له پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ گــرووپ ـه تــونــده‌ره‌وه‌کــان چۆن راڤه ده‌که‌ن؟ ده‌توانین بڵێین ئه‌م گرووپانه به‌تایبه‌تی «داعــش» هه‌ڵقواڵوی ملمالنێی ناوچه‌یی و جیهانی ئه‌م واڵتانه‌یه؟ ئـه‌گـه‌ر داعــش و ئه‌لقاعیده و گرووپه هاوشێوه‌کانی ئه‌م دوانه واڵتانه به‌رهه‌می ر‌که‌به‌ریی ئ ـه‌م نــه‌ب ــن! ب ــێ گ ــوم ــان لــه ســێــب ـه‌ری ئـه‌م واڵتــانــه‌‌دا گه‌شه‌یان کــردووه. که‌ڵک‌وه‌رگرتنی زلهێزه‌کانی ناوچ ه له گرووپه توندره‌وه‌کان بۆ زه‌بر وه‌شـــانـــدن لــه الیــه‌ن ــی ب ـه‌رانــب ـه‌ر تاکتیکێکه که له سـه‌ده‌ی رابــردوو هه‌موو کاتێک زلهێزه‌کان که‌ڵکیان لێوه‌رگرتووه. له راب ــردوو ئـه‌وه‌مــان بینیو ه ک ـه پشتیوانی کــردنــی واڵتــێــک ل ه گرووپێکی میلیشایی و تێرۆریست دوابــــه‌دوای بـه ت ـه‌وافــق گه‌یشتنی لـه‌گـه‌ڵ ده‌وڵ ـه‌تــی ره‌قــیــب ،کۆتایی پێ‌هاتووه و چاالکیی ئه‌م گرووپ ه به شێوه‌یه‌کی به‌رچاو تا ئاستێکی فــراوان که‌م بۆته‌وه .هێندێک جار پێچه‌وانه‌که‌شی رووی داوه ،واتا گرووپێک که چاالکی‌یه‌کی وای نی ه به هۆی قه‌یرانی نێوان دوو ده‌وڵه‌ت له الیه‌ن یه‌ک له‌وانه‌وه پشتیوانی کــراوه و ئه‌م پشتیوانی‌یه‌ش بۆت ه هۆی به‌هێزبوون و چاالکتر بوونی ئه‌و گرووپه.
کارنامه‌ی حکوومه‌تێکی دیکتاتۆری سەرچاوەی سەرەکی‌یان ،دۆخی ژیــان و خەباتی ئازادیخوازانەی نــەتــەوەکــانــی دیــکــەی وەک کــورد بێ و بێگومان لەبەرچاو گرتنی ئەم هۆکار و بابەتانە تا رادەیەکی زۆر وێ ــک ــچ ــوون ــی خــاڵــەکــانــی پــێــوەرەکــانــی ئ ــەم دامـــەزراوەیـــە ل ــەگ ــەڵ ســیــاســەت و رەف ــت ــاری
ســەرکــوتــکــەرانــە و ه ــەاڵواردن ــی رێــژیــمــی زیــاتــر دەردەخــــــەن .لە ئێستادا پێویستە لــەو دامـــەزراو و رێــکــخــراوە ج ــۆراوج ــۆران ــەی چــــاالک لـــەبـــواری مــافــی م ــرۆڤ پرسیار بکەین یــان داوا بکەین، بۆ نیشاندانی ژیانی راستەقینەی خەڵکی ئێران و هەروەها لەقاودانی
بــاشــتــری دیــکــتــاتــۆرێــکــی دۆڕاو و چــەقــبــەســتــووی وەک رێژیمی کۆماری ئیسالمیی ئێران ،باشتر نیە هۆکار و فاکتی راستەقینەی دیــکــەی وەک ژیــــان و خــەبــاتــی ئازادیخوازانەی نەتەوەکانی دیکەی ئــێــران و بــەتــایــبــەت گــەلــی کــورد شەنوکەو بکرێن.
رۆژنامەی
پرۆلیتاریای توێژینه‌وه‌یی ئه‌گه‌ر ده‌تــان ـه‌وێ بزانن ل ه ئــێــران‌دا چی ده‌گــــوزه‌رێ ،پێویست ناکا گــوێ لـ ه رادیــۆ و تـه‌لـه‌فــزیــۆنـه‌کــانــی ده‌ره‌وه‌ی ســنــوور و ئۆپۆزیسیۆن بگرن .هه‌ر ل ه رێگه‌ی ته‌له‌فزیۆنی ده‌وڵ ـه‌تــیــی ئــێــران و رۆژن ــامــ ه ره‌ســمــی و ناره‌سمی‌یه‌کانیه‌و ه بۆتان ده‌رده‌که‌وێ ک ه له‌و واڵته‌‌دا چ خه‌به‌ره. حەسەن شێخانی هـــه‌ر ب ــوارێ ــک لــ ه ب ــواره‌ک ــان ــی ژیــــان ل ه کۆمه‌ڵگه‌ی ئێران چــاو لێ‌بکه‌ی ،ئــاسـه‌واری لێ‌نه‌زانیی به‌ڕێوه‌به‌رانی واڵتی پێو ه دیاره؛ ل ه بواری ژینگه‌ییه‌و ه بگر ه تا ده‌گات ه کۆمه‌اڵیه‌تی ،سیاسی ،ئابووری و ته‌نانه‌ت بواری زانست و فێرکردن .ب ه گوته‌ی خودی به‌رپرسان ل ه 60فرۆکه‌خانه‌ی واڵت ته‌نیا 8یــان فه‌عالن؛ ناوگانی هه‌وایی ئێران کۆن ه و نێونجی ته‌مه‌نی «ایرالین»ه‌کانی ئێران 23ساڵه؛ ب ه هۆی له‌به‌رچاو نه‌گرتنی رێوشوێنه‌کانی شارسازی ل ه الیه‌ن به‌ڕێوه‌به‌ریی شاره‌داریی تارانه‌وه ،ئه‌و شار ه تووشی دۆخێکی کاره‌ساتبار بووه؛ مافیاکان ل ه بواری ئابووری‌دا ب ه توندی ئه‌کتیڤن؛ به‌شێکی گه‌وره‌ی ئابووریی ئێران ملکه‌چی هیچ یاسا و رێسایه‌ک نییه؛ ئه‌م چیرۆک ه دوور و درێژ ه و لێره‌دا به‌وه‌ند ه ئیکتفا ده‌که‌م و ده‌چم ه سه‌ر ئه‌سڵی باسه‌که‌م ک ه ئه‌ویش نه‌هامه‌تی‌یه‌کانی بواری زانست و فێرکردنه .له‌م مه‌جاله‌دا هه‌وڵ ده‌ده‌م باسی دیارده‌یه‌ک بکه‌م ک ه ل ه الیه‌ن پسپۆڕان و کارناسانی زانستگه‌ییه‌و ه پێی ده‌گــوتــرێ «پرۆلیتاریای توێژینه‌وه‌یی» .دیارده‌یه‌کی ده‌گمه‌ن ک ه ل ه ئێراندا زۆر باو ه و بۆت ه قه‌یرانێکی گه‌وره‌ی بواری زانست و زانستگه. به‌پێی ئاماره‌کان حه‌شیمه‌تی زانکۆیی ئێران ده‌ورووبه‌ری 5میلیۆن که‌سه. ک ه ئه‌گه‌ر له‌گه‌ڵ حه‌شیمه‌تی زانکۆیی ئێران ل ه کۆتایی ده‌یه‌ی 50و سه‌ره‌تای ده‌یه‌ی 60ی هه‌تاوی به‌راوردی بکه‌ین ،له‌گه‌ڵ هه‌ڵدمسانی به‌ده‌نه‌ی زانکۆ ل ه ئێران به‌ره‌وڕوو ده‌بین. ئه‌مڕۆک ه ل ه ئێراندا ده‌یان دامه‌زراوه‌ی خوێندنی بااڵ و بنیاتی زانکۆیی هه‌ن ک ه ل ه هه‌مبه‌ر وه‌رگرتنی پووڵ‌دا «خوێندنی بااڵ» پێشکه‌ش ده‌که‌ن و مه‌دره‌ک ده‌به‌شنه‌وه؛ ئه‌و دامه‌زراو ه و بنیاتانه‌ی ک ه مه‌به‌ستی سه‌ره‌کی‌یان تیجاره‌ت و پووڵ په‌یدا‌کردنه .هه‌ر ئه‌مه‌ش وایکردوو ه ک ه له‌گه‌ڵ دیارده‌یه‌کی دیکه ب ه ناوی «کااڵیی سازی فێرکردن» به‌ره‌وڕوو بین .وات ه فێرکردن و مه‌دره‌ک وه‌رگرتن وه‌ک کااڵیه‌ک ل ه به‌رامبه‌ر پووڵ‌دا ب ه خه‌ڵک ده‌فرۆشرێ. جــاران ئه‌گه‌ر که‌سێک بێکار بای ه ده‌یــگــوت منیش ده‌رســم نه‌خوێند تا کارێکی ئابڕوومه‌ندانه‌م هه‌بێ .زۆربه‌مان ئه‌م قسه‌یه‌مان بیستووه .به‌اڵم ئێستا دۆخه‌ک ه گۆڕاو ه و به‌شێکی گه‌وره‌ی حه‌شیمه‌تی زانکۆدیتووی ئێران بێکارن. ته‌نانه‌ت هۆکارێکی په‌ره‌سه‌ندنی بێوێنه‌ی «تحصیالت تکمیلی» ل ه ئێراندا بۆ بێکاری و ده‌ست‌نه‌که‌وتنی هه‌لی کار ده‌گه‌ڕێته‌وه .وات ه به‌شێکی جێی تێڕامان ل ه دڕیژه‌ده‌رانی خوێندن ل ه ئاستی ماجستێر و دوکتورا‌دا ته‌نیا بێکاری‌یه‌که‌یان وه‌دوا ده‌خه‌ن .راوه‌ستاویی ئابووری و ب ه شێوه‌یه‌کی دیاریکراوتر بێکاری‌ی ه که بۆت ه هۆی ئافراندنی چه‌مکێک به ناوی پرۆلیتاریای توێژینه‌وه‌یی. چه‌مکی پرۆلیتاریای زانکۆیی ل ه رۆژئــاوا‌دا دروست بوو ه و ریشه‌که‌ی ل ه چه‌مکی چینی کرێکاری مانیفێستی مارکس و ئه‌نگێلس‌دا هه‌یه .پرۆلیتاریا چینێک ه ک ه خاوه‌نی هیچ ئامرازێکی بهرههمهێنان نیی ه و بۆ دابین‌کردنی بژیوی ژیان ،هێزی کاری خۆی ده‌فرۆشێ. بۆ یه‌که‌مین جار «فالتوم» ل ه هوله‌ند ل ه ساڵی 2001دا چه‌مکی پرۆلیتاریز ه بوونی زانکۆی هێناوه‌ت ه ئارا .وات ه هه‌روه‌ک باس کرا ئه‌م چه‌مکه‌ش سه‌رچاوه‌ی رۆژئاوایی هه‌یه ،به‌اڵم ل ه ئێراندا واتایه‌کی دیک ه وه‌رده‌گرێ. مه‌به‌ستی فالتوم ل ـ ه پرۆلیتاریای زانــکــۆیــی رێـــژه‌ی جێی س ـه‌رنــج ل ه مامۆستایانی زانکۆی ه ک ه پێیان ده‌گوترێ «حق التدریسی» .وات ه ئه‌و توێژی ک ه پێگه‌یه‌کی سه‌قامگیری کاری‌یان نیی ه و ل ه زۆر ئیمتیازی مامۆستایانی دامه‌زراو بێ‌به‌شن .ئه‌و توێژه‌ی ک ه ل ه رێگه‌ی کرێی وانه‌وتنه‌و ه بژیوی ژیان دابین ده‌که‌ن .ل ه ئێراندا زۆربه‌ی مامۆستایانی زانکۆ له‌م توێژ ه پێک دێن. ئه‌مه‌ش ب ه نۆبه‌ی خۆی زیانی ل ه بیاڤی زانست و زانستگه داوه .ب ه تایبه‌ت ل ه ئێراندا ل ه ئه‌نجامی چه‌شنێک نیولیبرالیزمی هه‌وسار‌پچڕاو ،زانکۆش وه‌ک کۆمپانیای تیجاری لێ‌هاتوو ه و دام ـه‌زراو ه زانکۆییه‌کان بۆ قازانجی زیاتر مامۆستایانی که‌م‌ره‌مقتر به‌کار ده‌گرن. ئه‌وه‌ی ک ه ل ه ئێراندا دۆخه‌ک ه ده‌کات ه دۆخی تایبه‌ت و ده‌گمه‌ن ،ئه‌وه‌ی ه ک ه به‌شێکی به‌رچاو له‌و که‌سانه‌ی ماجستێر و دوکتورایان وه‌رگرتوو ه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ک ه کاریان نییه ،بۆ دابین‌کردنی بژیوی ژیان ،ب ه پووڵ پایان‌نامه‌ی ماجستێر ،تێزی دوکتورا ،کتێب و وتار بۆ که‌سانی دیک ه ده‌نووسن .توێژیكی بی ناوونیشان ک ه نه‌ناسراون و هیچ پێگه‌یه‌کیان نییه .ئه‌وان نام ه و کتێب و وتار ده‌نووسن به‌اڵم ب ه ناوی خه‌ڵکی دیکه‌و ه باڵو ده‌بێته‌وه .دۆخی ئه‌م توێژ ه له‌چاو مامۆستایانی «حق التدیس» ک ه فالتوم پێیان ده‌ڵێ پرۆلیتاریای زانکۆیی، زۆر خراپتره .مامۆستایانی «حق التدریس» هه‌رچه‌ند پێگه‌یه‌کی سه‌قامگیری کاری‌یان نیی ه و ل ه کۆمه‌ڵێک ئیمتیاز بێ‌به‌شن به‌اڵم به‌هه‌رحاڵ ده‌چن ه سه‌ر کالس و وان ه ده‌ڵێنه‌و ه و شوناسی مامۆستاییان هه‌یه ،به‌اڵم ئه‌و توێژه‌ی ک ه مه‌به‌ستی ئه‌م نووسینه‌ی ه ل ه به‌رامبه‌ر پووڵ‌دا توێژینه‌و ه ده‌که‌ن و ناویان ل ه هیچ شوێنێک دیار نییه .ئه‌وان توێژه‌رانی بێ‌ناو و نیشان و بێ‌شوناسن ک ه ل ه سه‌ر حیسابی زه‌حمه‌ت و شه‌ونخوونی و توێژینه‌وه‌کانی ئه‌وان ،که‌سانی دیک ه ناو و ناوبانگ ده‌رده‌که‌ن و پێگه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی به‌ده‌ست دێنن .ئه‌مه‌ش چه‌شنێک گه‌نده‌ڵی‌یه ،به‌اڵم ل ه بواری زانست و زانستگه‌‌دا .شتێک ک ه دیمه‌نه‌ک ه خه‌مناکتر ده‌کا ئه‌وه‌ی ه ک ه ئه‌و بۆنگا و شیرکه‌تانه‌ی ک ه ئه‌و سه‌رباز ه گومناوان ه کاری توێژینه‌وه‌ی تێدا ده‌که‌ن ته‌نیا به‌شێک ل ه کرێی توێژینه‌وه‌که‌یان پێ‌ده‌ده‌ن و به‌شه‌که‌ی‌تر بۆخۆیان هه‌ڵده‌گرن ک ه دوکان و بازاڕێکیان وه‌ڕیخستو ه و هه‌لی کاریان! بۆ ئه‌و که‌سان ه دروست کردوو ه و سووژه‌ی توێژینه‌وه‌یان بۆ په‌یدا ده‌که‌ن! ئه‌م ه پرۆلیتاریای توێژینه‌وه‌ییه ،دیارده‌یه‌کی «نامتعارف» ل ه ئێرانی ئه‌مڕۆ‌دا.
15ی گەالوێژی 5 _ 1395ی ئاگۆستی 2016
7
وه‌رگێڕان له نۆروێژی‌یه‌وه: ناسر قادرپوور گلوبالیزم وشه‌یه‌کی سیاسی ،ئابوری، تــێــکــنــۆلــۆژیــکــی ،ک ــۆمـ ـه‌اڵیـ ـه‌تـ ـی‌یـ ـه .لــه‌گــه‌ڵ دروست‌بوون و په‌ره‌سه‌ندنی سه‌رمایه‌داری‌دا بــاس لــه شیۆه‌کانی په‌ره‌سه‌ندنی سیستمی س ـه‌رمــای ـه‌داریــی دنــیــا ده‌ک ــا کــه لــه رۆژئـــاوا ســـه‌ری‌هـــه‌ڵـــداوه و بـــــه‌ره‌و رۆژهــــــه‌اڵت به مه‌به‌ستی داگیر‌کردن و ده‌ست‌به‌سه‌رداگرتنی هه‌موو شیۆه‌کانی ژیان هه‌نگاوی ناوه. دیارده‌یه‌کی به‌جیهانی‌بوون(گلوبالیزم) جیهانی هه‌مه‌الیه‌نه‌یه ،تــا ئ ـه‌و راده‌یـــه‌ی که سنووردار ناکرێ و هیچ ده‌وڵه‌ت و سیستمێک نــاتــوانــێ بــــه‌ری پــێ‌بــگــرێ ،جــا ه ـه‌رچ ـه‌نــده پێشکه‌وتوو یان دواکه‌وتوو بێ.
