ΛΙΒΑΔΙ ΑΙΓΙΝΑΣ - Θραύσματα τοπίου + μνήμης

L

I

B

A

D

q r a U S M A T A

I

A

T O P I O U

I

G

K A I

I

N

A

S

M N H M H S

Π Α Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ι Ο ΤΜΗΜΑ

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ

Α Κ Α Δ Η Μ Α Ϊ Κ Ο

Λ Ι Β Α Δ Ι Θ Ρ Α Υ Σ Μ Α Τ Α

Ε Ρ Γ Α Σ Ι Α

Τ Ο Π Ι Ο Υ

+

Μ Ν Η Μ Η Σ

Κ Ο Σ Μ Α Σ

Κ Α Θ Η Γ Η Τ Η Σ Σ Π Α Ν Ο Μ Α Ρ Ι Δ Η Σ

Σ Υ Ν Ε Π Ι Β Λ Ε Π Ο Υ Σ Α Σ Τ Ε Λ Λ Α

2 0 1 3 - 2 0 1 4

Α Ι Γ Ι Ν Α Σ

Κ Ω Ν Σ Τ Α Ν Τ Ι Ν Ο Σ

Α Θ Α Ν Α Σ Ι Ο Σ

ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

Ε Τ Ο Σ

Δ Ι Π Λ Ω Μ Α Τ Ι Κ Η

Ε Π Ι Β Λ Ε Π Ω Ν

Π Α Τ Ρ Ω Ν

Κ Α Θ Η Γ Η Τ Ρ Ι Α

Π Α Ν Τ Ε Λ Ι Α

Πάτρα, 27 Φεβρουαρίου 2014

Η παρούσα εργασία ολοκληρώνει τον κύκλο σπουδών μου στην Αρχιτεκτονική σχολή της Πάτρας ξεκινώντας ταυτόχρονα ένα προβληματισμό και μια έρευνα γύρω από τα θέματα του τοπίου, της μνήμης και της αντίληψης και έκφρασης αυτών μέσα από την άσκηση της αρχιτεκτονικής πράξης. Ελπίζω αυτή η αναζήτηση να συνεχισθεί. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τους δασκάλους μου, τον κ. Αθανάσιο Σπανομαρίδη και την κα. Στέλλα Παντελιά για όλα όσα διδάχθηκα και εμπνεύστηκα. Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω τους φίλους, συμφοιτητές και συνεργάτες μου και ιδιαιτέρως τους Νέστωρα Σκαντζούρη, Σάββα Πανταζόπουλο, Άγι Μουρελάτο και Γιώργο Κουράκο για την βοήθεια και την συμπαράσταση τους στις κρίσιμες ώρες της εργασίας.

k

k

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η Η παρούσα διπλωματική εργασία αποτελεί συνέχεια της ερευνητικής μου εργασίας «ΗΧΟΣ + ΤΟΠΙΟ Εμφανίζοντας το αόρατο». Σκοπός της εργασίας ήταν η προσπάθεια χαρτογράφησης ενός τοπίου, σε ηχη τική μορφή για την επιτεύξη μιας πιο βιωματικής εμπειρίας. Ο γραφικός τρόπος παράστασης ενός «χάρτη» ενός τοπίου, τείνει πολλές φορές στον αποπροσανατολισμό του νοήματος και στην πάγια βεβαιότητα του δημιουργού αυτού. Οι λόγοι που οδηγούν σε αυτό το συμπέρασμα είναι η χρήση εξιδεικευμένης σημειογραφίας και η συχνή αδυναμία μετάφρασης της πληροφορίας. Η χρήση ενός καθαρά ποσοτικούποιοτικού σημειολογικού λεξιλογίου δεν επαρκεί για να περιγράψει την πολυπλοκότητα του τοπίου. Το ανθρώπινο σώμα το οποίο βρίσκεται μέσα στο τοπίο είναι καταλυτικό για την βιωματική εμπειρία που πρέπει να έχουμε με σκοπό την κατανόηση του. Στοιχεία όπως η μνήμη και ο χρόνος δεν μπορούν να αποτυπώθουν και να μεταδοθούν με ευ κολία. Η αντίληψη του τοπίου ως ήχου συμβάλει στην ελευθερία άντλησης συμπερασμάτων των πρωταρχικών στοιχείων που αποτελούν το είναι του τοπίου και τοποθετούν τον ακροατή μέσα στον χάρτη. Τοπίο και παρατηρητής - ακροατής είναι ένα. Η ερευνητική διαδικασία και η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε, συνέβαλε σε μια πιο βαθιά και ουσιαστικότερη κατανόηση του τοπίου και αποκάλυψε κρυφές δομές στις σχέσεις των στοιχείων του τοπίου. Η αντίληψη των εικόνων και των εννοιών των στοιχείων του τοπίου αρχικά ως γεωμετρία και έπειτα ως ήχοι, κυματομορφές ή ως σύνολο σημείων επιβεβαίωνεται από το τελικό αποτέλεσμα του ηχητικού χάρτη.

