Otomotiv motor mekanigi 3 by Lada Samara

T.C. Mİ LLİEĞİ Tİ M BAKANLIĞI

MEGEP

(MESLEKÎ EĞİ Tİ M VE ÖĞRETİ M Sİ STEMİ Nİ N GÜÇLENDİ Rİ LMESİPROJESİ )

MOTORLU ARAÇLAR TEKNOLOJİ Sİ

OTOMOTİ V MOTOR MEKANİ Ğİ- 3

ANKARA 2007

Milli Eğ itim Bakanlı ğı tarafı ndan geliş tirilen modüller;  Talim ve Terbiye Kurulu Baş kanlı ğ ı nı n 02.06.2006 tarih ve 269 sayı lıKararıile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğ itim Okul ve Kurumları nda kademeli olarak yaygı nlaş tı rı lan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programları nda amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandı rmaya yönelik geliş tirilmişöğretim materyalleridir (Ders Notları dı r).  Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandı rmak ve bireysel öğ renmeye rehberlik etmek amacı yla öğrenme materyali olarak hazı rlanmı ş , denenmek ve geliş tirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğ itim Okul ve Kurumları nda uygulanmaya baş lanmı ş tı r.  Modüller teknolojik geliş melere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandı rmak koş ulu ile eğ itim öğ retim sı rası nda geliş tirilebilir ve yapı lması önerilen değiş iklikler Bakanlı kta ilgili birime bildirilir.  Örgün ve yaygı n eğitim kurumları , iş letmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaş ı labilirler.  Bası lmı şmodüller, eğitim kurumları nda öğ rencilere ücretsiz olarak dağı tı lı r.  Modüller hiçbir ş ekilde ticari amaçla kullanı lamaz ve ücret karş ı lı ğ ı nda satı lamaz.

İ Çİ NDEKİ LER AÇIKLAMALAR .................................................................................................................. İ İ İ Gİ Rİ Ş.......................................................................................................................................1 ÖĞRENME FAALİ YETİ -1..................................................................................................... 3 1. MOTORLARDA SOĞUTMA Sİ STEMİ ............................................................................. 3 1.1. Görevleri ......................................................................................................................4 1.2. Soğ utma Sistemi Çeş itleri ............................................................................................4 1.2.1. Hava ile Soğ utma Sistemi ....................................................................................5 1.2.2. Sı vı lıSoğ utma Sistemleri.....................................................................................6 1.3. Radyatör .....................................................................................................................14 1.3.1. Görevleri ............................................................................................................14 1.3.2. Çeş itleri ve Yapı sı .............................................................................................. 17 1.3.3. Radyatör Kapakları nı n Çeş itleri ve Yapı sı .........................................................19 1.3.4. Radyatörde Yapı lan Kontroller.......................................................................... 20 1.3.5. Radyatör Arı zalarıBelirtileri ve Radyatör Bakı mı ............................................20 1.4. Termostat....................................................................................................................22 1.4.1. Görevleri ............................................................................................................22 1.4.2. Termostat Çeş itleri ve Yapı sı ............................................................................. 22 1.4.3. Körüklü Tip Termostatlar .................................................................................. 22 1.4.4. Termo-vaks pelet (Kutulu Tip Termostatlar) .....................................................22 1.4.5. Termo-Vaks Palet (Elektronik Kontrollü Termostatlar) ....................................23 1.4.6. Termostatı n Çalı ş ma Prensibi ............................................................................25 1.4.7. Termostatlarda Yapı lan Kontroller ....................................................................28 1.4.8. Termostat Arı za ve Belirtileri ............................................................................28 1.5. Su Pompası ................................................................................................................. 29 1.5.1. Görevi................................................................................................................. 29 1.5.2. Çeş itleri ve Yapı sı .............................................................................................. 30 1.5.3. Su Pompası nı n Çalı ş ması ................................................................................... 30 1.5.4. Su Pompası nda Yapı lan Kontroller....................................................................30 1.5.5. Su Pompası nı n Arı zalarıve Belirtileri ............................................................... 31 1.6. Su Dagı tı m Borularıve Su Ceketleri.......................................................................... 32 1.6.1. Görevleri ............................................................................................................32 1.6.2. Yapı sı ................................................................................................................. 32 1.6.3. Su Dağ ı tı m Borularıve Su Ceketlerinde Yapı lan Kontroller ............................ 32 1.6.4. Su Dağ ı tı m Borularıve Su Ceketlerinin Arı zaları ve Belirtileri ........................ 33 1.7. Vantilatör....................................................................................................................34 1.7.1. Görevleri ............................................................................................................34 1.7.2. Vantilatör Çeş itleri ve Yapı sı ............................................................................. 34 1.8. Hareket İ letim Kayı ş ı ................................................................................................. 37 1.8.1. Görevi................................................................................................................. 37 1.8.2. Çeş itleri ve Yapı sı .............................................................................................. 37 UYGULAMA FAALİ YETİ .............................................................................................41 ÖLÇME VE DEĞERLENDİ RME....................................................................................49 ÖĞRENME FAALİ YETİ -2................................................................................................... 52 2. MOTORLARDA YAĞLAMA Sİ STEMİ .......................................................................... 52 2.1. Motorlarda Yağ lamanı n Önemi ................................................................................. 53 i

2.2. Motorlarda Kullanı lan Yağlar ve Özellikleri .............................................................54 2.2.1. Viskozite ............................................................................................................54 2.2.2. Sürtünmenin Azaltı lması ....................................................................................55 2.2.3. Yüzey Gerilimi (Kohezyon)............................................................................... 55 2.2.4. Yapı ş kanlı k Özelliği (Adezyon) ........................................................................56 2.2.5. Yağı n Motor Parçaları nıSoğutması ................................................................... 56 2.2.6. Yağları n Sı zdı rmazlı k Sağlaması ....................................................................... 56 2.2.7. Temizleyici (Deterjanlı ) Yağ lar ......................................................................... 56 2.2.8. Motor Yağı nı n Değ iş tirilmesi ............................................................................57 2.3. Yağ lama Sisteminin Görevleri ................................................................................... 57 2.4. Yağ lama Sistemi Çeş itleri.......................................................................................... 58 2.5. Motorlarda Yağ lama Sistemini Oluş turan Parçalar ve Yağ lama Sistemi Çalı ş ması .. 59 2.6. Karter.......................................................................................................................... 59 2.6.1. Görevi................................................................................................................. 59 2.6.2. Yapı sal Özellikleri .............................................................................................59 2.6.3. Karter Contası , Karterin Sökülmesi ve Takı lması............................................. 60 2.6.4. Karterde Yapı lan Kontroller ve Arı zaları ........................................................... 61 2.7. YağFiltreleri .............................................................................................................. 61 2.7.1. Görevleri ............................................................................................................61 2.7.2. Çeş itleri .............................................................................................................. 61 2.8. Yag Pompaları ............................................................................................................63 2.8.1. Görevi................................................................................................................. 63 2.8.2. Çeş itleri .............................................................................................................. 63 2.8.3. Yapı sal Özellikleri ve Çalı ş ması ........................................................................63 2.8.4. YağPompasıKontrolleri ve Arı zaları ................................................................ 66 2.9. YağBası ncıKontrol Supabı ....................................................................................... 68 2.9.1. Görevi................................................................................................................. 68 2.9.2. Yapı sıve Çalı ş ması ............................................................................................ 69 2.10. Yağlama Donanı mı nı n Arı zalarıve Belirtileri.........................................................69 2.11. Karter Havalandı rma Sistemleri............................................................................... 70 2.11.1. Görevleri .......................................................................................................... 70 2.11.2. Yapı sıve Çalı ş ması .......................................................................................... 70 2.12. YağSoğ utma Sistemleri ........................................................................................... 71 2.12.1. Görevleri .......................................................................................................... 71 2.12.3. Yapı sıve Çalı ş ması .......................................................................................... 72 UYGULAMA FAALİ YETİ .............................................................................................. 73 ÖLÇME VE DEĞERLENDİ RME....................................................................................79 MODÜL DEĞERLENDİ RME .............................................................................................. 81 CEVAP ANAHTARLARI..................................................................................................... 82 KAYNAKÇA .........................................................................................................................83

AÇIKLAMALAR AÇIKLAMALAR KOD

525MT0025

ALAN

Motorlu Araçlar Teknolojisi

DAL / MESLEK

Alan Ortak

MODÜLÜN ADI

Otomotiv Motor Mekaniği - 3

MODÜLÜN TANIMI

Otomotiv sektöründe kullanı lan motorları n soğ utma sistemlerinin ve yağlama sistemlerinin, görevlerini, yapı ları nı , çalı ş ması nı içeren öğrenme materyalidir.

SÜRE

40 / 32

ÖN KOŞUL

Otomotiv Motor Mekaniği 2 modülünü baş armı şolmak

YETERLİ Lİ K

Soğ utma sisteminin ve yağ lama sisteminin bakı m ve onarı mı nıyapmak.

MODÜLÜN AMACI

EĞİ Tİ M ÖĞRETİ M ORTAMLARI VE DONANIMLARI

ÖLÇME VE DEĞERLENDİ RME

Genel Amaç Otomotiv motorları nı n bakı m ve onarı mı nıaraç kataloguna ve belirtilen sürelere uygun olarak yapabileceksiniz. Amaçlar 1. Su pompası nı n ve termostatı n onarı mı nı araç kataloguna ve standartlara uygun olarak yapabileceksiniz. 2. Karterin ve yağ pompası nı n onarı mı nı araç kataloguna ve standartlara uygun olarak yapabileceksiniz. Ortam Donanı mlımotor atölyesi, motorculukta kullanı lan standart el aletleri ve ölçü aletleri, çeş itli motorlar, bilgisayar ve multimedya, eğitim CD’leri  Modül içerisinde yer alan her faaliyetten sonra, verilen ölçme araçlarıile kazandı ğ ı nı z bilgi ve becerileri ölçerek kendi kendinizi değ erlendireceksiniz.  Öğ retmeniniz modül sonunda sizlerin ölçme araçlarıve modül uygulamalarıile kazandı ğ ı nı z bilgi ve becerileri ölçerek değ erlendirecektir.

iii

Gİ Rİ Ş Gİ Rİ Ş Sevgili Öğrenci Çalı ş ma yaş amı nda ve özel yaş amı nı zda mutlu olmanı n, iyi bir kariyer elde etmenin ilk adı mıbireylerin kendilerine uygun meslek seçmelerinden geçmektedir. Çalı ş maları nı zı n tüm hayatı nı zdaki yerini göz önüne aldı ğı nı zda işhayatı nı zı n kalitesinin ve çalı ş ma adı na yaptı ğ ı nı z etkinliklerin bireysel mutluluğ unuza doğrudan etkisi vardı r. Meslek seçiminizi bilinçli bir ş ekilde yaptı nı z. Bu seçiminiz kendiniz ve ülke açı sı ndan büyük önem taş ı maktadı r. Çünkü kiş i bu kararıverdiğ i zaman tüm yaş antı sı na ş ekil verecek bir süreci, yaş ayacağ ıçevreyi ve iliş kide bulunacağıinsanlarıda seçmiş olacaktı r. İ nsanı n yaş amı nı n en önemli dönüm noktaları ndan birisi olan meslek seçimi aynı zamanda insanı n yaş am biçiminin de seçilmesi anlamı na gelmektedir. Bu nedenle bireyin meslek seçimini yaparken doğ ru ve isabetli karar vermesi, mutlu, huzurlu ve baş arı lıbir yaş ama kavuş mada en önemli koş ulun yerine getirilmesini sağlayacaktı r. Sizler meslek seçimi konusunda otomotiv dalı nıseçmişve bu dal ile ilgili temel motor eğitiminin birinci ve ikinci modül eğitimlerini baş arıile tamamlamı şbulunmaktası nı z. Bu kez tamamıdört modülden oluş an temel motor eğ itiminin üçüncü modül eğ itimini alacaksı nı z. Bu modül eğ itiminde, motor üzerindeki soğ utma sistemlerinin, yağ lama sistemlerinin görevlerini, yapı sı nı , çalı ş ması nı ve bakı mı nıöğ reneceksiniz. Meslek yaş amı nı z boyunca size, konu ile ilgili gerekli olan bilgileri ve uygulama faaliyetlerini bu modülde bulacaksı nı z. Sizlerin daha iyi yetiş meniz için rehberlik edecek modül kitapçı ktaki konularıöğ renmede azami gayreti göstereceğ inize eminiz. Çalı ş ma hayatı nı zda her an karş ı laş acağı nı z sorunları n çözümünü bu modülde bulacaksı nı z. İ lk iki modülü baş arı ile tamamlayan sizlerin, bu modülü de baş aracağ ı nı za inanı yoruz. Çalı ş maları nı zda baş arı lar dileriz.

ÖĞRENME FAALİ YETİ -1

AMAÇ AMAÇ

ÖĞRENME FAALİ YETİ -1

Su pompası nı n ve termostatı n onarı mı nıaraç kataloguna ve standartlara uygun olarak yapabileceksiniz.

ARAŞ TIRMA ARAŞTIRMA  

En yakı n servise giderek otomobil üzerinde soğ utma sistemi ve devre elemanları nıinceleyiniz. İ nceleme sonuçları nırapor haline getiriniz, öğ retmeninize ve arkadaş ları nı za sununuz.

1. MOTORLARDA SOĞUTMA Sİ STEMİ

Şekil 1.1: Soğutma sisteminin otomobil üzerinde genel görünüş ü

1.1. Görevleri Motor soğ utma sisteminin görevi; motor parçaları nı n motor yağ ı nı n aş ı rıı sı nması nı önlemek, motoru en verimli ı sı ya en kı sa zamanda yükseltmek ve motorun tam güç verecek ş ekilde çalı ş ma sı caklı ğ ı nda kalması nısağlamaktı r. Çalı ş ma ş artlarıne olursa olsun soğutma sistemi motoru en verimli ı sı da çalı ş tı rmalı dı r. Motorda kullanı lan yakı tı n yaklaş ı k olarak 1/3 ü faydalıiş e dönüş türülür, 1/3 ü egzozdan atı lı r, geri kalan 1/3 ise soğ utma sistemi yardı mıile dı ş arıatı lı r. Motorun çalı ş masısı rası nda silindir cidarları , pistonlar ve silindir kapağıgibi parçalar da büyük miktarda ı sı yıabsorbe eder. Eğ er motorun bu kı sı mlarıçok ı sı nı rsa yağfilmi yanar ve yağtabakasıyağlama özelliğ ini kaybeder, bu nedenle motor hasar görebilir. Motor parçaları soğutulmadı ğ ıtakdirde:  Motor parçaları nı n mekanik dayanı mıazalı r.  Parçalar üzerinde aş ı rıgenleş meler meydana gelir ve hareketli parçalar arası nda bulunan yağboş luğ u ortadan kalkar. Yağ lanamayan parçalar kuru sürtünme sonucu oluş an ı sı nı n da etkisi ile birbirine kaynar ve sı kı ş ı r kalı r. (Pistonun silindirde sı kı ş masıve yatak sarma gibi olaylar).  Motor yağıyağ lama özelliğini kaybederek görevini yapamaz. Bu durumda kuru sürtünmeye yol açar ve aynısonuçlarımeydana getirir. Yukarı da açı klanan olumsuz etkileri ortadan kaldı rmak için motorun tamamen soğutulmasıda çözüm değildir. Çünkü motor çalı ş ma sı caklı ğı na ulaş madan istenilen gücü veremez. Yağkirlenir, tortular oluş ur, yakı t sarfiyatıartar, bundan dolayımotor çalı ş ma sı caklı ğı na ulaş ı ncaya kadar soğutma sistemi devreye girmeyecek ş ekilde tasarlanmı ş tı r. Dolayı sıile soğutma sistemi, motoru rejim (normal çalı ş ma) sı caklı ğ ı nda tutmalı dı r.

1.2. Soğ utma Sistemi Çeş itleri  Hava ile soğutma istemleri  Sı vı lı soğutma sistemleri

Şekil 1.2: Hava ve su ile soğutmalımotorlar

1.2.1. Hava ile Soğutma Sistemi Otomobil motorları genellikle su soğ utmalı dı r; hava soğ utması daha çok motosikletlerde, çim biçme makinelerinde ve bazıküçük araçlarda kullanı lı r, Şekil 1.3.

a b Şekil 1.3: Motosiklet motoru üzerinde hava soğutma kanatçı kları

Silindir ve silindir kapağı , ı sıdağ ı lan yüzeylerinin arttı rı lmasıiçin soğ utma kanatçı klarıile donatı lmı ş tı r. Fan kullanı lmayan sistemlerde hareket sı rası nda oluş an rüzgâr silindir ve krank muhafaza gövdesi etrafı ndan geçerken bu yüzeylere temas eder ve ı sı doğrudan dı ş arıatı lı r. Hava yönlendirmesi için fan kullanı lan hava soğ utmalımotorlarda, soğutma sı vı sı , radyatör, su pompası , genleş me kabı , radyatör kapağ ı , radyatör hortumları , motorun su kanallarıve kalorifer radyatörü bulunmaz. Sadece motor soğ utma kanatçı kları , hava yönlendirme saclarıve soğutma fanı bulunmaktadı r. Hava ile soğ utma iş lemi soğutucu hava akı ş ıve bir fan (vantilatör) yardı mı yla 5

sağ lanı r. Fan havayıeksenel yönde emer ve çevresel yönde dı ş arı ya gönderir. Hava yönlendirme sacıhavayısilindirlere yönlendirir. Soğ utma iş lemi silindirlerin ve silindir kapağı nı n üzerinden veya etrafı ndan fan ile üflenen havanı n geçmesi ile mümkün olmaktadı r. Silindir ve silindir kapağ ı nı n dı ş ı na, daha iyi soğutma sağ lamak için ince hava kanatçı klarıyapı lmı ş tı r. Bu sistemin özellikleri: 1. Birim güce isabet eden motor ağ ı rlı ğ ıazdı r, 2. İ ş letmesi emniyetli ve bakı m gerektirmez, 3. Çalı ş ma sı caklı ğı na daha erken ulaş ı r, 4. Donma olayıolmaz, 5. Fanı hareket ettirmek için motordan güç kullanı lı r, 6. Daha büyük piston boş luğu gerektirir.

1.2.2. Sı vı lıSoğutma Sistemleri 1.2.2.1. Genel Yapı sı A. Kalorifer dönüşborusu B. Kalorifer musluğ u C. Soğ utma sı vı sı nı n motordan çı kı ş ı D. Soğ utma sı vı sı nı n radyatöre giriş i E. Genleş me kabı F. Kalorifer radyatörü G. Motor bloğ u su ceketleri H. Su devridaim pompası İ . Soğ utma fanı

Şekil 1.4: Soğutma sistemi kı sı mları

Sı vısoğ utmalımotorlarda soğ utucu akı ş kan olarak genellikle su kullanı lı r. Su soğutmalımotorlarda, motorun içerisinde meydana gelen ı sı , motor soğ utma suyu tarafı ndan alı nı r ve radyatörde soğutulur. Soğ utma suyu su pompasıvası tası yla devridaim ettirilir. Radyatör içersindeki sı cak olan motor soğ utma suyu, radyatör fanı nı n dönmesi ile birlikte veya aracı n ileri doğru gitmesiyle birlikte doğ al olarak içeri giren hava ile soğ utulur. 6

Şekil 1.5: Soğutma sistemi devresi

Soğuk bir motor çalı ş tı rı ldı ğ ızaman, motorun çabuk ı sı nmasıiçin, radyatöre giden su kanalıbir termostat tarafı ndan kapatı lmı ş tı r ve bu yüzden soğutma suyu sadece motorun su ceketleri içersinden devridaim edilir. Motorun ı sı nmasıile birlikte, termostat açı lı r ve soğutma suyunun radyatöre gitmesine izin verilir (Şekil 1.6). Soğutma suyunun bir kı smıhava-yakı t karı ş ı mı nı n daha iyi buharlaş abilmesi için emme manifolduna gönderilir. Soğutma suyu aynızamanda kalorifer peteklerinin içersinde devridaim ettirilerek araç içinin ı sı tı lması nda da kullanı lı r. Bazıaraçlarda ise jikle tertibatı motor suyu sı caklı ğ ı na bağ lıolarak hareket eder (Şekil 1.7.).