به‌جیها نی‌بو و ن ( گلو با لیز م ) دیـــــــارده‌یـــــــه‌کـــــــی ج ــی ــه ــان ــی هه‌مه‌الیه‌نه‌یه ،تا ئـه‌و راده‌ی ـه‌ی کــه س ــن ــووردار نــاکــرێ و هیچ ده‌وڵـ ـه‌ت و سیستمێک ناتوانێ ب ـه‌ری پێ‌بگرێ ،جا هه‌رچه‌نده پێشکه‌وتوو یان دواکه‌وتوو بێ
به‌جیهانی‌بوون سیستمێکی به‌هێز و به‌توانا و کاریگه‌ره له به‌جیهانی کردنی ئابووریی بازاڕ ،به شێوه‌یه‌ک که ده‌سه‌اڵتی ئابووری له ده‌ست کۆمه‌ڵێکی بچوک‌دا ده سووڕێته‌وه. جیهانگیری که پێکهاتووه له گه‌شه‌‌کردنی شێوه‌کانی بهرههمهێنان تا ئه‌په‌ڕی خۆی ،له الیه‌که‌وه هه‌موو خه‌ونه‌کانی سه‌رمایه‌داریی جیهان بـه‌دی‌دێــنــێ و لــه الیـه‌کــی دیکه‌شه‌وه رێژه‌ی بێکاری له نیۆ کۆمه‌ڵ‌دا په‌ره پێ‌ده‌دا هه‌تا ده‌گاته په‌نجا به په‌نجا له نیۆ کۆمهڵگهدا. به‌جیهانی‌بوون له هه‌موو بواره‌کانی ژیانی مرۆڤ‌دا رۆلی خۆی ده بینێ و ده‌ست ده‌خاته نێو بچوکترین شیۆه‌کانی تێکۆشانی مرۆڤه‌وه، ه ـه‌ر له گه‌شه‌‌کردنی بــیــروڕای ئ ــازادی تاک و گونجاو له‌گه‌ڵ بارێکی دراوی داسه‌پاو‌دا، هـه‌تــا ده‌گــات ـه خــو و ره‌وشــت ـی کۆمه‌اڵیه‌تی و خێزانیی تــاکـه‌کــان لــه هـه‌مــوو بــواره‌کــانــی سیاسی ،ئابووری ،کۆمه‌اڵیه‌تی ،رۆشنبیری و تێکنۆلۆژیکی‌دا. چه ند به‌شێک که له گلۆبالیزمی سه‌رده‌م‌دا گرینگن و پێویسته بیانخه‌ینه به‌رباس: )1به‌جیهان‌بوونی ئابووری :گلۆبالیزم که ل ـه‌م مـه‌یــدانــه‌‌دا ئه‌سپی خــۆی له شێوه‌ی پــه‌ره‌پ ــێ ــدان ــی تــێــکــنــۆلــۆژیــی ســـــــه‌رده‌م‌دا و به‌ره‌وپێش‌چونی ئامێره‌کانی بهرههمهێنان لـه شێوه ئــورووپــای ـه‌ک ـه‌ی‌دا تــاو ده‌دا ،تــا له که‌مترین کات و هه‌رزانترین تێچوو و باشترین جۆری به‌رهه‌م و زۆرترین ده‌سکه‌وت‌دا خۆی ده‌بینێته‌وه .هه‌ر له به‌شه‌کانی کشتوکاڵی و بازرگانی و پیشه‌سازی‌یه‌وه بگره تا ده‌گاته ئــاڵــوگــۆڕی دراو و پــرۆسـه‌ی بانکی .له‌گه‌ڵ به‌ره‌وپێش‌چوونی تێکنۆلۆژیش له مه‌یدانی
ژماره685 :
ئەندیشە
به‌جیهانی‌بوونی سەردەم ئــابــووری‌دا ،بێکاری په‌ره‌ده‌ستێنێ و ئاستی ژیانی هێزی کار داده‌به‌زێ .دیاره له‌م مه‌یدانه‌‌دا واته مه‌یدانی ئابووری‌دا به‌جیهانی‌بوون زیاتر به قازانجی واڵتانی سه‌رمایه‌داری‌یه. )2بــه‌جــیــهــانــی‌بــوون لـــه م ـه‌یــدانــی رۆشــنــبــیــری‌دا :بــه‌جــیــهــانــی‌بــوون جـــۆره سیستمێکی جیهانیی تایبه‌ته که ئازادیی تاک له بیروڕا‌ده‌ڕبڕین‌دا گه‌شه پێ‌ده‌دا ،به‌بێ هیچ جــۆره کۆت‌وبه‌ند و رێگری‌یه‌ک .ئه‌مه‌ش تا هه‌نووکه پرۆسه‌یه‌کی دوور‌ودرێژی بڕیوه. دیــســان لـ ـه‌م مــه‌ی ــدانــه‌ش‌دا تێکنۆلۆژی رۆڵــــی گــریــنــگــی خـــۆی بــیــنــیــوه ،ئ ـه‌گ ـه‌رچــی جۆره سانسۆرێک له سه‌ر رۆژنامه ،گۆڤار، خــۆپــێــشــانــدان ،سمینار ،مــیــزگــرد یــان هــه ر جۆره چاالکی‌یه‌کی دیکه‌ی ده‌ربڕینی بیروڕا و بۆچوون هه‌بێ ،به‌اڵم پێشکه‌وتنی تێکنۆلۆژی ده‌ره‌ت ــان ــی ســانــســۆڕی کــه‌م ک ــردۆتـ ـه‌وه؛ بۆ نموونه پــه یــدابــوونــی موبایل و ئینتێرنێت و مــاڵــپـه‌ڕی ئینتێرنێت مـه‌یــدانــی ده‌ربــڕیــنــی بیروبۆچوونی زۆر فراوان کردووه .به‌م جۆره مه‌جالی سانسۆڕ‌کردن زۆر به‌رته‌سک بۆته‌وه. جیهانبینی گلۆبالیزم وای لــه کۆمه‌ڵگه‌ی مرۆڤایه‌تی کردوه که دنیای کردۆته گوندێکی بــچــوک کــه بچوکترین ده‌نــگ‌و‌بــاس ل ـه یه‌ک چ ــرکـ ـه‌دا لــه ســه‌رت ــاســه‌ری جــیــهــان‌دا بــاو ده‌بێته‌وه. )3بــه‌جــیــهــانــی‌بــوون لـــه م ـه‌یــدانــی کۆمه‌اڵیه‌تی‌دا :به‌جیهانی‌بوون له‌م مه‌یدانه‌ش‌دا ب ـه پــرۆسـه‌یـه‌کــی دوور‌و‌درێـــــژ‌دا تـێ‌پـه‌ڕیــوه. ئه‌گه‌رچی کۆمه‌ڵگه‌ی له سیستمی باوکساالری نه‌جات داوه به‌اڵم نه‌ریته کۆمه‌اڵیه‌تی‌یه‌کانیشی له بنه‌وه هه‌ڵته‌کاندووه و گۆڕیونی. له سه‌ر ئاستی رۆژه ـه‌اڵت‌دا بۆته مایه‌ی سه رهه‌ڵدانی ده‌مــارگــرژی نه‌ته‌وه‌یی و ،له هه‌مان کاتیش‌دا له بن‌دان و له گرێژنه‌بردنی هه‌موو به‌ها گرینگ و نه‌ریته کۆمه‌اڵیه‌تی‌یه‌کان به شێوه‌یه‌کی ناسروشتی و دوور له پرۆسه‌ی سروشتیی به‌ره‌وپێش‌چوون .که به شێوازی داس ـه‌پــانــدن و الســای ـی‌کــردن ـه‌وه هاتۆته‌ئارا و ئ ـه‌م ـه‌ش ئاکامی بــاشــی لـێ‌نـه‌کـه‌وتــۆتـه‌وه. لــه م مــه‌یــدانــه‌‌دا گــلــۆبــالــیــزم نـه‌یــتــوانــیــوه له رۆژهــه‌اڵت ئامانجه‌کانی خۆی به شێویه‌کی بــاش به‌رنامه‌رێژی بکا که له‌گه‌ڵ گه‌شه‌ی تێکنۆلۆژی ده‌یه‌وێ به‌دی بێت. )4گلۆبالیزم له مه‌یدانی سیاسی‌دا :له‌م مه یدانه‌دا دوو زاراوه‌ی دیکه و دوو سیستمی دیکه‌ی سیاسی که هاوشێوه‌ی گلۆبالیزمن ده بنه مۆرکی کۆمه‌ڵگه‌ی رۆژئاوایی ،که دیسان به چه‌ندین رێگه‌ی جۆراوجۆردا رۆیشتوون تــا گـه‌یــشــتــوونـه ئــه‌و شــێــوه‌ی ـه‌ی ئێستا ،که ئ ـه‌ویــش حوکمی دێــمــوکــراتــی و کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی‌یه .ئێمه نامانه‌وێ له سه‌ر کۆمه‌ڵگه‌ی م ـه‌ده‌نــی و بـه‌هــا دێموکراتیکه‌کان بدوێین، ب ـه‌اڵم ده‌مــانـه‌وێ ئ ـه‌وه روون بکه‌ینه‌ه‌وه که یه‌کێک له تایبه‌تمه‌ندی‌یه‌کانی یان به‌رهه‌مه ه ـه‌ره‌ب ـه‌نــرخ ـه‌ک ـه‌ی گــلــۆبــالــیــزم بــریــتـی‌یـه له ســه‌رهــه‌ڵــدانــی دێــمــوکــراســی لــه سیستمی به‌ڕێوه‌به‌ریی کۆمهڵگهدا؛ که له کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی‌دا چاوه‌دێری کردن و پاراستنی ئه‌و
سیستمه دێموکراتیکه و تووڕ‌هه‌ڵدانی سیستمی سه‌ربازی و دیکتاتۆری و وه‌النانی ده‌سه‌اڵتی تاکڕه‌وی له به‌ڕێوه‌به‌ریی کۆمهڵگهدا هێناوه‌ته ئارا .ئه‌گه‌رچی به‌ره‌ی رۆژهه‌اڵتیش به رواڵه‌ت وا نیشان ده‌ده‌ن که رێگه‌ی دێموکراسی‌یان گــرتــۆتــه‌‌بـه‌ر ،بــه‌اڵم ب ـه‌کــرده‌وه بچوکترین و ســاده‌تــریــن پارامێتره‌کانی دێموکراسی‌یان به‌جێ نـه‌گـه‌یــانــدووه؛ کـه ئـه‌ویــش بریتین له ه ـه‌ڵــبــژاردنــی راســتـه‌قــیــنـه و ده‌ســتــاوده‌ســت کردنی ده‌س ـه‌اڵت .ده‌سه‌اڵتدارانی رۆژهـه‌اڵت حه‌ز ناکه‌ن که‌سی‌تر کورسی ئه‌وان بگرێته‌وه هــه‌وڵ ده‌ده‌ن تــا لـه ژیـــان‌دا بمێنن کورسی ده‌سه‌اڵت به‌جێ‌نه‌هێڵن.
یه‌کێک له تایبه‌تمه‌ندی‌یه‌کانی یــان به‌رهه‌مه هه‌ره‌به‌نرخه‌که‌ی گلۆبالیزم بریتی‌یه له سه‌رهه‌ڵدانی دێـــمـــوکـــراســـی لــــه ســیــســتــمــی به‌ڕێوه‌به‌ریی کۆمهڵگهدا؛ که له کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی‌دا چاوه‌دێری کردن و پاراستنی ئه‌و سیستمه دێــمــوکــراتــیــکـه و تــووڕ‌ه ـه‌ڵــدانــی سیستمی سه‌ربازی و دیکتاتۆری و وه‌النانی ده‌سه‌اڵتی تاکڕه‌وی له به‌ڕێوه‌به‌ریی کۆمهڵگهدا هێناوه‌ته ئارا
)5گلۆبالیزم له مه‌یدانی دێموکراسی‌دا: ل ــه نــێــو کــۆم ـه‌ڵــگ ـه‌ی مـ ـه‌ده‌ن ــی و سیستمی دێموکراتیک‌دا گلۆبالیزم بۆته هۆی تێکه‌ڵ‌بوون و پێکه‌وه‌ژیانی ئاشتییانه‌ی تاک و گرووپه‌کان له کۆمه‌ڵگه پێشکه‌وتووه‌کان‌دا .له کۆتاییه‌کانی سه‌ده‌ی رابردوودا کاریگه‌ری له سه‌ر کۆمه‌ڵگه مام‌ناوه‌ندی‌یه‌کانیش دانـــاوه .پــاش نه‌مانی شـه‌ڕی ساردیش وردهورده خه‌ریکه له نێو کۆمه‌ڵگه دواکه‌وتووه‌کانیش ریشه داده‌کوتێ. به تایبه‌ت له نێو کۆمه‌ڵگه رۆژهه‌اڵتی‌یه‌کان‌دا ک ـه ده‌ســپــۆتــیــزم و ده‌ســه‌اڵتــی ره‌ه ــا بــه‌ره‌و هه‌ڵدێریان ده‌با. )6گلۆبالیزم له مه‌یدانی راگه‌یاندن و میدیا‌دا :ل ـه بــــاره‌ی ب ـه‌ره‌وپــێ ـش‌چــوونــی راگه‌یاندنی ده‌نگ و ره‌نگ ،به هۆی په‌یدا بوونی ئینتێرنێت( ،تۆڕه‌کانی)موبایل ،سه‌ته‌الیت و فــراوان بوونی مه‌یدانی کاناڵه ئاسمان‌یه‌کان، راگه‌یاندن به ئاستێک له پێشکه‌وتن گه‌یشتووه و ئه‌م بواره به راده‌یـه‌ک گلۆبالیزه بووه که خزمه‌تێکی گه‌وره‌ی به کۆمه‌ڵگه‌ی مرۆڤایه‌تی کــردووه .که ئه‌مه‌ش ده‌بێته هــۆی لێک‌نزیک بــوون و لێک‌تێگه‌یشتن و ناسینی زیــاتــری مــرۆڤـه‌کــانــی ئــه‌م ســه‌رده‌مــه ل ـه یـه‌کــتــر .به‌م شێوه‌یه وه‌ک ده‌رده‌که‌وێ گلۆبالیزم له هه‌موو ئاسته‌کانی ژیــان‌دا و به شێوه‌ی جۆراوجۆر رۆڵی خۆی بینیوه. http://en.wikipedia.org/wiki/ Globalizatio
درێژەی:
بارودۆخی خەڵک لە سەردەمی دامەزراندنی حیزبی دێموکرات‌دا
هــاوپــەیــمــانــی کــوردەکــانــی ئــێــران لــە گەڵ تورکەکان لە بواری سیاسی‌دا بارودۆخەکەی ئاڵۆزتر کرد ،دەوڵەتی ئێران لەم شەڕەدا بێ‌الیەنی راگەیاند ،بەاڵم راگرتنی ئەو بێ‌الیەنی‌یە گونجاو نەبوو .هــەر بۆیەش ئێران بــوو بە گۆڕەپانی شەڕی نێوان رووسەکان وتورکەکان و زیان و زەرەری ئەو قۆناغەش کەوتبووە سەر شانی ئێران .بەداخەوە هەبوونی دووالیەنی شەڕ لە «مهاباد» و دەوروبــەری زیانێکی زۆری بەم شارە گەیاند .بەرپرس و سەرۆک عەشیرەتەکان لــە ژێــر کاریگەریی ئــەو دەوڵــەتــانــەدا و دژی الیەنێکی دیکە هەڵسوکەوتیان کرد ،هەر بۆیە بە هاندانی عوسمانی‌یەکان کونسولی رووسیە لە مەهاباد کوژرا و بوو بە هۆی ئەوەی لەشکری رووس هەمیسان بگەڕێتەوە شاری مهاباد و کوشتارێکی زۆر روو بدا .رووسەکان خەڵکیان قەتڵ‌وعام کرد و بازاڕی شاریان ئاور تێبەردا ولە ناویان برد». بــە دوای شــەڕی یــەکــەم‌دا ئــێــران تووشی
رۆژنامەی
ســەردەمــی رەشــی دیکتاتۆری رەزا شا دەبێ و قاتوقڕی بڕست لە خەڵکی دەبڕێ .خەڵکێکی نــەخــوێــنــدەوار ،تــووشــی برسێتی و قاتوقڕی ونائەمنی دەبن و ئەوەی پەیداشی دەکەن دەبێ لە گەڵ ئاغاوه‌ت دابەشی بکەن .دیــارە بێجگە لەوانەش رووداوی تااڵنی مەهاباد بەدەستی شکاکەکانیشی دێتە سەر. چــــوارەم هــۆکــار نــەبــوونــی ئــامــرازەکــانــی پێوەندی کــردن بــوو .راستە کۆمار و حیزبی دێــمــوکــرات رۆژن ــام ــە و گ ــۆڤ ــاری هــەبــوو و حیزب رۆژنامەی کوردستانی باڵو دەکردەوە و سیاسەتە رەسمی‌یەکانی دەگەیاندە خەڵکی ک ــوردس ــت ــان ،بـ ــەاڵم رۆژن ــام ــە بــۆ خەڵکێکی نەخوێندەوار تا چەندە کاریگەری دەبــێ؟ لە هاتنە پێشی هەر رووداوێــکــی بەپەلەدا خەڵک چۆن و بە چ ئامرازێک هەواڵیان پێ دەگەیشت؟ وەک دەگوترێ لە نێو شاری مەهاباد ،لە سەردەمی کۆماردا رادیۆ کاری پێکراوە ،بەاڵم
ئەویش تەنیا خەڵکی نێو شار توانیویانە لێی بەهرەمەند بن و کەڵکی لێ وەربگرن .زۆر گوند و شاری کوردستان بە تەواوی لە هەواڵەکانی کــۆمــار و سیاسەتەکانی حیزبی دێــمــوکــرات بێ‌ئاگا بــوون و دواتــر و بە شێوەی زارەکــی بەعزە شتێکیان بیستەوە. پێنجەمین ه ــۆک ــار ،رووخ ــان ــی کــۆمــاری ئازەربایجان وشکستی فیرقەی دێموکرات بوو. ئەمە بووە هۆی دڵساردی خەڵک لە پشتیوانی رووسەکان و نایەکگرتوویی و پەرتەوازەیی. بــۆیــەش خــەڵــک و ئــاغــاوه‌ت ب ــەوج ــۆرەی کە پێویست بوو پشتی کۆمار و حیزبی دێموکرات بــگــرن ،نەیانگرت .هــەر بــەم هۆیە بەشێک لە بــەڕێــوەبــەرانــی کــۆمــار و رێبەرایەتی حیزبی دێــمــوکــرات پێش گەیشتنی ئــەرتــەش خۆیان تەسلیمی حکوومەت کرد و خەڵک بە کردەوە، ئــەگــەر بشیان ویستبوایە کەسێک نــەبــوو کە وەپــێــشــیــان بــکــەوێ و بــۆ بــەرەنــگــاری دژی داگیرکەر ،رێبەرایەتیان بکا.