Α Ν Τ Ι Λ Η Ψ Η

Σ Ω Μ Α Τ Ο Σ - Τ Ο Π Ι Ο Υ

Ε Μ Φ Α Ν Ι Ζ Ο Ν Τ Α Σ

Τ Ο

Α Ο Ρ Α Τ Ο

ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ

ΘΑΜΝΟΙ

ΣΤΑΧΥΑ

ΕΡΕΙΠΙΑ

ΤΑΦΟΙ

ΘΑΛΑΣΣΑ

ΑΛΑΤΙ

ΤΡΙΗΡΗΣ

ΟΙ ΗΧΟΙ ΤΟΥ ΤΟΠΙΟΥ

ΤΟ ΤΟΠΙΟ ΩΣ ΣΥΝΘΕΣΗ ΗΧΩΝ ΟΙ ΗΧΟΙ ΩΣ ΔΙΑΔΡΟΜΗ

Η περιοχή μελέτης λαμβάνει χώρα στην Αίγινα, στο νησί που βρίσκεται κεντρικά στον Σαρωνικό κόλπο.Φημίζεται για την ποικιλία των φυστικιών της, και αποτελεί διάσημος παραθεριστικός προορισμός διακοπών των εγγύς Αθηναίων και πολλών καλλιτεχνών. Η πρόταση εστιάζεται στην περιοχή Λιβάδι. Βρίσκεται 4 χλμ. βόρεια από την πόλη της Αίγινας και αποτελείται κυρίως από παραθεριστικές κατοικίες και αγροτικές εκτάσεις. Η επέμβαση επικεντρώνεται στο παραθαλάσσιο τμήμα του οικισμού και πιο συγκεκριμένα σε δύο μικρές χερσονήσους όπου επικοινωνούν μεταξύ τους μέσω μιας στενής, αμμώδης παραλία. Το τοπιίο χαρακτηρίζεται από την τραχιά βραχώδη ακτογραμμή και την χαμηλή βλάστηση από θάμνους, φρύγανα και αρμυρίκια. Η ακτογραμμή της δυτική χερσονήσου έχει αλλοιωθεί σημαντικά από τον έντονο κυματισμό που επικρατεί στην περιοχή, κυρίως τους χειμερινούς μήνες. Η αποκόλληση των βράχων έχει δημιουργήσει ένα απότομο χάσμα που σημειακά εμφανίζει ύψομετρική διαφορά 8 μέτρων. Από αυτό το σημείο επιτρέπεται η εποπτεία όλου το χώρου. Η στενή,αμμώδης παραλία βρίσκεται κάτω από το επίπεδο του δρόμου και χρησιμοποιείται από τους παραθεριστές της περιοχής.Ο αμμώδης πυθμένας της θάλασσας παρεμβάλεται από βράχια διαφόρων μεγεθών που έχουν αποκολληθεί από την ακτογραμμή. Ομάδες από βράχια σχηματίζουν φυσικά λιμανάκια για τα μικρά αλιευτικά καίκια των κατοίκων της περιοχής. Στην ανατολική χερσόνησο έχει τοποθετηθεί μια ταμπέλα που σηματοδοτεί την ύπαρξη κάποιου αρχαιολογικού χώρου χωρίς να δίνονται επιπλέον πληροφορίες. Μια πρώτη ματιά από τον δρόμο δεν φανερώνει κάτι. Η περιήγηση μέσα στην χερσόνησο αποκαλύπτει γεωμετρικές μορφές λαξευμένες στο βράχο. Πρόκειται για μια νεκρόπολη της αρχαίας Αίγινας που χρονολογείται από τα αρχαϊκά χρόνια εώς και τα ελληνιστικά. Η αρχαιολογική μελέτη αυτού του χώρου (ίσως λόγω έλλειψης στοιχείων) δεν έχει αποκαλύψει πολλά για την ιστορία του και έτσι παραμένει εγκαταλελειμένος και άγνωστος για τους επισκέπτες αλλά και για πολλούς κατοίκους του νησιού.

