Levensbeschouwing ontwikkelen verscheen voor het eerst in 2004 en heeft op vele pabo’s zijn weg gevonden. Sindsdien is er in het onderwijsveld veel veranderd op het gebied van levensbeschouwing. Daarom is het boek nu ‘bij de tijd gebracht’.
Het boek is de vrucht van jarenlange praktijkervaring van de auteurs, zowel in de begeleiding van leraren als in het ontwikkelen van lesmateriaal. Voor de hoofdstukken met praktische werkvormen hebben specialisten op verschillende terreinen hun medewerking verleend. Een grote groep docenten en begeleiders voor levensbeschouwing en godsdienst was betrokken bij deze editie.
Jef De Schepper
In deze editie wordt levensbeschouwing in al zijn verscheidenheid belicht, met godsdienst als een van de mogelijke invullingen. Het ontwikkelen van vaardigheden vormt daarbij de leidraad. Dankzij de heldere theoretische uitleg en de praktische voorbeeldwerkvormen leert u de kinderen een eigen visie te vormen. Dat gebeurt vanuit persoonlijke betrokkenheid in een open sfeer.
Levensbeschouwing ontwikkelen
Levensbeschouwing ontwikkelen is een handboek vakdidactiek voor (aankomende) leerkrachten in het basisonderwijs.
De auteurs Didactiek voor
Bestelnummer 0698 ISBN 978-90-5788-570-9
levensbeschouwing
Tineke de Lange (1959) promoveerde in de Bijbelwetenschappen aan de Universiteit van Tilburg. Ze was werkzaam als identiteitsbegeleider in Noord-Holland. Momenteel werkt ze als beleidsmedewerker Jodendom voor de Katholieke Raad voor het Jodendom en als docent Oude Testament en Judaïca. Ze was redacteur van Hemel en Aarde en schrijft daarvoor nog lessen.
in het primair onderwijs
Jef De Schepper (1940) heeft in België en Nederland verschillende functies bekleed om docenten en leraren op het terrein van godsdienst en levensbeschouwing op te leiden en te begeleiden. Van 1990 tot 2000 was hij werkzaam op de Fontys-pabo te Tilburg. Van 2000 tot 2005 was hij redactielid van de levensbeschouwelijke methode Hemel en Aarde.
Levensbeschouwing ontwikkelen Jef De Schepper met medewerking van Tineke de Lange e.a.
Didactiek voor levensbeschouwing in het primair onderwijs
Levensbeschouwing ontwikkelen Didactiek voor levensbeschouwing in het primair onderwijs
Jef De Schepper met medewerking van Tineke de Lange e.a.
Colofon © 2022, 3e druk, licht gewijzigd, Kwintessens, Amersfoort www.kwintessens.nl © 2017, 2e druk, Kwintessens uitgevers, Amersfoort Omslag Auteur Jef De Schepper Met medewerking van Tineke de Lange, Rolf Deen, Jesje De Schepper (redactie), Suzanne Kratsborn, Jenny Maas, Jos Roemer, Annelies Schoth, Inge Versteegt, Bette Westera, Marcel Zagers Bureauredactie ABC Redactie, Iris Stekelenburg, Culemborg Muzieknotatie Gerard van Amstel Vormgeving Richard Feld ISBN: 9789057885709 Bestelnummer: 0698 NUR-code: 193 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Het is niet in alle gevallen gelukt de rechthebbende van het in onze uitgave gepubliceerd werk te achterhalen. We nodigen de rechthebbende uit eventueel alsnog contact met ons op te nemen.
Levensbeschouwing ontwikkelen Didactiek voor levensbeschouwing in het primair onderwijs
Jef De Schepper met medewerking van Tineke de Lange e.a.
Bij dit boek is een website met extra materiaal: www.levensbeschouwingontwikkelen.nl
Inhoud Inleiding ........................................................................................................................................................................... 6 Deel 1 - Levensbeschouwing op school ................................................................................................ 8 1. Levensbeschouwing ...................................................................................................................................... 12 2. Levensbeschouwing ontwikkelen in een pluriforme maatschappij ................................ 17 3. Domeinen van levensbeschouwing ..................................................................................................... 25 4. Aspecten van levensbeschouwing ....................................................................................................... 33 5. Levensbeschouwing, identiteit en burgerschap .......................................................................... 47 6. Een eigen levensvisie..................................................................................................................................... 54 Deel 2 - Het vak levensbeschouwing ................................................................................................... 62 7. De kinderen in hun ontwikkeling ......................................................................................................... 64 8. Ontwikkelend levensbeschouwelijk onderwijs............................................................................. 84 9. Basisvaardigheden – de bronnen ....................................................................................................... 100 10. Basisvaardigheden – naar de eigen levensbeschouwing .................................................... 112 11. Basisvaardigheden – de eigen kleur ................................................................................................. 128 12. Lessen maken ................................................................................................................................................. 144 Deel 3 - Werkvormen voor de ontwikkeling van levensbeschouwing................ 13. Filosoferen......................................................................................................................................................... 14. Visuele beelden ............................................................................................................................................. 15. Beeldende expressie ................................................................................................................................... 16. Dramatische expressie ............................................................................................................................... 17. Verhalen ............................................................................................................................................................. 18. Spelen met taal.............................................................................................................................................. 19. Symbolen en rituelen ................................................................................................................................. 20. Vieren ................................................................................................................................................................... 21. Muziek................................................................................................................................................................. 22. Spel ........................................................................................................................................................................