Şekil 1.6: Soğutma sistemi devresi

Sı vısoğutmalımotorlarda, soğutucu sı vı sı(antifriz ve su karı ş ı mı ) Şekil 1.5’ te görüldüğ ü gibi motor bloğ u ve silindir kapağı ndaki kanallarda dolaş ı r. Soğutucu sı vımotor parçaları yla dolaylıbiçimde temas eder. Parçaları n içinden geçerken ortaya çı kan ı sı yı üzerine alı r ve radyatörün içinden geçerek ı sı yıhavaya verir. Sonra aynıyolu tekrar dolaş ı r. Bu iş lem motor çalı ş tı ğ ımüddetçe devam eder. Motor bloğu ile radyatör üst su haznesi arası ndaki üst soğ utma suyu hattı na bir termostatik supap monte edilmiş tir. Termostattan su pompası na direk bir kı sa devre kanalı ayrı lı r.

Şekil 1.7: Soğutma sistemi devresi

 Motor Soğutma Suyunun Akı ş ı Termostatı n takı lma pozisyonuna göre iki tip soğutma sistemi vardı r. Birisinde termostat su giriş ine diğerinde ise su çı kı ş ı na konmuş tur. Soğutma sistemleri yine by-pass devresini kontrol eden bir by-pass valfıbulunup bulunmaması na göre de ikiye ayrı lı rlar. En son çı kan motorlarda devrede genellikle termostatla birlikte bir de by-pass valfı vardı r.  Su Çı kı ş ıÜzerinde Termostat Bulunan Tip (By-Pass Valfsiz) Soğ utma Sistemi Soğutma suyu, sı caklı ğ ıne olursa olsun by-pass devresinden geçer.  Soğ utma Suyu Soğ uk İ ken Soğutma suyu sı caklı ğıdüş ük iken terrnostat kapalı dı r ve su radyatöre gitmez. Su pompa tarafı ndan direkt olarak silindir bloğ una ve silindir kapağ ı na bası lı r daha sonra bypass devresine geçerek su pompası na döner (Şekil 1.8).  Soğ utma Suyu Sı cak İ ken Soğutma suyu sı caklı ğ ıyükseldiğinde termostat açı lı r ve ı sı nmı şsuyun termostat üzerinden geçerek radyatöre gitmesine müsaade eder ve su radyatörde soğur (Şekil 1.8).Soğutma suyu aynızamanda by-pass kanalı ndan da geçer.

Şekil 1.8: Su çı kı ş ıüzerinde bulunan tip ( by-pass valfli ) soğutma sistemi



Su Giriş i Üzerinde Termostat Bulunan Tip (By-Pass Valfli) Soğ utma Sistemi By-pass devresinden geçen su, sı caklı ğı na bağ 1ıolarak by-pass valfi tarafı ndan kontrol edilir.  Soğ utma Suyu Soğ uk iken Soğutma suyu sı caklı ğ ıdüş ük iken termostat kapalı dı r ve by-pass valfi açı ktı r. Su, devridaim pompasıtarafı ndan silindir bloğ una ve kapağ ı na bası lı r, sonra by-pass devresine geçerek su pompası na döner (Şekil 1.9).  Soğ utma Suyu Sı cak iken Soğutma suyu sı caklı ğıyükseldiğinde, termostat açar ve by-pass valfi kapanı r. Isı nmı ş olan soğ utma suyu soğumak üzere radyatöre geçer ve daha sonra termostat üzerinden su pompası na geçer (Şekil 1.9)

Şekil 1.9: Su çı kı ş ıüzerinde termostat bulunan tip (by-pass valfli) soğutma sistemi

Not: Termostatı n açı lma ve kapanma sı caklı k dereceleri; araçları n marka ve modellerine göre değ iş mektedir. ÖNEMLİ Termostat ve by-pass valfine sahip bir motor hiçbir zaman termostatıçı karı lmı ş vaziyette çalı ş tı rı lmamalı dı r. İ çinde by-pass valfi bulunan motorları n by-pass devresi, içinde by-pass valfi bulunmayan devrelere göre daha geniş tir. Eğ er motor, by-pass valfli termostatıçı kartı lmı ş olarak çalı ş tı rı lı rsa soğ utma suyunun çoğu by-pass devresi üzerinden geçecektir ve bu da motorda aş ı rıı sı nması na neden olacaktı r. (Radyatör, soğutma suyunun akı ş ı na karş ıbir direnç gösterdiğinden, soğ utma suyu içinden daha kolay akabildiğ i by-pass hattı ndan geçer.) 1.2.2.2. Çeş itleri  Açı k Devre Bası nçsı z Sı vı lı Soğutma Sistemi

Şekil 1.10: Açı k sistem soğutma devresi

Açı k devre bası nçsı z soğutma sisteminde devre içersinde su dolaş ı m yapar. Motor sı caklı ğıartmasıesnası nda suyun hacmi geniş ler ve bir miktar su radyatör üst kı smı nda bulunan tahliyeden dı ş arıatı lı r (Şekil 1.10). Motor çalı ş ı rken sı cak havalarda su sı caklı ğ ı kaynama noktası na kı sa sürede ulaş ı r. Dolayı sıile radyatör suyunu sı k sı k tamamlamak gerekir. Açı k devre bası nçsı z sı vı lı soğ utma sistemi günümüz otomobillerinde kullanı lmamaktadı r.

Şekil 1.11: Kapalısistem soğutma devresi

 KapalıDevre Bası nçsı z Sı vı lıSoğ utma Sistemi Kapalıdevre bası nçlısoğ utma sisteminde devre içersinde su dolaş ı m yapar (Şekil 1.11). Motor çalı ş ı rken su sı caklı ğ ıkaynama noktası na ulaş ı r. Motor sı caklı ğ ıartması esnası nda suyun hacmi geniş ler ve bir miktar su radyatör üst kı smı nda bulunan tahliyeden genleş me kabı na geçer. Genleş me kabı ndaki soğutma sı vıseviyesi ı sı nı n etkisi ile yükselir. Genleş me kabıkapağı nda bulunan tek yönlü supap soğutma sı vı sı nı n bası ncıile kapanı r ve sı vıüzerindeki hava bası nç oluş turur. Motorun soğumasıile genleş me kabı ndaki bası nç altı nda bulunan soğ utma sı vı sı , tek yönlü supabı n açı larak hava emmesi ile tekrardan radyatöre geri gider. Dolayı sıile radyatör suyu sı k sı k eksilmez ve tamamlamak gerekmez.



Genleş me Kabı(Taş ı rma Kabı ) Çalı ş ma Prensibi

Birçok soğ utma sisteminde genleş me kabıkullanı r. Soğutucu sı vı nı n genleş mesi durumunda fazla sı vıbu kaba dolar. Motor ı sı ndı kça içindeki soğ utucu sı vıgenleş ir. Eğ er genleş me kabıolmasa, soğ utucu sı vıtaş ma hortumundan dı ş arıtaş acak ve radyatör sı vıseviyesi eksilecektir. Genleş me kabı sı vıseviyesinin eksilmesini önler. Soğutma sisteminde motor soğuyunca bir vakum meydana gelir. Bu vakum genleş me kabı na taş mı şolan sı vı nı n tekrar sistem içine dönmesine olanak sağ lar. Sistem tamamı yla kapalıbir sistem olduğ undan, soğ utucu sı vıgenleş me kabıve sistem arası nda genleş me ve büzülme ile gider gelir (Şekil 1.12 ve Şekil 1.13). Genleş me kavanozunun bir diğ er özelliğ i hava kabarcı kları nı sistemde yok etmektir. Genleş me kavanozunun avantajıradyatörün devamlıolarak soğ utma sı vı sıdolu olması nısağlaması dı r. Motor hareketsiz (SU SOĞUK)

Motor çalı ş ı yor (SU SICAK) Devre Bası nç Altı ndadı r

Şekil 1.12: Genleş me kabı

* Suyun sı caklı ğ ıyükselir. Hacim büyümesi ile birlikte devrenin içindeki fazla su genleş me kavanozuna girer. * Genleş me kavanozu içindeki, hava sı kı ş ı r ve bası ncı artar.

* Radyatör komple su dolu * Genleş me kabı nda az miktarda su vardı r. Bu suyun üstünde atmosfer bası ncı nda hava tabakasıvardı r.

Şekil 1.13: Genleş me Kabı

*Su soğ uduğ u zaman hacimde de bir azalma olur. Kavanoz içinde bası nç altı ndaki hava suyu radyatöre gönderir. Kavanoz içindeki bası nç tekrar atmosfer bası ncı na düş er.

YÜKSEK RAKIMDA ATMOSFER BASINCI AZALIR. 4500 METREDE SU 85 °C Cİ VARINDA KAYNAR.

NORMAL ATMOSFER BASINCINDA (760 mm Hg) ve DENİ Z SEVİ YESİ NDE SU 100 °C’de KAYNAR.

Bugünkü motorları n hemen hepsi pompalısoğ utma sistemi ile soğ utulur. Bu tip soğutma da su devri yaptı ran su pompasıbulunmaktadı r. Bu nedenle radyatör ile motor arası na santrifüj tip bir su pompasıkonmuş tur. Şekil 1.14’de pompalısoğ utma sisteminin tüm parçalarıve çalı ş ması görülmektedir. Motorun ana mili kasnağ ı ndan hareket alan su pompasımili ucundaki palet dönmeye baş layı nca, radyatörün alt tarafı ndan suyu alarak merkezkaç kuvvet etkisi ile çevreye doğ ru sı kı ş tı rı r. Böylece bir bası nç kazanan su, pompayıterk eder ve su ceketlerinden dolaş arak termostattan geçer ve tekrar radyatöre döner. Radyatörden geçerken bir kı sı m ı sıhavaya iletilir ve su dolaş ı mı na devam eder.

Şekil 1.14: Soğutma sistemi devresi

1-Radyatör, 2-Genleş me kabı , 3-Soğ utma suyu hortumu, 4-Soğ utma suyu hortumu, 5Yolcu kabini kalorifer radyatörü, 6-Soğutma suyu hortumu, 7-Su pompası , 8-Soğ utma suyu hortumu, 9- Soğ utma suyu hortumu, 10-Soğ utma suyu hortumu, 11 Termostat

1.3. Radyatör 1.3.1. Görevleri Silindir temas yüzeylerinden alı nan ı sı yıdolaş ı m yapan su yardı mıile dı şortama aktarı r.

Şekil:1.15: Soğutma sistemi devresi

Radyatör, motordan alı nan ı sı yıhavaya aktaran parçaya verilen isimdir. Azami miktarda suyu kanalları nda tutup, atmosferle büyük bir alanı nıtemas ettirerek soğ utma iş lemini gerçekleş tirir (Şekil 1.15). Su taş ı yan kanallardan oluş an petekleri ve suyun giriş ini sağ layan üst kazan ve motora tekrar geri gönderen alt kazandan meydana gelir (Şekil 1.16). Bazıradyatörler ise yandan kazanlı dı r. Çalı ş ma sı rası nda motordaki su üst kazana gelir ve kanallara üstten dağı lı r. Su kanallardan aş ağı ya akarken ı sı sı nıgelen hava akı mısayesinde kaybeder.

Şekil 1.16: Radyatörün yapı sı

Şekil 1.17.a: Radyatörde hava akı mı

Şekil 1.17.b: Radyatörde hava akı mı

Radyatör, motordan gelen sı cak suyu, bünyesinde bulunan çok ince hava ile temas yüzeyleri vası tasıile soğ utur (Şekil:1.17). Radyatör malzemeleri, bakı r veya pirinç olmakla beraber son yı llarda alüminyum alaş ı mı ndan yapı 1mı ş radyatörler kullanı lmaktadı r. Radyatörlerin bakı r veya pirinç malzemeden yapı lması nı n nedeni; bu malzemeler korozyona karş ıdayanı klıolduklarıgibi ı sı iletkenlikleri de çok iyidir. Ayı ca kolay lehimlenebilmektedir. Radyatör, bir üst, bir alt su deposu ve depolarıbirleş tiren dikey borulardan oluş ur. Üst ve alt depolarıbirleş tiren boruları n etrafı na, soğutma yüzeylerini geniş letmek amacıile bakı r veya pirinçten yapı lmı ş çok ince hava kanatçı klarılehimlenir. Motorun su ceketlerinden ı sı narak, üst su deposuna gelmişolan su, birleş tirme boruları ndan alt su deposuna geçerken ı sı sı nıönce borulara, borulardan ince kanatçı klara, oradan da radyatör üzerinden hı zla geçmekte olan havaya ileterek soğ ur.

Şekil 1.18: Radyatör

Şekil 1.19: Radyatör

Radyatörlerin üst deposunda su doldurma kapağıbulunur (Şekil 1.18). Bazı radyatörlerin üst su deposuna girişborusunun ağzı na su yönelticileri lehimlenmiş tir. Bu yönelticiler üst depoya gelen sı cak suyun bütün borulara dağ ı tı lması nısağ lar. Radyatör, üst deposundan aş ağ ıdoğru uzanan bir taş ı rma borusu vardı r. Alt depoda ise çı kı şborusundan baş ka, bir de su boş altma musluğ u bulunur. Bazıradyatörlerde hava akı ş ı nıayarlayan panjurlar bulunur. Bu panjurlar, motorun çabuk ı sı nmasıistendiğ i durumlarda kapatı lı r. Böylece hava akı ş ıazalacağı ndan radyatör yeterli soğutma yapamaz ve motor çabuk ı sı nı r.

Şekil 1.20: Çift fanlıklima radyatörü

1.3.2. Çeş itleri ve Yapı sı Radyatörler su geçiş lerini sağlayan boruları n ve borular arası na lehimlenen ince saçları n aldı ğ ış ekillere göre isimlendirilir. Çeş itli radyatör peteği olmakla beraber, binek otomobillerinde en çok, borulu ve düz hava kanatçı klıolmak üzere iki tip kullanı lı r. Isı nı n dağ ı tı mıaçı sı ndan, radyatör ne kadar büyük ise o nispette soğutma etkinliğ ine sahip olur. Radyatörler petek ş ekline bağ lıolarak sı nı flandı rı lı rlar. Şekil 1.21’de oluklu kanatçı klıtip en çok kullanı lan tiptir. Bu tip radyatörlerde üst ve alt radyatör tankları arası nda bakı r veya prinç malzemeden borular vardı r ve borular arası na oluklu kanatçı klar lehim ile tutturulmuş tur. Alüminyum radyatörlerde reçineli üst ve alt tanklar vardı r ve hafif oldukları ndan dolayıdaha çok alüminyum malzemeden imal edilmişpetek (kanatçı klar) kullanı lı r. 

Borulu Tip Radyatörler

Bu radyatörler, alt ve üst su depoları nı n baş lı k yerlerine lehimlenmiş , yuvarlak ve yassı laş tı rı lmı şbir takı m su boruları ndan (su tüplerinden) oluş ur. Genellikle su borularıdik olarak yerleş tirilir. Bazen yatay akı ş lıradyatörler de bulunmaktadı r. Hava kanatçı kları , ince bakı r veya pirinç malzemeden düz veya kı vrı k olarak yapı lı r. Bu kanatçı klar su boruları üzerine lehimlenmiş tir. 17

Bu lehimler, su boruları nı n sağlamca durması nısağ ladı klarıgibi, borulardan ı sı yıdaha iyi alarak kanatçı klara iletir. Hava ile genişbir temas yüzeyi sağ layan kanatçı klar ı sı yı havaya verir. İ çinde borulara paralel olarak kanatçı klar ve borular arası na yerleş tirilmiş körük biçiminde plakalar bulunmaktadı r.

(a)

(b) Şekil 1.21: Radyatörün iç yapı sı



Petekli Radyatörler

İ kiş er ikiş er ince borular oluş turacak ş ekilde birbirine lehimlenmişmetal ş eritler, arı peteğ ine benzer ş ekilde zikzaklıolarak radyatör üst deposu ile alt deposunu birbirine birleş tirir. Su geçitleri ince metal ş eritlerden yapı lan hava kanatçı klarıile birbirinden ayrı lmakta ve bunlar hava geçitlerini oluş turmaktadı r. Su geçitlerinin geniş liğ i hemen hemen radyatör peteğ inin geniş liğ i kadardı r. Petek modeli meydana getirilmek üzere birleş tirilirken araları nda kalan hava geçitleri, genellikle düzgün altı gen ş eklini alı rlar.

Şekil 1.22: Petek radyatör



Isı nı n Dağ ı lması na Etki Eden Faktörler  Hava ve su sı caklı ğ ıarası ndaki sı caklı k farkı  Radyatörün ön yüzey alanı  Yüzey ile suyun temas ettiği yüzey alanı  Radyatörün hava ve suya göre geçirgenliğ i 18

1.3.3. Radyatör Kapakları nı n Çeş itleri ve Yapı sı

(a)

(b) Şekil 1.23: Radyatör kapağıkesiti

Su bir atmosfer bası nç altı nda 100°C’de kaynar ve buhar haline dönüş ür. Radyatör içerisindeki bası ncıartı rmak suretiyle radyatör kapağ ısoğ utma suyunun kaynama noktası nı yükseltir. Dolayı sı yla suyun sı caklı ğ ıartar ve soğ utma verimi yükselir. Soğutma suyu kaynadı ğızaman, motordan atmosfere bı rakı lan sı caklı kta (ı sıtransferi) bir değ iş me olmaz. Böylece motorun sı caklı ğ ıartmaya devam eder. Bu olaya hararet adı verilir. Radyatörün üst tankı na monte edilmişkapak üzerinde olan bir bası nç valfi, (çek valf) bir yayı n tansiyonu tarafı ndan kapalıtutulur. Soğ utma suyunun sı caklı ğ ı ndaki artı ş a bağ lı olarak radyatör iç bası ncıyükselirse ve bu bası nç valfin içerisindeki yayı n tansiyonunu yenecek kadar artarsa (yaklaş ı k 0.9 bar-13 psi), bası nç valfi açı lı r ve bası ncı n fazlası radyatörden dı ş arıtahliye edilir. Eğer soğ utma suyu sı caklı ğıdüş erse ve soğ utma sisteminde negatif bası nç (vakum) meydana gelirse, vakum valfi açı lı r ve içeriye hava emilir. Bu durumda radyatörün deforme olmasıönlenmişolur. 

Radyatör Kapakları nı n Kontrolü  Bası nçlıradyatör kapağı nı n oturma yerlerindeki contaları nı n sağlamlı ğ ı nı bası nç ve vakum supapları nı n rahat hareket ettiğini kontrol ediniz.  Radyatör kapağ ıbası nç kontrol aleti ile bası nçlıradyatör kapağ ı nıkontrol ediniz. (Çı kan değer kapak üzerinde veya araç katalogunda verilen değ ere uygun değilse yenisi ile değ iş tirin.)

Şekil 1.24: Radyatör kapak testi

Dikkat ER YA DA GEÇ GÜNÜN Bİ Rİ NDE AŞIRI ISINMIŞ Bİ R RADYATÖRLE KARŞI KARŞIYA KALACAKSINIZ. SUYU EKSİ LMİ Ş RADYATÖRE SU EKLERKEN GEREKLİTEDBİ RLERİALMALISINIZ YOKSA Cİ DDİYANIK TEHLİ KESİİ LE KARŞI KARŞIYA KALIRSINIZ.  Su Kaynatmı şRadyatörde Almanı z Gereken Tedbirler Klimayıkapatı nı z, eğ er aracı nı z ciddi biçimde su kaynatmamı ş sa bu motorun ı sı sı nı düş ürecektir. Klimanı n buharlaş tı rı cı sıhemen radyatörün önünde bulunur ve motora giden havayı ı sı tı r. İ çeri giren hava ı sı ndı kça radyatörde etkisini kaybeder. Aracı n kaloriferini açı nı z. Bu sizi rahatsı z etse de fazla ı sı nı n havaya transferini sağlar. Eğer trafik tı kanmı ş sa aracı nı zı sağ a çekin ve durdurun. Eğ er hareket etmiyorsanı z çok az soğ uk hava radyatöre gelir. Kaputu açı p motorun soğ uması nısağ layı n. Bu biraz zaman alı r, onun için sabı rlıolun. Zamanı n geçmesini bekleyin. Genleş me deposunu (rezerv depoyu) kontrol ediniz. Eğer boş sa radyatörün su seviyesi düş ük demektir. Üst radyatör hortumuna bir bez sarı p sı karak sistemin bası ncı nıkontrol ediniz. Eğ er hala bası nç var ise kolayca sı kı lmaz. Kolayca sı kı lana kadar (bası nç düş ene kadar) bekleyin. Radyatör kapağ ı nı n üzerine büyükçe bir bez örtünüz ve kapağ ıbastı rarak yavaş ça döndürerek bası ncıdüş ürünüz ve kapağ ıaçı nı z. KAYNAMIŞSU VEYA ANTİ FRİ Z Cİ DDİYANIKLARA SEBEP OLABİ Lİ R. Eğer soğ utma sı vıseviyesi düş ükse, motoru çalı ş tı rı n ve yavaşyavaşradyatör dolana kadar antifriz veya su ilave ediniz. SOĞUTMA SUYU İ LAVE ETMEK İ Çİ N MOTOR ÇALIŞIR VAZİ YETTE OLMALIDIR. SICAK MOTORA ÇATLATABİ Lİ R.

