Rit LbhÍ nr 66

Rannsókniráflúor ínáttúruÍslands -samantektheimilda-

HelenaMartaStefánsdóttir

Rannsókniráflúor ínáttúruÍslands -samantektheimilda-

HelenaMartaStefánsdóttir

VerkefniðvarfjármagnaðafNorðuráli

1.

Inngangur

ÞettaritersamantektáþeimrannsóknumsemgerðarhafaveriðááhrifumflúorsálífríkiÍslands. Athuganirámagniflúorsíumhverfinuogíýmsumlífverumhafaveriðgerðarreglulegaíkjölfar eldgosaogíumhverfiálverasemreisthafaveriðhérálandisíðastliðnaáratugi.Þettaritstiklará stóruíniðurstöðumáþessumrannsóknumenereinnigsamantektáheimildumsemfjallaum rannsókniráflúoríumhverfinuogerætlaðaðauðveldafrekarirannsóknir,úrvinnsluog heimildavinnuíverkefnumsemtengjastflúorrannsóknumhjáLandbúnaðarháskólaÍslands.Þettaer þvílifandigagnagrunnursemhægteraðbætaviðeftirþvísemálíðurogfleiriheimildirlítadagsins ljós.Ritiðerþvíenganveginntæmandifyrirþávitneskjusemtileríheiminumyfirrannsókniráflúorí náttúrunniogílífríkiÍslands.

Flúorfinnstvíðaínáttúrunni,íjarðvegi,plöntumogdýrum.Þaðertaliðveranauðsynlegtýmsum lífverumenaðeinsílitlumagni(Cronin,Manoharan,Hedley,&Loganathan,2000).Þegarstyrkurþess ívefjumlífveruferuppfyrirákveðinmörk,semerumisjöfneftirtegundum,veldurþað eitrunaráhrifum.Þaðermisjafnteftirheimshlutumogaðstæðumáhverjumstaðhverhelsta uppsprettaflúorseríumhverfinuenþaðgeturveriðígrunnvatni(Indlandi,ÁstralíuogAfríku),íryki fráveðrunklettaoggrjóts(Afríka)eðavegnaeldgosaogöskufallssemþeimfylgja(Íslandi)(Croninet al.,2000).ÁÍslandieruflúoreitranirafvöldumeldgosaþekktarfráörófialdaogerfyrsttilþessvitnað ískrifumfrá1693þegarOddurEiríkssonogBenediktPéturssonlýstutannskemmdumíbúfénaðiog tengduþærviðöskufallúreldgosiíHekluþaðsamaár(Fridriksson,1983).Meðauknumumsvifum mannsinsájörðinnihafaáhrifasvæðiflúorsíheiminumstækkað.Meðaukinnistóriðju,svosem framleiðsluáburðar,áls,stáls,múrsteinaogglershefurflúormengunaukisttilmuna(Croninetal., 2000;Weinstein&Davison,2004).Nýjumstóriðjuframkvæmdumhérlendis,eðaáformumumþær, fylgiróvissaumáhrifmengunarálífríkið.Mikilvægteraðkannahverstaðaflúorserílífríkinuá landsvísu,óháðþvíhveruppsprettaflúorsinser.Tilþessaðhægtséaðmetaáhrifinafbreytingum, t.d.meðaukinnistóriðjueðamikluöskufalliíkjölfareldgoss,eruánáttúrunaþarfaðvitahver upphafspunkturinner.EinnigermikilvægtaðvitahverþolmörkhinnaýmsutegundaínáttúruÍslands erugagnvartflúorsvohægtséaðgeraráðstafanirtilaðforðasteitranirafvöldumaukinsmagns flúorsínáttúrunni.Meðþessaristuttuskýrsluerætluninaðtakasamanþærrannsóknirsemgerðar hafaveriðhérálandimeðtenginguviðönnurlöndoghvaðamörkhafaveriðsettsemþolmörkhinna ýmsutegundaígegnumtíðina.Samantektinnilauk2012enskýrslankemurnúútíritröðLbhÍ.