162 166 184 196 210 224 242 256 270 288 302
Algemene literatuur ........................................................................................................................................ 316 De medewerkers................................................................................................................................................. 318 Register ....................................................................................................................................................................... 320
5
Inleiding Dit boek is voor iedereen die betrokken is bij de ontwikkeling van levensbeschouwing van kinderen, maar vooral voor studenten van opleidingen tot leraar basisonderwijs. Dit boek verscheen voor het eerst in 2004 en is in de jaren daarna op veel opleidingen gebruikt. In die jaren zijn de ontwikkelingen met betrekking tot levensbeschouwing in de maatschappij verdergegaan. Nog slechts een minderheid van de Nederlandse bevolking is betrokken bij een godsdienst en de verscheidenheid onder de gelovigen is toegenomen. In veel gezinnen is er weinig aandacht voor levensbeschouwing. Dat werkt door in het onderwijs, zowel op de basisscholen als op de opleidingen. Daarom kan het vak levensbeschouwing niet meer voortbouwen op de opvoeding in de gezinnen, maar moet de ontwikkeling van levensbeschouwing vanaf de basis worden aangepakt. De pluriformiteit van denken en leven verdient daarbij niet alleen respect maar ook positieve waardering. We denken dat het beter is op een andere manier te spreken over de levensbeschouwelijke ontwikkeling van kinderen dan in termen van ‘normen en waarden’ of ‘informatie over godsdiensten’. Dit vak kun je alleen goed verzorgen als je er ook persoonlijk bij betrokken bent. Dat veronderstelt dat je bereid bent te werken aan een eigen visie op het terrein van levensbeschouwing en godsdienst. Een stevig onderbouwde eigen visie is de beste basis om alle ruimte te geven aan de eigen visie van de kinderen en te werken aan de ontwikkeling daarvan. De openheid die al aanwezig was in het boek is nu de structurele basis ervan geworden: ‘godsdienst/levensbeschouwing’ is nu gewoon ‘levensbeschouwing’ geworden, met godsdienst als een vorm daarvan. We willen met dit vak midden in de school staan. Didactische inzichten en methodieken sluiten bijvoorbeeld aan bij de beweging van ‘ontwikkelend onderwijs’, die een belangrijke plaats inneemt in het primair onderwijs in Nederland. Dat betekent ook dat wij voortdurend over de grenzen van het vak zullen kijken, naar andere vakgebieden en naar het geheel van de basisschool. Tegelijk willen we in dit geheel de eigen rol en inbreng van het vak levensbeschouwing duidelijk maken. Het is een stevig boek gebleven dat de nodige studie vraagt. Het is ook een boek dat de hele opleiding mee kan gaan en ook daarna. We hebben er wel naar gestreefd de leesbaarheid te verbeteren. Daaraan leverde met name Jesje De Schepper een bijdrage. Alles bij elkaar is het een nieuw boek geworden, dat toch sterk herkenbaar zal zijn voor diegenen die met de vroegere uitgave gewerkt hebben. Deel 1 gaat over levensbeschouwing op school. We bieden daarin een inzicht in het fenomeen levensbeschouwing: een aantal begrippen en ideeën om je eigen visie te vormen. We denken dat dit deel vooral geschikt is voor de propedeutische fase van de opleiding. Deel 2 geeft een visie op het vak levensbeschouwing op de basisschool. Dit is de hoofdschotel. De hoofdstukken 9 t/m 11 vormen het hart van dit deel met de
6