VEYA

ANTİ FRİ Z

İ LAVE

ETMEYİ Nİ Z

BLOĞU

1.3.4. Radyatörde Yapı lan Kontroller     

Radyatör bağ lantı ları nı n sağlamlı k kontrolü Radyatör ek yerlerinin, su girişçı kı şboruları nı n sağ lamlı k kontrolü Radyatör hava geçitlerinin açı k olup olmadı ğ ı nı n kontrolü Radyatör su kanalları nı n kontrolü Radyatör su hortumları nı n kontrolü

1.3.5. Radyatör Arı zalarıBelirtileri ve Radyatör Bakı mı Yol darbeleri ile radyatörün sallanması , radyatörün ek yerlerinin ve lehim dikiş lerinin kopması na, girişve çı kı şboruları nda çatlamalara ve su sı zı ntı ları na neden olur. Bu durum 20

özellikle, soğuk havalarda motor çalı ş maya baş larken meydana gelen sı caklı k farkı ndan dolayıolur. Böyle arı zaları n önlenmesi için radyatörün yerine uygun ş ekilde oturtulup sı kı lmasıve sı zı ntı ları n önlenmesi gerekir. 

Hava Geçitlerinin Kapanması

Bilindiği gibi, radyatörün esas görevi soğutma suyundan aldı ğıı sı yı , gerektiğ iş ekilde havaya iletmektir. Radyatörün bu görevini yerine getirebilmesi için, yeterli hava akı mıile temas etmesi gerekir. Radyatör hava geçit kanatçı kları nı n tı kanmasıhalinde hava akı mı olmayacağ ıiçin yeterli soğ utma sağlanamaz. Radyatör hava geçitleri, havada bulunan tozlar ve diğ er pisliklerle kolayca tı kanabilir. Kanatçı klar, en ufak darbelerle de kapanabilir. Bu durumda radyatörü temizleyebilmek için üzerinde biriken pislikler yumuş ayı ncaya kadar su ile ı slatı lı r. Sonra hareket yönünün aksi tarafı ndan (motor tarafı ndan) bası nçlısu püskürtülür. Aynıiş lem bası nçlıhava ile de yapı labilir. Hava geçitleri tı kanmı şkanatçı klar bulunuyorsa buralarısu geçitlerine zarar vermeden düzeltilmeli ve açı lmalı dı r. 

Tı kanmı şBir Radyatörün Kontrolü

Motorun fazla ı sı nması nı n ve su kaynatması nı n baş lı ca nedenlerinden birisi de radyatör su geçitlerinin tı kanması dı r. Bir radyatörün tı kanmı şolup olmadı ğıbasit bir deneyle anlaş ı lı r. İ lk önce motor ı sı nı ncaya kadar çalı ş tı rı lı r ve durdurulur. Radyatörün, önce alt tarafı na elle dokunulur. Sonra diğer kı sı mları na dokunulur. Eğ er alt tarafıdiğ er kı sı mlardan daha soğ uk ise radyatör tı kalıdemektir. Denemeler sonunda radyatörün tı kalıolduğ u anlaş ı lı rsa, üst ve alt su deposu sökülerek özel alet ile su geçişborularıtemizlenir. Sonra tekrar depolar su sı zdı rmayacak ş ekilde lehimlenir. Buna göre daha kolay olan ikinci bir temizleme ş ekli ise bası nçlısu ile yapı lan temizliktir. 

Radyatör ve Silindir Bloğ u Su Ceketlerinin Bası nçlı Su ile Temizlenmesi

Radyatör su girişve çı kı şboru1arımotordan ayrı lı r, çı kı şborusundan bası nçlıhava ile birlikte su verilir. Tı kanmı şbir radyatörü temizlemenin en kolay yolu, ters yönlü,akı şyapan bası nçlısu ve hava vermekle olur. Böylece pas, kireç ve suyun içinde bulunan diğ er çeş itli pislikler dı ş arı ya atı labilir. Bası nçlıhava ve su ile radyatörü temizlemek için, radyatörün suyu boş altı lı r. Çı kı şhortumundan bası nçlısu ve hava verilir, girişhortumu ucundan su dı ş arıakar. Radyatörün çı kı şucuna uzunca bir hortumla birlikte yı kama tabancasıtakı lı r. Önce su musluğ u açı lı p radyatörün su ile dolmasısağlanı r. Sonra radyatöre zarar vermemesi bakı mı ndan hava musluğ u yavaşyavaşaçı larak radyatöre hava verilir. Hava kapatı lı r ve tekrar su dolmasıbeklenir. Su temiz akı ncaya kadar bu iş lem tekrarlanı r. Silindir bloğ u da bası nçlısu ve hava akı mıile temizlenebilir. Bunun için su pompası nı n girişkı smı na bir hortum takı larak suyun yere akmasısağlanı r. Termostat çı karı lı r ve termostat koruyucusunun ucuna, hortumla birlikte iki yollu özel musluk takı lı r. Radyatörün temizlenmesinde olduğu gibi önce su ceketleri, su ile doldurulur. Bu iş leme, dı ş arıçı kan su temiz akı ncaya kadar devam edilir. Bası nçlıhava gönderilir. Yalnı z hava gönderilmesi, devamlıdeğ il, daha etkili temizleme bakı mı ndan kesik kesik olmalı dı r.

1.4. Termostat 1.4.1. Görevleri Termostat soğ utma suyunun çı kı ş ıveya giriş ine yerleş tirilir ve soğ utma suyunun sı caklı ğı nıbelirli bir seviyede tutar. Maksimum motor performansı nıelde etmek için ideal soğutma suyu sı caklı ğı80-120 °C arası nda olmalı dı r (katalog değ eri esas alı nı r). Dolayı sı yla, motoru rejim sı caklı ğ ı na hemen çı karabilmek için, soğ utma suyu sı caklı ğ ıdüş ük ise (motor soğ uk iken) soğutma suyu radyatör içerisinden dolaş tı rı lmaz ve motorun en kı sa zamanda ı sı nmasısağlanı r. Sadece soğutma suyunun sı caklı ğıarttı ğızaman su radyatörden devridaim ettirilir. Termostat radyatör içerisinden devridaim edilen soğ utma suyunun hacmini değ iş tirmek suretiyle soğ utma suyunun sı caklı ğ ı nı belirli bir aralı k içerisinde tutar. 1.4.2. Termostat Çeş itleri ve Yapı sı Çeş itleri Vaks palet mekanik kontrollü ,vaks palet elektronik kontrollü ve körüklü tip olmak üzere üç çeş it terrnostat vardı r. Sı caklı k karş ı sı nda genleş me yöntemine göre sı nı flandı rı lan termostatlardan soğutma sistemi içerisindeki bası nç arttı ğ ızaman daha az açı lma kuvvetine sahip olan körüklü tipi ş imdilerde daha az kullanı lmaktadı r. 1.4.3. Körüklü Tip Termostatlar Bu tip termostatlar, mantar tipi bir subaba bağ lımadeni bir körük ve bir de körük koruyucusundan oluş ur. Körüğün içine düş ük sı caklı klarda buharlaş an bir sı vıkonulmuşve körük içindeki hava boş altı lmı ş tı r. Motor soğuk olduğu zaman, körük içindeki vakum nedeni ile supap kapalıdurur. Motor ı sı nı p, sı vıbuharlaş tı ğ ızaman, bu buhar her tarafıkapalıolan körük içinde bir bası nç yaratı r. Bu bası nç, körüğ üş iş irerek subabı n açı lması na neden olur.

Şekil 1.25: Körüklü tip termostat

1.4.4. Termo-vaks pelet (Kutulu Tip Termostatlar) Bazıtermostatlarda sı vıyerine küçük bir kutu içersine bir çeş it macun (vaks) doldurulmuş tur. Bu macun ı sıetkisi ile sı vı laş ı p geniş leş tiğ i zaman bir çubuğu yukarıdoğ ru iter. Çubuk bir manivela koluna etki ederek, kelebek milini döndürür. Mile bağlıolan kelebek subap açı lı r. Bu madde soğ uyarak büzüldüğ ü zaman subap üzerindeki yaylar yardı mı ile çekilerek kapanı r. 22

Şekil 1.26.a: Kutulu tip termostat

Şekil 1.26.b: Kutulu tip termostat

1.4.5. Termo-Vaks Palet (Elektronik Kontrollü Termostatlar) Bu termostatlar günümüzün modern otomobillerinde kullanı lmaktadı r. Çalı ş ma prensibi termo-vaks palet tipi termostatı n aynı sı dı r. Isıetkisi ile geniş leyen vaksımotordaki sı cak su etkisine ilaveten termostat içersine yerleş tirilmişı sı tı cırezistans yerleş tirilmiş tir. Termostat, soğ utma suyu dağı tı cı distribütör muhafazası içersinde bulunmaktadı r. Distribütör muhafazası , soğ utma suyunu büyük ve küçük soğ utma devresine dağ ı tan dağ ı tı m istasyonudur. Termostat içersindeki ı sı tı cırezistans elektronik kontrol ünitesinden kumanda edilerek motorun performansı na bağ lıolarak ı sı tı lı r ve termostatı n açı lmasısağlanı r. Bu durumda motorun ilgili yerlerine suyun gönderilmesi sağ lanmı şolur.

(a)

(b) Şekil 1.27: Elektronik kontrollü termostat

Yapı sı : Termostat bir gövde ve bir subaptan oluş ur. Termostat subapları , mantar tipi 24

veya kelebek tipi olmak üzere iki tür yapı lmı ş tı r.

Şekil 1.28: Termostatları n sübapı nı n açı lması

1. Körük içinde, sı caklı k karş ı sı nda çabuk buharlaş an bir sı vıbulunur. Bu sı vı genleş tiğ i zaman körük içinde yarattı ğıbası nç, körüğ ü ş iş irir ve buna bağ lıolan mantar tipi subabıaçmak için iter (Körüklü tip). 2. Vaks kullanı lmı ştermostatlarda, soğ utma suyu sı caklı ğıyükseldiğ inde yardı mcı bağlantıparçalarıtermostat subabı nıaçar (Kutulu tip). 3. Vaks kullanı lmı ş termostatlarda, soğ utma suyu sı caklı ğ ıyükseldiğinde ve elektronik kontrollü ı sı tı cırezistans ı sı ndı ğ ı nda yardı mcıbağlantıparçaları termostat subabı nıaçar (Kutulu tip). 1.4.6. Termostatı n Çalı ş ma Prensibi Soğutma suyunun radyatör içerisindeki dolaş ı mı nıkontrol etmek için iki yöntem vardı r. Termostat motorun soğutma suyu çı kı ş ı na veya giriş ine yerleş tirilir.

Şekil 1.29: Termostatları n sübapı nı n açı lması

Günümüzde soğ utma suyunun sadece motora girişve çı kı ş ı nıkontrol eden değ il, aynı zamanda soğutma suyunun motor içerisindeki devirdaimini de kontrol eden by-passlı termostat kullanı mıbazımotor tiplerinde yaygı nlaş maktadı r. Genellikle termostat soğ utma suyu çı kı ş ı nda yer alı rken by-passlıtermostat soğ utma suyu giriş inde veya çı kı ş ı nda yer alabilir.

 By-pass Valfsiz Termostat Bu konuda soğutma suyu çı kı ş ı na yerleş tirilen bir termostat örnek olarak anlatı lmaktadı r (Şekil 1.30).

Şekil 1.30: By-Pass valfsiz termostat

Katıbir vaks, kauçuk ve mil (piston) palet içerisinde merkezlenmiş tir ve milin (pistonun) bir ucu termostatı n dı şgövdesine sabitlenmiş tir. Düş ük sı caklı ğ a bağlıolarak kapanı r. Yüksek sı caklı ğ a bağlıolarak açı lı r. Soğ utma suyunun akı şmiktarı nıkontrol eden bir valf paletin dı şkı smı na yerleş tirilmiş tir ve bir valf çalı ş madı ğızaman soğutma suyunun akı ş ı nıkeser. Soğ utma suyunun sı caklı ğ ı ndaki bir yükselme ile birlikte vaks elemanı nı n hacmi artar. Meydana gelen bası nç mili (pistonu) iter. Piston, termostat gövdesine sabitlenmişolduğ undan, bası nç yayı n tansiyonunu yener ve palet aş ağıinerek valfin açı lması nısağlar. Radyatör petekleri İ çersinden geçerken soğ umuşolan soğ utma suyu termostata geri döndüğ ü zaman valf kapanı r. Termostat bu operasyonu sürekli tekrarlayarak soğutma suyu akı şhacmini kontrol eder ve motorun sürekli rejim sı caklı ğ ı nda kalması nı sağ lar.

Şekil 1.31: Soğutma suyunun akı ş ı

Şekil 1.31’de soğutma suyunun akı ş ıgörülmektedir. Soğutma suyunun sı caklı ğ ıdüş ük iken termostat kapalı dı r ve soğutma suyu radyatöre giremez, ancak motor içerisinde dolaş tı rı lı r. Soğ utma suyunun sı caklı ğıyükseldiğ i zaman, termostat açı lı r ve soğutma suyu aynızamanda radyatöre de gider. 26 .



By-pass Valfli Tip Termostat

Bu konuda motorun soğ utma suyu giriş ine yerleş tirilmişbir termostat örnek olarak anlatı lmaktadı r. Şekil 1.32’de by-passlıtip bir termostatı n çalı ş masıtarif edilmektedir. By-pass valfi motor içerisindeki soğutma suyunun sirkülasyonunu kontrol eder.

Şekil 1.32: By-Pass' lıtip termostatı n yapı sıve çalı ş ma prensibi

Soğutma suyu sı caklı ğ ıdüş ük iken radyatör tarafı ndaki valf kapalı dı r ve bypass valfi açı ktı r. Dolayı sıile soğ utma suyu radyatör içersinden dolaş maz. Aynıanda by-pass valfinin kapanmaya baş lamasıile birlikte motorun içersindeki soğ utma suyu sirkülasyonu kontrol edilir. By-pass valfsı z termostat tam açı ldı ğ ızaman, soğ utma suyu aynıanda hem motorun hem de radyatörün içersinden dolaş ı r. Ancak by-passlıtermostatta radyatör içersinde sirkülasyon durdurulurken soğ utma suyu sadece motor içersinden dolaş tı rı lı r ve soğ utma verimi arttı rı lı r.

Şekil 1.33: Soğutma suyunun akı ş ı

By-passlıtermostat, soğ utma suyunun geçtiği kanalıgeniş leterek motor içersindeki sirkülasyonu kontrol eder ve klasik tip ile karş ı laş tı rı ldı ğ ı nda motor soğ uk iken su akı ş direnci azaltı lmı şolur. Dolayı sıile su pompasıüzerindeki yük en aza indirilmişolur ve motor gücündeki kayı p azaltı lmı şolur. 27

1.4.7. Termostatlarda Yapı lan Kontroller Termostatlar belli sı caklı k, derecelerinde açı lacak ş ekilde yapı lmı ş tı r. Motorlarda kullanı lan termostatlar 60 °C - 64 °C darası nda bir sı caklı kta açı lmaya baş lamasıve 77 °C de tamamen açı lmasıgerekir. Günümüz motorları nda termostatlar 80 °C de açı lmaya baş layı p 110 °C de tamamen açı lı r. Termostatlar motorun çalı ş ma koş ulları na ve kullanı lacak antifrizin çeş idine göre seçilir. Termostatları n normal çalı ş madı ğ ıkanı sı na varı lı rsa, bunu anlamak için Şekil 3.9’ da görüldüğü gibi, basit bir deney yeterlidir. Bu deney yapı lı rken termostat supabı nı n açı lma baş langı ç değ erlerinin bilinmesi yararlıolur. Termostatıkontrol etmek için içi su dolu bir kap alı nı r. Termostat, kabı n dibine değ meyecek ş ekilde iple veya tel ile ası lı r. Sonra kabı n içindeki su ı sı tı lı r. Diğ er taraftan kabı n içine yerleş tirilen termometre ile de suyun sı caklı ğ ıkontrol edilir. Su ı sı ndı ğızaman termostat açı lmasıgerektiği sı caklı ktan 6 - 7°C kadar önce açı lacak olursa veya suyun sı caklı ğıtermostatı n açı lmasıgereken sı caklı ğ ıyaklaş ı k olarak 6 - 9°C geçtiğ i halde, supap açı lmı yorsa, termostat bozuktur değiş tirilmesi gerekir.

Şekil 1.34: Termostatı n kontrolü

1.4.8. Termostat Arı za ve Belirtileri Motorlu araçları n soğ utma donanı mı nda, önemli görevi olan termostatları n belirli bir çalı ş ma ömrü yoktur. Önceden hiçbir arı za belirtisi göstermez. Termostat supabıve supabı çalı ş tı ran diğer parçalar, genellikle çok yüksek ı sıdeğ iş ikliği, aş ı nmaya ve bükülmeye neden olacak değiş ik durumlarla karş ıkarş ı ya bulunur. Suyun içindeki pas, kir ve yabancımaddeler termostatları n gerekli ş ekilde çalı ş ması nı engeller. Herhangi bir nedenle fazla ı sı , termostatıarı zalandı rabilir. Termostatlar herhangi bir nedenle arı za yaptı kları nda genellikle açı k olarak kalı r. Çünkü supabı n kapalıkalması körüğ ün içindeki vakum nedeni ile olmaktadı r. Körük delinecek olursa, vakum ortadan ka1kacağı na göre, atmosferik bası nç, körüğü ş iş irecek ve supabı n daima açı k kalması nı sağ layacaktı r. Bu nedenle, termostat motorun fazla ı sı nması na hemen hemen hiç neden olmaz. Termostatı n arı zalanması , özellikle kı şayları nda, motorun normal çalı ş ma sı caklı ğ ı na kadar ı sı nması na neden olur 28

 Hava Valfi Soğutma suyu değ iş imi esnası nda radyatördeki su tahliye edildiği zaman, motorun soğutma sistemi içersine hava girer. Soğutma sistemi yeniden soğ utma suyu ile doldurulduğ u zaman soğ utma sistemi içersinde kalan havanı n dı ş arıatı lmasış arttı r.

Şekil 1.35: Hava valfinin çalı ş ması

Hava valfi havanı n tahliyesine izin veren bir kanala sahiptir. Motor stop ettiği zaman, bu valf kendi ağ ı rlı ğ ıile bu kanalıaçar ve motor çalı ş tı ğ ızaman su pompası nı n bası nçlandı rdı ğ ısoğ utma suyunun bası ncıile bu kanal kapanı r. Modern motorlarda bir havalandı rma tapasıvardı r. Radyatör motora nazaran daha alt konumda seviyelendirilmiş tir ve hava direnci azaltı lmı şaracı n dı şgörünüş ü iyileş tirilmiş tir. Bu tapa sayesinde havalandı rma daha kolaylaş tı rı lmı ş tı r.