2. Hvaðerflúor?

FlúorerníundafrumefniðílotukerfinuogertáknaðmeðtölustafnumF.Hreintflúorgashefur daufgulanlitogerþaðþáyfirleitttvöflúoratómsembindastsaman,F2.Flúorflokkastsemhalógeni ogerþaðléttastefnaíþeimflokki.Flúorermjöghvarfgjarntfrumefniogmjögneikvætthlaðiðogá þvíauðveltmeðaðbindastflestumöðrumefnum(öllumnemasúrefniognitri).Afþessumástæðum finnstþaðekkisjálfstættíumhverfinuheldurerbundiðöðrumefnisatómum.Flúorbundiðvetni(HF) ermjögalgengtformflúorsogerþaðáþessuformimikiðnotaðíiðnaði.HFerlitlaustefnieða rjúkandivökvi(sýra)ogmjögertandi.Lyktfinnstafefninuístyrkleikanum30-130µg/m3 .

Mynd1:Staðsetningflúorsílotukerfinuogatómbyggingþess.PunktarnirumhverfisstafinnFtáknadreifingu rafeindaumhverfiskjarnaefnisins.

3. Uppsprettaflúors

Eftirfarandisamantektbyggirákafla1í(Weinstein&Davison,2004).Flúorfinnstvíðaínáttúrunni ogertalinnveraeittaf17algengustuefnumíjarðskorpunni.Mikiðerumaðflúorsébundiðí steinefnumeðasteindumíjarðskorpunni.Meginuppsprettaflúorsílífhvolfinueruyfirborðog útfellingarígrjóti,semhlutiafjarðvegiogíhafinu.Flúoríjarðvegiertilkominnvegnaveðrunará bergiogfráúrgangiörvera,dýraogplantna.Flúorgetureinnigboristíjarðvegúrandrúmsloftieða meðflóðienslíkarútfellingaraukastefiðnaðurernálægt.Munmeiraerafflúoríjarðvegisem inniheldurhátthlutfallleirsenísendnumjarðvegi.Magnflúorsígrunnvatnifereftirjarðfræði, efnafræði,eðlisfræðilegumeinkennumogveðurfarisvæðisins.Almenntséðermagnflúorsmeiraí lindumogvatniíbrunnumheldureníyfirborðsvatnistöðuvatnaoglækja.Magnflúorseryfirleitt meiraísjóeníferskvatni.Eldfjöll,jarðsprungurogjarðhitakerfiumhverfisþaueruhelstauppspretta flúorsíandrúmsloftinuenskógareldar,bruniátimbrioguppgufunúrsjónumerueinnigmikilvægar uppsprettur.Flúorsemáupprunasinníeldfjöllumerímestumstyrkíákveðnumradíuskringum uppsprettunaenminnkarhrattþegarlengraerfariðfráhenni.Magnflúorsíandrúmsloftinuhefur aukistmikiðeftiraðmaðurinnhófhinaýmsuiðnaðarframleiðslu.Helstauppsprettaflúorsí andrúmsloftisemrekjamátiliðnaðareru:1)framleiðslaáburðar,2)álbræðsla,3)bensínframleiðsla, 4)framleiðslaogmeðhöndlunglers,5)framleiðslamúrsteina,flísa,sementsogleirmuna,6)járn-og stálframleiðslaog7)kolabruni.