beschrijving van de basisvaardigheden. Om dit deel goed tot zijn recht te laten komen, zul je er in de opleiding ruime tijd aan moeten besteden. Deel 3 moet je niet lezen maar gebruiken. Je vindt er een groot aantal werkvormen om de visie van deel 2 concreet vorm te geven in de lespraktijk. Vanaf je eerste lesoefeningen kun je daar gebruik van maken, maar je kunt er ook steeds weer naar teruggrijpen. Verder ben je natuurlijk eigenzinnig genoeg om díe hoofdstukken eerst te lezen die je aanspreken of omdat je op dat terrein juist vragen hebt. Dat is precies de bedoeling. Maar hoe je dit boek ook gebruikt, we hopen dat het leidt tot een stevige discussie met anderen en een eigen visie op het vak, maar vooral tot veel plezier met de kinderen tijdens de lessen. Als dit vak goed gegeven wordt, vinden kinderen het uitermate boeiend en krijgen ze een aantal fundamentele vaardigheden mee voor heel hun leven. Ook wie niet op een school werkt, maar anderszins betrokken is bij de opvoeding van kinderen, kan in dit boek een denkkader en veel ideeën vinden om aan de levensbeschouwelijke ontwikkeling van kinderen te werken. De concrete uitwerkingen moeten dan wel worden aangepast aan de eigen situatie en de eigen levensbeschouwelijke keuzes. Jef De Schepper Tineke de Lange
7
Deel 1: Levensbeschouwing op school De deur naar levensbeschouwing We sluiten meestal de deur van het klaslokaal als de les begint. We sluiten ons af voor het lawaai van buiten, tocht wordt vermeden en de warmte blijft binnen. Maar er is meer: als we de deur sluiten, zijn we onder elkaar met de groep. Anderen buiten de deur horen er even niet meer bij, en dat is goed om te weten, bijvoorbeeld wanneer er moeilijke of gevoelige onderwerpen in de les ter sprake komen. Dan is het goed om op onszelf te zijn. Hoe gaat dat trouwens bij jou thuis of op jouw kamer? Staan de deuren daar open of worden ze in de regel gesloten? Kleine kinderen hebben de neiging om alle deuren open te laten staan. We noemen dat slordig en sturen ze vaak terug om de deur alsnog te sluiten. Maar misschien willen ze de deur helemaal niet sluiten, hebben ze nog graag contact met de wereld en de mensen om hen heen. Niet voor niets blijft de slaapkamerdeur openstaan als ze ’s avonds naar bed gaan. Dat wordt anders wanneer kinderen hun eigen ik gaan ontdekken. Dan worden er bordjes op de slaapkamerdeur gehangen: ‘3x kloppen’. Zijn er thuis deuren die altijd openstaan of die nooit openstaan? Is de deur van jouw kamer meestal dicht of staat die open? Je hebt er waarschijnlijk nooit zo bij stilgestaan, maar het zegt iets over jou en over jouw relaties met de anderen die in huis wonen. De achterdeur stond vroeger in dorpen altijd open voor buren en bekenden (soms ook nu nog): ‘achterom binnen’ luidde de ongeschreven regel. Werd er aan de voordeur gebeld, dan was het zeker een vreemde of ‘deftig bezoek’. De betekenis die men aan deuren hechtte, zegt veel over de relaties in die dorpen toen en over de mate waarin men ‘privacy’ belangrijk vond. (Niet voor niets is dit een ‘vreemd’ woord!) Laten we de deur open of zullen we haar sluiten? Zoiets vraag je niet als er alleen maar een muur is, of alleen een open doorgang. Het is typisch voor een deur dat je die kunt openen en sluiten. Een deur is als het ware een schakel tussen de ruimte van de mens en alles wat zich daarbuiten bevindt. Het begrensde en het grenzeloze grenzen in de deur aan elkaar. Door middel van een deur kunnen we een stukje ruimte voor onszelf afbakenen van de hele overige wereld. Maar juist omdat we de deur ook kunnen openen, kunnen we deze scheiding tussen binnen en buiten weer opheffen. De betekenis van deuren is in de loop der jaren veranderd. Er bestaan ook grote verschillen tussen onze Nederlandse cultuur en andere landen en continenten. Afrikanen in de dorpen en Japanners gaan er heel anders mee om dan wij. Dat zegt iets over deze culturen en over onze cultuur. Dat zegt iets over hoe zij en hoe wij in het leven staan: we stellen privacy op prijs en voelen ons tegelijk niet graag opgesloten. We willen zelf beslissen wanneer we ons terugtrekken of wanneer we erop uitgaan.