درێـــژەی کوشتاری کــۆڵــبــەران‌و سەرەنجام دەنگێکی ناڕەزایەتی لە پارلمانەوە مانگەکانی رابــردوو بۆ کۆڵبەرانی رۆژهەاڵتی کــوردســتــان لــە ســەر ســنــوورەکــانــی رۆژهــــەاڵت - بــاشــوور و رۆژهـ ــەاڵت بــاکــوور پــرە کــارەســات و خــوێــنــاوی بـــوون .پــاســدارانــی کــۆمــاری ئیسالمی تاهیر قاسمی لە دەستگرتن بە سەر بار و سامانی کاسبکاران، کوشتاری رەوە ئەسپی کۆڵبەران و لەوانەش زیاتر دەسرێژی راستەوخۆ بۆ سەر کۆڵبەرانی بێ دیفاع و کوشتنی دەیان کەس لەوان، دەستیان نەپاراستوە .بەرامبەر بەو هێرش و کوشتارە چەندین جار دانیشتوانی ناوچە سنووریەکانی راپەراند .چەند جار خەڵک هەڵیانکوتایە سەر بنکە و بارەگای چەکدارانی رێژیم و بار و سامانیان بۆ کۆڵبەران ئەستاندەوە .قوواڵیی تاوان لە ماوەی حەفتە و مانگەکانی رابــردودا تا ئاستێک چوو کە کاردانەوەی توندی نوێنەری شارەکانی سەردەشت و پیرانشار لە مەجلیسی ئێرانی لێ کەوتەوە. رەسووڵ خزری لە مەجلیسی شورای ئیسالمیی ئێراندا نوێنەرایەتی دوو شاری سەردەشت و پیرانشار دەکا .بەوەش نوێنەرایەتیی درێژترین سنووری هاتوچۆی کاسبکارانی لە سەر شانە .بەاڵم بە درێژایی چەند دەیە کوشتاری کۆڵبەران لەو سنوورانە ،نوێنەرە کوردەکان لە پارلمانی ئێران کەمترین گرینگی‌یان بە تراژدیای کوشتاری کۆڵبەران داوە و کەمترین کاردانەوەیان سەبارەت بە تاوانەکانی کۆماری ئیسالمی روو بە کۆڵبەران هەبووە .ئەوەش یەک لە هۆکارەکانی دەست‌ئاوەاڵیی کۆماری ئیسالمی و چەکدارەکانی بۆ کوشتنی کاسبکاران لەو سنوورانەیە .ئەو کاسبکارانەی لە چنگ هەژاری و بێکاری ،پەنا بۆ ئاستەمترین و مەترسیدارترین رێگای پەیداکردنی نان دەبەن .هۆکارێک کە بە دەگمەن لە الیەن کاربەدەستانی کــۆمــاری ئیسالمی لە ناوچەکە یــان لە نــاوەنــد ئــاوری لێ دراوەتــــەوە .دەنگی ناڕه‌زایه‌تیی رەسوڵ خزری لە پارلمانی ئێرانەوە سەبارەت بەو تراژدیا ئینسانیەی دژ بە کۆڵبەران لە کوردستان لە ئارا دایە ،لەو دەگمەن دەنگە نارازیانە بوو .ئەو ناڕه‌زایه‌تیانەش دوای هەنگاوی بەرهەڵستکارانەی دانیشتوانی گوندەکانی گوێزڵێ و بێوران لە ناوچەی سەردەشت دژ بە زەخت و زەبری چەکدارانی رێژیم هاتە ئاراوە و نیشانی دا کە وەک هەمیشە ،ئەوە بەرخودان و ناڕه‌زایه‌تیی خەڵکە کە بەرپرسان و لەوانە نوێنەرانی مەجلیس ناچار بە دەرچوون لە قاپێلکی خۆپارێزی و دژکردەوە و دەربرینی ناڕه‌زایه‌تی دەکا. بێکاری و ناڕه‌زایه‌تیی کرێکاری هەروا بێداد دەکا لە حاڵێکدا کوشتنی کۆڵبەرانی سنوور لە دوو حەوتووی رابردووشدا هەروا درێــژەی هەبوو کە برسیەتی ،بێکاری ،دەرکــران لە کار و نەدانی حەقدەست چەندین جار کرێکارانی کارگە و کارخانەکان لە کوردستانی ناچار بە کۆبوونەوەی ناڕه‌زایه‌تی کرد .ئەو ناڕه‌زایه‌تی‌یانە ماوەی چەند مانگە لە هەر چوار پارێزگای رۆژهەاڵتی کوردستان درێژەیان هەیە .هاوکات کۆماری ئیسالمی وەک سروشتی خــۆی ،بە جێی گوێدان بە خواست و ویستە بەرحەقەکانی کرێکاران ،لە رێی گوشار ،ئازار و گرتن بەرەورووی ئەو ناڕه‌زایه‌تیانە بووەتەوە .تا ئاستێک کە لە شارەکانی کرماشان و سنە چەندین چاالکی کرێکاری دەستبەسەر یان بۆ ناوەندە ئەمنیەتیەکان بانگ کراون. شەپۆلی بەرینی رەشبگیری خەڵکی رۆژهەاڵتی کوردستان گرتن و بانگ کردنی خەڵک لە ماوەی رابــردوودا تەنیا رووی لە کرێکاران و چاالکانی کرێکاری نەبووە .بە درێژایی مانگی رابردوو دەیان کەس لە خەڵکی رۆژهەاڵتی کوردستان لە الیەن ناوەندە ئەمنیەتی و ئیتالعاتی‌یەکان دەستبەسەر کراون .بەوەش شەپۆلێکی رەشبگیری لە الیەن دەسەاڵتەوە رۆژهەاڵتی کوردستانی گرتۆتەوە .بە پێی ئامارێک کە کۆم کردۆتەوە هەتا ئێستا نیزیک بە ٧٠کەس دەستبەسەر کــراون .ئــەوەش تەنیا لیستی بەشێک لە دەستبەسەرکراوانە .زۆر جار بنەماڵەی زۆرێک لەو کەسانەی دەستبەسەر دەکرێن ،پێیان وایە ئەگەر لە دەرەوە و بە تایبەت لە سەر مێدیاکان باس لە گیرانی رۆڵەکانیان نەکرێ ،ئەوە ئەگەری ئازادبوونیان زیاترە یان دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی تۆمەتی سەپێندراو بە سەریاندا .بۆچوونێکی هەڵە کە بەشێکە لە سیاسەتی هەڕەشە و تۆقاندنی خەڵک لە الیەن دەزگا ئەمنیەتی‌یەکانی کۆماری ئیسالمی‌یەوە. کۆمەڵکوژییەکی دیکە لە بەندیخانەکانی ئێراندا گرتن و رەشبگیریی ئەو رێژە زۆرە لە کوردانی رۆژهەاڵت لە کاتێک دایە کە هەر ئێستا ژمارەیەکی زۆر لە بەندکراوانی سیاسیی کورد لە بەندیخانەکانی ئێران لە ژێر حوکمی ئیعدام دان .هەر ئێستا کە ئەم ئاڵقەیەی «رۆژهەاڵتی کوردستان لە دوو حەوتووی رابردوودا» دەنووسم بە داخەوە هەواڵی کوشتاری ژمارەیەکی زۆر لە بەندکراوانی کورد لە الیەن جەلالدانی کۆماری ئیسالمی لە بەندیخانەکانی ئێران ،راگەیەندرا .ئەو بەندکراوانە کە رێژەیان لە نێوان ١٦تا ٢٠کەس دەبێ، چاالکی مەزهەبین کە وەک زیندانیی عەقیدەتی -مەزهەبی ناسراون .ئەو تاوانە کە بیرخەرەوەی کۆمەڵکوژی ساڵی ٦٧ی بەندکراوانە ،پەڵەیەکی رەشی دیکەیە بە ناوچاوانی نگریسی کۆماری ئیسالمی و الپەرەیەکی دیکەیە بە مێژووی پر لە جینایەت و تاوانی ئەم رێژیمە. “زەردە» بریندارتر لە کوردانی یارسان لە رۆژهەاڵتی کوردستان ئەوە تەنیا چاالکانی ئایینزای سوننە مەزهەب نین کە بە هۆی ئایینەوە دەکەونە نێو زیندان ،ئەشکەنجە و دوا جار ئیعدام دەکرێن. کوردانی یارسان بە سێ هۆکاری کــوردبــوون ،پێرەوی ئایینی رەسمیی واڵت نەبوون و دوا جار موسوڵمان نەبوون لە ژێر زیاترین گوشار و هەرەشەی دەسەاڵتی تاران دان .حەوتووی رابردوو لە گەڵ سەردانی حەسەن روحانی بۆ پارێزگای کرماشان ،ژمارەیەک لە چاالکانی سەر بە ئایینی یارسان بۆ دەربرینی ناڕه‌زایه‌تی دژ بە گوشارەکانی دەسەاڵت و گەیاندنی دەنگی قەتیسماوەی کوردانی سەر بەو ئایینە ،لێوەکانی خۆیان دوری .ئەو ناڕه‌زایه‌تی‌یانەش لە کاتێکدا بوو کە ئاوایی زەردە لە ناوچەی دااڵهۆ لە بیست ساڵەی کیمیاباران کرانی‌دا ماتەمی دەگێرا .لە دوایین رۆژەكانی مانگی پووشپەری ساڵی ،٦٧فرۆکە شەرکەرەکانی رێژیمی بەعسی عێراق بە بۆمبی شیمیایی پەالماری ئەو گوندەی رۆژهەاڵتی کوردستانیان دا .لەو کاتەوە دانیشتوانی ئەو ئاواییە لە گەڵ مەرگی بە ئەسپایی لە ملمالنێ دان .هەتا ئیستا دەیان کەس تووشی نەخۆشیی شێرپەنجە بوون و سااڵنەش رێژەیەکی بەرچاو بەم هۆیە گیان لە دەست دەدەن .ئەوەش لە کاتێک دایە کە بەرپرسانی کۆماری ئیسالمی کە هۆکاری سەرەکیی ئەم بەاڵیەن ،کەمترین ئاوریان لە نەهامەتی‌یەکانی ئەو خەڵکە داوە.
8
15ی گەالوێژ 5 _ 1395ی ئاگۆستی 2016
سیاسی
ژماره685 :
رۆژنامەی
پراکتیزەی ماددەکانی ١٥و ١٩ی قانوونی بنەڕەتی یان پیالن!
تەهای رەحیمی کورد وەک گەورەترین نەتەوەی بێبەشی جیهان، زۆر جار لە پانتایی نێونەتەوەیی و هەروەها لە نێو ئەو دەوڵەتانەدا کە بە سەریاندا دابەش کراوە هەلی قانوونی پــێــدراوە ،بۆ وێنە لە پەیمانی سێڤەر سێ خاڵی ئەو پەیماننامەیە باسی مافەکانی کورد دەکا. لــە قــانــوونــی بــنــەڕەتــی کــۆمــاری ئیسالمیشدا هــەن، ئەو مــاددە قانوونییانەی کە دەستەبەر بوونی مافە سەرەتاییەکانی کــوردیــش دەگــرنــەوە ،بــەاڵم سەیرە دەڵــێــی کــۆمــەڵــگــەی نــێــونــەتــەوەیــی و دەوڵــەتــانــیــش ک ــە دەگـــــەن ئــاســت مــافــی کـــــورد ،ق ــان ــوون ــەک ــان و پەسندکراوەکانی دەستی خۆیان دادەوەشــێــن و بە هــەاڵوەســراوی دەمێننەوە .ئــەو مــاددانــەی قانوونی بــنــەڕەتــی کــۆمــاری ئیسالمی کــە بــاس لــە خوێندنی زمانی نەتەوە نافارسەکان دەکەن ١٥ ،و ١٩ن ،بەاڵم هــەر لــە ســەرەتــای پتەوبوونی کۆڵەکەکانی رێژیم، رێچکەی پان فارسی و پان ئێرانی ،کە بناخەکانیان دەگــەڕێــتــەوە بۆ یەکدەست کردنی نەتەوەکانی نێو چوارچێوەی ئیران لە سەردەمی شای پەهلەو ی‌دا، رەگی لەو رێژیمە تئۆکراسییەدا داکوتاو ،سەرەڕای راماڵینی هــەر چەشنە بیرێکی جــیــاواز ،بە توندیش درێژەی بە سەرکوت و تواندنەوەی نەتەوەکانی دیکە داو ،لــەو نێوەشدا بی دوودڵــی کــورد پشکی شێری بــەر کــەوت .هــەروەهــا بــە هــۆی خــزم بــوونــی زمانی فارسی و کــورد ،کە گۆڕانی رێزمانی زمانەکان بۆ گشت هەست پێ‌ناکرێ ،رێژیم بە پێی پیالن ،هەتا ئێستاش لــە هــەوڵــی گــۆڕیــن و خــەســار گــەیــانــدن بە زمــانــی ک ــورد ی‌ی ــە .ب ــەاڵم دەگـــەڵ قــوو ڵ‌بــوونــەوە و رکەبەریی توندوتیژی باڵەکانی نێوخۆی دەســەاڵت، هەر کام لە الیەنەکان بۆ راکێشان و بەدەستهێنانی دەنگی نەتەوە ژێرده‌سته‌کان هەوڵیان داوە کۆمەڵێک بەڵێن لە کات و سەروبەندی هەڵبژاردنەکان بە خەڵک بدەن .لەو بوارەشدا زیاتر باڵە چاکسازییخوازەکان دەستپێشخەر بوون .لە خولی دەیەمی هەڵبژاردنەکان لــە سۆنگەی ئــەو کەمە بەڵێنانەدا بــوو ،کــە خەڵکی کورد زیاترین دەنگیان بە دوو پاڵێوەڕاوە ،زیندانی کراوەکەی (کەڕووبی و مووسەوی) رێفۆرمخوازان دا .هــەروەهــا لە خولی یازدەیەمیشدا رووحــانــی بە کۆمەڵێک بەڵێنی زرووقـــە و بـــرووقـــەدارەوە هاتە مەیدان و ،یەکێک لە گرنگترین بەڵێنەکانی جێبەجێ بوونی بەندەکانی ١٥و ١٩ی قانوونی بنەڕەتی بوون. بەاڵم ئەو بەڵێنەش وەک زۆربەی بەڵێنە درۆییەنەکانی دیکەی رووحانی وەک بەندەکانی قانوونی بنەڕەتی بە هەڵواسراوی مانەوە و ،ئەوە نزیک بە سێ ساڵ بە سەر تەمەنی دەوڵەتە کلیل‌نیشانەکەی رووحانی رادەبــەرێ ،نەک هیچ بەڵێنێکی وەک خۆی جێبەجێ نەبوون ،بەڵکوو وێدەچێ لە پەنا پراکتیزەی بەڵێن‌دا، ستەمێکی دیکەش لە کورد بکا و ،هەروەها گووشار و ئاستەنگی‌یەکانی پێشووی سەر کوردستان نەک سووکتر نەبوون ،بەڵکوو هەر کەس رۆژانە چاوێک بە سەر تیتری هەوااڵندا بخشێنێ ،دەبینێ لەو پارچەیە چ بەسەر کورد دێ .هەر بۆیە بە ناوی خوێندنی زمانی کوردیی ،هاتن لە پارێزگای سنە و ئەویش لە شارێک چەند دەقێکێان وەک خوێندنی زمانی کــوردی دانا.
زیاتر لە دە ملیۆن کورد لە رۆژهەاڵت، زیــاتــر لــە چ ــوار پــارێــزگــای کــوردیــی و چەند شار و ناوچەی دیکەی دابڕێنراو لە پارێزگا کوردییەکان ،بەشی ئەوەیە لە پارێزگایەک لە زانکۆ چەند وانەیەک کوردی بخوێنرێ و لە شارێکیش چەند دەقــێــک لــە قــۆنــاخــی نــاوەنــدی لــە الیــەن مــامــۆســتــای فــارســیــیــەوە بــە کـــوردی بە فــێــرخــوازان بــوتــرێ .لــەوە گاڵتەجاڕیتر نابێ ،زانکۆی سنە کوردی تێدا بخوێنرێ، ب ــەاڵم گــەورەتــریــن ش ــاری رۆژهــەاڵتــی کــوردســتــان واتـــە کــرمــاشــان بــە کــورد دانــەنــرێ .پیالنی کورتکردنەوەی کورد لە پارێزگای سنە لە رۆژهــەاڵت دیاری دەولەتی کلیل نیشانی رووحانی پیالنێکی تازەی دەسەاڵتە دژی کورد ،نەک وەفا و بە پەیمان و بەڵێنی‌یە ترووسکدارە نێوهڵۆڵەکانی دیارە کۆمەڵگەش زۆر بەهۆش نییە ،زوو بەڵێنەکان
و قسەکانی رووحانی بیر چوویەوە و تەنانەت ئەو کوردیی خوێندنەش کە زیاتر وەک پیالن دەچێ ،بە سەریدا تێپەڕی .دەگــەڵ سەفەرەکانی رووحانی بۆ پارێزگاکان و بەتایبەت بۆ پارێزگەی ورمێ ،جارێکی دیــکــە یـــاریـــدەدەری ســەرکــۆمــار لــە بـــواری نــەتــەوە نــافــارس و ئاییزاکان ،ئــەو بــاســەی بــۆ چاوبەستنی خەڵک بەرۆژ کردەوە. ئایا خوێندن بە زمانی زگماکی بە چ واتایەک دێ؟ ئەو چەند دەقــە کوردییەی ئەویش لە قۆناخی نــاوەنــدی لە شارێک دەوترێتەوە دەتوانین چی ناو بنێن؟ مەبەستی دەســەاڵت لە نەخوێندن بە زمانی نەتەوە نافارسەکان چییە؟ و ...؟؟؟ زمــان بریتییە لــە خــەزێــنــەی دەنــگ و خەزێنەی وێنەکان ،مرۆڤ خەزێنەی دەنگی زۆربەی زمانەکانی دنــیــای الیــە ،چونکی النــیــکــەم هــەمــوو زمــانــەکــان لە چەند دەنگێک(فۆنیم)دا لێک جیاوازن ،بەاڵم خەزێنەی وێنەکانی زمانە جیاوازەکان جــاری وایــە نەک هەر لێک جــیــاوازن ،بەڵکوو دژی یــەک و بە شێوەیەکی باوەڕنەکراو لێک دوورن ،کە ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ روانین و روانگەی تاکەکانی سەر بە زمانێک بۆ دیاردە
دەســـەاڵتـــی نـــاوەنـــدی بــەتــایــبــەت لە ســــەردەمــــی رەزاشـــــــــاوە ،ئـــەویـــش بــە چــاولــێــکــەری ل ــە ئـــاتـــاتـــورک ،خــەیــاڵــی پڕوپووچی یەکدەست کردنی نەتەوەکانی ئـــێـــران و ،بــــەفــــارس کـــردنـــی خــەڵــکــی خستە ری ــزی ســیــاســەتــەکــانـی‌یــەوە ،لەم سۆنگەیەشەوە زمانی نەتەوە نافارسەکان وێـــڕای گــۆڕیــنــی جــلــوبــەرگ کــەوتــە بــەر ئەنفاڵی دەسەاڵت و شتەکانی دەورووبــەری .ئەو کورتە شیکردنەوەیە بۆ ئەمەیە کە بڵێین ،منداڵێکی کورد کە تەنیا وێنای بۆ دیاردەکان ئەو کەمە خەزێنە دەنگی و وێنانەیە لە زمان دایک و باوک و دەورووبەرییەوە وەریگرتوە، کاتێک دەچێتە بەر خوێندن کە پرۆسەیەکی قورسە، یەک جێ بەجێی ئــەوەی بەو پاشکەوتە خەزێنەیەی هەیەتی بــۆ تێگەیشتن و بــەرەوپــێــشــچــوون دەستی بگیرێ و ئاسانکاری فێرکردنی داتا و زانیاری تازەی بۆ بکرێ ،تووشی بەربەستێکی گــران دێ ،چونکی مێشکی منداڵێک کە سەرەتای وەرگرتنێتی دەبێ بە نەرمونیانی و تەنانەت نەک هەر بە زمانی زگماکی خــۆی بەڵکوو بەگوێرەی ژینگەی خــۆی زانیار ی‌یە تازەکانی بە مەعریفەی پێشووی ببەسترێتەوە .واتا چۆنێتی پراکتیکی پرۆگرامی دەرســی پــەروەردە لە شوێنە جیاوازەکان بە مامۆستاکان بسپێردرێ هەتا داتاکان لە رێگەی دیاردە و خەزێنەی وێنەیی ئاشنا بە مندااڵن بناسێنن .چونکی لە پرۆسەی پەروەردەدا کات گرنگە و گەیشتن بە ستراتیژی خوێندن بە کاتی خوێندنەوە دەبەسترێتەوە .ئێستا ئەگەر بوار هەبێ چــاوێــک بــە خوێندنی قۆناخی ســەرەتــایــی زۆربــەی مندااڵن کورد ،لە رۆژهەاڵتدا بگێڕین ،ئاکامی نەخوێندن بــە زمــانــی زگــمــاکــی دەردەکــــــەوێ ،ن ــەک ه ــەر لــەو قۆناخە ،بەڵکوو لە قۆناخی ناوەندیشدا زۆربەی ئەو فێرخواز و قوتابییانەی بە زمانێکی بێگانە دەخوێنن، کارنامەیەکی باشیان لە چاو منداڵە فارسەکان تۆمار نەکردەوە .کەواتە جگە لە نامۆکردنی زمانی زگماکی بۆ مندااڵنی کورد ،یەکەم خەسارەکانیشی دواکەوتن و تەنانەت جێهێشتنی هێندێکی کاریگەری نەخوازراو بۆ قوتابی بەدواوەیە. ئایا خوێندنی چەند دەقــێــک ،خوێندن بە زمانی کورد ی‌یە ،یان چاوبەستن و زیاتر لەوەش گاڵتەکردن بە ئاقڵی دەسەاڵتە .ئەگەر خوێندن بە زمانی کوردی دەخــرێــتــە ب ــواری جێبەجێ کــردنــەوە ،کــەواتــە دەبــێ مندااڵنی کورد ئەلفوبێ بە زمانی کوردی دەست پی بکەن و هەتا دواقۆناخی خوێندن بەو زمانە بخوێنن. تەنیا لە پاڵ زمانی کوردی دایە ،کە دەتوانین لەپاش قۆناخە سەرەتاییەکانەوە زمانی فارسی و یان زمانی دیکە بخوێنین .هەروەها بۆ وانەوتنەوە بەو زمانە دەوڵەت دەبێ وانەبێژ و مامۆستای پێویست پەروەردە و دابین بکا ،ناکرێ ماۆستایەکی کوردی نەزان بێ کــوردی بڵێتەوە ،هــەروەک ئــەو سیستمە سەقەتەی هەتا ئێستا لە والت بــەڕێــوە دەچــێ ،مامۆستایەکی ئازەری زمان بە فارسی لە ناوچە کوردییەکان زمانە ئورووپاییەکان بە قوتابی و خوێندکار بڵێتەوە .دەگەڵ ئەوەشدا کاتێک خوێندن بە زمانی کوردی لە پارێزگەی سنە لە قسەکانی بەرپرساندا قەتیس دەمێنێتەوە، پیالنی رێژیم و بەرەی بەناو دڵسۆز خۆی دەردەخا. زیاتر لە دە ملیۆن کورد لە رۆژهەاڵت ،زیاتر لە چوار پارێزگای کوردیی و چەند شار و ناوچەی دیکەی دابڕێنراو لە پارێزگا کوردییەکان ،بەشی ئەوەیە لە پارێزگایەک لە زانکۆ چەند وانەیەک کوردی بخوێنرێ و لە شارێکیش چەند دەقێک لە قۆناخی ناوەندی لە الیەن مامۆستای فارسییەوە بە کوردی بە فێرخوازان ل11 بوترێ .لەوە گاڵتەجاڕیتر نابێ... ،