1.5. Su Pompası

Şekil 1.36: Su pompası

1.5.1. Görevi Su pompaları , motorun krank mili kasnağı ndan bir (V) kayı ş ıile aldı klarıhareketle suya bası nç kazandı rı p suyu motor su ceketlerinden dolaş tı rı p soğ umasıiçin radyatöre gönderir. 29

1.5.2. Çeş itleri ve Yapı sı Su pompalarımillerinin yataklandı rı lı şş ekline göre, burçlu, bilyeli yataklıve sa1mastra1ıdiye isimlendirilirler. Bugün genellikle daha kullanı ş lıolmasınedeni ile bilyeli yataklıpompalar kullanı lmaktadı r. Pompadaki salmastranı n etrafı na bir halka geçirilir ve özel bir somun ile salmastra sı kı ş tı rı lı r. Bu salmastra zaman zaman sı kı ş tı rı lı r ve eskiyince değ iş tirilir. Şekilde bilyeli yataklısu pompasıkesiti görülmektedir. Milin yataklandı rı lmasıhangi tip olursa olsun hepsinde de suyun sı zması nıönleyen contalar (salmastra) vardı r. Genellikle borçlu tip pompalarda ayar edilebilen salmastra1ar ve günümüzdeki yüksek devirli motorlarda daha çok kullanı lmakta olan bilyeli tip pompalarda Su pompaları , genellikle santrifüj tip bir pompa olup, silindir bloğunun ön tarafı na, blok ile radyatör arası na yerleş tirilmiş tir. Motorda iyi bir soğ utma için suyun bası nçlıolarak su ceketlerinden dolaş tı rmasıgerekir. Ortalama olarak bir su pompasısaatte 40000 litre suyu dolaş tı rmasıgerekir. Krank kasnağ ıile su pompasıkasnağ ıarası ndaki devir oranı0.8-1.5 arası ndadı r. 1.5.3. Su Pompası nı n Çalı ş ması Su girişve çı kı şborusu bulunan döküm bir gövde ile, üzerinde düz veya kavisli kanatlarıolan su basma paletleri, paletleri döndüren mil, pompanı n esas parçaları nı oluş turur. Su pompasıpompa kapağ ıbulunmamaktadı r, doğ rudan doğruya bloktaki yuvası na bağ lanı r. Pompa mili bir yatakla yataklandı rı lmı ş tı r. Yatak çevresinden suyun sı zması nı önlemek için salmastra veya keçeler yerleş tirilmiş tir. Pompanı n arka tarafı nda genellikle kapak bulunur. Kapak olmadı ğıhallerde su basma paletleri, silindir bloğunda bulunan özel pompa yuvası na yerleş tirilir. Mili döndüren kasnak ise milin diğ er ucuna takı lı r. Krank milinden aldı ğ ıhareketle döndürülen pompa paleti, suyu merkezkaç kuvvetle silindir bloğ undaki geçitlere doğru bası nçlıbir ş ekilde gönderir. Pompanı n girişucu ise bir hortum ile radyatörün alt deposuna bağ lı dı r. 1.5.4. Su Pompası nda Yapı lan Kontroller      

Sı zdı rmazlı k kontrolü Pompa gövdesi salmastrası ndan veya boru bağlantı sı ndan su kaçak kontrolü Pompa kasnağıpimi kı rı klı k kontrolü Pompa paletlerinin kı rı klı k kontrolü Palet odası nı n kı rı k ve aş ı ntıkontrolü Pompa milinin aş ı ntıkontrolü

Şekil: 1.37

1.5.5. Su Pompası nı n Arı zalarıve Belirtileri Su pompaları nda sı k sı k rastlanan arı zaları n baş ı nda, vantilatör kayı ş ları nı n kopması veya gevş emesi nedeni ile arı za görülür. Bunun dı ş ı nda pompa paletlerinin veya kanatçı kları n kı rı lması , palet odası nı n aş ı nmasıgibi arı zalar olabilir. Paletlerin kı rı lması na veya palet odası nı n aş ı nması na suyun içindeki pislik, kum ve diğer yabancımaddeler neden olur. Bu nedenle, sisteme yabancımaddelerden arı ndı rı lmı ş , korozyona engel olucu saf ve temiz su konmalı dı r. Motor suyu kı smen donduğu zaman, pompa çalı ş tı ğı nda, palet ve paleti pompa miline bağlayan pim kı rı labilir. Bu durumda mil palet içinde boş a döner ve suyun dolaş ı mıdurur. Vantilatör kayı ş ı nı n gevş emesi halinde ise, hareket iletiminde kayma olacağ ı ndan pompanı n devir sayı sıazalı r ve yeterli suyu dolaş tı ramaz. Bunun sonucu motor çok ı sı nı r. Pompanı n su sı zdı rmasıher tip pompada en çok görülen arı zadı r. Pompa kayı ş ları döndürüldüğü için, pompa gövdesi kayı ş ı n çektiğ i tarafa doğ ru bir bası nç altı nda bulunur. Bu nedenle pompa bağ lantıcı vatalarıiyi sı kı lmayacak olursa, pompa gevş er ve su sı zdı rı r. Bu durumda pompa yenisi ile değiş tirilir. Yay bası nçlıpompanı n salmastrasıveya pompa kömürü zamanla aş ı nı r, bozulur ve pompa su sı zdı rı r. Pompadaki yağlanmasıgereken yerlerin yağ lanmasıihmal edilirse pompa mili ve yatağıaş ı nı r ve sı zı ntıyapar.

Modern soğutma sistemlerinde soğutma suyunun hı zlıdolaş ı mı na gerek vardı r. Herhangi bir nedenle pompa verimi azalı rsa, suyun soğ utma etkisi kaybolur. Bu ise su pompası nı n tamamen arı za yapması na ve motorun çok ı sı nması na neden olur. Pompanı n su sı zdı rmasısonucu, yalnı z soğ utma sistemindeki suyun eksilmesine neden olmaz. Suyun pompa milinden sı zarak dı ş arıçı kması , mil ile yatağıarası ndaki yağ lamayıetkileyerek mil ve yatağ ı n aş ı nması na ve korozyona uğraması na neden olur. Motor yüksek devirlerde çalı ş ı rken bu sı zı ntıolan yerlerden içeriye hava emilir. İ çeri giren hava suyu, radyatörden taş ı rı r. Soğutma suyuna hava karı ş masıı sıgeçiş ini güçleş tirir. Bu ise motor sı caklı ğ ı nı n yükselmesine neden olur. Soğutma sisteminin içine hava girmesi, su ceketlerinde ve diğ er kı sı mlarda anormal paslanmalara sebep olur. Su pompasıarı zası ndan dolayı , soğ utma sisteminin içine hava emilir veya dı ş arı ya su sı zı ntı sıolursa bu durumda hemen arı za giderilmeli ve gerekli yerler sı k sı k yağ lanmalı dı r.

1.6. Su Dagı tı m Borularıve Su Ceketleri 1.6.1. Görevleri Su dağ ı tı m boruları , suyun radyatör ile motor arası nda iletilmesini sağ lar. Su ceketleri, motor çalı ş ı rken, yanma odasıiçerisindeki sı caklı k yanmadan dolayı 2000 0C veya daha yükseklere çı kar ve motorun parçalarıı sı nı r. Isı nan bu motor parçaları nı n soğutulmasıiçin silindir cidarlarıetrafı na ve silindir kapağı na soğutma suyunun dolaş abilmesi için su ceketleri ve su kanallarıgerekir. 1.6.2. Yapı sı Radyatör hortumlarıyüksek ı sı ya ve bası nca dayanı klıolmalı dı r. Radyatör hortumları motor üzerindeki yerine göre ş ekillendirilmiş lerdir. Aynızamanda elastik özelliğ i bulunmaktadı r. Bunlar, belirli ölçülerde, belirli eğimlerde ve tam ölçüsünde dökülerek yapı lmı şhortumlardı r. Bükümlü ve esnek olmak üzere iki çeş ittir. Bu tip hortumlar, radyatörün alt su deposu ile su pompasıarası nda kullanı lı r. Bu tip hortumları n içinde bulunan, tel yay hortumun içeriye doğ ru bükülmesine engel olur. 1.6.3. Su Dağı tı m Borularıve Su Ceketlerinde Yapı lan Kontroller      

Su dağ ı tı m hortumları nda delik ve çatlak kontrolü Su dağ ı tı m hortumlarıbağlantı ları nda su kaçak kontrolü Su ceketlerinde tı kanı klı k kontrolü Su ceketlerinde kireçlenme kontrolü Su ceketlerinde çatlak kontrolü Su ceketleri tapaları nda sı zdı rmazlı k kontrolü

1.6.4. Su Dağı tı m Borularıve Su Ceketlerinin Arı zalarıve Belirtileri Soğutma sisteminde motor sı k sı k su eksiltiyorsa, su dağ ı tı m hortumları nı n delik, çatlak ve kaçak kontrolü yapı lmasıgerekir. Hortumlar yüksek ı sı dan çatlayabilir ve delinebilir. Aynızamanda yüksek bası nçtan dolayıbağ lantı yerlerinden su sı zdı rabilir. Her zaman soğutma suyu kaçakları nı n kendi kendine kapatacağısöylense de radyatördeki eksilen su motorun sı cak çalı ş ması na neden olacak ve kı sa sürede motorun arı za yapması na sebep olacaktı r. Bu nedenle su kaçakları nı n derhal müdahale edilerek onarı lmasıgerekir. Su ceketlerindeki kireçlenme ve tı kanı klar ise motorun hararet yapması na neden olur. Bu durumlarda motor soğ utma suyuna kireç sökücü konularak su kanallarıve ceketlerdeki kireçlerin çözülmesi sağ lanı r. Eğer yağ a su, suya yağı n karı ş masıdurumunda conta arı zasıyoksa mutlaka su ceketlerinde çatlak vardı r. Motor bloğ u su tapaları nda su sı zı ntı sıolmasıhalinde tapaları n yerinden sökülerek tekrar yenisi takı lı p kaçak giderilir. Aksi halde tapanı n atmasısonucu soğ utma suyu her an boş alacağıiçin motorda büyük arı zalara sebep olabilir.

Şekil 1.38: Su ceketler

1.7. Vantilatör

Şekil 1.39: Vantilatör bağlantı sı

1.7.1. Görevleri Vantilatörler, genellikle pompa miline bağ lanı rlar, su pompasıve alternatörü döndüren kayı şvası tasıile döndürülür. Vantilatörlerin görevi radyatör petekleri arası nda kuvvetli bir hava akı mısağlamaktı r. Bazıvantilatörlerin etrafı nda davlumbaz bulunur. Böylece vantilatör yalnı z radyatör petekleri arası ndan hava emebilir ve verimi daha da yükselmişolur. Şekil 1.39’da bir vantilatörün pompa kasnağı na bağ lantış ekli görülmektedir. Taş ı t yeterince hı zlı gittiğinde aracı n ön ı zgarası ndan geçen hava akı mıradyatör peteklerinden geçerek soğ utma iş lemini yapar. Ayrı ca bağ ı msı z bir ünite olarak da takı labilir. Bağ ı msı z fanlar elektrikle veya ı sıkontrollü olarak otomatik çalı ş tı rı lı r. Eğ er taş ı t hı zıyeterli değ ilse fanlar devreye girip havayıemer. 1.7.2. Vantilatör Çeş itleri ve Yapı sı  Kayı ş la hareketli vantilatörler  Elektrik motorlu vantilatörler (fan)  Otomatik vantilatörler Radyatör Soğutma Fanı n Yapı sıve Çalı ş ması Petek içerisinden geçen hava radyatör ı sı sı nı n değ iş mesine neden olur. Havanı n hı zı ne kadar fazla ise radyatörün soğ utma verimi artar. Araç yüksek süratte giderken, radyatör peteğ i içerisinden yeterli miktarda hava akı ş ıolur, ancak araç düş ük süratte giderken ve motor rölantide iken aracı n ön kı smı ndan gelen hava gerekli soğutma iş lemi için yetersiz kalı r. Bu yüzden radyatörün soğ utulmasıiçin hava üfleyen bir fan kullanı lmaktadı r. Radyatör soğ utma fanıhareketini motordan veya motorun yapı sı na göre bir elektrik motorundan alı r. 34

Şekil 1.40: Radyatör soğutma fanı

Şekil 1.41: Çift radyatör soğutma fanı

Elektrik Motor Tahrikli Soğutma Fanı Bu sistemde bir fan motoru vardı r. Elektrik ile çalı ş an bu fan motoru soğutma suyu sı caklı ğı nıbelirli bir seviyede tutar. Fan motoru elektrik kaynağ ıolarak bataryayıkullanı r. Soğ utma suyu sı caklı ğ ıbelirli bir değere ulaş tı ğıanda, radyatörün soğ utma suyu radyatör çı kı ş ı na takı lmı şolan fan müş iri devreye girer ve fan çalı ş maya baş lar. Su belirli bir sı caklı k değ erinin altı na düş tüğ ü zaman, müş ir devreden çı kar ve fan durur. Diğ erleri ile karş ı laş tı rı ldı ğ ı nda bu tip fan ile enerji kayı pları nı n önüne geçilebilir. Bu yüzden bu tip fan kullanı mı çok yaygı ndı r. 35

Fan Hı zıKontrol Donanı mı Radyatör soğ utma fanıyüksek devirde döndürüldüğ ü zaman çok gürültülü çalı ş ı r, aynı zamanda fanıdöndürmek için gerekli olan tahrik kuvveti de artar. Ancak araç yüksek süratte giderken radyatör fansı z da ortam havasıtarafı ndan yeterli derecede soğ utulabilir. Motor soğuk iken, motorun rejim sı caklı ğı na kadar çabuk ı sı nmasıistenir. Bu nedenlerden dolayı , radyatör fanı nı n sadece gereken zamanlarda devreye girmesini sağ layacak bir donanı m gereklidir. Son model araçları n çoğ unda üç kademeli sı caklı k kontrollü hidrolik kavramalı fan kullanı lmaktadı r (TEM kaplin). Kavrama fanı nı n hı zı , radyatörden geçen havanı n sı caklı ğı na bağlıolarak üç kademede değ iş ir. Hava sı caklı ğ ıdüş ük iken, fanı n hı zımotoru çabuk ı sı tmak ve fanı n gürültüsünü azaltmak için düş ük tutulur. Hava sı caklı ğ ı yükseldiğ inde fan devri etkili bir soğutma sağ lamak için üç farklıhı z kademelerinde artar. Fan Hı zıKontrol Donanı mıÇeş itleri  Otomatik vantilatör (Otomatik fan)  Elektrik motorlu vantilatör  Elektromanyetik vantilatör kavraması  Devir sayı sısı nı rlıvantilatör  Manyetik kavramalı vantilatör  Hidrolik kavramalıvantilatör  Sı caklı k kontrollü hidrolik kavrama kaplin (TEM kaplin)  Termostatik olarak kumanda edilen kavramalıvantilatörler (Visco kavramalı vantilatörler)

Şekil 1.42: Sı caklı k kontrollü hidrolik kavrama kaplin ( tem kaplin )

Soğutma Fanı nı n Performansı Soğutma fanıpreslenmişçelik plakalardan veya katkı lıplastik dökümden imal edilirler. Plastik fanlarda 4-8 kanat vardı r. Krank kasnağ ı nı n çapıile fan kasnağı nı n çapları fanı n dönme devri motor devrinin 0,8-1,5 katıolacak ş ekilde seçilmiş tir. Arkadan çekiş li araçlarda radyatör fanıtahriğini bir tahrik kayı ş ıvası tası yla krank milinden alı r. Fanı n çok yüksek devirlerde bile çok sessiz çalı ş masıgerekiyor. Fan gürültüsünü azaltmak için fanı n kanatları nı n hatveleri farklıseçilmiş tir.

Şekil1.42.a Şekil 1.42.b Plastik fan (hatveler farklımesafede)

1.8. Hareket İ letim Kayı ş ı 1.8.1. Görevi Soğutma donanı mı nıçalı ş tı ran su pompalarıana mil kasnağ ı ndan genellikle değiş ik tipte vantilatör kayı ş larıile hareket alı r. Bu kayı ş ları n çoğunluğu (V) tipi kayı ş lardı r. Bunlar, dar ve genişkayı ş lar olarak ayrı lı rlar. Soğuk hava ve hidrolik direksiyon düzeni olan yeni model otomobillerin çoğunda üç veya dört kayı şbulunabilir. Kayı şkenarlarıile kayı ş ı n takı ldı ğ ıkasnak kenarlarıarası ndaki sürtünme kuvveti ile bir kasnaktan diğ erine hareket aktarı lı r. Kayı ş ı n iki yüzü kasnak yüzlerine sürtündüğ ü için kayma olmaz ve hareket aynen iletilir. 1.8.2. Çeş itleri ve Yapı sı 1- V Kayı ş ları2- Çok yivli kayı ş(yivli kayı ş ) 3- Diş li kayı ş lardı r.

Şekil 1.43: Hareket iletim kayı ş ı

Az bakı m gerektiren kayı ş larda ı sı l genleş me kordlarıkullanı lı r. Sürtünme esnası nda ortaya çı kan ı sı dan dolayıkordlardaki genleş me çok az olur. Ayrı ca bu kordları n üzerine yapı ş kan lastik geçirilerek hareketin kaymadan iletilmesi sağ lanmı ş tı r. Yapı ş kan lastiğ in en üstüne de kord bezi geçirilerek kayı ş taki dayanı m artı rı lmı ş tı r. Hareket İ letim Kayı ş ıKontrolü ve Ayarı Bir motor fazla ı sı nı yorsa, ilk kontrol edilecek parça vantilatör kayı ş ları nı n uygun çalı ş ı p çalı ş madı ğı nı n kontrolüdür. Kayı şgevş ek olursa kayma yapar. Bu durumda vantilatör, radyatör peteklerinden fazla hava çekmeyecek ve radyatörden geçen su yeteri kadar soğ umayacaktı r. Diğ er bir husus, pompa yavaşdöneceği için su dolaş ı mıçok yavaş olacak ve motorun suyu çok fazla ı sı nacaktı r. Kayı ş ı n gevş ek olması nı n baş ka bir mahzuru, alternatörün devir sayı sı nıazaltacağ ıiçin alternatör ş arj etmez. Aynızamanda kaymadan dolayıkayı şçok çabuk parçalanı r ve kopar. Kayı ş ı n fazla gergin olmasıda hareket verdiği parçalara zarar verir. Bu nedenle kayı ş gerginliğ inin ve gevş ekliğ inin belirli ölçülere göre olmasızorunludur. Özellikle, soğ uk hava ve hidrolik direksiyon düzeni olan otomobillerde bu durum çok önemlidir. Kayı şyağ lıveya gevş ek olmasınedeni ile kayacak olursa, çok çabuk yı pranacağ ıgibi alternatör, vantilatör ve su pompasıgerektiğ i gibi çalı ş amaz. Kayı ş ı n fazla gergin olmasıhalinde ise su pompasıburç ve yataklarıile burç ve yatakları na fazla yük biner. Bu nedenle vantilatör kayı ş larıdar veya geniş , uzun veya kı sa oluş ları na göre pratik usulle kontrol edilir. Bu kontrolde, kasnak ile alternatör kasnağıarası na bir cetvel konur ve kayı ş a bastı rı lı r. Çökme miktarıfabrika değerleri ile karş ı laş tı rı lı r. Fabrika değerleri bulunmuyorsa, bu çökme normal kayı ş larda 12 - 13 mm. (1/2") uzun kayı ş larda 22 - 25 mm (3/4" - 1") kadar olmalı dı r. Bu kontrol kayı ş ı n en uzun olduğ u tarafı ndan yapı lmalı dı r. Kayı şayarıyapı lı rken daima tespit cı vatalarıhafifçe gevş etilir ve uygun gerginlik sağ lanı nca bu cı vatalar sı kı lı r. Çökme miktarıtekrar kontrol edilir, uygun ise kayı şayarıbiter. Vantilatör kayı ş ları , soğ uk hava ve hidrolik direksiyon düzenini çalı ş tı rmakta ise, mutlaka özel tork metreler ile ayarlanmalı dı r. Bu ş ekilde ayar yapabilmek için fabrikanı n verdiği ayar değerleri ve ayarıyapabilmek için özel tork metre bulunmalı dı r. Genellikle vantilatör ve alternatörü çalı ş tı ran kayı ş lar 75-80 Nm hidrolik direksiyon düzenini çalı ş tı ran kayı ş lar 100 Nm, kompresör çalı ş tı ran kayı ş lar 90 Nm’ lik kuvvetle gerdirilmelidir. Motorun Hararet Yapması nı n Nedenleri:        

Radyatör peteklerinin tı kanması Radyatörde suyun azalması Vantilatör kayı ş ı nı n gevş ek veya kopuk olması Termostatı n arı zalıolması Motor yağı nı n azalması Motor soğ utma suyu kanalları nı n tı kalıolması Uygun vites ve hı zda gidilmemesi Otomatik fanı n arı zalı olması 38

Bir motorun hararet yapması nı n sebebi sadece soğutma sistemindeki bir arı zadan ileri gelmeyeceği hatı rdan çı karı lmamalı dı r. Soğutma Sisteminin Bakı m ve Onarı mı nda Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar         

Radyatöre konacak suyun seviyesi peteklerin üzerinde olmalı dı r. Çok sı cak motora rölantide çalı ş ı rken ı lı k ve kireçsiz su konur. Motor bloğ undaki su kanallarıpastan ya da kireçten tı kanmı şise motor fazla ı sı nı r. Radyatöre konacak suyun içilecek temizlikte ve temiz su olmasıgerekir. Su olduğ u halde motor fazla ı sı nı yorsa, termostat arı zalı dı r. Donmayıönlemek için radyatöre antifriz ilave edilir. Termostatısökülmüşmotor, gereğinden soğ uk çalı ş ı r aş ı nmalar artar ve verim düş er. Motorun çok sı cak çalı ş tı rı lmasımotoru çekiş ten düş ürür. Motor çok sı cakken radyatöre soğ uk su konursa silindir kapağ ıve blok çatlayabilir.