Mynd2:Uppspretta,flutninguroghreyfingflúorsíumhverfinu(endurunnineftir(Weinstein&Davison,2004))

4. FlúormengunafvöldumeldgosaáÍslandi

Flúorgeturveriðíýmsumefnasamböndumáyfirborðiösku,þaualgengustueruCaF2,CaSiF6,NaFog AlF3.NaFogCaSiF6 erufremurauðleysanlegogeruþvítekinfyrruppaflífverum.Flúorsamböndsem eruauðleysanlegberastauðveldlegameðvatniíjarðveginnogþargeturhannmyndaðtorleysanleg samböndviðleirsteindiroglífrænefni.Flúorbinstfastííslenskumeldfjallajarðvegi(Andosols)vegna sterkrarbindigetu.Færanleikiflúorserlíkamisjafníjarðvegiogerhannmeiriísúrumjarðvegi(pH<5) (efnasambandmeðkalsíum,CaF2)eníbasískum(pH5.5-7)(efnasambandviðál,AlF3).

Dreifingöskuíkjölfareldgosaermisjöfneftirumfangioggerðeldgossinsogveðráttumeðanágosinu stendur.ÍHeklugosinu1970lagðistaskayfirum22þúsundkm2 ogvarmagnöskuum1-10tonná hektara(SturlaFriðriksson,1981).Íöskufráþessugosivarflúormagnhennarfyrstadageldgossins um2000ppmsunnanlandsog1400ppmnorðanlandsafuppleysanlegumflúor.Hálfummánuðisíðar hafðimagnflúorsíöskunnisvominnkaðniðurí1/10afupphaflegumstyrkleika.

ÍHeklugosinu1970mældistflúoríöskualltað2000ppmenstyrkleikiþessminnkaðiniðurí1-2%af upphaflegumagniáum3vikum(GuðmundurGeorgsson,GuðmundurPétursson,&PállA.Pálsson, 1981).GrassemvaraðhefjavöxtþegarHeklugosiðvarð1970mældistmeð1-10þúsundppmflúors afþurrefnifyrstudagagossins.Flúormagniðminnkaðisvoörtoghafðilækkaðí1/100afupphaflegu magninokkrummánuðumsíðar,enþaðersvipaðogmælsthefurígróðriáþessumsvæðumalmennt (SturlaFriðriksson,1981).Flúorívatnihefureinnigveriðmældurogreyndistmagnflúorsípollum vera4-70ppmfyrstuvikunaeftiraðgosiðíHekluhófstárið1970.Írennandiyfirborðsvatnivorusvo hæstuflúorgildinum10ppmáfyrstadegieldgossinsoglækkuðusvohratteftirþað(Guðmundur Georgssonetal.,1981).ÍHeimaeyjargosinu1973barstflúormeðöskuyfirlágsveitirSuðurlandsum voriðeftiraðgosiðvarð,enflúormagníöskuaðSkammadalshóliíMýrdal,ífebrúar,var3000ppm (EinarHEinarsson,1974).ÍHeklugosinu1980barstflúormeðöskufráeldstöðvunumogvarmagn flúor1500-2000ppmífínniösku(SturlaFriðriksson,1981).ÍHeklugosinu1980féllaskaáum17 þúsundkm2 svæðiogbarstaskanínorður.Eftirþvísemfjærdróeldgosinuvarðaskanfínniog öskulagiðþynnra.Tjóniðafvöldumþessgossvarþómestafvöldumvikurssemlagðistyfir

gróðurlendiSölvahraunsognýgræðingáLandmannaafréttiogsunnanverðumGnúpverjaafrétti (SturlaFriðriksson,1981).