رەوتی ئیسالمی سیاسی و رێکخراوە گرینگەکانی لە ئێراندا(بەشی چوارەم) حەسەن حاتەمی نێهزه‌تی خوداپه‌رەستانی سۆسیالیست ل ه ساڵی 1320ی هەتاوی ل ه نێو که‌سانی خوێنده‌وار و تا راده‌یه‌ک ده‌مارگژی ئیسالمی‌دا ،بۆ دژایه‌تی له‌گه‌ڵ به‌هاییه‌کان و حیزبی تووده‌ی ئێران کۆبوونه‌وه‌گەلی بچوک بچوک ل ه الیه‌ن ژماره‌یه‌ک خۆێندکاره‌وه، پ ب ه رێبه‌رایه‌تیی «محمد نخشب» و «جالل آشتیانی» ،هه‌ڵسووڕانێکی به‌ڕێو ه ده‌چوو .ل ه نێویان‌دا ،دوو گروو هاوبه‌شیان ده‌ست پێ‌کرد .ئه‌وان لە ساڵی 1322ی هه‌تاوی‌دا ،رێکخراوێکیان ب ه ناوی «نهضت خدا پرستان سوسیالیست» پێک‌هێنا. سه‌ره‌تا چاالکی‌یه‌کانیان‌نهێنی بوو .به‌اڵم لە دەستپێکی مه‌جلیسی شازده‌یه‌م 20 -ی رێبەندانی 1328ی هەتاوی -و په‌رەگرتوویی خۆماڵی کردنی سه‌نعه‌تی ن ـه‌وت‌دا ،نێهزه‌ت -یش تێکۆشانی ئاشکرای خۆی ده‌ستپێکرد .نه‌خشه‌ب و هاوبیرانی پێیان وابوو :ئێران ل ه به‌ره‌به‌ری شۆڕشێکی کۆمه‌اڵیه‌تی دای ه و ته‌نیا حیزب ده‌توانێ به‌ئامانجی بگه‌یه‌نێ .به‌اڵم ئاشتیانی و هاوڕێیانی هه‌ر شێوه‌کار ە نهێنی‌یه‌که‌یان پێ دروستتر بوو. ل ه گرووپی نه‌خشه‌ب‌دا ،که‌سانی وه‌ک« :حسین رازی ،معین الل ه مرجانی ،علی شریعتمداری ،مصطفوی، الجو‌ردی» و ...چاالک بوون .ئه‌و دەستەی ە ل ه ساڵی 1328دا ،له‌گه‌ڵ حیزبی ئێران هاوپەیمانیان پێک هێنا و ل ه ،1331هەڵیانوەشاندەوە. ت وێڕای دوو ئایه‌توڵاڵ (کاشانی ل ه ساڵی )1948( 1327دا -ک ه واڵتی ئیسراییل دروست بوو ،-نێهزە و تاڵه‌قانی) ،رێکخراوه‌کانی ئه‌نجوومه‌نی ئیسالمی خوێندکاران ،فداییانی ئیسالم و یه‌کیه‌تیی موسوڵمانان، یه‌که‌مین میتینگی هاوبه‌شی دژی ئیسراییل‌یان ئەنجام دا. نێهزه‌ت ،دوای کوودێتای 28ی گه‌الوێژی 1332ناوی خۆی کرده« ،حزب مردم ایران» .پاش سه‌رکوتی ناڕه‌زایه‌تی‌یەکانی 12هه‌تا 15ی جۆزه‌ردانی ،)1963(1342بوو ب ه «جنبش آزادیبخش مردم ایران» (جاما). ی مردم ایران» (جاما) پاش سه‌رکه‌وتنی راپه‌ڕینی گه‌النی ئێران ،ئه‌و رێکخراوه بە ناوی «جنبش انقالب درێژه‌ی ب ه تێکۆشانی خۆی دا. کۆمه‌ڵه‌ی فیداییانی ئیسالم ئه‌و رێکخراو ه ل ه ساڵی )1945(1324دام ـه‌زرا .ئامانجیان دامه‌زرانی حکوومه‌تێکی ئیسالمی بوو. رێبه‌ره‌که‌یان «سید مجتبی میرلوحی( نواب صفوی)» بوو .ژمارەیەک لە دامه‌زرێنه‌رانی بریتی بوون ل ه : «سی د حسن امامی ،سید عبدالحسین واحیدی ،خلیل تهماسبی ،سید محمد واحیدی و سید علی محمد امامی» و هه‌یئه‌ت ره‌ئیسه‌که‌شیان « :رضا قدیری ،حسین کارجو،غضنفر حید‌‌رعر‌‌بی ،حسین آزاد و قدیر خرمیان» بوو. پێناسه‌که‌یان ئااڵیه‌کی سه‌وز بوو ،سێ هیاللی مانگی سپی تێدابوو ،که ب ه رهنگی ره‌ش« ،الاله‌االالله، محمد رسول الل ه و علی ولی الله«ی ،لێ نووسرابوو. بیروڕای(مانیفیست)ی فیداییانی ئیسالم ل ه کتێبێک‌دا ،ب ه ناوی «راهنمای حقایق» یا «اعالمیەی فیدائیان اسالم» ،ب ه قه‌ڵه‌می نه‌وابی سه‌فه‌وی ل ه ساڵی )1950(1329دا ،باڵوکرایه‌وه .ئەو کتێبە ،له‌رێگای پۆست ب ۆ ژماره‌یه‌کی زۆر ل ه بیرمه‌ندانی سیاسی و مه‌زهه‌بی به‌ڕێ کرا .له‌و کتێبهدا ،کۆمه‌ڵگا به«فاسد» دادەنرێ! له‌به‌ر پێوه‌ندیی زۆری پیاوان و ژنان .هه‌روه‌ها ره‌خن ه ل ه حه‌وزه‌ی عیلمییه‌ی قوم و ئایه‌توڵاڵ برووجێردی ده‌گیرێ؛ له به‌ر ئه‌وه‌ی کاری سیاسی ناکا و ....له‌پاڕاگرافێکی ئه‌و کتێبهدا نووسراوه: «یه‌کێک ل ه بنچین ه خراپه‌کانی ئیجرا نه‌کردنی حوکمه‌کانی ئیسالم ،قانوونی موجازاته .ئه‌گه‌ر ئیجرا کرابا ل ه ئێراندا ،له به‌یانی هه‌تا ئێوارێ نوورباران ده‌بوو .بڕینی ده‌ستی دز ب ه جێگای بردنی بۆ ئاسایشگا و خۆشگوزه‌رانی لە زیندان و کوشتنی دوای جاری چواره‌م .شه‌لالق لێدان ل ه ژنانی زیناح کار و کوشتنیان دوای سێ جار زیناح و یاسای دیکه ،خراپ ه له‌نێو ده‌با .ئه‌گه‌ر سوود‌خواردن ،که‌م فرۆشی و تێرنه‌بوون ل ه معامه‌ل ه و به‌رتیل خواردن و راگرتنی شتومه‌ک بۆ گران بوون ،وه‌ته‌ن فرۆشی و نه‌فت فرۆشی و ده‌نگ فرۆشی و مه‌شرووب فرۆشی و رێگ ه دان ب ه زوڵم و زۆری و خائین و حوکمی ب ه ناحه‌ق کردن ،ب ه حه‌رام بزانرێ و ئه‌نجام نه‌درێن؛ ئه‌گه‌ر شوێنه‌کانی خۆش رابواردن و ره‌ش نه‌بن و ،یا خودا فه‌رامۆش نه‌کرێ، که‌س جینایه‌ت ناکا .رووت بوونی له‌شی ژنانی خۆش‌ڕابوار و رۆمان ه پڕ له‌ززه‌ت و سینه‌ماکانی جینایه‌ت فێرکه‌ر و ره‌نگ و ده‌نگ ه به‌الوێنه‌کانی جینایه‌ت‌خوڵقێن و زانیاری کووژ ،وجوودیان نه‌ده‌بوو .ب ه جێگه‌ی ئه‌وان نه‌غمه‌کانی فه‌رهه‌نگی نوورانی قورئان و بانگ و راستی یه‌کان ده‌هاتن ه کایه ،ک ه رووحی مرۆڤیان پاکتر ده‌کرد». ئەو بۆچوونەی فیداییانی ئیسالم جەوهەر و نێوەرۆکی کۆماری ئیسالمی‌یە ،کە ٣٤ساڵ دواتر دامەزرا. فیداییانی ئیسالم ،ماوه‌یه‌ک له‌گه‌ڵ جبهه‌ی میللی بــوو .دوای جیابوونه‌و ه ل ه وان و له گه‌الوێژی ســالــی)1951(1330دا ،دوکتور «مصدق» یان ب ه «که‌زاب» ناو برد .لەبەر ئەوەی ک ه گۆیا ل ه به‌رانبه‌ر موسوڵمانان‌دا ،ب ه باشی نه‌جوواڵوه‌ته‌وه .ل ه ساڵی 1331ش‌دا ،بۆ بهربهرهکانی له‌گه‌ڵ نه‌یارانی خۆیان «کمیته‌ی مجازات» یان له ژێر چاوه‌دێری عه‌بدولحوسێنی واحیدی پێک هێنا. نه‌وابی سه‌فه‌وی له‌ساڵی 1303ل ه گه‌ڕه‌کی خانی ئابادی تاران ل ه دایک بوو .ل ه ته‌مه‌نی 15ساڵی‌دا، باوکی ب ه هۆی ده‌سه‌اڵتدارانی په‌هله‌وی یه‌که‌م ده‌کوژرێ .ئه‌و مه‌دره‌سه‌ی سه‌نعه‌تی ئاڵمانی‌یه‌کانی ته‌واو کردبوو .به‌اڵم بۆ دامه‌زرانی ده‌سه‌اڵتێکی بناژۆی ئیسالمی هەوڵی دا. له‌ماوه‌ی 10ساڵدا ،ل ه کاتی راگه‌یاندنی فیداییانی ئیسالم ،1324هه‌تا ئیعدامی نه‌وابی سه‌فه‌وی و ژماره‌یه‌ک ل ه هاوبیرانی - ،)1955(1334ماڵپه‌ڕی ئیتالعات نێت .-ئەو رێکخراوە بۆ دامه‌زرانی حکوومه‌تی ئیسالمی ،ل ه تیرۆر و کوشتار که‌ڵکیان وه‌رگرت .له‌و ماوه‌‌دا که‌سانی وه‌ک :ئه‌حمه‌دی که‌سر‌ه‌وی – ئیسالم ناس ،مێژوونووس و ماف زانی به‌توانا ،-لەگەڵ مونشییەکەی سەید محەممەدی حەداد پوور -یان لە نێو کۆشکی دادگوستەری تاران بە چەک و چەقۆ تیرۆر کرد و گیانیان لێ‌ئەستاندن .کەسرەوی وتەیەکی زۆر گرینگی هەیە کە جێی سەرنجە و دەڵێ :ئێمە دەسەاڵتێک بە ئاخوندەکان قەرزدارین .دەبێ رووحانییەت دەسەاڵت بەدەستەوە بگرێ هەتا میللەتی ئێران لە دروشمە خورافه‌‌ئاساکانی لە قالبی تەشەیوعی سەفەوی‌دا، بێزار بێ. امین سید حسن ،زندگی و کارهای احمد کسروی-عه‌بدولحوسێنی هه‌ژیر -وه‌زیری ده‌ربار و سه‌رۆک وه‌زیر ،-ل ه مزگه‌وتی سپه‌ساالر تیرۆر کرا و کوژرا .ره‌زم ئارا -سه‌رۆک وه‌زیر ،-ل ه مزگه‌وتی سوڵتانی ته‌قه‌ی لێکرا و کوژرا .هه‌رچه‌ند ئا .کاشانی - ی به‌ده‌ستی بوخارایی ب ه دروست نه‌زانی .موخالیفانی وه‌ک «باوکی رووحی» ئه‌و رێکخراوه ،-ئه‌و قه‌تڵە رێژیمیش کوشتنی ره‌زم ئارا به ترسی شا له‌و ده‌شوبهێنن و ب ه پیالنی ده‌رباری لێکدەدەنەوە .ئه‌و بۆچوون ه له به‌رنامه‌ی «رهروان مهر و کین :هم ه در مقابل استعمار ،رادیو فردا» ئاماژه‌ی پێ کراوه. دوکتور حوسێنی فاتمی -وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی د .موسه‌دیق -یان تیرۆر کرد .به‌اڵم ل ه مه‌رگ رزگاری بوو .فاتمی دوای کوودێتای 28ی گه‌الوێژی 1332ل ه الیه‌ن ده‌سه‌اڵتدارانی په‌هله‌وی دووهه‌م ب ه نه‌خۆشی ئیعدام کرا .حوسێنی عه‌ال -سه‌رۆک وه‌زیر -یان تیرۆر کرد؛ به‌اڵم نەمرد .دواتریش هاوکاری فداییانی ئیسالم و هه‌یئه‌تی موئته‌لیفه‌ی ئیسالمی بەشێوەی تیرۆر درێژی هه‌بوو .ئه‌وان ل ه ساڵی )1964(1343دا، حه‌سه‌ن عه‌لی مه‌نسوور -سـه‌رۆک وه‌زیــر -یان ل ه به‌ر ده‌رگــای مه‌جلیسی شــووڕای میللی -ب ه هۆی محه‌ممه‌دی بوخارایی ،-تیرۆر کرد که دوای چه‌ند رۆژ گیانی دا. ل ه دواین مانگه‌کانی ده‌سه‌اڵتی محەممەد رەزا شادا ،گیراوەکانی فیداییانی ئیسالم وه‌ک زۆربه‌ی زیندانیی ه سیاسییهکانی دیکه ،لە ژێر گوشاری خۆپێشاندان و ناڕه‌زایەتی‌یە‌کانی گه‌النی به‌رایی ل ه ئێران ،ئازاد کران و چاالکی‌یه‌کانیان ده‌ست پێکرده‌وه.
9
سیاسی
15ی گەالوێژی 5 _ 1395ی ئاگۆستی 2016
ژماره685 :
رۆژنامەی
ئێران دوای ١١٠ساڵ لە شۆڕشی مەشرووتە
دەوڵەتێکی مۆدێرن و سەرکوتکەر ،ئەرتەشێکی نانیشتمانی و واڵتێکی شەرمن عه‌زیز شێخانی
1١٠ساڵ بە سەر شۆڕشی مەشرووتە و عەداڵەتخوازی‌دا تێدەپەڕێ .ئێران لەو ماوەیەدا لە دوو پرۆسەی کەرتبوون و دێموکراتیزەبوون پــارێــزراوە .کۆمه‌ڵگ ه و ســیــســتــمــی حــوکــمــڕانــی مـــۆدێـــرن بە شێوەیەکی هاوئاهەنگ و تێکڕایی گەشەی نەکردوە و رەوتی نوێخوازی بە نیوچڵی دەستپێکرد .لە سەردەمی مۆدێرن‌دا دین لە کایەی سیاسەت و حکومەت‌دا هاوشێوەی پێش مۆدێڕن رۆڵــی گــەورە و بەرچاوی گێڕاوە و ناعەداڵەتی و سەرەڕۆیی زیاتری ل ـێ‌کــەوتــۆتــەوە .تــاک پــەراوێــز خـــراوە و ئازادی‌یەکان هیچ کاتێک نەبوونە بەشێک لە کولتووری رۆژانە و سیاسیی کۆمه‌ڵگه. تاکەکان لە ژێر سێبەری سەرکوت‌دا بۆیان نــەلــواوە لەگەڵ تاکایەتی ،چەمکی ماف، بەرپرسیارەتی و رەخنەگرتنی ژیرانە ئاشنا بن .دەسەاڵتدارە تاج و مەندیل لەسەرەکانی واڵت بە کەڵکوەرگرتن لە پارەی فرۆشی نـــــەوت ،ئــەرتــەشــی ب ــە ژمـــــارە زۆر و گەشەپێدانی وزە و تێکۆنۆلۆژی ئەتۆمی تێکۆشاون لــە رۆژهــەاڵتــی نــێــوەڕاسـت‌دا دەسەاڵت و ژمارەیەکی بەرچاو بن. زیــاتــر لــە ســەدەیــەکــە کــە ویستی ئازادیخوازی ،عەداڵەت و یاسا‌سەروەری لەگەڵ ئیستبداد و توتالیتاریزمی پاشایەتی و ئ ــاخ ــون ــدی‌دا مــلــمــانــێ دەکــــا .بەڵێنی پڕاکتیزەکردنی ئامانجەکانی شــۆڕش لە مەشرووتە و دواتر لەبیر کران .تێگەیشتن لە رابردوو و هەروەها بەرچاوڕوونی زیاتر بۆ داهاتوو لە ئاستی کۆمەڵگه‌دا پێویستیان ب ــە ک ــەرەس ــت ــەی پــێــویــســت و مــێــتــۆدی گونجاو هەیە .لێرەدا چەند پرسیارێک بۆ خوێندنەوەی الیەنە تاریکەکانی مێژووی سیاسەت ،دەوڵەت و کۆمەڵگه‌ی مۆدێرنی ئێرانی دەورووژێنین .بۆچی شۆڕش و بزووتنەوە ئازادیخواز و سیاسییەکان لــەو واڵتـــەدا نەگەیشتوونە ئامانج و بە نیوەچڵی ماونەوە یان بە تەواوەتی پوچەڵ کراونەوە؟ بە چ هۆکارێک ئێران ١١٠ساڵ دوای شۆڕشی مەشرووتە ،هێشتا خاوەنی یاسایەکی عاداڵنە ،نیزامێکی دێموکراتیک و ئەرتەشێکی نیشتمانی نییە؟ لــە ژێر کــارتــێــکــەری چ فــاکــتــەرێـک‌دا کــولــتــووری ئــازادیــخــوازی و مافپارێزی لە بەرامبەر ســەرەڕۆیــی و ئیستبداددا سەرکەوتوو نــەبــوە؟ لــە س ــەر بــنــاخــەی چ لۆژیکێک، کۆمەڵگه‌ی فرە نەتەوەی ئێران ،ناتوانێ لە بەرامبەر دیکتاتۆری و سیستمی ناڕەوادا دژکردەوە بنوێنێ؟ شۆڕشی مەشرووتە لە ئێران وەک زۆربــەی شۆڕشە بەناوبانگەکانی جیهان لە سەرەتادا ئاوێتەی دروشم و خەونی گـــەورە بــوو ،بــەاڵم بــە تــراژیــدیــەکــی تاڵ کۆتایی هات .ئەو شۆڕشە لە نێو کۆمەڵگ ه و لە ئاستێکی بەرین‌دا تەتەڵە نەکرابوو ،بۆیە بە ئاسانی دەستەمۆ کرا .شکانی رووسیە لە ژاپــۆن ،شۆڕشی ١٩٠٥ی رووسیە و ئاڵوگۆڕە ناوچەیی و جیهانی‌یەکان لە دەرکەوتنی بزووتنەوەی عەداڵەتخوازی دژ بە سیستمی شایەتیی ئێران کاریگەر بــوون .قــەبــارەی زوڵمی پاشاکان دژ بە خەڵک پەرەی دەسەند و بیری نوێگەرایی و یــاســاســاالری لــە رێــگـه‌ی خوێندکار و رووناکبیرانەوە زیاتر هــاوەردەی نێوخۆ دەکرا .لە سەرەتادا بزووتنەوە و شۆڕشی مەشرووتە پاشەکشەی بە ئیستبداد کرد، بەاڵم دواتر لە ئەنجامی نەبوونی کەرەستە و پێداویستیی پراکتیزەکردنی ئامانج و ویــســتــەرەواکــان ،الڕێ و ب ـێ‌دەنــگ کــرا. بەشێک لە بەشدارانی شۆڕش سەرشکاو و پــەشــیــمــان وازیــــان لــە شـــۆڕش هێنا. بەشێک لە رێبەرانی ئایینی شیعە لەگەڵ مەشرووتەخوازەکان تێکچوون و لەگەڵ ش ــادا رێــکــکــەوتــن .ئـــەوان دژی بــەرەی لــیــبــڕاڵ و مــافــخــواز بـــوون و بــە نــاوی پاراستنی ئیسالم و هتد دژ بــە رەوتــی نــوێــخــوازی جـــوواڵنـــەوە .ش ــەن‌و‌ک ــەوی
دەوڵەت ،ئەرتەش ،مەجلیس و سرووشتی بــزووتــنــەوە بــەنــاو نوێخوازەکانی ئێران بۆ تێگەیشتن لە چەندایەتی و چۆنایەتیی کۆمەڵگ ه و دەسەاڵتی ئێران لە ماوەی ١١٠ ساڵی رابردوو کلیلی سەرەکین.