 Çok sı cak bir motorda radyatör kapağ ıı slak bir bezle tutulup hafifçe gevş etilir ve buhar tamamen atı lı nca radyatör kapağ ıaçı lı r.  Araçta ı sı(hararet) göstergesi çalı ş mı yorsa ı sımüş iri arı zalıolabilir.  Motor, çalı ş tı ktan sonra çalı ş ma sı caklı ğı na gelmiyorsa kalorifer hortumları nda kaçak olabilir.  Motor ı sı sı nı n aniden yükselmesinin sebebi kayı şkopmasıolabilir. Antifriz Sı vı ları Genellikle, hava sı caklı ğ ı nı n 0°C altı na düş tüğünde soğ utma donanı mı ndaki suyun donması nıönlemek için kullanı lı r. Su motorda donduğ u zaman meydana gelen genleş me kuvveti, silindir bloğ u, silindir kapağıve radyatörü çatlatı r. Bu nedenle suya yeter miktarda (suyun donma derecesine göre) antifriz karı ş tı rı larak, suyun donma noktasıdüş ürülür. Bilindiği gibi suyun donma baş langı cı0°C’ dir. İ çerisine karı ş tı rı lan antifriz sı vı sı nı n miktarı na bağlıolarak suyun donma sı caklı ğı(-45 ile -50°C) düş ürülür. İ yi bir antifriz sı vı sı , su ile kolayca karı ş abilmeli ve en düş ük sı caklı kta bile suyun donması nı önleyebilmelidir. Antifriz sı vı sıkorozyona, neden olmamalıve hiçbir zaman donmayıönleyici özelliğ ini yitirmemelidir. Antifriz sı vı sıolarak genellikle, alkol, alkol esaslısı vı lar veya etilen glikol kullanı lı r. Soğ utma donanı mı na konulacak antifriz miktarı , motorun çalı ş acağ ı bölgenin en düş ük sı caklı ğı na göre özel cetvellerden bulunur. Günümüz araçları n Motorları na Dört mevsim kullanı labilen antifriz konmaktadı r.

Motora soğutma sı vı sı n aynızamanda yoğunluğunun ölçülmesi gerekir. Ölçülen yoğunluk değeri, antifriz üretici firmaları n yayı nladı ğ ıçizelgeye bakarak suyun donma sı caklı ğı nı n belirlenmesini sağlar.

Şekil 1.44: Antifriz yoğunluğunun ölçülmesi

UYGULAMA FAALİ YETİ UYGULAMA FAALİ YETİ İ ş lem Basamakları

Öneriler Motorun hararet yapma nedenlerini ve su eksiltme nedenlerini araş tı rı nı z. Madde 1.8.1’i okuyunuz. Su pompası nı n veya  Madde 1.4, Termostat ve madde 1.5, Su termostatı n arı zası nı teş his pompası ndaki açı klamaları okuyunuz ve belirleyiniz. uygulayı nı z.  Termostat açı lma derecesini araç katalogundan öğ reniniz.  Motoru stop ediniz  Akünün negatif kutup baş ı nı sökünüz.  Aracıliftin üzerine emniyetli bir ş ekilde çı karı nı z.  Aracı vitese alı nı z ve el frenini çekiniz.  Motor sı cak iken motor suyunu boş altmayı nı z  Madde 1.3..3’teki (Dİ KKAT) kı smı nı okuyunuz. Soğutma suyu boş altma 1. Motor soğ utma suyunu boş altmak için uygun kabımotorun altı na yerleş tiriniz. 2. Genleş me kabı nı n kapağı nısökünüz. 3. Radyatör kapağ ı nısökünüz Motor suyunu boş altı nı z. 4. Kalorifer musluğ unu açı nı z. Bu arada otomobilin azami ı sı tma yapacak ş ekilde kalorifer kumandası nıayarlayı nı z. 5. Radyatör alt hortumunu sökünüz. 6. Radyatördeki hava musluğunu açı nı z. 7. Motor gövde üzerindeki hava musluğunu açı nı z. 8. Kalorifer çı kı şborusu üzerindeki hava musluğ unu açı nı z. Not: Sadece soğutma suyunun değ iş imi ve antifriz koymak için su eksiltmek gerekiyorsa motor suyunu radyatördeki boş altma musluğ unu açarak boş altı nı z. 



Şekil U.F.1.1: Radyatör bağlantıyerleri

  

Fan motoru, fan müş irinin ve hararet müş irinin elektrik bağ lantı ları nıayı rı nı z. Fan motorunun bağ lantıcı vataları nıuygun anahtar ile sökünüz ve fanı komple alı nı z.

Radyatörü ve su boruları nı sökünüz.

Şekil U.F.1.2: Komple fan

    

Radyatör alt ve üst hortumları nıtamamı yla sökünüz. Radyatörü ve su boruları nı sökerken kelepçelerini sökmeyi unutmayı nı z. Radyatörü üst traverse bağlayan tespit cı vataları nı uygun anahtar ile sökünüz. Bazımodel araçlarda radyatörü sökmek için ön panjuru sökmek gerekebilir. Varsa radyatör davlumbazı nı önceden sökünüz.



Kelepçe bağlantı ları nı n yalama olup olmadı ğ ı na dikkat ediniz.  Soğ utma sistemi ile ilgili bütün hortumları kontrol ediniz. (Radyatör alt üst hortumları , termostatıdı ş arı da olan motorlarda termostat ara hortumları , otomatik jikle hortumları , kalorifer hortumlarıgibi) Radyatörün ve su boruları nı Madde 1.3.4 ve 1.3.5’deki kontrolleri kontrollerini yapı nı z. uygulayı nı z  Madde 1.5.4 ve 1.5.5’deki kontrolleri uygulayı nı z  Eğ er hortumlar çatlamı ş , sertleş mişveya normal ş eklini değ iş tirmiş se yenileri ile değ iş tirin.  Dı ş tan iyi durumda görülüp de içten çatlayan hortumları da değ iş tirin. Not: Termostatı n yeri, araç motorları nı n marka ve modellerine göre değ iş ik yerde olabilir. İ lgili araç Termostatısökünüz. kataloguna bakı nı z.  Termostatı n kapağ ı nısökünüz.  Termostatı n sökülüşyönüne dikkat ediniz.  Termostatıönce el ile kontrol ediniz, eğer normal hava sı caklı ğ ı nda açı k duruyorsa veya elle supaba bası lı p bı rakı ldı ğ ı nda, yayı , klapesi rahat hareket etmiyorsa yenisi ile değiş tirin.  Termostatı n elle veya gözle yapı lan Termostattı n kontrolünü kontrolünde bir hata tespit edilmemiş se sı cak yapı nı z. su dolu kap içersinde kontrolü yapı lı r.  Madde 1.4’ü okuyunuz.  Termostat açı lma derecesinin kontrolü için Madde 1.4.7’i uygulayı nı z.  Madde 1.4.8’i dikkatlice tekrardan okuyunuz.

Şekil U.F.1.3:Termostat kontrolü



Hareket sökünüz.

iletme

kayı ş ı nı  

Şekil U.F.1.4: Hareket iletim kayı ş ı

Kayı ş ırahat sökebilmek için kayı şgergi ayar cı vataları nı gevş etiniz. Gergi ayar cı vatalarıaraçları n marka ve modellerine göre değiş ik pozisyonda olabilir. Aracı n ilgili kataloguna bakı nı z.



Triger kayı ş ı nısökünüz

Krank kasnağı nısökünüz.

Şekil U.F.1.5: Triger kayı ş ı

Not: Triger söküşve takı şpozisyonlarıiçin aracı n ilgili kataloguna bakı nı z.  Krank kasnak ortası ndaki cı vatayıemniyet sacıile beraber sökünüz.  Kasnağ ıçektirme yardı mıile sökünüz. 



  



Çevre cı vataları nıveya somunları nısökünüz. Cı vataları n söktüğ ünüz yerlere dikkat ediniz. Ön kapağ ısökünüz. (Cı vata boylarıfarklıolabilir.)  Ön kapağ a zarar vermeden yerinden alı nı z.  Su pompasıçevre cı vataları nı sökünüz.  Su pompası nıçı kartmak için plastik çekiç ile Su pompası nısökünüz. kenarları ndan vurunuz. Not: Su pompası nı n yeri ve yapı sıaraçları n marka ve modellerine değ iş iklik göstermektedir. Su pompası nı n kontrollerini  Madde 1.5’ i dikkatlice okuyunuz. yapı nı z.  Madde 1.5.4 ve 1.5.5’teki konuyu uygulayı nı z.  Arı zalı olan su pompaları günümüzde Onarı m için gerekli yedek değ iş tirilmekte, onarı m yoluna parçalarıbelirleyiniz ve temin gidilmemektedir. Ancak yenisi temin ediniz. edilemeyen su pompalarıiçin yedek parçayı ilgili servislerden temin edebilirsiniz.  Su pompası nıtakmadan oturma yüzeylerini Su pompası nıtakı nı z. iyice temizleyiniz. 45

   



Ön kapağ ıtakı nı z.



Krank kasnağı nıtakarken kamanı n yerine takı lıolması na dikkat ediniz. Krank kasnak somunu veya cı vatası nı n torkunda sı kı lması na dikkat ediniz. Emniyet saçları nımutlaka kı vı rı nı z.

 

Alternatör kayı ş ı nıtakı nı z Diğer hareket iletme kayı ş ları nı takı nı z. (Kayı ş larda çatlamalar var ise yenisi ile değ iş tiriniz.) Diğer iş lemler için Madde 1.8’i okuyunuz ve uygulayı nı z. Arı zalı olan termostatıdeğiş tirirken araç katalogunda belirtilen standart dereceli olan termostatıalı nı z.

Krank kasnağı nıtakı nı z.

Hareket iletme kayı ş ı nıtakı p gerginliğini ayarlayı nı z.  



Oturma yüzeylerine ve contası na ı sı ya ve suya dayanı klıyapı ş tı rı cısürünüz. Su pompası cı vataları nı araç katalogunda belirtildiği torkta sı kı nı z. Kapak takarken yeni conta kullanmalı sı nı z. Sı zdı rmazlı ğ ıdaha iyi sağlamak için sı vıconta kullanı nı z. Farklıboyda olan cı vatalarıçı ktı ğı yerlerine takı nı z. Kapak contası nı n yerine tam oturması na dikkat ediniz.

Termostatıtakı nı z.

Şekil U.F.1.6: Termostat derecesi

Şekil U.F.1.7:Termostat montajı



Termostata yeni bir conta takarak yuvası na yerleş tiriniz.  Termostat yuvası nıyerine takı nı z ve iki cı vatası ile sabitleyiniz. Not: Bağ lantı ş ekli araçları n modellerine göre değiş iklik gösterebilir.  Radyatör boruları nıuygun yerlerine yerleş tiriniz ve kelepçelerini takı nı z.  Radyatör boruları nıyerlerine takarken arap sabunu kullanı nı z.  Kelepçeleri iyice sı kı nı z.  Radyatör boruları nıtakarken orijinal formatta olması na dikkat ediniz.  Hortum bağlantı ları nı n su kaçı rmayacak sisteme dı ş arı dan hava sı zdı rmayacak ş ekilde sağlam ve sı kıolduğunu kontrol ediniz. Not: Soğ utma sisteminin içerisinde havanı n Radyatörü ve su boruları nı fazla miktarda bulunması nı n nedenlerinin biri takı nı z. de su pompası nı n salmastrası ndan olan sı zı ntı lardı r. Bu durum soğ utmanı n yetersiz olması na sebep olur.   

 

Motor suyunu doldurunuz.



Radyatörü üst traverse bağlayan tespit cı vataları nı uygun anahtar ile takı nı z Fanımotorunu radyatör üzerine oturtarak bağ lantıcı vataları nıuygun anahtar ile sı kı nı z. Fan motoru, fan müş irinin ve hararet müş irinin elektrik bağ lantı ları nıtakı nı z. Not: Hararet müş irinin kablosunu takarak sağ lam olduğunu gözlemleyiniz Motordan boş alttı ğ ı nı z su antifrizli ise aynı suyu koyunuz. Eğ er yeni su koymak gerekiyorsa, antifriz ile birlikte kireçsiz temiz su koyunuz. 47

    

 



  

Soğ utma sisteminin havası nı alı nı z.

  



Motoru çalı ş tı rarak test ediniz.



Soğ utma suyu doldurma talimatı : Radyatör alt hortumunu takı nı z. Radyatör kapağ ı nıtakı nı z. Genleş me kabıkapağı ndan suyu yavaşyavaş dökünüz. Hava musluğ undan su çı ktı ğı nda tapası nı kapatı nı z. Bu durum tamamlandı ktan sonra genleş me kabıtamamen su ile dolacaktı r. Dolayı sıile tapası nıkapatı nı z. Akünün eksi kutup baş ı nıbağ layı nı z. Motoru çalı ş tı rı p yaklaş ı k 2 dakika rölantide tutunuz. Daha sonra yaklaş ı k her 30 saniyede bir gaza bası nı z ve motor max. devrinin 3/4’üne ulaş tı rı nı z. Bu iş lem fan motorunun ilk devreye giriş ine kadar yapı lacaktı r. Motoru rölanti devrine getirdikten sonra sistem hava alma muslukları kullanı larak yeniden sistemde hava kalı p kalmadı ğ ı nı n kontrolüne tabi tutulur ve daha sonra motor devri biraz yükseltilerek hava muslukları ndan birkaç damla su çı kma olayıtakip edilir.Bu iş lemde normal olarak tamamlandı ktan sonra hava alma musluk tapalarıkapatı lı r. Motor durdurulur ve soğutulur. Motor soğ ukken genleş me kabı ndaki soğutma suyu seviyesi en az sistemin boş altmaya baş ladı ğ ı andaki su seviyesi kadar olmalı dı r. (Genleş me kabıüzerindeki max. seviyesinde olmalı dı r.) Not: 6 nolu iş lem yapı lı rken eğ er motorun su kaynattı ğ ıgörülürse iş lem durdurulup arı zalı yer ve parça aranmalıve değiş tirilmelidir. Hava alma valflerini açarak havanı n çı kması nı sağlayı nı z. Motor çalı ş tı rı lı pı sı tı ldı ktan sonra bu iş lemi tekrar ediniz. Hava alı rken kalorifer muslukları nı n açı k olması nıdikkat ediniz. Belirli bir süre sonra Motoru tekrardan çalı ş tı rı nı z sonra herhangi bir yerinde, su kaçağıolup olmadı ğı nıkontrol ediniz. Motor seslerini dinleyiniz (Su pompası ndan ve hareket iletim kayı ş ları ndan ses gelip gelmediğine bakı nı z.).

ÖLÇME VE DEĞERLENDİ RME ÖLÇME VE DEĞERLENDİ RME A. OBJEKTİ F TESTLER (ÖLÇME SORULARI) Bu faaliyet kapsamı nda hangi bilgileri kazandı ğı nı zı , aş ağ ı daki sorularıcevaplayarak belirleyiniz. 1. Aş ağ ı dakilerden hangisi motorları n soğ utulması nda kullanı lan sistemlerdendir? A) Sı vıve hava soğutma sistemleri B) Sı vıve yağsoğutma sistemleri C) Hava ve yağsoğ utma sistemleri D) Yağlısoğ utma sistemleri. 2. Aş ağ ı dakilerden hangisi, motorlarda sı vı lı soğutma sisteminin ana elemanları ndandı r? A) Karter B) Karbüratör C) Radyatör D) Distribütör 3. Soğ uması nıbeklediğ imiz motorda soğ utma suyunu boş altı rken aş ağ ı dakilerden hangisine dikkat etmeliyiz? A) Soğutma suyunu çalı ş ma sı caklı ğı na getiririz. B) Karter boş altma tapası nıaçarı z. C) Motor sı cak ise, soğutma suyu sı caklı ğ ı nı n ortam sı caklı ğ ı na gelmesini bekleriz. D) Hortum kelepçelerinin bağlantı ları na dikkat etmeliyiz 4. Soğ utma sistemindeki genleş me kabı nı n görevi nedir? A) Soğutma sistemindeki soğ uk suyun geniş lemesini üzerine almak ve suyu soğ uduğ unda radyatöre geri vermektir. B) Soğutma sistemindeki sı cak suyun geniş lemesini üzerine almak ve suyu ı sı ndı ğı nda radyatöre geri vermektir. C) Soğutma sistemindeki sı cak suyun geniş lemesini üzerine almak ve suyu soğ uduğ unda radyatöre geri vermektir. D) Soğutma sistemindeki soğ uk suyun geniş lemesini üzerine almak ve suyu soğ uduğ unda radyatöre geri vermektir. 5. Hararet sonucu suyu eksilmişolan radyatöre, su eklerken ne yapmalı yı z? A) Soğutma fanı nı n durması nı bekleriz. B) Motor ı sı sı nı n tamamen soğuması nıbekleriz. C) Soğutma fanı nı n çalı ş ması nıbekleriz. D) Radyatörün ı sı nması nıbekleriz.

6. Soğ utma sistemindeki termostatı n görevi nedir? A) Soğutma suyunun belirli derecede kalması nısağlamaktı r. B) Soğutma suyunun ı sı sı nı n yükselmesini sağlamaktı r. C) Soğutma suyunun ı sı sı nı n düş ürülmesini sağ lamaktı r. D) Soğutma sisteminin devridaimini sağ lamaktı r. 7. Termostat üzerindeki derecenin anlamınedir? A) Termostatı n kapanma derecesini belirtir. B) Termostatı n açı lma derecesini belirtir. C) Termostatı n yarı m açı lma derecesini belirtir. D) Termostatı n yarı m kapanma derecesini belirtir. 8. Soğ utma suyuna konan antifrizin görevi nedir? A) Motorun ı sı sı nıdüş ürmek B) Motorun ı sı sı nıyükseltmek C) Soğutma suyunun donma noktası nıalçaltmak. D) Soğutma suyunun donma noktası nıyükseltmek. 9. Aş ağ ı dakilerden hangisi vantilatör kayı ş ı nı sökmede dikkat edilecek özelliklerdendir? A) B) C) D)

Tekerlek havaları nıkontrol etmeliyiz. Motor yağseviyesini kontrol etmeliyiz. Radyatördeki su seviyesini kontrol etmeliyiz. Vantilatör kayı ş ı gergi tertibatı nıgevş etmeliyiz

Aş ağ ı daki soru doğ ru-yanlı şmaddesi olarak düzenlenmiş tir. Önünde bı rakı lan boş luğ a ifade doğru ise ‘’D’’ yanlı şise ‘’Y’’ harfini koyunuz. 10. (

) Motor yağı nı n azalmasımotorun hararet yapması na neden olur.

DEĞERLENDİ RME Cevapları nı zıcevap anahtarları yla karş ı laş tı rı nı z. Yanlı şcevapları nı z için faaliyetin ilgili konuları nıtekrar ediniz.

B. UYGULAMALI TEST NO 1 2 3

Değ erlendirme Ölçütleri-A Su pompası nı n veya termostatı n arı zası nıtespit ettiniz mi? Motorun suyunu boş alttı nı z mı ?

Evet

Hayı r

Radyatörü ve su boruları nı kontrol ettiniz mi? 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

Radyatörü ve su boruları nı söktünüz mü? Termostatısöktünüz mü? Hareket iletme kayı ş ı nı söktünüz mü? Krank kasnağı nısöktünüz mü? Ön kapağ ısöktünüz mü? Su pompası nısöktünüz mü? Su pompası nı n kontrollerini yaptı nı z mı ? Onarı m için yedek parça raporu yazdı nı z mı ? Su pompası nıtaktı nı z mı ? Ön kapağ ıtaktı nı z mı ?

14 15 16 17 18 19 20

Krank kasnağı nıtaktı nı z mı ? Hareket iletme kayı ş ı nı takı p ayarladı nı z mı ? Termostatıtaktı nı z mı ? Radyatörü ve su borularıtaktı nı z mı ? Motor suyunu doldurdunuz mu? Sistemin havası nıaldı nı z mı ? Motoru çalı ş tı rarak test ettiniz mi?