EftireldgosiðíEyjafjallajökliárið2010vorugerðarrannsóknirástyrkleikaflúorsíýmsumgróður-og jarðvegssýnum.Þeirstaðirsemsýnivorutekinmeðanáeldgosinustóðvoruaftúnumvið Álftaversafleggjara,Butru,Efri-Ey,Efsta-Grund,Giljur,Hraungerði,Hlíð,Raufarfell,Seljavelli, Seljavallaheiði,Sólheimahjáleigu,Núp,VoðmúlastaðiogÞorvaldseyri.Þákomíljósaðstórhlutiþess flúoríðssemsituráyfirborðiöskukornavarásogaðuráyfirborðtorleystrajárnhýdroxíðaogskolast ekkiafviðfyrsturigninguogvarminnihlutiflúorsinsávatnsleysanleguformi(40%)(RannveigAnna Guicharnaud,BergurSigfússon,&PállKolka,2011).EinnigkomíljósaðjarðvegurundirEyjafjallajökli bindurflúorhelstáyfirboðlífrænnaefnasambanda.Mælingarbentusvotilþessaðáyfirborði öskunnarvarflúorbundinnáyfirborðijárnhýdroxíðaenþáskolastflúorinnekkiauðveldlegaaf yfirborðinunematalsverðbreytingverðiásýrustigivatnsins(RannveigAnnaGuicharnaudetal., 2011).ÞarsemjarðvegurinnundirEyjafjöllumerheldursúroginniheldurhátthlutfalllífrænnaagna hefurhannmiklabindigetuviðflúorogskolastflúorinnþvíaðöllumlíkindumhægtútígrunnvatnog þvíólíklegtaðstyrkleikiflúorsinsígrunnvatnináihættulegumgildum.Heildarstyrkurflúorsmeðaná gosinustóðfóraldreiyfir200mg/kgenþaðerundirhættumörkumíjarðvegi(RannveigAnna Guicharnaudetal.,2011).

5. Flúormengunfylgjandiálframleiðslu

Viðframleiðsluálserunotuðáloxíð/súrál(Al2O3)semleysteruppíbráðnukrýólíti(Na3AlF6)í svokölluðumrafgreiningakerumþarsemkolaskautmyndaanóðuogkatóðu.Katóðaner kolaklæðninginnanákerjunumenanóðanerkolablokksemgengurofanífljótandiefniðíkerinu. Súrálklofnaríhreintál(Al)ogsúrefni(O2)sembinstkolefniviðbrunakolefnisrafskautsinsogverður þáCO2 (ÞórTómasson&HörðurÞormar,1998).Viðframleiðslunalosnarsvoflúorúrkrýólítinuog gengurísambandviðvetni(HF)(PállAPálsson,1995).Efbreytingverðuráspennukerannageta einnigmyndastkolflúorsambönd(CF4 ogC2F6)semvaldasterkumgróðurhúsaáhrifum.Þaðer nauðsynlegtaðheftaútgufunslíkraefnasambandaútíandrúmsloftiðtilaðkomaívegfyrirdreifingu þessaramengunarefnaútíandrúmsloftið.

Miklarrannsóknirhafaveriðgerðarásvæðunumíkringumálverinsemreisthafaveriðhérálandi (FriðrikPálmason,GunnarGuðmundsson,&JóhannesSigvaldason,1985;HörðurKristinsson,1998; MaríaSigurðardóttir,2012;PállAPálsson,1995;ÞórTómasson&HörðurÞormar,1998).Einnighafa álverinkostaðumfangsmiklarárlegarvaktanirámengunarþáttumínágrenniiðjuverannaogeru margarskýrslursemhafakomiðútsíðastliðinár(Elkem,2009,2010;Elkemetal.,2011;Elkem, Yngvadóttir,Gunnarsson,Ingólfsdóttir,&Höskuldsson,2012;Hönnun,2003,2004,2005).Íþeim skýrslumhefurkomiðframað

• Andrúmsloft:loftgæðamælingaráStekkjarásiárið2008undirviðmiðunarmörkumog ársmeðaltalheildarflúorshærra2008enáriðáundan.Árin2009,2010og2011voru mælingarnareinnigundirviðmiðunarmörkum.

• Úrkoma:ársmeðaltalflúorsíúrkomulægra2008enáriðáðurensvipaðurogkomandiár, 2009,2010og2011.

• Gras:meðaltalflúorsígrasivoruárin2008-2011,innanmarkasemtalineruþolmörk gagnvartflúorívefoginnanþeirramarkasemtalineruveraþolmörksauðfjárgagnvartflúorí fóðri(30µg/g).Árið2010mældistmarktækthærristyrkurígrasinumiðaðviðstyrksem mældurvar1997.