دەســـەاڵت و سەرکوتی خەڵک کەڵکیان لــێ‌وەرگ ــی ــراوە .کابینەکان لــە مەجلیس ترسێندراون ،مەجلیس و سەرۆکەکانی لە هێزە نیزامی‌یەکانی وەک ئەرتەش و سوپا و هەروەها بەرپرس و سەرکردەی هێزە
دەن ــگ ــدان و دەنــگــوەرگــرتــن بــەشــێــک لە گەندەڵی دەزگا و سیستمی سیاسی بوون، کە لە بەرهەمهێنانەوەی سەرکوت‌دا رۆڵی بەرچاویان گیڕاوە .تاکی شارەزا و گەلێکی ژیر بە ئاسانی فریوی دروشمی رووت
بۆچی شۆڕش و بزووتنەوە ئازادیخواز و سیاسییەکان لەو واڵتەدا نەگەیشتوونە ئامانج و بە نیوەچڵی ماونەوە یان بە تەواوەتی پوچەڵ کراونەوە؟ بە چ هۆکارێک ئێران ١١٠ساڵ دوای شۆڕشی مەشرووتە ،هێشتا خاوەنی یاسایەکی عاداڵنە ،نیزامێکی دێموکراتیک و ئەرتەشێکی نیشتمانی نییە؟ لە ژێر کارتێکەری چ فاکتەرێک‌دا کولتووری ئازادیخوازی و مافپارێزی لە بەرامبەر سەرەڕۆیی و ئیستبداددا سەرکەوتوو نەبوە؟ لە سەر بناخەی چ لۆژیکێک ،کۆمەڵگه‌ی فرە نەتەوەی ئێران ،ناتوانێ لە بەرامبەر دیکتاتۆری و سیستمی ناڕەوادا دژکردەوە بنوێنێ؟ دەوڵــــەت لــە مــێــژووی هــاوچــەرخــی ئ ــێ ــران‌دا ،لــە ســەر دوو تــێــۆری جــیــاواز دامەزراوە .یەکەم :دەوڵەتی پێش رەزاخان، کە ل ه سەر بناخەی حوکمی شا و رایەڵکەی پێوەندیی ناوبراو لەگەڵ خاوەن‌دەسەاڵت و داراکـــان پێکهاتبو .دەوڵـــەت خاوەنی دەسەاڵتێکی راستەقینە و دام‌و‌دەزگـــای راپــەڕانــدنــی ئـــەرک و کــارەکــان نــەبــوو. دووهــەم :لە دوای کوودتاکەی رەزاخــان، دەوڵەتی خاوەن ئیدارە و هێزی چەکداری یەکدەست دامــەزرا .شایانی باسە کە لە دوای شۆڕشی ١٩٧٩ئاخوندەکان تەنیا ناو و رواڵەتی دام‌و‌دەزگاکانیان گۆڕی و سرووشتی دەوڵــەت و کولتووری ئیدارە و بــەڕێــوەبــەریــان تــێـک‌نــەدا .لــە دەوڵــەتــی پێش‌مۆدێرن‌دا سەرکردایەتیی ناوچەکان بە ئەندامی بنەماڵەی پاشاکان و کەسانی نــیــزیــک لــــەوان دەس ــپ ــێ ــردران ،بـــەاڵم لە دەوڵــەتــی مــۆدێــرنــی پــەهــلــەوی و پاشان ئاخوندی‌دا بە کەسانی خــاوەن‌بــاوەڕ بە نیزام و تاقیکراوە دەسپێردرا .دەوڵەتی مـــۆدێ ــرن ل ــە ئـــێـــران‌دا نـــەک نیشتمانی نــەبــووە ،بەڵکو لە دامــەزرانــەوە بەشێکی سەرەکی لە کێشە چارەسەرنەکراوەکان بــووە .دەوڵــەت و سیستمە سیاسییەکان بەرهەم و بژاردەی سروشتی و بەشداری ئاگایانەی خەڵک نەبوون ،بەڵکو داسەپاو و زۆرەملی بوون ،هەرچەندە ژمارەیەک خۆیان بە پاڵەوان و رزگاریدەری واڵت و گەل ناساندوە .دەوڵەتی ئێران پەرەپێدەری کــولــتــووری ســەرکــوت و تــۆقــانــدن بــووە و لە کـــردەوەدا مەرجەکانی دەوڵەتێکی خــزمــەتــگــوزار و نیشتمانی تــێــدا نــەبــوە. پەرەپێدان و داسەپاندنی زمان ،کولتوور و مەزهەبی نەتەوەی بااڵدەست لە ئامانجە سەرەکییەکانی دەوڵەتی بەناو مۆدێرنی ئێرانین. دەســەاڵتــدارانــی واڵت بــۆ کۆنتڕۆڵی کۆمەڵگ ه کولتووری بێدەنگی و تــرس و تۆقاندنیان پــەرەپــێــدا .خوڵقاندنی فــەزای تــرس ،تۆقاندن ،کوشتنی ترسەنۆکانە و تیرۆر رەوتێکی جێکەوتوو لە کولتووری سیاسەت و دەوڵەتداری ئێرانە .لە دەوڵەتی مۆدێرن‌دا ئەرتەش و دەزگــای سیخوڕی رۆڵ و نەخشی گەورەیان بەڕیوەبردوە و ل ــە کــاتــی پــێــویــس ـت‌دا ب ــۆ پــاراســتــنــی
چەکدارەکان لە شا و ئیمام ترسێندراون. ئەرتەش نەتەنیا پارێزەری سەر و ماڵی هاوواڵتیان نەبووە ،بەڵکوو زیاتر بۆتە ئامراز و ماشێنی سەرکوتکردنی دەنگە ناڕازی و ئازادیخوازەکان .شایانی باسە کە ئەرتەش جاروبار بۆتە کاناڵی دەستێوەردانی هێزە دەرەکی‌یەکان و بۆ توندترکردنی ئەڵقەی دیکتاتۆرییەت سوودی لێ‌وەرگیراوە (بۆ وێنە کوودتای ساڵی ١٩٥٣ی زایینی) .لە مێژووی مۆدێرنی ئێراندا ئەرتەش و هێزە چەکدارەکان خزمەتی تاج و سەڵتەنەت و دواتــر ویالیەتی ئاخوندیان کــردوە .بە گوێرەی گێڕانەوە مێژووییەکان ئەرتەشی پاشایەتی و ئیسالمی ئەوەندەی لە کایەی ســیــاســەتــی نــێــوخــۆ و ســەرکــوتــکــردنــی ئازادیخواز و خەڵک‌دا قەڵەمبازیان کردوە، لە بەرامبەر هێزی دەرەکی و پەالماردەردا الواز و شکاون. جیا لــە بــوونــی دەوڵــەتــێــکــی پۆلیسی و هێزێکی چ ــەک ــداری دەســەاڵت‌پــارێــز، مەجلیس لە ئێراندا نەخشی راستەقینەنی نەگێڕاوە .نەبوونی فەزای دێموکراتیک و دەستەبەرنەبوونی ئازادی‌یەکان رێگەی بە دەسەاڵتداران داوە ،کە پارلەمان لە ئێران دەزگایەکی سەربەخۆ و خاوەن‌دەسەاڵت نەبێ .شایانی باسە کە الوازیی کولتووری دێــمــوکــراســی و زاڵــبــوونــی کــولــتــووری داپڵۆسین و درۆ ،خەڵکێکی ســەرکــز و بژاردەیەکی دەستەمۆی بەرهەم هێناوە. شا و ئاخوند لەگەڵ ئەو پارلەمانە نەبوون کە پارێزەری دەسەاڵتی خەڵک و نوێنەری ویست و داخـــوازی گــەالنــی ئــێــران بێت. الوازیی پارلەمان لە ئێران رەگ و ریشەی لە الوازیی کەسایەتیی تاکی ئێرانی دایە، کە دەرفەتی دەربڕین و دەرکەوتنی ئازادی پـێ‌نــەدراوە .مەجلیس زیاتر کۆکەرەوەی ئەو تاکانە بووە کە ئازایەتی و شەهامەتی نوێنەرایەتیی خەڵکیان دۆڕانــــدوە و لە کۆتایی‌دا بوونە داکۆکیکاری دەسەاڵتی شەپکە ،تــاج و مەندیل .کــار وتێکۆشانی پــارلــەمــان لــە ئێرانی دوێــنــێ و ئــەمــڕۆدا دەیسەلمێنێ کە کولتووری ســەرەڕۆیــی بە دروشم و قسە ناگۆڕێ .لە سەردەمی ش ــا و ئ ــاخ ــونـ ـد‌دا ل ــە رێ ــگـ ـه‌ی شــانــۆی هـــەڵـــبـــژاردن‌دا ،زۆر ج ــار دەبــەنــگــتــریــن مێشکەکان و کــۆیــەلــەتــریــن مــرۆڤــەکــان کراونە پارلەمانتار .کولتور و تایبەتمەندیی
و قسەی بەتاڵ ناخوات و چارەنووسی خۆی ناداتە دەست بژاردەیەکی دەستەمۆ و کۆیلە .جێگای ئاماژەپێکردنە کە بەشێک لە رووناکبیران لە سەردەمی شادا وەک پارلەمانتار ،وەزیر و گوزیردا خۆیان بە نــۆکــەری شــا پێناسە دەک ــرد و ئــەوانــەی ئەمڕۆش بە خزمەتگوزاری ئیمام و ئیسالم! لــە دەرەوەی بــازنــەی دەوڵـــــەت‌دا، بزووتنەوە رووناکبیری و کولتووری‌یەکان نەیتوانیوە ببنە بزووتنەوەی متمانەپێکراو، پێشڕەو و کــاریــگــەر .ئــەو بــزووتــنــەوانــە خاوەنی توانا و وزەی ئیدارەکردنی دەنگە ناڕازی‌یەکان نەبوون و لە خوێندنەوەی رووداوەکان و دەربڕینی هەڵوێست‌دا ئازا و رەخنەگر نەبوون .کەسایەتیی رووناکبیری ئــێــرانــی لــەبــەر الوازیــــی و دامــــاوی ،یان خوێندنەوەی غەڵەتیان بۆ دۆخەکە کردوە یان ئەوەی کە بە ئاسانی بوونە پاشکۆی شا و ئاخوند .بێجگە لە رووناکبیرەکان، ئاخوندە شیعەکان لە زۆر بڕگەی مێژوودا بــە شــان و بــاڵــی دەســەاڵتــدارەکــانــیــان‌دا هەڵگوتوە و لە باشترین حاڵەت‌دا پارەی بێدەنگیان پێدراوە .بەرژەوەندی بە سەر شەهامەت و ئازایەتی بژاردەی کۆمەڵگه‌دا زاڵ بووە و رووناکبیر و ئاخوندی ئێرانی بۆ دامــەزرانــدنــی نیزامێکی دێموکراتیک خاوەنی هەڵوێست و کردەوەی شوێندانەر نەبوون .ئەوان پارێزەری کۆڵەکە شووم و روخسارە دزێوەکانی دەسەاڵتی مۆدێرنی واڵت بوون. بــزووتــنــەوە جــیــاوازە سیاسی‌یەکانی ئێران ناکامڵ بوون و وەک دەسەاڵتدارەکان چــاویــان لە پرسی دێموکراسی ،ئــازادی تــاک و کولتووری دەوڵــەتــداری کــردوە. ئـــەوان گــیــرۆدە و دیــلــی ناسیۆنالیزمی داســــەپــــاو و نــاکــامــڵــی ئــێــرانــی بــــوون. بزووتنەوە رەنگاوڕەنگەکان ،لە رەوتــی ک ــوودت ــا و ش ــۆڕش ــەک ــان‌دا نــەیــتــوانــیــوە خەڵکێکی یەکگرتوو و خــاوەن جیهانبینی وردی سیاسی پــــەروەردە بــکــەن .هێڵی لۆژیکی لــە کــایــەی سیاسەت ،کولتوور، رووناکبیری و ئیدارەی ئێراندا بوونێکی شکڵی بووە نەک جەوهەری .لە ئەنجام‌دا بزووتنەوە سیاسییەکان وەک دەوڵــەت چــاویــان لــە جــیــاوازی‌یــەکــانــی کۆمەڵگ ه کــردوە .لە سەردەمی مەشرووتە ،شەڕە
گەورە جیهانی‌یەکان و شۆڕشی ١٩٧٩دا، بیرۆکەی ناسیۆنالیستی و ئایدۆلۆژی (ئایینی و فکری) تێکەڵیان بەرهەم هێناوە، کە لەئاکام‌دا ژمارەیەکی کەم لە نەتەوەی بــــااڵدەســــت دەس ــت ــی ب ــە ســــەر هــەمــوو گۆڕەپانەکەدا گرتوە و بە ناوی نیشتمانی دایک ،سیاسەتی داپڵۆسین و توندوتیژی درێژەپێداوە. تاقیکاری‌یەکانی ١١٠ساڵەی رابردوو سەلماندوویەتی کە لە ئێراندا نەتەوەیەک بە ناوی گەلی ئێران بوونی نییە .پڕۆژەی سەپاندنی ناسنامەی الوەکــی بە زەبــری زۆر و دروســتــکــردنــی زڕەش ــون ــاس بە پاڵپشتی پارە و سەرکوت سەری نەگرتوە. شۆڕشەکانی ئێران دەوڵەتێکی خەڵکیتر و دێموکراتتریان بــەرهــەم نەهێناوە و گۆڕانی شەپکە و تاج و مەندیل ،سیستمی واڵتــی دادپــەروانــەتــر نەکرد .ئاخوندەکان لە پاشا و ئەفسەرە قەزاقەکان زیاتر و زۆرتــر واڵتــیــان تووشی نەهامەتی کرد. ئـــەوان لــە رێــفــرانــدۆمــەکــەی خاکەلێوەی ســاڵــی ١٣٥٨دا نیزامێکی دیکتاتۆریان بە نــاوی خــوا و ئیسالم بە ســەر واڵتــدا فــەڕز کــرد .عەباپۆشە دەسەاڵتدارەکانی تـــاران پــاش ش ــەڕی ٨ســاڵــەی ئــێــران و عێڕاق و شکان لە گۆڕەپانی دروشــم و کـــردەوەدا دەستەوداوێنی شانۆی بەناو ئاوەدانکردنەوە بوون .ئەوان خەڵکی سەرکز و کڵۆڵیان بە دروشمی ئاوەدانکردنەوە سەرگەرم کــرد .بزووتنەوەی ناسراو بە دووی جـــــۆزەردان ،دوای سەرکەوتنی گــەورە لە هــەڵــبــژاردنــەکــان‌دا ئازایەتی و ئــیــرادەی دەرچـــوون لــە زۆنــی ویالیەتی ئاخوندیان نەبوو .لە ئەنجام‌دا گەمەکەیان دۆڕانــد و دەســت بەتاڵ لە مەیدان هاتنە دەر و دەرگای سەرکەوتنی باڵی بە ناو توندڕەو لە شانۆی هەڵبژاردنەکان‌دا خستە سەر پشت. رەوتـــــی رووداوە مــێــژوویــیــەکــانــی ئێران و درێژەکێشانی نیزامی سەرکوت دەیسەلمێنێ کــە بــەو باڵ‌باڵێنەی نێوان باوەڕدارانی رێژیم و بزووتنەوەی دووی جــۆزەردان و سەوز ،سیستمی دەسەاڵت و ئیدارە دێموکراتیزە ناکرێن .تاکی ئێرانی هێشتا لــە عەقاڵنییەتی مــۆدێــرن دوورە و دەوڵــەت و دەسەاڵتدارەکانیان هێشتا لە جامی جیهانبینی پاشایانە و ئیمامانە چاو لە رووداوەکــان دەکــەن .بزووتنەوە سەرتاسەری‌یەکان لەوپەڕی الوازیــدان و بزووتنەوە نەتەوایەتی و کۆمەاڵیەتی‌یەکان هێشتا بــە رێـــژەی پێویست کــاریــگــەر و بزوێنەر نین .خەڵک لە دۆخێکی نەشیاودا دەژیت و باوەڕبەخۆبوونی ئێرانی‌یەکان بۆ سەرکەوتن بە سەر سیستمی فەرمانڕوا وەک راب ــردوو الوازە .الشــەی نیوەگیان و بــۆگــەنــی دەوڵـــــەت و ناسیۆنالیزمە عــەنــتــیــکــەکــەیــان نــەکــەوتــۆتــە ژێـــر تیغی رەخنەگرانەی مۆدێرن .بــازاڕی دەنگۆ و روانــگــەی ناسراو بە پیالن ،لە بەستێنی مێژووی سیاسەتی واڵتدا رەگی داکوتاوە. دروشمی دەوڵــەتــی مۆدێرنی رەزاخــانــی، کە خوا ،شا و نیشتمان بوو ،پاش نیزیک بە یــەک ســەدە بۆتە خــوا ،وەلــی فەقی و نیشتمان. خەبات لە پێناوی ئازادی و دێموکراسی لە ئێراندا تەمەنێکی دوور و درێژی هەیە. لێکهەڵوەشانی ئــەو دەوڵــەتــە رەنگە دوا دەرفەتی دەستەبەربوونی ئازادیی و مافی هاونیشتمانان بڕەخسێنێ .گەمەی وشە و چەمکەکان ،بێدەنگی زۆرینە و خۆبواردنی تاکەکان لە بەئەستۆگرتنی بەرپرسیارەتی بە قازانجی مانەوەی ستەمکارانە .درێژە کێشانی بــازاڕی دەنگۆ ،درۆ ،دروشــم و ســەرکــزی زۆریــنــەی خــەڵــک دەوڵەتێکی مــۆدێــرنــی ســەرکــوتــکــەر ،ئــەرتــەشــێــکــی نانیشتمانی و واڵتێکی شەرمنی خوڵقاندوە، کــە بێجگە لــە داب ــەش ــب ــوون و داڕمــــان دوارۆژێکی بەختەوەری نییە.