Yapı lan iş ten sonuç alamadı ysanı z, yani cevapları nı z hayı r ise modül bilgi kı smı nıtekrar okuyunuz ve uygulama faaliyetlerini öğ retmeninizden yardı m alarak tekrar yapı nı z.

ÖĞRENME FAALİ YETİ -2 ÖĞRENME FAALİ YETİ -2 AMAÇ AMAÇ Karter ve yağpompası nıkontrol edebilecek, değiş tirebileceksiniz.

ARAŞ TIRMA ARAŞ TIRMA 

En yakı n servise giderek otomobil üzerinde yağlama sistemi ve devre elemanları nıinceleyiniz. İ nceleme sonuçları nırapor haline getiriniz.

2. MOTORLARDA YAĞLAMA Sİ STEMİ

Şekil 2.1: Motorda yağlama sistemi

2.1. Motorlarda Yağ lamanı n Önemi Çalı ş makta olan herhangi bir motor veya makinenin, verim ve ömrüne etki eden en önemli faktörlerden birisi yağ lamadı r. Birbiri üzerinde hareket eden motor (makine) parçalarıne kadar mükemmel iş lenirse iş lensin, parçaları n molekül yapı ları na bağlıolarak yüzeyleri yine de düzgün olmaz. Aş ağı daki ş ema büyüteçle bakı lan iki parçanı n yüzeyini göstermektedir.

Şekil 2.2: Büyüteçle bakı ldı ğı nda görülen yağfilmi

Hareketi kolaylaş tı rmak, daha fazla verim almak ve çalı ş an parçaları n ömrünü uzatmak için parçaları n birbirine doğ rudan doğ ruya sürtünmelerini önlemek gerekir. Birbiri üzerinde hareket eden iki katıcismin arası ndaki sürtünmeyi azaltmak için uygun bir sı vı kullanı lı r. Buna yağ lama iş lemi denir. 

Sürtünme

Birbiri üzerinde hareket eden iki cismin hareketine engel olan dirence, sürtünme denir. Sürtünme, her yerde ve her harekette bulunur. Herhangi bir parçayıdiğ eri üzerinde hareket ettirebilmek için, bir kuvvet uygulamak gerekir. Uygulanan bu kuvvetin değeri, sürtünme kuvvetinden daha çok olur. Aksi durumda hareket sağ lanamaz. Örneğ in, çantanı zımasanı n üzerinde kaydı rarak hareket ettirmek isterseniz, belli büyüklükte bir kuvvet uygulamanı z gerekir. Çantanı n üzerine ikinci bir çanta koyup aynıiş lemi tekrar edecek olursanı z, ilk uyguladı ğ ı nı z kuvvetten daha çok kuvvet uyguladı ğ ı nı zıgöreceksiniz. Bu basit deneyle sürtünme kuvvetinin; yüke ve sürtünen yüzeylerin durumuna göre değ iş tiğ ini kolayca anlamı ş olursunuz. Motor yatakları ndaki sürtünmeyi en az indirmek için yağlamak zorunludur. Üç ş ekilde sürtünme vardı r: 

Kuru Sürtünme

İ ki cismin birbiri üzerindeki hareketine karş ıgösterilen dirence sürtünme dendiğini biliyoruz. Parçalar birbirine doğrudan doğruya sürtünecek olursa, buna kuru sürtünme denir. Kuru sürtünme, sürtünen yüzeylerin düzgünlüğ üne ve parçaları n ağ ı rlı ğı na bağ lı dı r. Parçalar ne kadar düzgün iş lenirse iş lensin, bir büyüteçle bakı ldı ğ ızaman, yüzeylerin, girintili ve çı kı ntı lıolduğ u görülür. Kuru sürtünme; hareket halinde bulunan parçaları n, bu girinti ve 53

çı kı ntı ları nı n birbirine takı lması ndan doğ ar. Kuru sürtünme ile motor parçaları nıçalı ş tı rmak mümkün değ ildir. Çünkü kuru sürtünmede, çok büyük ı sımeydana gelir, bu ise parçaları n ömrünü çok kı saltı r ve aş ı rıgüç kaybıolur. 

YarıSı vıSürtünme

Muylu ile yatak yüzeylerinin bir kı smı nı n yağlı , bir kı smı nı n yağ sı z olması na denir. Bu durum, parçaları n ilk harekete baş ladı ğ ıanda meydana gelir. Normal çalı ş ma baş layı nca sı vısürtünmeye dönüş ür. Hareket baş langı cı nda sürtünme katsayı sıen büyük değ ere (= 0,3) ulaş ı r. Yarısı vısürtünme ile çalı ş an yataklarda, yatak içi bası ncıortalama olarak, 20 bar’ıgeçmemelidir.



Sı vıSürtünme (YağlıSürtünme)

Bu sürtünmede yatak yüzeyi ile muylu arası nda doğrudan bir sürtünme yoktur. Yüzeyleri daima çok ince bir yağfilmi ile kaplı dı r. Böyle sürtünmeye sı vısürtünme denir. Sı vısürtünmede sürtünen parçaları n girinti ve çı kı ntı larıyağile doldurulduğ u için sürtünme parçalar yerine sı vıtabakalarıarası nda olur. Sı vısürtünmede yüzeylerin hareketine karş ı gösterilen direnç kuru sürtünmeye göre çok azdı r. Otomobil motorları nda motor ilk harekete geçtiğ i zaman yataklarda, piston - sekman ve silindir cidarlarıarası nda yarısı vısürtünme veya sı vısürtünme bu1unabilir. Çünkü motor çalı ş madı ğ ızamanda yağ lama yağ ı nı n çoğ u, yüzeylerden akar ve parça yüzeylerinde ince bir yağfilmi kalı r. Ancak, yağfilminin olup olmaması , “kullanı lan yağı n özelliğ ine” bağlı dı r. Genellikle seçilen yağlar, yağfilmi meydana getirir. Motor normal çalı ş maya baş ladı ğı nda, yağlama sistemi yağ ıdevretmeye baş lar ve yüzeylere daha çok yağgelir. Sı vısürtünmede meydana gelen yağfilmi kalı nlı ğı na; yağ ı n viskozitesi, ortalama yüzey bası ncı , kayma hı zı , yatak ölçüleri gibi etkenler etki ettiğ inden hidrodinamik bir konu olup, burada fazla değ inilmemiş tir. Sı vısürtünmede sürtünme katsayı sıen küçük değerini (=0,01) alı r.

2.2. Motorlarda Kullanı lan Yağ lar ve Özellikleri 2.2.1. Viskozite Viskozite yağı n akmaya karş ıdirencini gösterir. Diğ er bir deyimle, yağ ı n akı cı lı ğı nı belirtir. Düş ük viskoziteli bir yağçok akı cı , yüksek viskoziteli yağise az akı cı dı r. Viskozite yağı n yeteneğini göstermez. Sadece, yatak ile muylu arası nda yağfilmi oluş turup oluş turamayacağı nı , sı caklı k altı nda ne kadar akı cıolduğ unu gösterir. Akı cı lı ğıiyi olan bir yağ ı n parçalara yapı ş ma ve yağfilmi oluş turma yeteneğ i azdı r. Akı cı lı ğıaz olan yağ ı n aynıyerde kullanı lmasıhalinde yatak ile muylu arası ndaki, boş luğa girmesi zor olacağ ı ndan yağ lama yeteneği az olabilir.

Şekil 2.3: Sı caklı ğa göre yağçeş itleri

2.2.2. Sürtünmenin Azaltı lması Birbirleri üzerinde kayan metal yüzeyler arası nda sürtünme meydana gelir. Bu yüzeyler arası nda kullanı lan sürtünmeyi azaltı cıbir malzeme sayesinde sürtünme kuvveti azaltı labilir. Hem de metallerin aş ı nmasıengellenebilir. Sürtünme yüzeylerinin yağ lanması sı vıyağ lama (sı çratma yöntemi) ve film yağ lama (yağfilmi) ş eklinde ikiye ayrı lı r. Sı vı yağ lama yönteminde katımalzemenin sürtünme yüzeyleri arası nda kalı n bir yağfilmi oluş turulur ve bu yüzeylerin direkt temas etmesine engel olur. Her iki malzeme arası ndaki sürtünme sı vıyağlama ile büyük ölçüde azaltı lmı şolur. Örneğ in rulmanlar bu yöntem ile yağ lanı r. Yağfilmi yönteminde ise yüzeyler arası nda teş ekkül eden yağfilmi oldukça incedir. Sı vıyağlama yöntemi ile karş ı laş tı rı ldı ğı nda bu yöntemde yüzeylerdeki aş ı nma miktarı daha fazladı r. Bu yöntemde birbirleri ile çalı ş an sürtünme yüzeylerinde düzgünsüzlük (pürüz) varsa parçaları n yüzeyleri birbirleri ile temas edebilir. Hatta sı caklı ğ ı n artmasıile birlikte büyük hasarlar gelebilir. Bu yüzden yağfilmini teş ekkül eden yağtipi uygun seçilmelidir. Üst piston sekmanı nı n bulunduğ u yerdeki yağfilmi örnek olarak gösterilebilir. 2.2.3. Yüzey Gerilimi (Kohezyon) Herhangi bir maddeyi bir arada tutan iç kuvvete kohezyon denir. Katı ları n kohezyonu sı vı lara göre çok fazladı r. Sı vı ları nda kendi araları nda iç kuvvetleri çok farklı dı r. Örneğ in; cı vanı n suya, suyun yağa, yağ ı n gres yağı na, göre kohezyonlarıdeğiş iktir. Bu iç kuvvet yükseldikçe yağı n akı cı lı ğıazalı r. 55

2.2.4. Yapı ş kanlı k Özelliği (Adezyon) Sı vı ları n katıcisimlere yapı ş ma özelliğ ine denir. Her sı vı nı n yapı ş kanlı k özelliğ i baş ka baş kadı r. Örneğ in; cı va bir sı vı dı r ama yapı ş ma özelliği yoktur. Otomobillerde kullanı lan madeni yağ lar, ham petrolün damı tma ürünlerinden olup, yukarı da açı klanan özellikleri bünyesinde bulundurur. Yağlama yağları nda bulunan bu iki özellik, yüzey gerilimi, (kohezyon) ve yapı ş kanlı k özelliği (adezyon) yağ ları n viskozitesini belirler. Viskozite, viskozimetre ile ölçülür. Üzerinden bir m/s hı zla hareket ettiren kuvvete, mutlak viskozite denir. Mutlak viskozite, yağ ı n özelliğini belirten sı vısürtünme katsayı sı dı r. 2.2.5. Yağı n Motor Parçaları nı Soğutması Çalı ş makta olan bir motorda, motor parçaları , gerek yanma sonu meydana gelen sı caklı ktan dolayıve gerekse sürtünmeler nedeni ile oluş an ı sıile çok fazla ı sı nı r. Bu ı sı nı n büyük bir kı smı , egzoz gazlarıve soğ utma sistemi ile iletilmekle beraber, bir kı smıda yağ lama yağ larıile alı narak, parçaları n soğ utulması na yardı m eder. Motor çalı ş maya baş layı nca, motor yağ ıçok hı zlıbir dolaş ı m halinde bulunur. Ortalama olarak karterin de dört litre yağbulunan bir motorda, yağpompasıyağıdakikada (4-6) defa devreder. Devreden yağ , parçaları n ı sı sı nıalarak, kartere döner. Karterin, hava akı mıile temas, eden dı ş yüzeylerinden, ı sı yıhavaya iletir ve normal çalı ş ma sı caklı ğı nıkorur. Bazımotorlarda, alt karter hava akı mıile temas etmediğ i veya hava akı mıbulunmadı ğ ıiçin yağsoğ utma radyatörleri bulunur. 2.2.6. Yağları n Sı zdı rmazlı k Sağ laması Motorlarda yağ lar, özellikle piston-sekman ve silindir cidarlarıarası nda bir conta gibi görev yaparak, sı zdı rmazlı k sağ lar. Yağ ları n sağ ladı ğ ısı zdı rmazlı k iki ş ekilde olmaktadı r. Birincisi, emme zamanı nda pistonun Ü.Ö.N. dan A.Ö.N.’ya doğru hareketi esnası nda karterden yanma odasıtarafı na hava sı zarak karı ş ı m oranı nı n bozulması na engel olur; ikincisi ise sı kı ş tı rma ve işzamanları nda kartere kompresyon ve yanmı şgaz kaçması nı önleyerek motor veriminin artı rması nısağ lar. 2.2.7. Temizleyici (Deterjanlı ) Yağ lar Karterde bulunan yağçeş itli nedenlerden dolayızamanla kirlenir. Yağı n kirlenmesi, karbon birikintileri, toz, su ve asitlerin yağ a karı ş masıile olur. Bu maddelerin bir kı smı yağ lama donanı mı nda bulunan, yağfiltreleri tarafı ndan süzüldüğ ü gibi, bir kı smıda buhar halinde iken, karter havalandı rma sistemi ile motordan dı ş arıatı lı r. Motor parçaları nı koruyabilmek için ve müş ir yağ ları nı n uzun zaman kullanı labilmesini sağ lamak amacıile yağ ı n içersine çeş itli kimyasal katı klar katı lı r. Bu kimyasal maddeler yağ ı n içinde asit oluş ması nıgeciktirir. Motor parçalarıüzerinde daima koruyucu bir tabaka meydana getirerek yağ ı n yağlama görevini en iyi bir ş ekilde yapması na yardı m eder. Hangi cins yağ ıne zaman ve hangi çalı ş ma ş artları nda kullanmak gerektiğ ini bilmek, yağseçiminde kolaylı k sağ lar. Aracı n çalı ş ma ş artları na en uygun olan yağseçilir ve kullanı lı rsa deterjanlıyağlarda, kendisinden beklenen görevi daha iyi yerine getirir. 56

2.2.8. Motor Yağı nı n Değ iş tirilmesi Motorun karterine konulan yağ sistemde dolaş maya baş ladı ğ ıandan itibaren kirlenmeye ve yağ lama yeteneğ ini kaybetmeye baş lar. Yağ ı n yağlama yeteneğ ini kaybetmesi, içersinde toplanan yabancıartı kları n oranı na bağ lı dı r. Yukarı da, çamurlaş mı ş sulu artı kları n etkisini açı klamı şbulunuyoruz. Buna ek olarak, motorun çalı ş masısı rası nda. yanma odasıyüzeylerinde karbon birikintileri görülür. Bu karbon birikintileri parçalanarak yağ a karı ş ı r ve sakı zlaş maya neden olur. Sakı zlaş mı şartı klar; asitler, reçineleş mişartı klar, yakı tı n yanma sonu oluş tuğu gibi, yüksek sı caklı k altı nda çalı ş an motor yağları nda da görülebilir. Motorda yağfiltresi olması na rağ men, bu pisliklerin bir kı smıyağı n içinde kalı r. Diğer taraftan, devamlıdolaş ı m sonunda yağmolekülleri yorulur. Kilometrelerce çalı ş tı ktan sonra yağgüvenli bir ş ekilde kullanı lamayacak duruma gelir. İ ş te bu hale gelmişolan yağ lar, boş altı larak yerlerine yeni yağdoldurulur. Bu günkü, modern motorlarda kullanı lan yağ ları , zararlıpisliklerden koruyabilmek için, içersine çeş itli katı klar katı lı r. Ancak; bu katı klar, yağ ı n belli bir müddet çalı ş abilmesini sağlayabilir. Motorlarda yağ ı n değ iş tirilmesi için kesin bir zaman olmamakla beraber, bazıyapı mcı ları n önerilerini dikkate almak gerekir. Tozlu veya soğ uk havalarda, sı k sı k durup kalkma hallerindeki çalı ş malarda 1.000 km de veya 60 günde değiş tirilmelidir. Orta ş artlardaki çalı ş malar için sı k sı k durup kalkma, kı sa zaman çalı ş ma, kasisli yollarda orta sı caklı klardaki çalı ş ma ş artları nda, motor yağ ı2.500 km. de değ iş tirilmelidir. Açı k ve asfalt yollarda çalı ş an motorlarda 5.000 km de değ iş tirilebilir. Son model motorlarda, geliş tirilmişyağ lar ve yağfiltrelerinin daha iyi işgörebilmeleri sonucu, otomobil yapı mcı larıönerilerini aş ağı daki gibi yapmaktadı rlar. Genellikle uygun çalı ş ma koş ullarıiçin bazıyapı mcı lar, motor yağ ı nı7.500 km veya iki ay çalı ş ma sonunda, bazı yapı mcı lar ise 10.000 km veya iki ay çalı ş ma sonunda değ iş tirilmesinin uygun olacağ ı önerilmektedir. Yağfiltrelerinin değiş imi ise iki yağdeğ iş iminden sonra yapı lmalı dı r.

2.3. Yağ lama Sisteminin Görevleri Motorlarda kullanı lan yağlama yağ ları nı n baş lı ca görevleri: 1. Birbiri üzerinde hareket eden madeni parçaları n doğrudan doğruya temas etmelerini önleyerek parçaları n aş ı nması nıve güç kaybı nıazaltmak, 2. Isı nan motor parçaları nı n soğutulması na yardı m etmek, 3. Parçalar arası nda oluş an pislikleri temizlemek, 4. Piston sekman ve silindir cidarlarıarası ndan kompresyon kaçağ ı nıönlemek, 5. Yatak ile muylu arası ndaki boş luk nedeni ile meydana ge1ecek vuruntuyu yok ederek gürültü ve sesleri azaltmak gibi görevleri sayabiliriz. Yağ lamanı n ana amacı ; sürtünmeyi azaltmak, parçaları n ömrünü uzatarak, motordan en fazla güç elde edilmesini sağ lamaktı r. Parçalar yağ sı zlaş acak olursa meydana gelecek sürtünmeler nedeni ile çok kı sa zamanda görevlerini yapamaz duruma gelirler. Sürtünme nedeni ile meydana gelen ı sı , motor parçaları nı n mekanik dayanı mları nıtehlikeye düş ürür. Yatak malzemelerinin eriyip akması na, parçaları n kı rı lması na neden olur. Piston sekman ve silindirler çabuk aş ı nı rlar. Amaca uygun bir ş ekilde çalı ş an yağve yağ lama donanı mı , bütün hareketli parçaları n yeterince yağ lanması nısağlayı p, parçalar arası nda sı vısürtünmesinin olması nısağlamalı dı r. 57

2.4. Yağ lama Sistemi Çeş itleri Motor parçaları nı n yağ lanabilmesi için karterdeki yağ ları n, yağlama donanı mı nda dolaş masıve yağ ı n yataklara gönderilmesi çeş itli ş ekillerde olmaktadı r. Baş lı ca motor yağlama çeş itleri ş unlardı r: 1. Elle yağ lama 2. Damlama ile yağ lama 3. Fitilli yağ lama 4. Banyolu yağlama 5. Çarpmalıyağ lama 6. Pompalıve çarpmalıyağlama 7. Bası nçlıçarpmalıyağlama 8. Bası nçlıyağ lama 9. Tam bası nçlıyağlama 

Tam Bası nçlıYağlama Sistemi

Bası nçlıyağlama sistemlerinin değ iş ik ş ekilleri vardı r. Bu sistemde, motorun yağ lanmasıgereken yerlere (piston pimi hariç) bası nçlıolarak yağgönderilir. Tam bası nçlı yağ lama sisteminde ise motorun yağ lanmasıgereken tüm kı sı mları na bası nçlıolarak yağ gönderilir. Bu günkü motorları n hemen hepsi tam bası nçlıolarak yağlanmaktadı r. Şekil 8.4’de tam bası nçlıbir yağlama sisteminin devre ş emasıgörülüyor.

Şekil 2.4: Yağlama sistemi devre ş eması

Yağ , bir yağsüzgeci ve yağpompasıyardı mıile üst karterde bulunan yağdağı tı m kanalı na oradan da, ana yatak muyluları na, kam mili muyluları na, külbütör mili ve yatakları na, yağgöstergesine yağ ıbası nçlıolarak gönderir. Bazımotorlarda piston pimi biyel ayağ ı nda hareketli olmadı ğıiçin yağ lanması na gerek yoktur. Bu nedenle yağ lama sistemi tam bası nçlıolmaz.