• Lauf:Meðaltölflúorsílaufibirkisogreyndistinnanþeirramarkasemtalineruveraþolmörk lauftrjáagagnvartflúorívefmiðaðviðmælingarárin2008-2011.Styrkurflúorsílaufinuárið 2009varmarktækthærrienmælsthafðiárið1997.

• Barr:meðalstyrkurflúorsítveggjaárabarrimældisthærriárið2008enáriðáundan. Marktækhærristyrkurflúorsmældistárið2010en1997íeinsársbarrinorðanHvalfjarðar.

• Sauðfé:

o lömb:styrkurflúorsílömbumvarlægraárið2008enhaustiðáundanogminni breytileikiímæligildumogvöruöllmæligildiílömbumundirþeimmörkumsem hættaertalinveraátannskemmdum(miðaðviðnorskarannsóknádádýrum).Árin 2009-2011varstyrkurflúorsundirþeimmörkumsemtalineruvaldahættuá tannskemmdumhjáfénu.Árið2010varhinsvegarmeðalstyrkurflúorsíkjálkum lambannamarktækthærrienmældistárið1997ogmarktæktlægraenmældistárið 2007.

o eldrafé:meðaltalflúorsíkjálkumkindavaryfirmörkumþarsemhættaertalinvera átannskemmdumíeldraféfráfjórumbæjannasemrannsakaðirvoru.Flúorí kjálkumvaryfirmörkumsemtalineruveraþolmörkgagnvartflúorífóðri.Mælingar ánokkrumkindumsemsýnduvottafflúormengunareinkennumátönnumvoru 2700-2950µg/g.Árið2009mældiststyrkurflúorsísexkindumyfirþolmörkum grasbíta.Þettaorsakaðibreytingaríframtönnumenflúorskaðinnátönnunumhefur ekkiveriðstaðfestur.Árið2010mældistmeðalstyrkurflúorsíbeinöskukindayfir mörkumsemtalineruorsakatannskemmdir.Skoðundýralæknisákjálkumog tönnunfjárssýndislitátönnum,upplitunogtannloshjáfullorðnufé.Einnigvarþá nokkurrýrnunbeinaogþykknuníkjálkabeinienvarekkimetiðsemgreinilegt sambandtilflúormagnsíbeinum.Árið2011mældiststyrkurflúorsíkjálkabeinum fullorðinsfjáreinnigyfirmörkumsemtalineruvaldatannskemmdum(ídádýrumí Noregi).Skoðundýralæknisleiddihinsvegaríljósaðekkivargreinilegtsambandá millitannheilsuogstyrkflúorsíkjálkabeinumgripanna.

• Ferskvatn:StyrkurflúoríðsíUrriðaásýndilitlabreytingufráárinuáðuroghefurávaltmælst innan leyfilegs hámarksstyrks í neysluvatni árin 2008 2011 (1500 μg/l í reglugerð nr 319/1995).

• Hross:rannsóknirárið2011gáfuekkitilkynnavísbendingarumaðveikindihrossaábænum KúludalsáíHvalfirðimættirekjatilflúormengunareðaþungmálmafráiðjuverunumá Grundartanga.

MengunarmælingaráHvaleyrarholtisemgerðarvoru1994-1995sýnduaðmagnflúorsírykivarað meðaltali0,05µg/m3,hámarksflúoríðvarum0,09µg/m3 semeralltundirviðmiðunarmörkum(0,3 µg/m3)(ÞórTómasson&HörðurÞormar,1998).