10
15ی گەالوێژ 5 _ 1395ی ئاگۆستی 2016
نووسەر :سەعید جەعفەری وەرگێران :رێبوار مەعرووف زادە
ژماره685 :
روانینی دەرەکی
رۆژنامەی
بۆ ئێران لە کاتی روودانی کوودتاکەی تورکیە
رەجەب تەیب ئه‌ردۆغان ،سەرۆک‌کۆماری تورکیە، تــا مــاوەیــەک لەمەوپێش رەخنەگرێکی بــەردەوامــی سیاسەتەکانی ئێران لە ناوچەکە بــوو .ئــەو رەخنانە پرڕەنگتر بوون بە تایبەت دوای ئەوەی سیاسەتی ئێران و تورکیە لە قەیرانی سوریادا جیاواز بوون .بەاڵم ئاخۆ کوودتایەک لە تورکیە دەتوانێ پێوەندی تورکیا و ئێران بگۆرێ؟
دووهــــــەم هـــۆکـــار بـــۆ پشتگیری نەکردنی ئێران لە کوودتای نیزامی لە تورکیە ئەوەیە کە لە روانگەی ئێران هیچ ئالتێرناتیوێکی سیاسیی باشتر لە حیزبی داد و گەشەپێدان بوونی نیە .فەتحواڵ گۆلەن ،ئەو کەسەی ئه‌ردۆغان تاوانباری دەکــا کــە لــە دارێــژەرانــی کوودتاکەی تورکیایە ،لە دژی ئێران ،لە دژی شیعە و بە تایبەتی لە دژی شۆرشی ١٣٥٧ ئێرانە .ئەگەر گۆلەن بەراستی لە پشت کوودتاکە بێ ،گرتنەدەستی دەسەاڵتی تورکیە لە الیەن ئێران لە بەرژەوەندی ئێراندا نیە .هەروەها ئەگەر کوودتاکە لە الیەن کۆمەلێک ئەفسەری ئەرتەش ئەنجام درابێ ،لە رابــردوودا هەر کات ئەفسەرەکان بەسەر سیاسەتی تورکیەدا زاڵ بوونە ،پێوەندی بازرگانی ئێران و تورکیە خراپتر بووە گومانێک لــەوەدا نیە کە پێوەندی‌یەکانی ئێران و تورکی ه لە دوای هاتنەسەر دەسەاڵتی حەسەن روحانی و گــەرانــەوەی ئێران بۆ پێوەندی نێونەتەوەیی وەک رابــردوو توندوتۆڵ نەبووە .ســاردی پێوەندی‌یەکانی ئێران و تورکیە لە چەند ساڵی رابــردوو دەگەرێتەوە بۆ جــیــاوازی روانینی ئــەو دوو واڵتــە بۆ داهــاتــووی گۆرانکاری‌یەکانی والتانی عەرەبی کە وەک بەهاری عەرەبی ناوبانگی دەرکرد .زیادبوونی جیاوازیی روانینی سیاسیی ئێران و تورکیە کاریگەری لەسەر پێوەندی ئابووری نێوان ئەو دوو والتە دانــاوه .لە سێ ساڵی رابردوودا رێژەی ئالۆگۆری بازرگانی نێوان تورکیە و ئێران بە شێوەیەکی بەرچاو دابەزیوە .لە یازدە مانگی ساڵی ٢٠١٥ئالۆگۆری بازرگانی نێوان تورکیە و ئێران بە بەراورد بە ساڵی ،٢٠١٤سی لەسەد دابەزی و بوو بە تەنیا ٩میلیارد دۆالر .بەاڵم ئاخۆ جیاوازیی روانینی سیاسی بــۆ داهــاتــووی گــۆرانــکــاری‌یــەکــانــی واڵتــانــی عەرەبی و کەمبوونەوەی رێژەی ئالۆگۆری بازرگانی نێوان تورکیە و ئێران مانای ئەوەیە کە ئێران لەسەر الچوونی ئــەردۆغــان لە رێگه‌ی کوودتایەکی نیزامی خۆشحال دەبوو؟ کاتێک لــە ١٥ی پــووشــپــەر کــوودتــای نیزامی لە تورکی ه سەرنەکەوت ،ئێران بە تایبەتی محەممەد جەواد زەریف ،وەزیری دەرەوەی ئێران ،لە یەکەمین والتان بوون کە ئەو هەواڵنەیان مەحکووم کرد .بەاڵم هۆکاری پشتگیری خێرای ئێران لە ئەردۆغان ،لەگەڵ ئەوەدا کە لە ناوچەکەدا و بەتایبەتی سوریە ناکۆکیان هەیە ،چییە؟ ئەگەرچی ئالۆگۆری بازرگانی نێوان تورکیه-ئێران لەو چەند ساڵەی دوایی‌دا دابەزیوە بەاڵم لە وێنەیەکی ئابووریی گەورەتر بە هاتنەسەر دەسەاڵتی ئه‌ردۆغان و حیزبی داد و گەشەپێدان ئالۆگۆری بازرگانی نێوان ئەو دوو والتە گەشەی بەرچاوی هەبووە بە بەراورد بە سەردەمی دەسەاڵتدارێتی پێش ئه‌ردۆغان .تورکیە لە سەردەمی پێش ئه‌ردۆغان کۆمەلێک گرفتی جیددی ئابووری و سیاسی هەبوو کە بەستێنی ئــەوە نەبوو تورکیا وەک شەرێکی بازرگانی گەورەی ئێران لەقەڵەم بدرێ. ئه‌ردۆغان ئەگەرچی هێندێک تایبەتمەندیی ئیسالمی سیاسیی نەجمەدین ئەربەکان و ئیسالمی ئیدئۆلۆژیکی فەتحواڵ گۆلەنی تێکەلکێش کــردوە بــەاڵم توانیوێتی مۆدێکی تایبەتی حکوومەتداری بنیات بنێ .ئەو مۆدێلە
بەخێرایی پشتگیری ئه‌ردۆغانی کرد؟ وایکردوە تورکیە بەردەوام بێ لە هەوڵدان ،بۆ ئەوەی ببێتە ئەندامی یەکیەتیی ئــورووپــا و هــەروەهــا هەوڵ بۆ دروستکردنی پێوەندی‌یەکی باش لەگەڵ واڵتانی نــاوچــەی رۆژهــــەاڵت و واڵتــانــی ئیسالمی ناوچەکە بــدا .تەنانەت ئـه‌ردۆغــان لە سەرەتا ددەسەاڵتدارێتی دەیویست پێوەندی زۆر پتەو لەگەڵ ئێران دابمەزرێنێ. سەرکەوتنی کوودتای نیزامی تورکیە سێ کێشەی سەرەکی بۆ ئێران دروست دەکرد .یەکەم گرفت ئەوە بوو کە کوودتای نیزامی والتێکی دراوسێی ئێران و ناوچەکانی کوردنشینی ئەو والتەی ناسەقامگیر دەکرد. ناسەقامگیری ناوچە کوردنشینەکانی تورکیە رەنگە لە نێو سنوورەکانی ئێران ناسەقامگیری پێک‌هێنابا. دووهــەم هۆکار بۆ پشتگیری نەکردنی ئێران لە کــوودتــای نیزامی لە تورکیە ئەوەیە کە لە روانگەی ئێران هیچ ئالتێرناتیوێکی سیاسیی باشتر لە حیزبی داد و گەشەپێدان بوونی نیە .فەتحواڵ گۆلەن ،ئەو کەسەی ئه‌ردۆغان تاوانباری دەکا کە لە دارێژەرانی کوودتاکەی تورکیایە ،لە دژی ئێران ،لە دژی شیعە و بە تایبەتی لە دژی شۆرشی ١٣٥٧ئێرانە .ئەگەر گۆلەن بەراستی لە پشت کوودتاکە بێ ،گرتنەدەستی دەسەاڵتی تورکیە لە الیەن ئێران لە بەرژەوەندی ئێراندا نیە .هەروەها ئەگەر کوودتاکە لە الیەن کۆمەلێک ئەفسەری ئەرتەش ئەنجام درابــێ ،لە راب ــردوودا هەر کات ئەفسەرەکان بەسەر سیاسەتی تورکیەدا زاڵ بوونە ،پێوەندی بازرگانی ئێران و تورکیە خراپتر بووە. هۆکارێکی دیکە کە دەبێتە هۆی ئەوەی حیزبی داد و گەشەپێدان باشترین بژاردە بێ بۆ ئێران کاراکتێری حیزبە سیاسی‌یەکانی دیکەی تورکیه‌یە .حیزبی CHP و MHPدوو حیزبی نــەتــەوەگــەرای ســیــکــۆالرن و حیزبی HDPحیزبێکی ئیتنیکی‌یە .هیچ یەک لە حیزبە سیاسی‌یەکانی تورکی ه پێوەندی‌یەکی باشتر لە حیزبی داد و گەشەپێدان لەگەڵ ئێران نەبووە. هۆکارێکی دیکە کە دەتوانێ لە پشت پشتگیری ئێران لە ئه‌ردۆغان و دژایەتی روودانی کوودتا لە تورکیە بکا ئەوەیە کە پێش لە کوودتاکە بەخاتری کەوتنەخوارەوەی فرۆکەیەکی رووسیە لە سوریە داوای لێبوردنی کرد و ئەو بابەتە ئاماژەیەک بوو بۆ ئەوەی رەنگە سیاسەتی تورکیە لەهەمبەر قەیرانی سوریا بگۆرێ و ئەوە بۆ ئێران زۆر گرنگە .هەرچەند ئێستا بەو پاکسازی‌یەی ئه‌ردۆغان لەنێو سوپادا دەستی‌پێکردوە روون نیە کێ بەرپرسی جێبەجێکردنی ستراتیژی نیزامی تورکیە لە سوریە دەبێ .لە ٣٦٠ژەنرالی تورکیە ١٢٧ ،ژەنرالی تورکیە بە تاوانی بەشداری لە کوودتاکە دەستگیر کراون و دوو ژەنرالی دیکەش دەستیان لەکار کێشاوەتەوە. سەعید لەیالز ،شرۆڤەکاری سیاسی و ئابووریی ئــێــران ،جەختی کـــردەوە کــە سەرنەکەوتنی کوودتا لە تورکیە باشترین بــژاردە بۆ ئێران بووە چونکە لە ئەگەری سەرکەوتنی کــوودتــادا تورکیە ناسەقامگیر دەبوو و ناوچەکە هەرچی زیاتر ئالۆز و ناسەقامگیر
سەعید لەیالز ،شرۆڤەکاری سیاسی و ئابووریی ئێران ،جەختی کــردەوە کە سەرنەکەوتنی کوودتا لە تورکیە باشترین بژاردە بۆ ئێران بووە چونکە لە ئەگەری سەرکەوتنی کوودتادا تورکیە ناسەقامگیر دەبوو و ناوچەکە هەرچی زیاتر ئالۆز و ناسەقامگیر دەبوو .لەیالز ئاماژەی بەوەش کرد کە ئه‌ردۆغان باشترین بژاردەیە بۆ ئێران و ،مێژووی پێوەندی‌یەکانی ئەو دوو والتە ئەوە دەردەخــات .هەرچەند دەکرێ سیاسەتی دەرەوەی تورکیە باشتر بێ و نیشانەکانی ئەو باشتربوونە دەرکەوتووە دەب ــوو .لەیالز ئــامــاژەی بــەوەش کــرد کە ئـه‌ردۆغــان باشترین بژاردەیە بۆ ئێران و ،مێژووی پێوەندی‌یەکانی ئــەو دوو والتــە ئــەوە دەردەخــــات .هەرچەند دەکــرێ سیاسەتی دەرەوەی تورکیە باشتر بێ و نیشانەکانی ئەو باشتربوونە دەرکەوتووە. ناسر هــادیــان ،ماموستای پێوەندی نێودەوڵەتی زانکۆی تاران لەسەر بارودۆخی تورکیە بە ئەلمۆنیتەری راگەیاند کە ئەگەرچی ئێران گرفتی لەگەڵ ئه‌ردۆغان هەیە بەاڵم سەرکەوتنی کوودتا بە قازانجی ئێران نەبوو. هادیان لەو بروایە دایە کە ئێستا بە الوازبوونی ئەرتەشی تورکیە ،پێگەی تورکیە الواز بووە و باالنسێکی هێز و پێوەندی‌یەکی باشتر لە نێوان ئێران و تورکی ه دروست دەبێ. ئەو وتارە هەشتی گەالوێژی ساڵی ١٣٩٥لە سایتی www.al-monitor.comباڵو کراوەتەوە. لینکی بابەت: http://www.al-monitor.com/pulse/ iran-turkey-coup- /07 /2016 /originals
ئاوڕێک لە ژیان و خەباتی تێکۆشەر سمایل بازیار
هەیاس کاردۆ بۆ پێناسه‌ی بژارده‌کانی کۆمه‌ڵ چه‌ند شت له‌به‌ر چاون که :وه‌دوای ئامانج که‌وتن یه‌ک ل ـه‌وان ـه .خۆشه‌ویستی ده‌گــه‌ڵ سروشتی ئینسان تێکه‌ڵه ،بــه‌اڵم وێ ـڵ‌بــوون بـــه‌دوای ئ ـه‌وی ـن‌دا کــاری هـه‌مــوو ک ـه‌س نیه .زۆرن ئ ـه‌وان ـه‌ی بیر لــه کــاری گه‌وره و گه‌یشتن به ترۆپکی ئاوات ده‌که‌نه‌وه ،به‌اڵم که‌من ئه‌وانه‌ی فیداکاریی بۆ ده‌که‌ن« .فه‌رهاد» بۆ گه‌یشتن به عه‌شقی «شیرین» ،بڕیاری کون¬کردنی «بێستوون»ی¬ دا و ه ـه‌ر بۆیه له بژارده‌کانی کۆمه‌ڵه« .مارکۆپۆلۆ» ئه‌وینی گه‌ڕان و دۆزینه‌وه‌ی نادیاره‌کان حه‌جمینی لێ هه‌ڵگرتنبوو ،بۆیه وه‌دوای خـه‌ونـه‌کـه‌ی کــه‌وت و دنیایه‌کی نوێی دۆزیـــه‌وه. «عیسا» له سه‌ر پابه‌ند بوون به‌ئه‌وینی مه‌عنه‌ویی خۆی ،به چوار میخ کێشرا و له پێ نه‌که‌وت« .قازی محه‌ممه‌د» له پێناو عەشقی خزمه‌ت به‌خه‌لک‌دا، بـــه‌ره‌و پــیــری ســێــداره چ ــوو .پێشمه‌رگه خه‌ونی رزگـــاری ده‌بینێ و بــۆ وه‌دی‌هێنانی ئ ـه‌و خه‌ونه به‌پێشوازی مه‌رگه‌وه ده‌چــێ .ئه‌گه‌ر پێشمه‌رگه له بژارده‌کانی کۆمه‌ڵ نه‌بێ ،مانای بژارده تێک ده‌چێ. که بیر له پێشمه‌رگه ده‌که‌مه‌وه ،وره‌م به‌رز و هیوام زۆر و دووره‌دیمه‌نی داهاتووم روونتر ده‌بێ. که باسی پێشمه‌رگه‌م بۆ ده‌که‌ن ،سه‌رتاپای وجوودم ده‌بێته حورمه‌ت و خۆشه‌ویستی .هه‌ر کات بمه‌وێ به سه‌ر ترس‌دا زاڵ بم ،ناوی پێشمه‌رگه دووپات ده‌که‌مه‌وه .بۆ ئه‌وه‌ی له رازی به‌سه‌ربه‌رزیی ژیان ئاگادار بم ،ژیاننامه‌ی پێشمه‌رگه ده‌خوێنمه‌وه .له هه‌ڵدانه‌وه‌ی الپه‌ڕه‌کانی مێژووی خه‌بات‌دا ،ناوی پێشمه‌رگه‌م وه‌ک جوانترین و پڕماناترین وشه‌ی نێو نــووســراوه‌کــان دێته بـه‌رچــاو .بۆ لێکدانه‌وه‌ی مانای پێشمه‌رگه وه‌دوای لۆغه‌تنامه ناکه‌وم ،چونکه ســه‌رچــاوه‌ی بــاوه‌ڕ‌پــێــکــراوتــرم پــێ شــک دێ .که پێشمه‌رگه باسی خۆی ده‌کــا ،پڕ ماناترین مانای «پێشمه‌رگه« بـه‌ده‌ســتـه‌وه ده‌دا .ه ـه‌ر بۆیه منی هه‌ڵوه‌دای زانینی مانای وشه‌ی پێشمه‌رگه وخولیای ئاگادار بوون له رازی خۆ فیدا‌کردنی ،خۆ بێر و به‌وێ‌دا ده‌ده‌م بۆ ئه‌وه‌ی پێشمه‌رگه بدۆێنم و ده‌رسی لێ فێر بم .به‌وه‌ش وا هه‌ست ده‌که‌م ده‌بمه دڵۆپێک له نێو ده‌ریای پڕ هه‌یبه‌تی خۆ ماندوو‌کردن‌دا .ئای چه‌ند به‌تینه ئه‌وینی پێشمه‌رگه .وه‌ی چه‌ند دڵته‌زێنه خه‌منامه‌ی پێشمه‌رگه .ته‌ک چه‌ند پڕ کاره‌ساته ژیانی پێشمه‌رگه. *** لە گەشتی ئەم جارەی مێژووی زیندوودا تێکۆشەر سمایل بازیار بە سەر دەکەمەوە .ئه‌و، زه‌مانێک له پڕکارترین و هه‌ڵسووڕترین چاالکانی م ـه‌یــدانــی بــه‌ره‌نــگــاری و یـه‌کــێــک ل ـ ه ب ـه‌وره‌تــریــن پــێــشــمـه‌رگـه‌کــانــی نــێــو ســه‌نــگــه‌ری خــه‌بــات بــوو. ئێستاش روناکبیرێکی بەهەڵوێست و تێکۆشەرێکی ماندوویی‌نەناسە. کــاک سمایل ل ه گێڕانه‌وه‌ی ژیــان و رووداوه تاڵه‌کانی ده‌ورانی منداڵیی خۆیدا به‌جۆرێک ساده و بێ‌ته‌که‌بور ده‌دوێ کـه جێگای ئافه‌رینه .ئه‌و باسی خه‌منامه‌یه‌ک ده‌کا که دڵ رێک ده‌گوشێ و له کاره‌ساتێک ده‌دوێ که هه‌ست بریندار ده‌کا« :وه‌کی بــۆیــان گــێــڕاومـه‌تـه‌وه لــه مانگی رێبه‌ندانی ساڵی 1340ی هه‌تاوی که به‌فرێکی ئه‌ستوور به‌ڕاستی رێبه‌ندانی پێک هێنابوو ،له گه‌ڕه‌کی باغی سیسه‌ی شاری مه‌هاباد له دایک بووم .دوو ساڵ له ته‌مه‌نم تێ‌ناپه‌ڕێ که دایکم به‌هۆی نه‌خۆشی و ماوه‌یه‌کی که‌م له‌جێ‌دا‌که‌وتن ماڵ‌ئاوایی له ژیان ده‌کا .هه‌ر بۆیه من هه‌رگیز نه‌مزانی سیما و رهنگی دایکم چۆن بووه و دواتر که ده‌مه‌ویست له‌رێگای وێنه‌وه به‌و نیازه بگه‌م ،بۆم نه‌هاته‌دی چون وه‌کی له ماڵه‌وه بۆیان باس کردم دایکم هه‌رگیز له به‌رانبه‌ر دووربین‌دا ران ـه‌ده‌‌وه‌ســتــا .پێم وایــه 7-8ســااڵنــه ده‌بـــووم که وردهورده لێم حاڵی بوو خوشکی گه‌وره‌م دایکم نیه، ئاخر ئه‌ویش له بوونی منداڵ بێ‌به‌ش بوو .باش له بیرمه یه‌که‌م ساڵی خوێندنم بوو باوکم که کارمه‌ندی ئیداره‌ی «دادگستری» بوو به‌نه‌خۆشی‌یه‌کی کتوپڕ به جێی هێشتین و برا گه‌وره‌که‌م که مامۆستایه‌کی دڵسۆز و سه‌ختگیر بوو شوێنی باوکمی گرته‌وه ،به جۆرێک که له‌نێوان من و منداڵه‌کانی خۆیدا به الی منی داده‌شکاند».
سمایل بازیار
کــاک سمایل هێشتا منداڵه که گوێی به ناوی سه‌مبوله‌کانی خه‌بات و بهربهرهکانی ئاشنا ده‌بێ و ناڕاسته‌وخۆ داستانی نه‌وه‌ستانی بۆ باس ده‌کرێ: «ناوی پێشمه‌رگه‌م بۆ یه‌که‌م جار له کاک سه‌عیدم بیست .ئه‌و هاوته‌مه‌ن و هاوده‌وره‌ی کاک سولێمان موعینی ،سێڕاجی و ...بوو .الم وایه له 8-9ساڵی‌یه‌وه به ده‌یان جار سه‌ربورده و چۆنیه‌تیی شه‌هید بوون و قاره‌مانه‌تیی ئه‌و سه‌مبوالنه‌م له کاکم ده‌بیست. ئه‌و چه‌ند به‌ڕێز و حیماسه‌ته‌وه باسی ده‌کردن .له کاتی گێڕانه‌وه‌ی‌دا بێدنگی تێکه‌ڵ به پارێزه‌وه باڵی به‌سه‌ر فه‌زای ماڵه‌وه‌مان دا ده‌کێشا.»... ره‌‌وتی تێپه‌ڕ‌بوونی رۆژگار خه‌ونه له‌یادبراوه‌کانی کاک سمایل وه‌دی دێنێ .هه‌ر که کۆمه‌اڵنی خه‌ڵکی کورد ده‌رفه‌تی خۆنواندنیان ده‌ست ده‌که‌وێ ،خێرا وه‌خ ــۆ دێــن و ری ــزی خــۆیــان یه‌کگرتوو ده‌کــه‌ن. بازیاریش یەک لەو خەڵکە بوو .خۆی گوته‌نی« :له یه‌که‌م خۆ پێشاندان به دژی حکوومه‌تی په‌هله‌وی له شاری مه‌هاباد که به‌بۆنه‌ی ناشتنی ته‌رمی عه‌زیزی یۆسفی له‌جۆزه‌ردانی 1357رووی دا به‌شدار بووم و تا 22ی رێبه‌ندانی هه‌مان ساڵ ،له‌وانه‌یه به‌شدار بوون له‌هیچ خۆپێشاندانێکم نه‌بواردبێ» .بەم جۆرە ئەو الوە کــوردەش وێڕای هەزارانی دیکە بڕیاری خۆی دەدا و تێکەڵ بەکاروانێک دەبــێ کە پڕە لە کەند وکڵۆ .کاک سمایل زۆر بوێرانە دەستی پێ کرد و ئازایانە درێژەی دا بەجۆرێک کە ئێستاش هەروا رێبواری ئەو رێگایەیە. ته‌ماشای ئ ـه‌و هـه‌مــوو تاقه‌ته‌ی ده‌و ئینسانه دا بـه‌دی کــراوه .له‌ساڵی 1364ی هـه‌تــاوی‌ڕا هه‌تا 1373کـه کــوردســتــان ش ـه‌و و رۆژ لــه ژێــر ئاگر و ئاسنی هێزی دوژمــن‌دا بــوو ،کاکه سمایل ئه‌م شوێنانه گــه‌ڕاوه و خزمەتی لێ کــردوە :ناوچه‌ی بــۆکــان(پــێــشــمـه‌رگـه) ،نــاوچــه‌ی شــنــۆ(کــادری لک، ف ـه‌رمــانــده‌ری لــک) ،نــاوچ ـه‌ی دااڵهــۆ(ف ـه‌رمــانــده‌ری هێز) ،ناوچه‌کانی ورمێ-سه‌ڵماس(فه‌رمانده‌ری لک)، نــاوچـه‌ی مه‌هاباد(فه‌رمانده‌ری هێز) ،ناوچه‌کانی پیرانشار و نه‌غه‌ده(فه‌رمانده‌ری هێز) .ئەو بەهەموو ئ ــەو نــاوچــانــەدا گــــەڕاوە هــەتــا تـــۆوی خــەبــات و کۆڵنەدانیان لێ بچێنێ و بەرگری لەخاکێک بکا کە کوردستانی ناوە. به‌هه‌موو ئه‌و گـه‌ڕان و خوالنه‌وه و هه‌وڵدان بۆ سه‌رکه‌وتنی هێزی پێشمه‌رگه‌شه‌وه ،تێکۆشەر بازیار تاقه‌تی نه‌چووه و هه‌ر که‌مه‌جالی خه‌باتی چه‌کداری که‌م بۆته‌وه رووی له‌به‌شه سیاسی‌یه‌که‌ی خـه‌بــات ک ــردوه و ه ـه‌ر لـه نێو ریــزه‌کــانــی حیزبی دێمۆکراتی کــوردســتــان‌دا تــوانــای فکریی خۆشی تاقی کردۆته‌وه که به‌خۆشی‌یه‌وه تێیدا سه‌رکه‌وتوه. به‌ڵێ ،کاک سمایل له کۆنگره‌ی ده‌هه‌می حیزبه‌که‌ی‌دا بووه‌ته ئه‌ندامی کۆمیته‌ی ناوه‌ندی و دواتریش له کۆنگره‌کانی ١٢ ،١١و ١٣دا ئه‌و ئه‌رکه‌ی هه‌ر پێ سپێردراوه‌ته‌وه .جگه له‌وه ،ئه‌و وێڕای راپه‌ڕاندنی ئه‌رکه قورسه‌کانی سه‌رشانی ،له‌مه‌جالێکدا که بۆی هاتوەتە پێش درێژه‌ی به خوێندن داوه و له‌و بواره‌ش دا سەرکەوتنی بۆ خۆی و بۆ داهاتووی گه‌له‌که‌ی وه‌ده‌ست هێناوه .ناوبراو ئێستا مامۆستای به‌شی مێژوو له‌زانستگای کۆیەی باشووری کوردستانه. گــێــران ـه‌وه‌ی «مــێــژووی زیــنــدوو» بـه قه‌ڵه‌می کــاک سمایل ،شتێکه لـه نــێــوان جیهانی بــوون و نه‌بوون(خه‌یاڵ و ڕاستی)دا .ئه‌وانه‌ی ئه‌و دنیایه‌یان نه‌دیوه ره‌نگه به‌خه‌یاڵ وه‌سفی بکه‌ن ،چونکه باوه‌ڕ ک ــردن بــه‌و ه ـه‌مــوو فــیــداکــاری‌یـه زۆر زه‌حــمـه‌تـه. ئـه‌وانـه‌ش که شانازیی بهشداربوون لـه‌و مه‌یدانه پڕکاره‌ساته‌یان به نسیب بوه ،به ره‌گ و پێسته‌وه ده‌رکی ده‌که‌ن و ده‌گه‌ڵ خوێندنه‌وه‌ی هه‌ر دێڕێکی، ســه‌دان بــیــره‌وه‌ریــی تــاڵ و شیرینیان بۆ زیندوو ده‌بێته‌وه .بەڵێ مێژووی خەباتکارانی رێی رزگاری مــێــژوویــەکــی پـڕ‌کــارەســاتــە و هــەر بــۆیــەش نــاوی سازکەرانی ئەو مێژوویە نابێ لەبەر چاومان ون بێ.