2.5. Motorlarda Yağ lama Sistemini Oluş turan Parçalar ve Yağ lama Sistemi Çalı ş ması 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Karter Yağfiltresi Yağpompası Yağbası nç kontrol supabı Yağsüzgeci Yağkanallar

2.6. Karter 2.6.1. Görevi Karter, motorun alt kı smı nıörterek, toz toprak, yağ mur, çamur, gibi yabancı maddelerin motorun içine girmesini önler. Bunun yanı sı ra motor yağ ı na depoluk eder ve motor yağ ı nı n soğ uması nısağlar. 2.6.2. Yapı sal Özellikleri Karter çoğ unlukla preslenerek ş ekillendirilmişçelik sacdan yapı lı r. Bunun dı ş ı nda alüminyum alaş ı m ve dökme demirden dökülerek yapı lan karterler de vardı r. Karterler ş ekil yönünden düz ve boğazlıolarak iki çeş ittir. Bazıkarterlerin içinde, yağ ı n çalkalanması nı azaltmak için deflektör adıverilen ara bölmeler bulunur. Karter dibinde motor yağ ı nı n boş almasıiçin boş altma tapası bulunur. Bazıboş altma tapalarıüzerinde mı knatı s bulunur. Bunun görevi dibe çöken metal talaş ları nıüzerinde tutarak yağ ı n içinde yüzmesini önlemektir.

Şekil 2.5: Karter ş ekli

Şekil 2.6: Karter ş ekli

2.6.3. Karter Contası , Karterin Sökülmesi ve Takı lması Karter cı vatalarla üst kartere bağlanı r. Sı zdı rmazlı ğısağlamak için arası na mantar, conta kartonu, yağ a dayanı klılastikten yapı lmı şkarter contasıkonur. Contası z karterlere de sı vıconta sürülür. Sökülmesi: Motor sı cak ise bir süre beklenerek soğumasısağ lanı r. Çünkü motor yağ ı çok sı caktı r. Ayrı ca alüminyum alaş ı m karterlerin çarpı lma ihtimali vardı r. Motor soğ uk ise, bir süre çalı ş tı rı larak yağ ı nı sı nmasısağ lanı r. Soğuk yağfazla akı cıolmadı ğıiçin boş altması uzun zaman alı r. Karter bağ lama cı vataları nı n tamamıgevş etilir. Çapraz köş elerde birer vida kalacak ş ekilde diğ er vidalar sökülür. Daha sonra geriye kalan iki vida sökülerek karter motordan alı nı r. Karterin önce dı ştemizliğ i, daha sonra da iç temizliğ i yapı lı r. Temizleme sı vı sıile yı kanarak bası nçlıhava ile kurutulur. Takı lması : Karteri yerine takarken conta oturma yüzeyleri temizlenir. Contanı n montaj esnası nda kayması nıönlemek için bir yüzeyine yapı ş tı rı cısürülür. Karter çapraz köş elerden birer vida ile üst kartere tutturulur. Daha sonra tüm vidalar, yerine takı larak boş luklarıalı nı r. Sı kma sı rası nda vidalar, karterin çarpı lması nıve contanı n ezilmesini önleyecek ş ekilde karş ı lı klıve çapraz olarak sı kı lı r.

Şekil 2.7 ( a )

ş ekil2.7 ( b )

Boş altma tapası na yeni conta takı larak kendiliğ inden gevş emeyecek durumda uygun anahtarla ve torkunda sı kı lı r.

Şekil 2.8: Karter contası

2.6.4. Karterde Yapı lan Kontroller ve Arı zaları Karter motorun en altı nda olduğ u için vurma, çarpma gibi darbelere en çok uğ rayan parçadı r. Darbe etkisi ile karter üzerinde meydana gelen arı zalar: Ezilme, çarpı lma, çatlama ve yı rtı lmadı r. Dikkatsiz çalı ş ma sonucu meydana gelen arı za ise; boş altma tapasıyuvası nı n bozulması dı r. Doğal arı zalarsa karter contası nı n ömrünü doldurması , deflektörün (ayı rı cıbölmenin) kaynak yerlerinden kopması dı r.

2.7. YağFiltreleri 2.7.1. Görevleri Karbon zerrecikleri, toz ve pislikler motorun çalı ş masıanı nda yağa karı ş abilir. Bu yabancımaddelerin bir kı smıkarterin dibine çöker veya karterdeki yağsüzgeci ile tutulur. Ancak daha küçük zerrecikler, motorda devreden yağ la birlikte yataklara kadar gider ve yatak ile muylu arası nda sı kı ş ı p, yatağ ı n ve muylunun aş ı nması na neden olur. Yatakları n ve muyluları n bu gibi aş ı ntı ları nıve arı zaları nıazaltmak ve önlemek için, yağ lama sistemlerinde yağfiltreleri kullanı lı r (Şekil 2.9). Filtreler yağpompası nı n pompaladı ğ ıyağ ı n tamamı nıveya bir kı smı nısüzerek yabancı maddelerin sisteme zarar vermesini önler. 2.7.2. Çeş itleri 1. Tek Parçalı(yekpare) tip yağfiltreleri 2. Değ iş tirilebilir yağfiltreleri (Kartuş lu tip yağfiltreleri) 3. Çok plakalıyağfiltreleri

Şekil 2.9: Filtre

Bakı m kolaylı ğınedeni ile kartuş lu yağfiltresi daha çok kullanı lmaktadı r. Genellikle yağfiltresi dı şkutu, yabancımaddeleri tutan bir filtre elemanıve yağsı caklı ğ ıyüksek olduğu zaman veya filtre elemanıtı kandı ğ ızaman yağı n geçiş ine izin veren by-pass valfine sahiptir. Kartuş lu tip yağfiltreleri çok kolay sökülüp takı labilir.

Şekil 2.10: Yağfiltre devresi

2.8. Yag Pompaları 2.8.1. Görevi Yağpompalarıkarterdeki yağı , motorun yağdelikleri ve yağkanalları ndan belli bası nç altı nda dolaş tı rarak motorun yağ lanmasıgereken çeş itli parçaları na gönderir. 2.8.2. Çeş itleri Yağpompaları , yapı lı şş ekillerine göre; 1. Diş li tip pompalar 2. Rotorlu tip pompalar 3. Paletli tip pompalar

4. Pistonlu tip pompalar diye adlandı rı lı r. 2.8.3. Yapı sal Özellikleri ve Çalı ş ması Yağpompaları , genellikle kam mil üzerindeki bir helisel diş liden hareket alı r. Kam mil üzerindeki bu diş li, aynızamanda distribütörü döndürür. Genellikle yağpompasımili üzerinde de bir helisel diş li vardı r. Böylece kam milinden hareketi yağpompasıkendisi alı r. Yağpompaları , karterdeki yağı n içinde bulunabileceğ i gibi karterdeki yağ ı n üzerinde karterin içinde veya karterin dı ş ı nda üst kartere bağ lanabilir. Pompa karterin dı ş ı nda yerleş tirilmişise yağdelikleri ve kanatlarıyo1u ile karterle bağlantı sıyapı lı r. Pompanı n bloğ a bağ landı ğ ıyere yağ dan etkilenmeyen conta konur. Yağpompaları , yapı lı şş ekillerine göre diş li, diş li rotorlu, rotorlu, paletli ve pistonlu pompalar olarak sı nı flandı rı lı r. Motor yağ lama kanalları nda dolaş ı m yapan yağ ı n içine yabancımaddelerin girmemesi için kartere, pompa emişborusunun ucuna ince telden yapı lmı şbir süzgeç takı lı r. Bu süzgeç yağpompası nı n emdiği yağ ı n içinde bulunan yabancımaddelerin donanı ma gitmesine engel olur.  Diş li Tip Pompalar Diş li tip pompa gövdesi içerisine, iki diş li hassas olarak yerleş tirilmiş tir. Diş lilerden birisi döndüren, diğeri ise dönen diş lidir Döndüren diş li pompayıçalı ş tı ran mile bir pimle veya sı kıgeçme olarak tespit edilmiş tir. Mil, ucundaki bir kanal yardı mıile distribütörden veya ara milden hareket alı r. Bazen helisel diş li bir milin ucuna tespit edilir ve pompa mili hareketi doğ rudan doğ ruya, kam milindeki diş liden alı r.

Şekil 2.11: Yağpompası

Şekil 2.11.A: Yağpompası



Rotorlu Tip Pompalar

Bu pompalarda diş li yerine bir iç, birde dı şrotor vardı r. İ ç rotor, merkezden kaçı k olarak yağpompası na hareket veren mile bağ lıolup üzerinde dişgörevi gören çı kı ntı lar vardı r. Dı şrotorda ise, iç rotordaki çı kı ntı lara uyacak ş ekilde girintiler bulunur. Pompa hareket mili döndüğ ü sı rada, iç rotor dı şrotorun pompa gövdesi içinde dönmesini sağ lar; birbiri içinde dönen bu iki rotor, bir çeş it yağkepçesi gibi yağ ıpompanı n girişkanalı ndan alarak çı kı şkanalı na gönderir. Pompadaki her iki rotor gayet hassas olarak alı ş tı rı lmı ş olduğundan sı kı ş tı rma sı rası nda yağgeriye kaçmaz.

Şekil 2.12: Yağpompası

Sekil 2.12.A: Yag pompası



Paletli Tip YağPompası

Rotordaki yarı k içersine kayabilecek ş ekilde yerleş tirilmişpaletler ve paletlerin açı lı p kapanması nısağ layan yaylar vardı r. Ortada bulunan yay rotorun geniş lettiği hacim tarafı na gelince paleti dı ş arıdoğ ru açar. Merkezden kaçı k olan rotor daralan tarafa gelince, palet içeri doğru kayar ve bu anda yağ ıçı kı şkanalı na doğ ru sı kı ş tı rı r. Yay vası tasıile, paletler devamlı olarak gövde ile temas halindedir. Rotorun, gövde yüzeyleri arası nda oluş an iki bölmenin (dört rotorlularda dört bölme) hacmi devamlıdeğiş ir, bu durumda, hacmi büyüyen bölmede emme ve hacmi küçülen bölmede ise bası nç meydana gelir. Bu pompalar, diş i tip pompalara göre daha, yüksek bası nç sağ larlar. Şekil 11.3’ de paletli tip pompa görülmektedir. 

Pistonlu Tip YağPompası

Pistonlu tip yağpompaları nda yağ, bir kam tarafı ndan çalı ş tı rı lan piston vası tasıile pompaya çekilir. Pompanı n girişve çı kı şyerlerindeki kontrol supaplarıyağ ı n akı şdurumunu ve yönünü düzenler. Pistonun, kam ile devamlıteması nısağ lamak için bir yay kullanı lı r. Pompanı n pompalayacağ ıyağ ı n miktarı , pistonları n hareket kursunu ayarlamakla veya bası nç supabıile sağ lanı r. Piston aslı nda çift tesirli olarak çalı ş ı r. Bu tip yağpompalarıdaha çok tek silindirli motorlarda kullanı lı r.

Şekil 2.13: Yağpompası

2.8.4. YağPompasıKontrolleri ve Arı zaları Motorun hareketli parçaları nı n düzgün ve yeterli yağ lanabilmesi için yağpompaları na büyük görevler düş er. Bu nedenle, yağlama donanı mıve yağpompaları nı n kontrolü ve tamiri yapı lmalı dı r. Emişborusu bağlantı sı nda bulunan conta veya lastikler yı rtı lı rsa sisteme hava girecek ve pompa yeteri kadar yağ ıememeyecektir. Bu durumda yağ lanan motor parçaları nda anormal aş ı ntı lar meydana gelecek ve neticede motor sı kı ş acaktı r. Yağpompası nı n çı kı ş bası ncımotor devrinin artmasıile birlikte artar. Yağbası ncı4 bar bası nç değerini aş arsa tahliye valfi açı lı r ve yağkartere geri döner. Eğ er tahliye valfi açı k vaziyette sı kı ş ı rsa yağ bası ncıyükselmeyecek yukarı daki nedenden dolayımotor sı kı ş acaktı r. Eğer tahliye valfi kapalıpozisyonda sı kı ş ı rsa yağbası ncıçok yükselecek bu da yağsı zmaları na neden olacaktı r. Eğer yağpompasıiçersindeki kayı cıparçalar aş ı nı rsa bu durumda da yağbası ncı düş ecek ve sistemde yağlanan parçalar kı sa sürede aş ı nacaklardı r. 1) Diş li Tip YağPompaları nı n Kontrolleri ve Arı zaları Pompayıoluş turan parçalar, uygun temizlik sı vı larıile iyice temizlendikten sonra 66

dikkatlice kontrol edilir. Pompanı n kontrolünde fabrikası nı n verdiğ i değ erler esas alı nı r. Ancak, pompaya ait herhangi bir ayar ve kontrol değ eri bulunmuyorsa, pompa diş lileri arası ndaki boş luk 0,05 mm ile 0,15 mm’ den fazla olursa diş liler değiş tirilir. Dönen diş li mili, 0,05 mm’ den fazla aş ı nmı şise değ iş tirilir. Mil fazla aş ı nmı şise, yağpompasıgövdesi de değiş tirilir. Bazıpompalarda, dönen diş lilerin burçlarıdeğ iş tirilebilir ş ekilde yapı lmı ş tı r. Bu durumda, diş li aş ı ntı sınormal ise, milde fazla bir aş ı ntıvar ise fazla boş luk, burç değ iş tirmek suretiyle önlenebilir. Pompa gövdesi patlamı şveya kı rı lmı şise veya yeni diş liler takı ldı ğ ı nda diş liler ile pompa gövdesi arası nda 0,08-0,10 mm’ den fazla boş luk olursa, pompa değiş tirilir. Pompa diş lilerinin diş leri aş ı nmı şveya kı rı lmı ş sa diş liler değ iş tirilir. Yağpompası na hareket veren mil, pompa gövdesi içinde sağ a, sola hareket ettirilmelidir. Bu boş luk 0,15 mm’ den fazla ise pompa gövdesi değiş tirilmelidir. Pompa kapağ ı ndaki aş ı ntı , yağpompasıdiş lilerinin yukarı ya doğ ru yükselmesine izin vererek, pompa milinin çok fazla eksenel gezinti yapması na neden olur. Aş ı nmı şkapak mutlaka değ iş tirilmelidir. Yağ pompasıeksenel boş luğu pompa diş lisini aş ağ ıyukarıhareket ettirerek, pompa gövdesi ile diş li arası na sentil konmak suretiyle kontrol edilir. Bu gezinti 0,15 mm’ den fazla olursa diş li değiş tirilir. Diş li yüzeyleri ile pompa gövdesi arası ndaki boş luk, bir cetvel, gönye ve sentille kontrol edilmeli 0,03 mm’ den fazla ise diş liler değ iş tirilir. Bazıpompaları n gövdeleri ile kapaklarıarası nda conta bulunmadı ğ ıhalde bazı ları nda özel contalar vardı r. Bu contaları n kalı nlı klarıçok önemlidir. Çünkü gereğinden daha kalı n conta kapakla gövde arası ndaki boş luğu, arttı rdı ğ ıiçin, pompanı n yağemme ve basma yeteneğini azaltı r. Conta normalinden ince olursa pompa diş lileri dönmez. Yağpompaları nda kullanı lacak contalar, yağbası ncı nıdüş ürmeyecek, diş lilerin sı kı ş tı rmadan çalı ş ması nı sağ layacak ve yağdan etkilenmeyecek malzemelerden yapı lmalı dı r. Yağpompaları , motora takı lmadan önce yağemdirilerek, motorun ilk çalı ş tı rı lması nda, pompanı n kolayca yağ ı emerek görevini yapması sağ lanmalı dı r.

Şekil 2.14: Yağpompasıkontrolü

2) Rotorlu Tip YağPompalarıKontrolleri ve Arı zaları Rotorlu tip pompalar sökülüp gaz yağıile iyice temizlendikten sonra bası nçlıhava ile kurutulur. Dı şrotor yerine takı ldı ktan sonra Şekil 2.14’te görüldüğ ü gibi iç rotor ile dı şrotor arası ndaki boş luk sentille ölçülür. Bu boş luk 0,25 mm’ den az olmalı dı r. Pompa kapağ ı oturma yüzeyine bir cetvel tutularak pompa gövdesi ile rotor yüzeyleri arası ndaki boş luk sentil ile kontrol edilir. Bu boş luk 0,10 mm veya daha az olmalı dı r. Dı şrotor ile gövdesi arası ndaki boş luk kontrol edilir. Bu boş luk 0,20 mm veya daha az olmalı dı r. Pompa kapağ ı üzerine bir çelik cetvel koyarak sentille kapağ ı n düzgünlüğ ü kontrol edilir. Kapaktaki eğ iklik 67

0,03 mm yi geçmemelidir. Pompa mili üzerine yeni bir iç rotor takı lı rken rotor yüzeyi ile pompa mili üst ucu aynı hizaya gelecek ş ekilde, iç rotor pompa miline presle geçirilir ve pompa miline bir pimle tespit edilir. Pompa mili pompa gövdesine takı ldı ktan sonra, pompa ters çevrilir ve pompa milinin diğ er ucuna pompa hareket alma diş lisi 0,08 - 0,25 mm eksenel gezinti sağlayacak ş ekilde presle yerine takı lı r. Tespit pimi yerine takı larak iki ucu ş iş irilir.

2.9. YağBası ncıKontrol Supabı 2.9.1. Görevi Yağpompası , motor parçaları nı n yağ lanmasıiçin gerekenden daha çok miktarda yağ emebilir. Bu nedenle; motor devri yükseldikçe motor yağbası ncı nı n yükselmemesi için, ana yağkanalı nı n herhangi bir yerine bası nç ayar supabıyerleş tirilir. Yağbası ncıayar supapları üst karterde, yağkanalıüzerinde bulunabileceği gibi doğ rudan doğ ruya yağpompası nı n üzerine de yerleş tirilebilir.

Şekil 2.15. Bası nç kontrol supabı

Bası nç ayar supapları , normalden yüksek bası nç oluş tuğu zaman, yağ ı n kı sa devre yaparak yataklara gitmeden, bir miktarı nı n kartere geri dönmesini sağ lar. Bu nedenle bu supaplara kı sa devre supabıda denir. (a)

(b)

Şekil 2.16: Bası nç kontrol supabıçalı ş ması

2.9.2. Yapı sıve Çalı ş ması Her bası nçlıyağlama sisteminde, mutlaka bası nç ayar supabıbulunur. Bası nç ayar supabıbulunmadı ğıdurumlarda, motor yüksek devirlerde çalı ş ı rken, yağı n bası ncıçok yükselir. Bu durumda yüksek bası nç etkisi ile silindir yüzeylerine fazla miktarda sı çrayan yağ larıyağsegmanlarısı yı ramaz. Bası nç ayar supapları , her motor için, fabrikası nca belirlenmişbası nçlara göre, bir yayla kontrol edilen bilye veya plancı rıçalı ş tı rarak kı sa devre kanalı nıaçar. Bu supap mekanizmasıbir bilye, yay ve bir ayar vidası ndan oluş ur. Supabı n girişkanalı , pompanı n çı kı ş , yani yağbası ncıolan kanalıile irtibatlı dı r. Pompanı n çı kı şkanalı na, pompaladı ğ ıyağ ı n bası ncıartı nca, bası nç ayar supabı nı n yayı nı n bası ncı nı yenerek yayısı kı ş tı rı r. Böylece bilye supap yuvası ndan ayrı lı nca yağ ı n bir kı smıemiş kanalı na geri döner ve pompanı n pompaladı ğ ıyağı n bası ncıazalı r. Yağpompasıtemizlenmek veya tamir edilmek için söküldüğ ü zaman bası nç ayar supabımutlaka sökülmeli ve temizlenmelidir. Yağ lama donanı mı nda, yağbası ncı nı n çok yükselmesini önlemek için, bası nç ayar supabıdaima çalı ş ı r durumda olmalı dı r. Genellikle bir müddet çalı ş tı ktan sonra yağ ı n içinde bulunan karbon zerreleri veya çamurlaş mı şartı klar etkisi ile bası nç ayar supabı nı n çalı ş masıaksar. Bu aksama iki ş ekilde belli olur, birincisi supap açı lmayacak ş ekilde sı kı ş ı r ve yağbası ncı nı n çok yükselmesine neden olur, ikincisi açı k durumda kalı r, dolayı sı yla yağsı zdı rı r ve yağbası ncıyükselmez. Bu durumda yataklar yeter miktarda yağla beslenemediğ i için kı sa zamanda arı zalanı r.