8
In onze taal vinden we deuren terug in diverse uitdrukkingen en gezegdes: ‘de deur platlopen’, ‘met de deur in huis vallen’, ‘de deur op een kier zetten’, ‘de deur in iemands gezicht dichtgooien’, ‘dat doet de deur dicht’. Ook in volksverhalen en sprookjes wemelt het van de deuren die geheimzinnig gesloten blijven en alleen met speciale inspanningen kunnen worden geopend. Doornroosje ontdekt achter een verborgen torendeurtje een spinnend vrouwtje aan een spinnewiel. Wanneer Doornroosje in een eeuwige slaap valt omdat ze zich geprikt heeft, worden alle deuren versperd door distels en doornen. De liefde van de prins opent de deuren als vanzelf. In het Nieuwe Testament wordt Jezus de deur genoemd die toegang geeft tot de mensen: wie echt om mensen geeft (de goede herder) gaat via de deur naar binnen, alleen dieven en rovers zoeken een andere weg. En deze tekst is voor de lezer wellicht een deur - een nieuwe deur naar levensbeschouwing die je dicht kunt laten, maar ook kunt openen. De gewoonste dingen van het leven hebben een levensbeschouwelijke betekenis. Huizen, wegen en tuinen, vakantie, werk en studie, kleren, schoenen en juwelen, vrijen, zingen en slapen: deze dingen zijn niet alleen nuttig of aangenaam, ze hebben ook een persoonlijke betekenis en waarde. We kunnen er levensbeschouwelijk over reflecteren. Wellicht ben je verrast door deze start en vind je het een wonderlijke manier om over levensbeschouwing te praten. Gaat dat dan niet over de diepste levensvragen en over allerlei moeilijke opvattingen daarover? Inderdaad, daar gaat het óók over, maar het gaat ook over heel gewone dingen. Over anders kijken naar heel gewone dingen. Zo zien wij levensbeschouwing. Voortdurend blijkt dat dit woord allerlei misverstanden oproept, vooral merken we dat levensbeschouwing vaak beperkt wordt tot datgene wat mensen uitdrukkelijk denken over het leven. Levensbeschouwing omvat echter veel meer dan alleen denken en is voor een groot deel onbewust. In dit eerste deel gaat het over het fenomeen levensbeschouwing, op school, in de maatschappij en in je eigen leven. Het vak levensbeschouwing komt hier kort aan bod, het wordt uitvoerig besproken in het tweede deel van het boek.
9
Levensbeschouwing ontwikkelen verscheen voor het eerst in 2004 en heeft op vele pabo’s zijn weg gevonden. Sindsdien is er in het onderwijsveld veel veranderd op het gebied van levensbeschouwing. Daarom is het boek nu ‘bij de tijd gebracht’.
Het boek is de vrucht van jarenlange praktijkervaring van de auteurs, zowel in de begeleiding van leraren als in het ontwikkelen van lesmateriaal. Voor de hoofdstukken met praktische werkvormen hebben specialisten op verschillende terreinen hun medewerking verleend. Een grote groep docenten en begeleiders voor levensbeschouwing en godsdienst was betrokken bij deze editie.
Jef De Schepper
In deze editie wordt levensbeschouwing in al zijn verscheidenheid belicht, met godsdienst als een van de mogelijke invullingen. Het ontwikkelen van vaardigheden vormt daarbij de leidraad. Dankzij de heldere theoretische uitleg en de praktische voorbeeldwerkvormen leert u de kinderen een eigen visie te vormen. Dat gebeurt vanuit persoonlijke betrokkenheid in een open sfeer.
Levensbeschouwing ontwikkelen
Levensbeschouwing ontwikkelen is een handboek vakdidactiek voor (aankomende) leerkrachten in het basisonderwijs.
De auteurs Didactiek voor
Bestelnummer 0698 ISBN 978-90-5788-570-9
levensbeschouwing
Tineke de Lange (1959) promoveerde in de Bijbelwetenschappen aan de Universiteit van Tilburg. Ze was werkzaam als identiteitsbegeleider in Noord-Holland. Momenteel werkt ze als beleidsmedewerker Jodendom voor de Katholieke Raad voor het Jodendom en als docent Oude Testament en Judaïca. Ze was redacteur van Hemel en Aarde en schrijft daarvoor nog lessen.
in het primair onderwijs
Jef De Schepper (1940) heeft in België en Nederland verschillende functies bekleed om docenten en leraren op het terrein van godsdienst en levensbeschouwing op te leiden en te begeleiden. Van 1990 tot 2000 was hij werkzaam op de Fontys-pabo te Tilburg. Van 2000 tot 2005 was hij redactielid van de levensbeschouwelijke methode Hemel en Aarde.
Levensbeschouwing ontwikkelen Jef De Schepper met medewerking van Tineke de Lange e.a.
Didactiek voor levensbeschouwing in het primair onderwijs