Flúoríjarðvegi

Fáarrannsóknirhafaveriðgerðarámagniflúorsíjarðvegihérálandi.Flúorberstíjarðvegeftir þremurleiðum:meðþvíaðskolastafyfirborðiöskumeðúrkomu,aðsetjastáyfirborðjarðvegssem þurrákoma(drydeposition)eðameðflúormenguðumplöntuleifum.Þegarflúorhefurboristí jarðveginnerfæranleikihansmisjafneftireðliseiginleikumjarðvegsins.Magnleirsteindaoglífræns efnisskiptirmiklumálivarðandiþaðhveveljarðvegurinnhelduríflúorinn.Flúorgetureinnigverið vatnsleysanlegurogskolastþarmeðauðveldlegaumjarðvegslögígrunnvatneðaertekinnuppaf plöntum(RannveigAnnaGuicharnaudetal.,2011)

Flúorfinnstnáttúrulegaíjarðvegiámismunandiformum,t.d.ísteindumeinsogapatít(Ca5(PO4)3F)), flúorít(CaF2),cryolite(Na3AlF6)ogtópas(Al2(SiO4)F2)eneinnigbundinníýmsumleirsteindum (Croninetal.,2000).

Flúorgeturalmenntbundistmjögfastíeldfjallajarðvegi(Andosols)þarsembindigetahansermjög sterk(Delmelle,Delfosse,&Delvaux,2003)

Sýrustigíjarðvegiskiptirmiklumálivarðandifæranleikaflúorsíjarðveginum(Wenzel&Blum,1992). Þegarsýrustigiðíjarðveginumerhátt(pH5,5-7)gengurflúoryfirleittísambandviðkalsíum(CaF2)og erleysniflúorsþámjöglítil,ogminnstviðsýrustig7(Arnesen,1997).Þegarsýrustigjarðvegsinser undir5(<pH5)gengurflúoríefnasambandviðál(AlF3)eníþvíefnasambandierleysniogfæranleiki flúorsíjarðvegitöluverður(Wenzel&Blum,1992).

Meðákveðnumaðferðumerhægtaðgreinahvernigflúorerbundinníjarðvegi.Meðþvíaðskola jarðvegssýnimeðoxalatimámælaflúorbundiðíferrihýdrítiogallófaniogmeðþvíaðskolameð pýrófosfatlausnmáfinnamagnþessflúorssembundiðerílífrænumefnasamböndum(Rannveig AnnaGuicharnaudetal.,2011)

MælingarsemgerðarvoruámagniflúorsíjarðvegiíkjölfareldgossinsíEyjafjallajökli2010sýnduað flúorvaryfirleittbundinnlífrænumefnasamböndumenhannfannsteinnigbundinnallófansteindum ogjárnhýdroxíðum.Þarsemjarðvegurersendinnvirtistflúorveraaðmestuvatnsleysanlegur.

7. Almennáhrifflúorsáplöntur

Upptakaflúors:

Flúorerekkitalinnnauðsynlegurplöntumogefmikillflúorberstíplönturgetaáhrifhansverið skaðlegfyrirplöntuna(SturlaFriðriksson,1971).Magnflúorsígrasifylgirbreytingumáflúormagnií lofti(FriðrikPálmasonetal.,1985).Plönturtakauppflúoríloftiumvaraopináblöðumplantnannaen einnigígegnumyfirhúðþeirraogerudæmiumaðplönturtakiánóttunniuppalltað40%þess magnsflúorssemplantantekuruppaðdegitil,þegarvaraopineruopin(FriðrikPálmasonetal., 1985).Plönturtakaeinniguppflúorumrætursemskiptiryfirleittminnamáliíheildarupptökunni nemaþeimmunmeiramagnséafleysanlegumflúoríjarðveginum(FriðrikPálmasonetal.,1985).