Ακόμη ένα χαρακτηριστικό του τοπίου είναι η ύπαρξη πολλών μικρών φυσικών λιμανιών σε όλο το μήκος της βόρειας ακτογραμμής του νησιού. Η πετρώδης ακτογραμμή αποτελούσε εξαιρετικό φυσικό λατομείο και η διαδικασία εξόρυξης της πρώτης ύλης κατευθείαν από την θάλασσα, δημιούργησε τους ορμίσκους.

Τεχνητά λιμάνια υπήρχαν και στην αρχαιότητα στο νησί. Ο μεγάλος αριθμός πλοίων των Αιγι νητών προστατεύοταν στους «κρυπτούς λιμένες» όπως τους ονομάζανε, από τις καιρικές συνθήκες και από τους πιθανούς ανταγωνιστές τους.

Οι αρχαίοι Αιγινήτες είχαν ως κύρια ασχολία το εμπόριο και την ναυσιπλοϊα. Ο μεγάλος αριθμός πλοίων που κα τείχαν, τους βοήθησε να ελέγχουν το εμπόρι ο σε όλη την ανατολική Μεσόγειο. Η Αθήνα δεν μπορούσε να ανταγωνισθεί τον μεγάλο εμπορικό στόλο αλλά και την στρατηγική θέση της Αίγινας στο κέντρο του Σαρωνικού κόλπου και οι συγκρούσεις μεταξύ των δύο πόλεων ήταν συχνές.

Οι Αιγινήτες δεν είχαν και την καλύτερη φήμη κυρίως για λόγους φιλαργυρίας. Η συμμαχία τους με την Περσική Αυτοκρατορία κατά την πρώτη εκστρατεία εναντίον των ελληνικών πόλεων επιδείνωσε τις σχέσεις τους με αυτές. Η ευκαιρία για να εξιλεωθεί το όνομα τους και για να αποχαρακτηρισθούν από την κατηγορία του Μηδισμού, ήταν η συμμετοχή τους στη ναυμαχία της Σαλαμίνας με 30 τρίηρεις. Η γενναιότητα που έδειξαν οι Αιγινήτες ναύτες αναγνωρίσθηκε από το Δελφικό Μαντείο και τους απένειμε το βραβείο ανδρείας. Εικάζεται ότι στο αρχαίο νεκροταφείο της περιοχής είχαν ενταφιασθεί και τιμηθεί οι νεκροί Αιγινήτες Σαλαμινομάχοι.

Στη περιοχή παρατηρούνται δύο σημαντικές καταστάσεις. Η πρώτη έχει να κάνει με το αλλοιωμένο από τον χρόνο, τις καιρικές συνθήκες και την ανθρώπινη παρέμβαση τοπίο. Η ακτογραμμή έχει αλλάξει πολύ από την εποχή κατασκευής της νεκρόπολης (5ος - 4ος αιώνας π.Χ.). Η εξόρυξη της πέτρας δια θαλάσσης και κυρίως το ίδιο το νερό κατάφερε να αποκόψει το έδαφος και να το χωρίσει στα δύο, εμφανίζοντας τη στενή παραλία στο μέσο. Αυτή η μεταβολή της ακτογραμμής πιθανότατα να παρέσυρε στον πυθμένα της θάλασσας τμήματα από την αρχαία νεκρόπολη. Σημάδια του τεμαχισμού του εδάφους εμφανίζονται ακόμη και σήμερα στα όρια της ακτογραμμής. Βράχοι σε διάφορα μεγέθη βρίσκονται στην θάλασσα ή σε κοντινή απόσταση με το υπόλοιπο έδαφος. Τμήματα του εδάφους διακόπτονται από σχισμές που επιτρέπουν το θαλασσινό νερό να ρέει.