11
15ی گەالوێژی 5 _ 1395ی ئاگۆستی 2016
بیروڕای ئازاد
ژماره685 :
رۆژنامەی
لە پەراوێزی خەباتی پێشمەرگانەدا
خالید حەسەنپوور دوای شــــەڕ و تــێــکــهــەڵــچــوونــەکــانــی ئەمساڵی پێشمەرگەکانی حدکا و هێزەکانی کۆماری ئیسالمی کە بوو بەهۆی کوژران و برینداربوونی ژماریه‌کی بەرچاو لە هەردووک ال ،پــرســی خــەبــاتــی چــەکــدارانــە بەگشتی و خەباتی پێشمەرگانە بەتایبەتی جارێکی دیکە هاتە نێو رۆژەڤی سیاسی و ،بوو ب ه جێگای بــاس و مناقشەی رێکخراو و کەسایەتی‌یە سیاسی‌یەکانی کــورد و ئێرانی .ئــەوەی کە زیاتر بۆتە هۆی هاتنەگۆڕی ئەو باسانە زیانی بەرچاوی ئەمساڵی هێزەکانی پێشمەرگە لە شەڕ و تێکهەڵچوون دەگەڵ هێزەکانی رێژی م دایە .ئەوەش هێندێک پرسیاری سەرەکی لە ق بەردەم هێزەکانی کوردی رۆژهــەاڵت‌دا زە دەکاتەوە ،کە گەلۆ هۆکار یان هۆکارەکانی زیانی بــەرچــاوی پێشمەرگە لــەو شــەڕانــەدا چین؟ ئایا خەسارەتی بەرچاوی پێشمەرگە دەگەرێتەوە بۆ پشتیوانی نەکردنی خەڵک لە پێشمەرگە یاخود ئاگا‌نەبوونی پێشمەرگە لە بارودۆخی نیزامیی کوردستان؟ یان بەگشتی ئەوە خەباتی پێشمەرگانەیە کە واڵمدەرەوەی بارودۆخی ئێستا نیە؟ گــومــان لـــــەوەدا نــیــە کــە نــاکــرێ هێزی پێشمەرگە لە بواری چەندی و لە رووی ئەو چەک‌وچۆڵ و ئیمکاناتەی کە بەدەستیه‌وەیەتی دەگەڵ ئەرتەشیکی زەبەالح و پوشتە‌و‌پەرداخ بــە ئیمکاناتی تــەداروکــاتــی و لۆجستیکی زۆر‌و‌زەوەنـــــد بـ ــەراورد بــکــرێ .بــەاڵم خاڵی بــەهــێــزی پــێــشــمــەرگــە لـــە شــەڕێــکــی ئـــاوا نابه‌رابەردا ،لە الیـه‌ک پشتیوانیی کۆمەاڵنی خەڵک و لە الیه‌کی دیکەوە شارەزایی( شناخت ) لە سەر بارودۆخی نیزامی و جۆغرافیایی کوردستانە .دیــارە ئاستی خــاراوی(رزمــی) بوونی پێشمەرگە یەکێکی دیکە لەو هۆکارانەیە کە دەتوانێ یارمەتیدەر بێ و بااڵنسی شەڕ بە سوودی پێشمەرگە بگۆڕێ.
هــەتــا کــرانــەوە و دەرفەتێکی لــەبــارتــر ،بــزووتــنــەوەی کـــورد و رێکخراوە سیاسی‌یەکانی ،پێویست ه ک ـ ه تـه‌رکــیــزی زیــاتــر بخه‌نه سه‌ر خه‌باتی ج ـه‌مــاوه‌ری .وات ـ ه وێــڕای ئ ـه‌وه‌ی که حــزووری پێشمه‌رگان ه ل ـ ه نێو خ ـه‌ڵــک نــاده‌یــد ه نــاگــرن و به گــوێــره‌ی توانا ئ ـه‌م ره‌هـه‌نــده‌ی خ ـه‌بــاتــیــش رانــــاگــــرن ،بــــه‌اڵم به ل ـه‌ب ـه‌رچــاو گــرتــنــی ه ـه‌لــوم ـه‌رج و هــاوکــێــشـه‌کــان گرینگی زیــاتــر ب ه ره‌هـه‌نــدی مـه‌ده‌نــی و جه‌ماوه‌ریی خه‌بات ده‌ده‌ن پشتیوانیی خەڵک لە پێشمەرگە هۆکارێکی بنەرەتی‌یە کە تای تەرازوه‌کە لە شەڕێکی ئاوا نابەرابەردا بە سوودی پێشمەرگە دەگۆڕێ، لەو بارەوە دەکرێ بڵێین خەڵکی کوردستان هەمیشە خــۆیــان بــە پشتیوانی پێشمەرگە زانیوە و پێشمەرگە بۆتە کولتوورێک و لە ناخیان‌دا چێندراوە .بەاڵم لە الیه‌ک نەبوونی پێشمەرگە بۆ ماوەی زیاتر لە دوو دەیە لە نێو خەڵك‌دا و ،هاوهەنگاو دەگەڵ ئەوە پەرەگرتنی سیستمی سیخوڕی و پۆشتەوپەرداخ‌بوونی
درێژەی: زانکۆی سنە کوردی تێدا بخوێنرێ، ب ــەاڵم گــەورەتــریــن ش ــاری رۆژهــەاڵتــی کــوردســتــان واتـــە کــرمــاشــان بــە کــورد دانــەنــرێ .پیالنی کورتکردنەوەی کورد لە پارێزگای سنە لە رۆژهــەاڵت دیاری دەولەتی کلیل نیشانی رووحانی پیالنێکی تازەی دەسەاڵتە دژی کورد ،نەک وەفا و بە پەیمان و بەڵێنی‌یە ترووسکدارە نێوهڵۆڵەکانی.
ئ ــەو سیستمە بــە ئــامــرازەکــانــی مــۆدێــرنــی پێوەندی‌گرتنەوە ،کارێکی وایکردوە کە خەڵک بکەونە ژێــر چــاوەدێــری وردی دەزگاکانی ئــەمــنـی‌یــەوە و ئـــەوەش تــێــکــەاڵوی خــەڵــک و پێشمەرگەی هەتا رادیه‌کی زۆر سنووردار کــردوە .ئەو ســنــووردار بوونەش بمانهەوێ و نەمانهەوێ شوێنەواری نیگاتیڤی لە سەر تێکۆشانی پێشمەرگە داناوە. بێجگە لەو گرفتانەی کە لە سەرێ باسمان کــرد ،بۆ درێــژەدان بە خەباتی چەکداری بە
رووبـــــەڕوو دەبـ ــێ .ئ ــەم ب ــارودۆخ ــە هیزی پێشمەرگە نــاچــار بــە جــووڵــەیـه‌کــی زۆر و لەبەرچاو گرتنی بارودۆخی ئەمنییه‌تی زۆر دەکـــا .هــەر ئـــەوەش دەبــێــتــە هــۆی ئــەوی‌کــە پێشمەرگە نەتوانێ بــەو ج ــۆرەی پێویستە ل ه نێو خەڵک‌دا حــزوور پەیدا بکا .پاراستنی لەرادەبەدەری بارودۆخی ئەمنییەتی ،خەباتی پێشمەرگە بەرەو خەباتێکی بەتەواوی چریکی دەبا .دووپات و چەندپاتبوونەوە و چاوەدێری و راوه‌دوونان -لە نەبوونی پشتی‌بەریه‌ک‌دا-
ئەمنییەتی رێژیم کۆبۆتەوە سەر کوردستانی ئێران .سەبارەت بە هەرێمی کوردستانیش ،بە هۆی ستاتۆی ئەو حکوومەتە کە فیدڕالی‌یە و نەوعییەتی حکوومەتەکە کە کوردی‌یە و هەروها بەسەرنجدان بە فاکتۆری حەشیمەت و زەوی و هەڵکەوتی جوغرافیایی ،دیواری ئــەو حکوومەتە لە هەموو حکوومەتەکانی دیکە زیاتر بۆ ئەو واڵتانه‌ی کە خاوەن پرسی ک ــوردن و ی ـه‌ک‌لــەوان ئــێــران نــەویــتــرە .بۆیە چاوەڕوانیه‌کی ئەوتۆ کە ئەو حکوومەتە لەو
شێوازی پێشمەرگانە ،بەر لە هەموو شتێک پشتی‌بەریه‌ک پێویستە .پشتی‌بەریه‌ک کە لە دەیــەی 60و ٧٠دا دەورێــکــی کاریگەری لە سەر گەشە و درێژەی خەباتی چەکداری لە رۆژهەاڵتی کوردستاندا هەبوو .بەاڵم دوای دەیەی 70کە هێزە سیاسی‌یەکانی رۆژهەاڵت ناچار بوون کە لە بناری قەندیل بێنەخوار و لە قوواڵیی خاکی باشووری کوردستان جێگیر بــن ،ئاسۆی خەباتی چەکدارانە بە شێوەی پێشمەرگانە لێڵ بوو و دەکرێ بڵێین کە ئەو خەباتە هەتا رادیه‌کی زۆر ئاسته‌نگ بوو. نـــاردنـــەوەی تــیــمــەکــانــی پــێــشــمــەرگــە لە قوواڵیی خاکی باشووری کوردستان بەرەو سنوورەکانی هــەردووک بەشی کوردستان، بیجگە ل ــەو هی‌ک ــە لــە بــــواری تــەداروکــاتــی و راگــواســتــن و هــاتــوچــۆوە بــە سەرنجدان بــە ســنــوورداربــونــی دەســەاڵتــی رێــکــخــراوە ســیــاس ـی‌یــەکــانــی رۆژهــــــەاڵت ل ــە هــەرێــمــی کــوردســتــان ســەخــت و دژوارە ،لــە رووی یاساییشەوە باندۆری لە سەر پێوەندی‌یەکانی هەرێمی کــوردســتــان و کــۆمــاری ئیسالمی هەیە .بێجگە لــەوەش خودی ئەو جم‌وجۆڵ و راگواستنەش ناتوانێ لە چــاوی سیخوڕ و دەزگاکانی ئەمنیی کۆماری ئیسالمی کە کوردستانی ئێراقیان تەنیوەتەوە نادیار بێ. گرفتی بنەڕەتیی پێشمەرگە بۆ چوونەوەی نێوخۆی واڵت هەر بەتەنیا لەو سەرەوە نیە کــە بــە حــەوت‌خــانــی رۆســتــەم‌دا ت ـێ‌دەپــەڕێ، بــەڵــکــوو کــێــشــەی بــنــەڕەتــی لــێــرەوە دەســت پێ‌دەکا کە پێشمەرگە پێی دەنێتە سەر خاکی کوردستانی ئێران .دوای ئــەوەی پێشمەرگە دەچێتەوە نێوخۆ دەگەڵ رایه‌ڵ‌وپۆی سیستمی جاسوسی راوه‌دوون ــان ــی هێزەکانی رێژیم
کاری پێشمه‌رگان ه سه‌خت‌تر ده‌کا و له حاڵه‌تی تێکهه‌ڵچوون له‌گه‌ڵ هێزه‌کانی رێژیم تووشی زه‌حــمـه‌تــی زیــاتــر ده‌ب ــێ .بــۆ نموون ه ئه‌گه‌ر پێشمەرگە بریندارێکی سووکیشی دابێ -لە نەبونی پشتی‌بەرە -توشی دژواریه‌کی زۆر و بارێکی گران دەبێ. لــە راس ــتـ ـی‌دا فــەلــســەفــەی چ ــوون ــەوەی پێشمەرگە بۆ نێوخۆی واڵت ئەویە کە بتوانێ لە نزیکەوە دەگــەڵ خەڵک پێوەندی بگرێ و ئــەوان هــان بــدا کە الیەنگری لە جوواڵنەوە بکەن .بەاڵم بارودۆخی نیزامی و ئەمنییەتی لە کوردستان و نەبوونی پشتی‌بەرەیه‌ک بۆ حەسانەوە ،جەولەکانی پێشمەرگه کورتخایه‌ن و تیژتێپه‌ڕ ده‌ک ــا و ل ـه‌وان ـه‌ی ـه کاریگه‌ریی دڵخوازی نه‌بێ .لەبەر رووناکی ئەو راستییە دایە کە دەگەڵ ئەوەی چوونەوەی دەستەکانی پێشمەرگە بــۆ رۆژهــەاڵتــی کــوردســتــان لەو قــۆنــاغــەدا نــەوعــێــک رەچــەشــکــێــنـی‌یـه ،ب ـه‌اڵم (ب ـه‌تــایــب ـه‌تــی ل ـه حــاڵ ـه‌تــی ره‌چــــاو نـه‌کــردنــی رێوشوێنه‌کانی شه‌ڕی چریکی) تێچوویه‌کی زۆرت به س هر‌دا ده‌سه‌پێنێ. دوو فــاکــتــۆری بــنــەڕەتــیــی تێکۆشانی پێشمەرگەی هەرچی زیاتر لە نێوخۆی واڵت سنووردارکردوە :فاکتۆری یەکەم نێوخۆیە کە خۆی لە زاڵ‌بــوونــی دیکتاتۆری و سیستمی میلیتاریستیی رێژیم لە کوردستان دەبینێتەوە. فاکتۆری دووهەم بوونی هەرێمی کوردستان لە سەر نەخشەی سیاسی‌یە کە قەرارە ببێتە پشتی‌بەرەی جوواڵنەوەی کورد لە رۆژهەاڵت. لە نەبوونی بەدیلێکی کاریگەر و بەرئەنداز و یان جوواڵنەویه‌کی بەهێزی ناوچەیی لە بەشەکانی دیــکــەی ئــێــران و یــان نــەبــوونــی کێشەیه‌کی جیددی دەرەکــی ،گوشارەکانی سەربازی و
جۆغرافیایەدا هەم باری ئابووریی خۆی بەبێ یارمەتی دراوسێکانی هەڵسووڕێنێ و هەم ببێتە پشتی‌بەرەی جوواڵنەوەی کورد لە ئیران نادروستە. ســەرجــەمــی ئــەو ب ــارودۆخ ــە نێوخۆیی و دەرەک ــی ــان ــە بــمــانــهــەوێ و نــەمــانــهــەوێ هاوکێشەکەیان بەسوودی رێژیمی کۆماری ئیسالمی و زیانی جوواڵنەوەی کورد لە ئێران بەگشتی و خەباتی پێشمەرگانە بەتایبەتی تا رادی ـه‌کــی زۆر گــۆڕیــوە .بــەاڵم مــەرج نیە کە ئەو گۆڕانکاریانە دایمی بێ و هەتا سەر جوواڵنەوەی کوردی ئێران ئاوا بکەوێتە نێوان دوو بەرداشەوە .رێژیم هەرچەند وادەنوێنێ کە لە ئاستی نێوخۆیی و دەرەوەدا بەهێزە، بــەاڵم بە سەرنجدان بە بارودۆخی سیاسی و ئابووری و دارووخانی دامودەزگاکانی لە فەسادی ئیداری‌دا و هەروها ئاستی بێزاری خــەڵــک و نــەتــەوەکــانــی ئــێــران لــەو رێژیمە، دەکرێ پێشبینی بکرێ کە لە ئایندیه‌کی نەزۆر دووردا ئەو هاوکێشانە گۆڕانیان بەسەردا بــێ و ج ــوواڵن ــەوەی کـــوردی رۆژهــەاڵتــیــش لەژێر زەبر بێتەدەر و گوشارەکانی لە سەر کــەم بــێــتــەوە .ئــەودەمــە کــە پێویستە هێزی پێشمەرگە لــە ســەر بنەڕەتێکی گونجاو و دروستتر رێک‌بخرێتەوە و ده‌ورێکی زیاتر لە جــوواڵنــەوەی ک ــورددا ببینێ .بــەاڵم هەتا کرانەوە و دەرفەتێکی لەبارتر ،بزووتنەوەی کورد و رێکخراوە سیاسی‌یەکانی ،پێویست ه ک ـه ت ـه‌رکــیــزی زیــاتــر بخه‌نه ســه‌ر خه‌باتی جه‌ماوه‌ری .واته وێڕای ئه‌وه‌ی ک ه حزووری پێشمه‌رگان ه ل ه نێو خه‌ڵک ناده‌ید ه ناگرن و ب ه گوێره‌ی توانا ئـه‌م ره‌هـه‌نــده‌ی خه‌باتیش راناگرن ،به‌اڵم به‌له‌به‌رچاو گرتنی هه‌لومه‌رج
و هاوکێشه‌کان گرینگی زیاتر ب ه ره‌هه‌ندی مه‌ده‌نی و جه‌ماوه‌ریی خه‌بات ده‌ده‌ن .ئەو خەباتە جگە لەوی‌کە کەم‌تێچووتره ،لە الیه‌ک بە سەرنجدان بە هەلومەرجەکە کاریگەریی زیاتری هەیە و لە الیه‌کی دیکەشەوە دەور و نەقشیکی زیاتر دەداتە کۆمەاڵنی خەڵک کە هێزی بزوێنەری خەباتەکەن .لەو قۆناغەدا بەرجەستەکردنەوەی ئەو شێوازە لە تێکۆشان لە دوو بارەوە گرینگە :یه‌کەم) دوای تێپەڕینی 37ساڵ لە عومری دیکتاتۆری و سەرەڕۆیی، کۆمەاڵنی خەڵکی کوردستان باشتریان ئەو رێژیمە ناسیوە .دووه ــەم) لە ســەر بنه‌مای نــاســیــن و چێژتنی دیــکــتــاتــۆری بــاشــتــر بە ئەرکەکانی خۆیان ئاشنا بوون و لەو بارەوە رێکخراو‌پەزیرترن .واتــا ئــەوەی پێی دەڵێن هەلومەرجی عەینی و زەینی ئەمڕۆ باشتر لە هەمیشە ئامادیە. بەاڵم گرینگیدان به خەباتی جەماوەری بە مانای دەستهەڵگرتن لە خەباتی چەکداری نیە .هەتا ئەوکاتەی رێژیمی کۆماری ئیسالمی بە زمانی گوللە وه‌اڵمی داخوازی‌یەکانی گەلی کورد دەداتــەوە ،خەباتی چەکداری یەکێک لە رێگاکانی بەربەرەکانی‌یە دژی ئەو رێژیمە. بــەاڵم ده‌کــرێ ئەو خەباتە لە جیاتی ئەوەی لە شــاخ بەدەستی پێشمەرگە بەرێوەبچی، لــە الی ــەن خ ــودی خــەڵــک و لــە نێو خــەڵـک‌دا بەڕێوە بچێ .بۆ ئــەوەی بتوانین لە هەموو پتانسیه‌لە خەوتووه‌کانی گەل کەڵک وەرگرین، هەم پێویستیمان بە باڵێکی سیاسی هەیە و هەم بە باڵێکی نیزامی .ئەرکی باڵی نیزامی لــەو قــۆنــاغــەدا ئ ــەوە نیە کــە بچێتە شــەڕی نەفەراتی رێژیم .بەڵکوو ئەو باڵە بە وەبەرچاو گرتنی هــەلــومــەرجــی ئەمنییەتی ،پێویستە شەڕێکی حیساب‌بۆکراو و وشیارانە لەدژی ناوەندەکانی ئەمنییەتی ،ئابووری و سیاسیی رێژیم بەرێوەببا .ئەرکێکی دیکەی ئەو باڵە، لە ســەر رێگا البردنی مۆرەکانی سەرکوت و بەدناوە .ئەوکارە لە درێژەی خۆیدا دەبێتە ه ــۆی تێکشکاندنی ئ ــەو ک ــەش و تەلیزمە ئەمنییەتی‌یەی کە رێژیم بە هۆی دەزگاکانی ئەمنییەتی بــەســەر خەڵکی‌دا ســەپــانــدوە .لە
گـــریـــنـــگـــی‌دان بــــ ه خــەبــاتــی جەماوەری بە مانای دەستهەڵگرتن لــە خــەبــاتــی چــەکــداری نــیــە .هەتا ئـــەوکـــاتـــەی رێ ــژی ــم ــی ک ــۆم ــاری ئیسالمی بە زمانی گوللە وه‌اڵمی داخـــوازی‌یـــەکـــانـــی گــەلــی ک ــورد دەداتەوە ،خەباتی چەکداری یەکێک لە رێگاکانی بەربەرەکانی‌یە دژی ئــەو رێــژیــمــە .ب ــەاڵم ده‌کـــرێ ئەو خەباتە لە جیاتی ئــەوەی لە شاخ بەدەستی پێشمەرگە بەرێوەبچی، لــە الیــەن خــودی خەڵک و لــە نێو خەڵک‌دا بەڕێوە بچێ ئاکامی ئ ــەوەدا کۆمەاڵنی خەڵک بــەرەبــەرە تــرس و خۆفیان ل ـێ‌دەرەوێــتــەوە و رێگا بۆ هاتنە مەیدانیان خۆشدەبێ. ئه‌و وتارانه‌ی له بیروڕای ئــازاد‌دا باڵو ده‌بنه‌وه ته‌نیا هه‌ڵگری بیروبۆچوونی نووسه‌ره‌کانیانه.