2.10. Yağ lama Donanı mı nı n Arı zaları ve Belirtileri Yağ lama donanı mı nda arı za olması , motor parçaları na zarar verir ve motorun çalı ş maz hale gelmesine sebep olur. Baş lı ca arı za belirtileri ş unlardı r:  Yağbası ncı nı n düş ük olması  Yağbası ncı nı n yüksek olması  Faza yağsarfiyatı  Yağ ı n çamurlaş masıve incelmesi  YağBası ncı nı n Düş ük Olması Yağbası ncı nı n düş ük olması nı n nedeni genellikle, bası nç ayar supabı nı n yayı nı n zayı flaması , pompa diş li veya rotorları m aş ı nması , yağsı zdı ran rekor ve boruları , aş ı nmı ş yataklar ve muyludur. Eskimişbir motorda aş ı nmı şyataklar yağı n fazla geçmesine izin verir. Yağpompasıbu boş luklarıdolduramayacağı için bası nç düş ük olur.  YağBası ncı nı n Yüksek Olması Bası ncı n yükselmesine, bası nç ayar supabı nı n sı kı ş masıneden olur. Bundan baş ka supap yayı nı n bası ncı nı n artması , yağkanalları nı n tı kanmı şolmasıve normalden daha kalı n yağkullanı lmasıgibi nedenler yağbası ncı nıyükseltir.  Fazla YağSarfiyatıOlması Genellikle fazla yağsarfiyatı na, doğrudan doğ ruya yağlama sistemi nedeni olmaz. Fazla yağsarfiyatı na; yüksek motor hı zı , dı şsı zı ntı lar, aş ı nmı şyataklar, aş ı nmı şsupap kı lavuzları , aş ı nmı şveya sı kı ş mı şsilindir ve segmanlar neden olmaktadı r. 69

 Yağ ı nİ ncelmesi ve Çamurlaş ması Yağ ı n incelmesi, motorun çalı ş ma ş artları na bağ lı dı r. Örneğin, motor soğuk havalarda kı sa mesafelerde çalı ş ı yorsa, motor çalı ş ma sı caklı ğı na kolay ulaş amaz. Böyle çalı ş ma durumları nda motor genellikle çalı ş ma sı caklı ğ ı nı n altı nda çalı ş ı r. Bu ş artlar altı nda yanma odası nda yoğunlaş an benzin, segman ve silindir sürtünme yüzeyleri arası ndan kartere sı zarak yağ ıinceltir. Ayrı ca, yanma sonu oluş an ve kartere kaçan su buharı nı n yoğ unlaş ması ndan oluş an su da motor yağ ı nıinceltir. Motor soğ uk çalı ş tı ğızamanlar, benzin ve su buharları , karter havalandı rma sistemi ile dı ş arıatı lamaz, karterde toplanarak yoğ unlaş ı r ve yağa karı ş arak yağ ıinceltir. Bu pislikler krank mili ile çalkalanarak çamurlaş maya neden olur. Çamurlaş an bu artı klar yağsüzgecini tı kar ve yağlama güçlükleri yaratı r.

2.11. Karter Havalandı rma Sistemleri 2.11.1. Görevleri Yukarı da açı klanan nedenlerden dolayı , yağ ı n nası l kirlendiğini ve bu kirlenmenin kı smen de olsa nası l azaltı lacağ ı nıgördünüz. Bu açı klamalarıgöz önüne alacak olursak, karterin içindeki yağ da bulunan pislikleri ve zararlıbuharlarıtemizlemek için bazıdüzenlere gerek vardı r, örneğ in yağfiltreleri, sistemde devreden yağ ı n içindeki, sert zerrecikleri süzerek temizler. Ancak asit yapma özelliği gösteren, zararlıbuharları n dı ş arıatı lması nı karter havalandı rma düzeni sağ lar.

Şekil 2.17: Karter havalandı rma

2.11.2. Yapı sıve Çalı ş ması Karter havalandı rma düzeni iki ş ekilde çalı ş maktadı r. 

GirişBorulu Karter Havalandı rma Düzeni

Bu tip havalandı rma sistemi genellikle otomobili motorları nda kullanı lı r.



Sistemin Çalı ş ması

Otomobil hareket halinde iken karterin altı ndan geçen hava akı mı , ağzıeğik kesilmiş çı kı şborunun ağ zı nda kı smi bir vakum, oluş turur. Bu vakum nedeni ile karterde bası nç düş üklüğü olur ve girişborusundan temiz hava kartere dolar. Böylece otomobili hareket ettiğ i müddetçe, girişborusundan giren hava, çı kı şborusundan çı karken karterdeki zararlı buharlarıdı ş arıatar. Girişborusu ucuna konulan hava süzgecinin görevi; havanı n içinde bulunan toz ve kirlerin kartere girmesini önlemektir. Bu süzgeçlerin bazı larıyağbanyolu olarak yapı lmaktadı r. Girişborulu sistemin en büyük sakı ncası , otomobil durduğu zaman veya yavaşhareket ettiğ i hallerde, yeterli hava akı mıolamayacağıiçin, havalandı rma tam olamaz ve zararlı maddelerin tümü atı lamadı ğ ıiçin yağ ı n özelliği çabuk bozulur. 

KapalıTip Havalandı rma Sistemi

Bu günün motorları nda bu havalandı rma sistemi daha çok kullanı lmaya baş lamı ş tı r. Genellikle sabit motorlarda ve ağ ı r hizmet tipi araçlarda kullanı lmasıdaha yararlı olmaktadı r. 

Sistemin Çalı ş ması

Bu sistemin çalı ş masıaynen girişborulu sistemde olduğ u gibidir. Burada da bir giriş borusu bulunur. Ancak çı kı şborusu yerine, karterden supap odası na açı lan kanallar ve buradan da bir boru vası tası ile emme manifolduna bağ lanı r.

2.12. YağSoğ utma Sistemleri 2.12.1. Görevleri Yağpompasıtarafı ndan bası lan motor yağ ı , yağfiltresi, yağkarteri ve yağsoğ utucu gövdesi içinden geçerken motor soğutma suyu tarafı ndan soğ utulur. Yağdaha sonra motorun ana yağkanalları na doğ ru akar.

Şekil 2.18: Yağsoğutucusu

2.12.3. Yapı sıve Çalı ş ması Motor yağı nı n soğ utulmasıiçin özel bir yağsoğ utucusuna ihtiyaç vardı r. Çünkü motorun çalı ş ma sı caklı ğıgenellikle sı caktı r ve hareketli parçalar benzinli motorlardakine nazaran daha fazla yük altı nda çalı ş maktadı r. Dizel motorlarda su ile soğutulan tip bir yağsoğ utucusu yaygı n olarak kullanı lı r. Motor yapı sı na göre soğutucu motorun önünde, yanı nda veya radyatörün altı nda bulunur.

Şekil 2.19: Motor üzerinde yağsoğutucusu

UYGULAMA FAALİ YETİ UYGULAMA FAALİ YETİ İ ş lem Basamakları

Öneriler Madde 2.6, 2.7, 2.8’deki konularıokuyunuz ve uygulayı nı z. Not: Karterin arı zasıaracılift kaldı rmak sureti ile Karterin, yağ pompası nı n motorun alt kı smı na bakı larak yapı lmalı dı r. arı zası nıtespit ediniz. Gözlemlerinizde karterin deformasyonuna ve harici yağkaçakları na dikkat ediniz. Yağ pompası nı n arı zası ise yağ pompası nı n motordan sökülerek araş tı rı lmalı dı r.  Madde 2.2 deki Yağ değ iş tirme talimatı nı okuyunuz ve uygulayı nı z. Not: Motor yağ ı nıboş altı rken aracı n karter altı na temiz bir kap koyunuz. Yağ tapası nı açmadan önce motor yağı nı n soğ uması nıbekleyiniz. Yağı n rahat boş almasıiçin, Motor yağ ı nıboş altı nı z. motor üst kapağ ı ndaki yağdoldurma kapağı nıaçı nı z ve tapayıuygun anahtar ile açı nı z. Yağfiltresini yağsökme aparatıile sökünüz. Not: Günümüzde modern sistem ile motor yağı nı n değiş tirilmesi mümkün olmaktadı r. Motor yağ ı vakum cihazıile çekilmektedir.  Araç motor kaputunu sökünüz.  Soğ utma suyunu boş altı nı z.  Motor yağ ı nıboş altı nı z  Elektrik bağ lantı ları nıdikkatlice ayı rı nı z.  Motor üzerindeki yardı mcı donanı mları sökünüz.  Motoru yerinden rahat bir ş ekilde çı karabilmek için radyatör ve ön paneli sökünüz. Motoru araç üzerinden  Motor takoz bağlantı ları nı(somunu) sökünüz sökünüz.  Güç aktarma organları nımotordan ayı rı nı z.  Motorun araç tamir katalogunda belirtilen yerlerden dengeli bir ş ekilde caraskala bağ layı nı z.  Güvenlik kuralları na uygun olarak motoru araç üzeriden alı nı z. Motoru özel sehpası na bağ layı nı z. Özel sehpa yoksa motorun parçaları nı rahat sökebileceğ iniz bir aparat bağ layı nı z. 



Karteri sökünüz. Şekil U.F.2.1



Madde1.4’teki iş lemleri okuyunuz ve uygulayı nı z. Not: Karteri sökerken bazıaraçlarda karter muhafazasıolabilir. Öncelikle muhafazanı n sökülmüşolmasıgerekir. Karter sökme iş lemi motor araçtan indirildikten sonrada yapı labilir. Karter cı vataları nısökerken karterin dört köş esinde cı vata kalacak ş ekilde çevre cı vatalar sökülür ve karter alttan desteklenerek diğer dört cı vata sökülür.  Aracı n marka ve modeline uygun olarak, ilgi katalogundan iş lemin sökme sı rası nı takip Yağ pompası nı ve yağ ederek uygulayı nı z. emniyet supabı nı sökününüz. 

Madde 2.6.4’teki iş lemleri okuyarak uygulama yapı nı z. Not: Karterin kontrollerinde özellikle yağkaçağı na sebep olan arı zaları araş tı rı nı z. Sürücü hatalarıvar ise ilgiliye bildiriniz. (Kötü kullanı mdan dolayıalt kı sı m sürttürülmüşolabilir.)



Karterin kontrollerini yapı nı z.



Yağ pompası nı n ve yağ  emniyet supabı nı n kontrollerini yapı nı z.



Madde 2.8.4’deki iş lemleri okuyarak uygulama yapı nı z.

 Gerekli parçalarıbelirleyerek listeleyiniz. Onarı m için gerekli yedek Not: Yağ pompasıve emniyet supabıaraçları n parçalarıbelirleyiniz ve temin marka model ve tiplerine göre yapı sal özellik ediniz. göstermektedir. Aracı n ilgili katalogunu inceleyiniz.



Yağ pompası nı ve yağ emniyet supabı nı takı nı z.

Şekil U.F.2.2



Aracı n marka ve modeline uygun olarak ilgi katalogundan iş lemin takma sı rası nı uygulayı nı z. Yağpompası nı n contası nıtakmayı unutmayı nı z. Kesinlikle yapı ş tı rı cı , silikon kullanmayı nı z. Conta oturma yüzeylerinde toz pislik olmaması na dikkat ediniz. Yağpompası herhangi bir sebepten ötürü yüzeye tam oturmayacak olursa hava alacak ve yağı kanallara pompalayamayacaktı r. Not: Aracı n katalogunu dikkatlice okuyarak takma iş lemini yapı nı z.



Yağsoğ utucusunu takı nı z.

A-Motor soğutma suyu giriş i B-Motor soğutma suyu çı kı ş ı 1-Yağ kanalları içine yerleş tirilmiş paslanmaz çelik soğutma plakaları . 2-Yağradyatörü girişkumanda valfi, motordan sı cak yağıalı r ve soğutucu plakalara dağı tı r. 3-Yağradyatörü çı kı şkontrol valfi; soğutucu plakalardan soğutulmuşyağı alı r ve filtreye gönderir.

Şekil U.F.2.3

Not: Yağsoğutucusu her araçta olmayabilir. Olanlar ise araçları n marka ve tiplerine göre değiş iklik gösterebilir. Soğutma suyu giriş ve çı kı ş ları nı takarken su kaçağıolmaması na dikkat ediniz.



Karter contası nı takı nı z.

Şekil: U.F.2.4



Karteri takı nı z.



Karter yağ tapası nıve yağ filtresini takı nı z.

Karter conta oturma yüzeylerinin temiz olması na dikkat ediniz. Not: Karter contası nı n yenisini takarken eskisi ile aynıformatta olması na dikkat ediniz. Karter contası nı üst kartere yapı ş tı rı nı z.  Karter contası na sı zdı rmazlı k için sı vıconta kullanı nı z. Karteri takarken önce köş elerden cı vata ile tutturunuz. Daha sonra diğ er cı vataları sı kı nı z. Karter contalarıgenellikle mantardan yapı ldı klarıiçin cı vatalarıfazla sı kmayı nı z. Aksi halde mantar conta üzerinde patlama olabilir. Not: Bazıcontalar ı sı ya ve bası nca dayanı klılastik olabilir. Conta seçiminde aracı n ilgili katalogunu inceleyiniz.

Şekil: U.F.2.5

 

Karter tapası na yeni conta takı nı z. Tapayıelle tutturunuz ve uygun anahtarla sı kı nı z. 1. Pompadan gelen yağgelişkanalı 2. Filtre oturma yüzeyi 3. Filtre pasosu 76



Motoru araca takı nı z.

4. Ana yağgalerisine giden yağkanalı  Yağfiltresini yağile doldurunuz. Conta oturma yüzeyini yağlayı nı z. Filitreyi yerine elle tutturunuz ve elle sı kı nı z. Kesinlikle anahtar kullanmayı nı z.  Motorun araç tamir katalogunda belirtilen yerlerden dengeli bir ş ekilde caraskala bağ layı nı z.  Güvenlik kuralları na uygun olarak ve aracı n gövdesine zarar vermeden motoru araç üzerindeki yerine yerleş tirerek takoz bağ lantı ları nıyapı nı z.  Güç aktarma organlarıbağlantı ları nı yapı nı z.  Radyatör ve ön paneli takı nı z.  Motor üzerindeki yardı mcı donanı mları n bağ lantı ları nıyapı nı z.  Elektrik bağ lantı ları nıdikkatlice yapı nı z.  Not: Motor takma iş lemini temel motor 2 modülündeki iş lem sı rası na göre de yapı nı z. 

Motor üst kapağ ıüzerindeki yağ doldurma kapağ ı ndan araç katalogunda belirtilen miktar ve özellikteki yağ ıkoyunuz. Madde 2.2 bölümü okuyunuz ve uygulayı nı z.



Yağkonulup 10 dakika geçtikten sonra yağ seviye çubuğunu çekerek çubuk üzerindeki yağ izinin ‘’F’’ ve ‘’L’’ iş aretleri arası nda olması na dikkat ediniz.

Motora yağdoldurunuz.

Yağseviyesini kontrol ediniz.

Şekil: U.F.2.6



Motoru çalı ş tı rarak test ediniz.

Şekil: U.F. 2.7

 

Motoru çalı ş tı rdı ktan sonra herhangi bir yerinde yağ , su kaçağ ıolup olmadı ğ ı nıkontrol ediniz. Motor seslerini dinleyiniz. Motor yağ lambası nı n söndüğünü kontrol ediniz.

ÖLÇME VE DEĞERLENDİ RME ÖLÇME VE DEĞERLENDİ RME OBJEKTİ F TESTLER (ÖLÇME SORULARI) Bu faaliyet kapsamı nda hangi bilgileri kazandı ğı nı zı , aş ağ ı daki sorularıcevaplayarak belirleyiniz. 1. Yağlama sisteminin amacı nı aş ağ ı dakilerden hangisi açı klar? A) Motorlarda aş ı ntı yıazaltmak ve soğ umayısağlamak B) Motorlarda yakı t hava karı ş ı mı nıayarlamak C) Motorun ı sı nması nıhı zlı bir ş ekilde sağ lamak D) Aracı n az yakı t yakarak daha hı zlıgitmesini sağlamak

2. Karteri sökmeden önce hangi iş lem yapı lı r? A) Motor çalı ş tı rı lı r ve beklenir. B) Motor durdurulur, beklenir. C) Motora yağkonur. D) Motora su konur. 3. Karterden yağkaçağ ıvarsa hangi arı za vardı r? A) Yağpompasıarı zalı dı r. B) Yağbası ncıdüş üktür. C) Karter eğ ilmiş tir. D) İ çindeki yağazalmı ş tı r. 4. Motora yağnereden konur? A) Karter tapası ndan B) Radyatör kapağ ı ndan C) Yağçubuğu deliğ inden D) Külbütör kapağı ndan

5. Motor yağbası ncı nınereden görürüz? A) Yağçubuğu B) Yağikaz lambası C) Şarj Lambası D) Devir göstergesi

I. Yağı n bası ncı nıyükseltir. II. Yağı n bası ncı nıdüş ürür. III. Yağıfiltre eder. 6.

Yukarı dakilerden hangisi veya hangileri yağpompası nı n görevlerindendir? A) Yalnı zI B) I-II C) I-III D) II-III 7. Yağemniyet supabı nı n görevi nedir? A) Yağ ı n bası ncı nıyükseltir. B) Yağ ı n bası ncı nısabit tutar. C) Yağ ıtemizler. D) Yağ ısoğ utur. 8. Yağemniyet supabıaş ağ ı dakilerden hangisinde bulunur? A) Karterde B) Ön kapakta C) Yağpompası nda D) Silindir kapağı nda 9. Yağ ları n akı ş kanlı k özelliğ ine .................... denir. 10. Yağseviyesi yağseviye çubuğunda ................... ve ................. aralı ğı nda olmalı dı r. DEĞERLENDİ RME

Cevapları nı zıcevap anahtarları yla karş ı laş tı rı nı z. Yanlı şcevapları nı z için faaliyetin ilgili konuları nıtekrar ediniz.

MODÜL DEĞERLENDİ RME MODÜL DEĞERLENDİ RME YETERLİ K ÖLÇME NO

Değ erlendirme Ölçütleri Karterin, yağpompası nı n arı zası nıtespit edip yağ filtresini değ iş tirdiniz mi? Motor yağ ı nıboş altı nı z mı ? Motoru araç üzerinden söktünüz mü? Karteri söktünüz mü? Yağpompası nıve yağemniyet supabı nısöktünüz mü? Karterin kontrollerini yaptı nı z mı ? Yağ pompası nı n ve yağ emniyet supabı nı n kontrollerini yaptı nı z mı ? Onarı m için gerekli yedek parçalarıbelirleyip temin et tiniz mi? Yağpompası nıve yağemniyet supabı nıtaktı n mı ? Karter contası nıtaktı nı z mı ? Karteri taktı nı z mı ? Karter yağtapası nıve yağfiltresini taktı nı z mı ? Motora yağdoldurdunuz mu? Yağseviyesini kontrol ettiniz mi?

15 16

Motoru araca taktı nı z mı ? Motoru çalı ş tı rarak test ettiniz mi?

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

Evet

Hayı r

DEĞERLENDİ RME Cevapları nı zıcevap anahtarıile karş ı laş tı rı nı z ve doğ ru cevap sayı nı zıbelirleyerek kendinizi değ erlendirebilirsiniz. Yanlı şcevapları nı z için faaliyetin ilgili konuları nıtekrar ediniz.

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI ÖĞRENME FAALİ YETİ– 1 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

A C C C B A B D D DOĞRU

ÖĞRENME FAALİ YETİ– 2 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

A B C D B A D C Viskozite F ve L

KAYNAKÇA KAYNAKÇA 

ÖZDAMAR İ brahim, Bilal YEKKEN, Üniversitesi Bası mevi, Eskiş ehir, 1998.



ÖZLÜ İ rfan, Benzinli Motorlar Teknolojisi ve Tamirciliğ i



Hasan ERSOY, M. Emin AKAY, Adnan Gİ RAY, Motor AyarlarıAtölyesi İ ş ve İ ş lem Yaprakları , Milli Eğitim Bası mevi, İ stanbul, 1987.



Toyota Temel Servis Bilgisi



Nissan Temel Servis Bilgisi



www.obitet.gazi.edu.tr



www.tofaş .com.tr



www.renault.com.tr



www.nissan.com.tr



www.opel.com



www.voswagen.com



www.volvo.com



www.toyotosa.com



www.honda.com



www.rem.com.tr



www.bosch.com

Benzin

Motorları , Anadolu