Η άλλη κατάσταση έχει να κάνει με την μνήμη του τόπου. Τα στοιχεία των αρχαιολογικών ερευνων είναι ελάχιστα και μόνο με εικασίες και αρχαίες ιστορίες - μύθους - διατηρείται η μνήμη αυτού του τόπου. Η παρουσία της ύπαρξης ενός αρχαίου νεκροταφείου δίπλα από μια παραλία είναι άγνωστη στους περισσότερους κάτοικους και στους επισκέπτες του νησιού. Ο χαρακτηρισμένος αρχαιολογικός χώρος, η αρχαία νεκρόπολις, έχει βρεθεί στην ίδια μοίρα με τους υπόλοιπους δημόσιους χώρους στην Ελλάδα. Η μη κατανόηση του τόπου και του τοπίου, έχει οδηγήσει στην αδιαφορία και στην εγκατάλειψη. Τα συμπεράσματα της ανάλυσης των στοιχείων του τοπίου ως ένα σύνολο διαφορετικών συχνοτήτων, αποκάλυψε νέες γεωμετρικές δομές και σχέσεις. Αυτές οι αόρατες στην οπτική αντίληψη έννοιες επανέρχονται στο τοπίο ως απτή ύλη, για να δημιουργούσουν ένα νέο τόπο που αναφέρεται στην εννοποίηση του αποσπασματικού τοπίου και στην ενεργοποίηση της μνήμης.

Οι αόρατες σχέσεις του ήχου μεταφέρονται οπτικά και επανασυνθέτονται. Η σύνθεση τους βασίζεται στις ιδιότητες και στους χαρακτηρισμούς που έχει ο ήχος. Τονικό ύψος και βάθος, πυκνότητα - συχνότητα, ρυθμός και μέτρο διατυπώνονται με οπτικό λεξιλόγιο και συνθέτουν μεταξύ τους νέες δομές.

Η σία και

μνήμη του τόπου ως σύμβολο για να για να αποκαλύψει

είσερχεται στην συνθετική διαδικασηματοδοτήσει τον αρχαιολογικό χώρο την ιστορία των αρχαίων Αιγινητών.

Σκοπός της πρότασης είναι η επανασύνδεση των δύο χερσονήσων μέσω ενός περιπάτου που αποκαλύπτει τις ποιότη τες του τοπίου και αναδεικνύει τον ξεχασμένο αρχαιολογικό χώρο. Το παρελθόν εμφανίζεται στο παρόν σαν μια ενότητα. Τα θραύσματα του τοπίου και της μνήμης ενώνονται και επαναπροσδιορίζουν την κατάσταση του δη μοσίου χώρου, μέσα από έξι σημειακές παρεμβάσεις. Ο αρχαιολογικός χώρος ορίζεται, αναδεικνύεται και απο κτάει νόημα, ενώ ταυτόχρονα παραμένει μέρος του τοπίου.

T O P O G R A F I K O

n

E

K

R

O F A

P

O R

L I O S

S

A

n

E

K

R

O F A

P

O R

L I O S

S

A

n

E

K

R

O F A

P

O R

L I O S

S

A

Η ακτογραμμή της δυτικής χερσονήσου έχει αλλοιωθεί πολύ από των έντονο κυματισμό και από τις πιθανές εξορύξεις πέτρας. Η ύπαρξη ενός κομματιού της νεκρόπολις είναι ακόμα πιο άγνωστη. Η τοποθέτηση ενός ψηλού φάρου, σηματοδοτεί την ύπαρξη της νεκρόπολις και ενός νέου «λιμανιού». Το βράδυ ο φάρος φωτίζει προς τα σημεία που η ακτογραμμή επεκτεινόταν σε κάποια στιγμή στο παρελθόν και στον ουρανό.

B

R

A

C O

S

Στο ψηλότερο σημείο της δυτικής χερσονήσου παρατηρείται η απότομη αλλαγή που έχει υποστεί το έδαφος. Ένα νέο τείχος συγκρατεί το έδαφος από περαιτέρω αλλοίωση και λειτουργεί ως είσοδος για την νεκρόπολη Α’. Η πλατφόρμα που προεξέχει και «ίπταται» πάνω από το νερό επιτρέπει την παρατήρηση όλης της περιοχής. Μέσα στο τείχος δημιουγούνται δύο κήποι, οι οποίοι απομονώνονται από τον δρόμο που βρίσκεται σε ανώτερη στάθμη. Τέλος, μια πλωτή προβλήτα επεκτείνει τον κρυπτό λιμένα που υπάρχει ήδη.