پراکتیزەی ماددەکانی ١٥و ١٩ی قانوونی بنەڕەتی یان پیالن! شتێکی تازە نیە ،دەسەاڵتی ناوەندی بــەتــایــبــەت لــە ســـەردەمـــی رەزاشـــــاوە، ئــەویــش بــە چــاولــێــکــەری لــە ئــاتــاتــورک، خەیاڵی پــڕوپــووچــی یــەکــدەســت کردنی نەتەوەکانی ئــێــران و ،بــەفــارس کردنی خەڵکی خستە ریزی سیاسەتەکانییەوە، لـــەم ســۆنــگــەیــەشــەوە زم ــان ــی نــەتــەوە نافارسەکان وێــڕای گۆڕینی جلوبەرگ کەوتە بەر ئەنفاڵی دەسەاڵت .بەاڵم دەگەڵ
گــۆڕانــی هاوکێشە سیاسییەکان نەک رەزاشــا بەڵکوو کوڕەکەشی تۆزقاڵێک شــیــرنــایــی ئـــەو خــەیــاڵــەی نــەچــێــشــت و رێژیمی سەدە ناڤینی کۆماری ئیسالمیش کە درێژەپێدەری سیاسەتە نگریسەکانی دەســەاڵتــی پێشوویە بە زەبروزەنگێکی زیــاتــرەوە ،هەتا ئێستاش لەو ئامانجانە نــزیــک نــەبــۆتــەوە .نــە زمــانــی ک ــوردی و نە فەرهەنگ و روحی کورد ناتوێتەوە،
ئــەو مەبەستەی دەســـەاڵت دەیـــەوێ لە رێگەی تواندنەوەی زمانەوە تاکی کورد لە شووناسی کوردانە نەبان بکا .هەرو بەاڵم دەگەڵ ئەوەشدا زمان دیاردەیەکی زیندووە ،دەبێ وەک زیندەوەرێک پێیڕا بگەی ،هەتا گەشە بکا ،کــەواتــە تــاک و کۆمەڵگەی کــوردی نابێ لە ئاست ئەو ســامــانــە دەوڵــەمــەنــدە کــەمــتــەرخــەم بن و کۆمەڵگەی مــەدەنــی وێــڕای پێداگری
ل ــەس ــەر پــراکــتــیــزەی مـــاددەکـــانـــی ١٥ و ١٩ی قــانــوونــی بــنــەڕەتــی ،خــزمــەتــی پێویستی زمـــان بــکــەن ،چــونــکــی زمــان دەگەڵ ئەوەی پردی پێوندییە ،هەڵگری هەموو بەسەرهات و مێژوو و فەرهەنگ و بەگشتی هــەمــوو بــوارەکــانــی ژیــانــی رابردوو و ئێستامانە.
ه تۆڕی جیهانیی ئینتێرنێت دا: ماڵپه‌ڕی ناوه‌ندیی حیزبی دێموکراتی کوردستان ،رۆژنامه‌ی «کوردستان» ل ئیمەیل و ته‌له‌فوونی ته‌شکیالتی نهێنی: +9647508578190 Tashkilat.kdp92@gmail.com
www.kurdistanukurd.com info@kurdistanukurd.org info@kurdistanukurd.com www.kurdch.tv Hotbird:6 13 MHz 11642 polarization: horezental-SR: 27500 - FEc : 3/4 Radiodk59@gmail.com
KURDISTAN The Official Organ Democratic Party ofParty-Iran Kurdistan - I ran The Organ of Kurdistan Democratic
NO: 685 5 August 2016 No: 493 5 Sep 2008
گورگە زێ
به‌ر ل ه مااڵوایی
خەبات رەسووڵی
عەلی بداغی
تابلۆ :هادی زیائەدینی
رۆڵە رەحمان! ئەوبەری جۆگەکەی پشت دێ بەرەو کانی سپی ماڵی حاجی قادر گاوداری‌یەکی گەورەیان دروست کردووە. تەنیشتی گاوداری‌یەکە چیمەنێکی جوانە و جومعەی رابردوو شایی کوری رەحیمی حەمە سوور لەوێ بوو .دەرزیت هەاڵویشتبا وەئەرزی نەدەکەوت .لەگەڵ پورە فاتمت لەبن دارگوێزەکەی تەنیشت کانی‌یەکە لە سەر بەردێک دانیشتبووین و لە دوررا چاومان لە شاییەکە دەکرد .فاتم تێی کوتام: ئەرێ کچەکێ ئەو کراس شینە «زڵەخا» نییە؟بە بیستنی نێوی زڵەخا ،وەک بەرق گرتبێتمی موچورکێکم پێ داهات .هەستام و وردە وردە لە شاییەکە نزیک بوومەوە. هەو بوو ،کراس و دەسماڵێکی شینی لە بەردابوو .پشتێندێکی سپی لۆلۆی شل لە نێوقەدی هااڵندبوو .یەخەی کراسەکەی ئاواڵە بوو .شان و ملی بەدەرەوە بوو .شان و ملی دەتگوت بەفری کوێستانە و تاو لێی داوە و دەبریسکێتەوە .پرچی وەک تاڤگەیەک نەرم رژابووە سەر شانی .لە دەستی کابرایەکی بااڵبەرزی کۆت‌وشەلواریدا هەڵدەپەری .هەر بە عاقڵی خۆم زوو زانیم ئەوە دەبێ مێردەکەی بێ .بیستبووم مامۆستایە و ماڵیان لە تەورێزە .زڵەخا بریک قەڵەو ببوو بەاڵم هەروا جوان و لەبەر داڵن بوو .زەینم دایە جار جار بەرەو منداڵێکی تەنیشت گەری شاییەکە ئاوری دەداوە و پێدەکەنی و قسەی لەگەڵ دەکرد .منداڵەکەی بوو .کوریکی تەمەن شەش حەوت سااڵنە .خۆم خزاندە پێشێ و وا راوەستام زڵەخا بمبینێ .هەر چاوی پێم کەوت لە شاییەکە هاتە دەرێ و لێم ون بوو .پاش نانی نێوەرۆ کچەکەی فاتم هات و گوتی پورێ یەکێک دەیەوێ چاوی پێت بکەوێ .نەمپرسی کێیە؟ چونکە سوور سوور دەمزانی زڵەخایە .گوتم لە کوێ؟ گوتی لە ماڵی خاڵە حه‌مەد .هەستام و چووم .هەر چوومە ژوورێ زڵەخا بە گریانەوە بەرەوپیرم هات و باوەشی پێدا کردم .درۆ نەبێ منیش تێر تێر لە گەڵی گریام .وەختابوو سەری بە هەنیسکەوە هەڵکەندرێ .تێر تێرم بۆن پێوەکرد .هێشتاش بۆنی تۆی لێدەهات. زڵەخا گوتی :ئەو شەوەی رەحمان هات بۆ ماڵمان ،شەوێکی نەگریس بوو .دایکم سووسەی کردبوو ،پێشمەرگە لە نێو دێن. هات و داوێنی کراسەکەی گرتم و لە بەرم پاراوە و گوتی: رۆڵە من چاوی تەون کردنم نییە .ئەو دوو هەتیوە چاویان لە دەستی تۆیە .کچم ئێمە گرێبەستمان لە گەڵ میرزا قاسمهەیە .دەبێ ئەو فەرشە تەواو بکەین .نەچی کاری بێ‌عەقاڵنە بکەی .بیستوومە پێشمەرگە لە نێو دێن .لەوانەیە کورەکەی مام عەزیزی عەلیاواشیان لەگەڵ بێ .نەچی هەڵفریوێی و حەیای دنیا و قیامەتم ببەی .هەرکە زانیت دێن بچۆ ئەو ژوورەی پشتەوە تا دەرۆن .ئامان کچم هەتیوەکانم بێ نان نەکەی .رحمان کە هات ئاگام لێ‌بوو .دایکم و ئەنوەر و قادر بە گەرمی بەخێر هاتنیان کرد .پاشان دایکم خێرا چایەکی وەسەرنا و سفرەی راخست و هێلکە و رۆنی لە تاوەیەک دا دروست کرد و لە پێشی دانا .پرسی زڵەخا لە کوێیە؟ دایکم منگە‌منگێکی کرد .ئاخری گوتی کە لەگەڵ خاڵی چووەتە شاری .نانەکەی خوارد و پاش چا خواردنەوە هەستا و وەدەر کەوت .دایکم تا بەردەرکە بەرێی کرد .زۆر دور نەکەوتبووەوە ئەنوەرم بە هەڵەداوان بە دوویدا نارد .گوتم پێی بڵێ کە دایکم لە ژووری پشتەوە بەندی کردووم .بڵێ دادم دەڵێ بوومەلێڵی سبەینێ لەکن کانی‌سپی چاوەرێم بێ دێم و رەدووی دەکەوم .نازانم ئەو شەوەم چۆن رۆژ کردەوە .تاریک و روونی بەیانی هێز لە ئاوایی وەدەردەکەوت .شەوێ دایکم دەرکەی لە سەر قفڵ کردم .دواتر زانیم ئەنوەر بە دایکمی گوتبوو من بە تەمای چیم .وردە وردە تاوهەاڵت و پێشمەرگە دێیان چۆڵ کرد .سەعاتێک دواتر نێو دێ پر بوو لە جاش و پاسدار .الی نیوەرۆ جاشەکان بە قۆنداغە تفەنگ قفڵەکەیان شکاند .مانگی تێ وەرنەسوورا هەواڵی شەهید بوونی رەحمان باڵو بۆوە .ساڵێک رەش پۆش بووم. دوایە میرزا کامران هاتە خوازبێنیم .مامۆستای قوتابخانە بوو .پیاوێکی چاک هاتە بەر چاوم و مێردم پێ کرد. رۆڵە رەحمان! زڵەخا لە باوەشمدا هێندە گریا ئەو چاوانەی ببوونە گۆمی خوێن .خۆی بە شەرمەزاری روحی تۆ دەزانێ. داوای گەردن ئازایی لێ کردم .من لە جیاتی تۆش گەردنم ئازا کرد و هیوای بەختەوەریم بۆ خواست .هیوادارم تۆش دڵت لێی نەهێشابێ و گەردنی ئازا بکەی.
کاتێ منداڵێکی تەمەن 10ساڵ ملی خۆی بە پەتەوە دەکا!
چەند رۆژ لەوە پێش بوو کە هەواڵی خۆکوژیی دانیش ئەمینی ،کورێکی تەمەن 10ساڵی دانیشتووی گەرەکی «کانی‌کووزەڵە»ی شاری سنە کۆمەڵگه‌ی کوردستان و ئێرانی راتڵەکاند. پاییزی ساڵی رابردووش خۆکوژیی کورە قوتابی‌یەکی تەمەن 10ی دیکە لە شاری شنۆ بوو بە باسی گەرمی میدیاکان و زۆری لە سەر گوترا و نووسرا. ئەو دوو منداڵە کوردە تەنیا قوربانیی ئەو کارەساتە نین ،هەر ئەمساڵ تا ئێستا ئەوەندەی میدیاکان رووماڵیان کردبێ 8منداڵ و مێرمنداڵ لە ئێران خۆیان کوشتوە. ئەوەی لە پێوەندی لەگەڵ ئەو بابەتەدا گرینگ و جێی پرسیارە ئەوەیە کە هۆکارەکان چین؟ کێ لە بەرامبەر ئەو تراژیدی‌یەدا بەرپرسیارە و دەوڵەت و دامودەزگا حکومەتی‌یەکان چەندە هەوڵیان بۆ رێگری لە دووپاتبوونەوەی ئەو رووداوانە داوە و چۆنیان مامەڵە لەگەڵ ئەو دۆخە کردوە. ئــەوەنــدەی بــۆ قوتابخانە و کاریگەریی قوتابخانە و نیزامی خوێندن لــە ســەر ئەو پرسە دەگەرێتەوە ،روون و ئاشکرایە کە سیستمی پەروەردەیی و خوێندن لە ئێران لە رووی کەیفییەتەوە ئەوەندە لەسەرێ نییە سەرنجی مندااڵن رابکێشێ ،ئەوە جیا لەوەی لە رووی رەفتارییشەوە گونجاو نییە لەگەڵ رووح و داڵغە دەروونییەکانی مندااڵن .لە رووی فێرکاریشەوە نەیتوانیوە مندااڵن لەگەڵ چۆنیەتی بەرەورووبوونەوە لەگەڵ کێشەکان باربێنێ. قۆناغی مێردمنداڵی قۆناغێکی پر لە هەڵچوون و هەڵەشەیی لە گەشەی جەستەیی و مێشکیی منداڵە ،بەاڵم سیستمی پەروەردەیی لە ئێران هیچ بەرنامەیەکی بۆ ئامادەکردنی مندااڵن لەگەڵ ئەو قۆناغە و ئەو قەیرانە نییە ،لە قوتابخانە و لە نیزامی پەروەردەیی ئێراندا فێرکردنی توانا و مەهارەتەکانی ژیان هەر نییە ،هەر بۆیەشە کە دەبینین مندااڵن کەم‌جیکڵدانەن و توانای بەگژداچوونەوەی کێشەکانیان زۆر کەمە؛ ئەرک‌وەخۆگر نین و الواز و دەستەوەستانن. جیا لە قوتابخانەش فاکتۆرەکانی دیکەش کە کاریگەری‌یان لە سەر ژینگەی منداڵ هەیە، وەک دۆخی ئابووریی بنەماڵە ،کەشی کۆمەاڵیەتی و پەروەردەیی ،هەموو ئەوانە لە تاوتوێی ئەو بابەتەدا دەبێ بە بایەخەوە سەیری بکرێ. دیارە ئەگەرچی لێکۆڵینەوەیەکی ورد لە هۆکارەکانی خۆکوژیی ئەو پۆلە لە مندااڵن و مێردمندااڵن نەکراوە کە ئەمساڵ و سااڵنی رابردوو کۆتاییان بە ژیانیان هێناوە ،بەاڵم روونە کە خەمۆکی ،داڵغە دەروونی‌یەکان ،هەست بە داماوی و نەبوونی ئەمنیەت وادەکا مرۆڤ بیر لە حەزفی فیزیکیی خۆی لە کۆمه‌ڵگه بکاتەوە. کێشە لەوە دایە کە خەمۆکی الی کاربەدەستانی ئێران بابەتێک نییە دانی پێدا نرابێ و گرینگی پێدرابێ؛ بۆیە کەسانی خەمۆک کە دەکرێ لە کاتی خۆیدا و بە ئاسانی لەو برگە هەستیار و مەترسیدارە دوور بخرێنەوە ،پشتیان تێدەکرێ و نابیندرێن. پەرەسەندنی توندوتیژیی سیستماتیک لە ئێران وایکردوە کە لە سیستمی پەروەردەیی واڵتیش‌دا هیچ بەرنامەیەک بۆ دوورکەوتنەوە لە زەبروزەنگ و بەربەرەکانی لەگەڵ ئەو بابەتە نەبێ .ئەویش لە کاتێکدا سااڵنە دەیان ئیعدام بەبەرچاوی مندااڵن و لە شوێنی گشتی‌یەکان جێبەجێ دەکرێن و دیمەنەکانی ئێعدام و خۆکوژی بەبەردەوامی لە تیلێڤیزیۆنەکاندا باڵو دەبنەوە. مانەوەی هەندێ کلتوور و نەریتی کۆن بە تایبەت لە ناوچە هەژار و پەراوێزنشینەکانی واڵت؛ وەک بەمنداڵی بەشوودانی کچان کە لەالیەن مەالکانی شیعەشەوە بانگەشەی بۆ دەکرێ ،وا دەکا قوربانیان بیر لە خۆدەربازکردن لەو دۆخە بکەنەوە کە خۆکوژیی ئەوانی لێ‌دەکەوێتەوە. بەاڵم رێگەچارە چییە؟ سروشتی‌یە کە باشترکردنی دۆخی ژیان و ژینگەی کۆمەاڵیەتی ،کەشی پــەروەردە و بارهێنانی منداڵ و پالندان بۆ خۆدیتنەوەی منداڵ لە هەموو هاوکێشەکانی کۆمه‌ڵگ ه دەتوانێ هۆکاری بەرگێرەوەی جیددیی خۆکوژیی مندااڵن بێ؛ بەاڵم ئەوە ئەرکی دەوڵەت و سیستمی بەرێوەبەریی واڵتە کە لە ئێران رەخنەی زۆری لەسەرە. ئەوەی دیکە دەمێنێتەوە شێوەی هەڵسوکەوتی دەورووبەر لەگەڵ ئەو کەسانە. زۆربەی ئەو کەسانەی هەوڵی خۆکوژی دەدەن ،پێشتر بە جۆرێک مەبەستەکەی خۆیان ئاشکرا دەکەن ،تێگەیشتن لەو هەلومەرجە زۆر گرینگە کە دوای ئاگادار بوون لەو نیازە رێگاکانی بەردەم هەوڵەکانی ئەو بۆ خۆکوژیی لێ بەربەست بکرێ و ئەو کەسە بایەخی زیاتری بدرێتێ. دواجار ئەوەی بەرنامەی فێرکاریی تایبەت بۆ مندااڵنی قوتابی دابندرێ .منداڵ زۆربەی کاتەکانی لە قوتابخانە دەباتە سەر ،ئەوەش وادەکا کە مامۆستایانی قوتابخانە و کەشی خوێندنگە کاریگەریی زۆریان لەسەر بیرکردنەوەی هەبێ ،بۆیە مامۆستایان دەتوانن رۆڵی گرینگ ببینن لە روودانی حاڵەتەکانی خۆکوژی‌دا. پێویستیی خۆشەویستی ،پێویستیی رێز و ئیحترام و پێویستیی پێ‌ڕاگەیشتن سێ نیازی دەروونین کە ئەگەر لە هەر کەسێک‌دا دابین بووبێ ،ئەو کەسە لە خەمۆکی و بیرکردنەوە لە خۆکوژی دوور دەخاتەوە .دەست‌نیشانکردن و دابین‌کردنی ئەو نیازانەش بۆ مندااڵن ئەرکە لەسەر بنەماڵە ،قوتابخانە و ناوەندە بەرپرسیارە دەوڵەتی‌یەکان کە چاوەدێریی وردی دۆخەکە بکەن و پالنیان بۆیان هەبێ.