T O M H

1

T O M H

2

T O M H

3

P

A

R

A

L

I

A

Η παραλία επεκτείνεται στο πλάτος, δίνοντας στο έδαφος λίγο από τον χώρο που καταλάμβανε στο παρελθόν. Την νύχτα, το χαμένο έδαφος και οι νεκροπόλεις ενώνονται. Υποθαλάσσια φώτα, τα οποία είναι τοποθετημένα στον πυθμένα της θάλασσας, σηματοδοτούν αυτή την ένωση και αποκαλύπτουν τα αρχαιολογικά θραύσματα του υποθαλάσσιου κόσμου.

N

E

K

R O P O L I T E I C O S

S

B

Η έλλειψη επαρκούς σηματοδότησης του αρχαιολογικού χώρου δεν προωθεί την επισκεψιμότητα. Απαιτείται ένα όριο που χωρίζει την περιοχή με τις παραθεριστικές οικίες και την νεκρόπολη. Δημιουργείται μια τάφρος που αποκαλύπτει το έδαφος και την θαμμένη ιστορία του. Μέσα από το χάσμα αναδύεται ένα τείχος 12 μέτρων που λειτουργεί ως πρόπυλο για την νεκρόπολη και σηματοδοτεί την ύπαρξη μιας κατάστασης. Η παράλληλη με το τείχος ανοδική πορεία αποκαλύπτει το έδαφος και επιτρέπει την παρατήρηση του αρχαίου νεκροταφείου και του τοπίου από ψηλά. Η πορεία γίνεται καθοδική, μέσα από το τείχος-έδαφος για να αρχίσει η περιπλάνηση του χώρου στο επίπεδο του εδάφους. Οι σκοτίες και η ανάγλυφη επιφάνεια του τείχους αναφέρονται στην ένωση της αποσπασματικής ανάγνωσης του τοπίου.

Στην νότια πλευρά του τείχους(από την πλευρά του δρόμου) έχουν τοποθετηθεί ανάγλυφα τεμάχια που περιγράφουν το τοπίο με την σημειογραφία που χρησιμοποιήθηκε για την ηχητική καταγραφή του χώρου. Τα στοιχεία που αποτελούν το τοπίο μεταφράζονται σε σύμβολα και γεωμετρικά σχήματα και περιγράφουν την διαδρομή στο τοπίο και στον αρχαιολογικό χώρο.

N

E

K

R

O T A

P

O F O

L

I

S

B

S

Στο βορειότερο τμήμα του αρχαιολογικού χώρου παρατηρείται η ύπαρξη τάφων σε σειρά, υποδεικνύοντας μια μαζική ταφή, και η παρουσία μικρών φυσικών αλυκών. Οι τάφοι φέρνουν στο νου το συμβάν της ταφής των Σαλαμινομάχων Αιγινητών. Ο προσανατολισμός των λαξευτών τά φων προς την περιοχή που έγινε η ναυμα χία ενδυναμώνει αυτή την σκέψη. Αν και τα αρχαιολογικά στοιχεία δεν αποδεικνύ ουν αυτό το γεγονός, η επέμβαση στο συγκεκριμένο σημείο οριοθετεί την περιοχή της μαζικής ταφής, δημιουργώντας έναν χώρο στάσης και ταυτόχρονα συνομιλεί μορφολογικά με τις ποιότητες του τοπίου.

N

E

K

R T R

O

P I

O H

L I S R H S

B

Η διαδρομή τελειώνει με μια επέμβαση η οποία είναι αφιερωμένη στο πλοίο των νεκρών πολεμιστών και στο ευρύτερο ναυτικό παρελθόν του νησιού. Θραύσματα ενώνονται για να δημιουργήσουν τον τάφο μιας τρίηρης. Ο τύμβος για το πλοίο βρίσκεται στο ανατολικό τμήμα της χερσονήσου, ο οποίος εξέχει ελάχιστα από την στάθμη της θάλασσας. Η μορφή του πλοίου εμφανίζεται μέσα από σχισμές και προεξοχές της κατασκευής, επιτρέποντας στο νερό να συλλέγεται και να κυλάει ξανά στη θάλασσα. Στη νότια πλευρά, στην ακτή της παραλίας, διαμορφώνεται ένα πλάτωμα που στο κέντρο έχει τοποθετηθεί ένας κέδρος, το δέντρο που χρησιμοποιούσαν οι Αιγινήτες για την κατασκευή του στόλου τους.