Þegarplönturtakauppflúorumræturerflúoriðyfirleittísambandiviðál,AlF3,þarsemsýrustigí kringumræturnarerlægraenjarðvegurumhverfisplöntuna(Lavelle&Spain,2005).Viðlækkandi sýrustigverðurflúorsambandiðmeirafæranlegtogþvíaðgengilegratilupptökuogþvíeykstupptaka plöntunnar.Flúorgetureinnigaukiðleysniálsíjarðveginumenmeðaukinnileysniálstekurplantan meirauppafáli(Arnesen,1997)semgeturhaftáhrifákatjónaupptökuírótum,semveldurminnkun áupptökunæringarefnaíplöntunni(Lavelle&Spain,2005).Þaðereinkumtvenntsemhefuráhrifá

lækkunámagniflúorsígróðri:úrkomaogspretta.Íúrkomuskolastflúorafgróðrinumogef grassprettaergóðþynnistflúorsemplönturnarhafatekiðuppmjöghrattíaukinniuppskeru(Guðni Þorvaldsson,RannveigGuicharnaud,&MargrétIngjaldsdóttir,2011).Sambandflúorsíplöntumvið tímalengdmengunarvarháðstyrkflúorsíloftiogþvíhvortmenguninvarsamfelldeðarofinmeð hléum(FriðrikPálmasonetal.,1985).Hraðiflúorsöfnunarferminnkandimeðþroskaplantnaoggóð vaxtarskilyrðidragaúrhraðaflúorupptöku(FriðrikPálmasonetal.,1985).Hægfaraflúoreitrunkemur framhjáplöntummeðgulnunblaða,annaðhvortkomaframgrængulirblettireðablöðinblikna alveg.Oftkemureitrunintilmeðaðdragaúrvexti(FriðrikPálmasonetal.,1985).Bráðflúoreitrun birtisthinsvegarínæringarskortiafýmsutagiogkemurframsemgulnun,visnun,blaðdrepeða afskræmdurvöxtur(FriðrikPálmasonetal.,1985).Gotteraðhafaeinhverjareinkennistegundirtilað fylgjastmeðflúoreitrunum,þaðerplöntursemerunæmarienmargaraðrarfyrirþessumþáttum. Semdæmiumplöntursemerumjögnæmarfyrirflúormengunerugarðalúpínur,garðanellikurog þrenningarfjólureneinnigýmsargarðaplöntur(FriðrikPálmasonetal.,1985).Viðflúormengunyfir ákveðinmörk,getaorðiðskemmdiráblöðumplantnannasemrýragildiskrautjurtaoggrænmetis, hvortsemskemmdirnardragaúrvextioguppskerueðaekki.ÍrannsóknsemgerðvaríÞýskalandi (Guderian,vanHautsogStratmann,1969,ritáþýsku)semlýsterí(FriðrikPálmasonetal.,1985) visnuðublaðbroddarýmissagrastegundalítiðeittþegarflúormagnígrasivar282-582ppmFí þurrefnienáhrifágrasvöxtvorulítilsemengin.Ítilrauninnikomframaðeitrunaráhriferu mismunandieftirplöntutegundumogbitnamjögásumumtegundum,einsoggrænfóðurhöfrumog rauðsmáraámeðanlítileinkenniogáhrifkomaframávallarfoxgrasioghvítsmára.Einnigvirtistmun minnaafflúorfinnastívallarfoxgrasiogaxhnoðapuntieníöðrumgrastegundum,einsoghávingliog rýgresiímengunartilraunum(FriðrikPálmasonetal.,1985).Upptakaplantnaáflúorúrjarðvegi virðistekkiveratengdmagniflúorsíjarðveginumheldurvelturþaðájarðvegsgerð,pH,lífrænuefni ogmagniCaogPíjarðveginum(Croninetal.,2000).

Styrkurflúors:

Eðlilegtmagnflúorsíplöntumerábilinu2-20ppmflúors(FriðrikPálmasonetal.,1985).Samkvæmt norskumstöðlumeruþolmörkgróðursgagnvartgaskenndumflúor,miðaðviðlangtímaáhrif,fyrir fléttur,mosaogbarrtré>0,3µg/m3,lauftré>0,4µg/m3,oggrös>2-3µg/m3 ((Ongstad,Stoll,& Aasland,1994)vitnaðtilí(Hönnun,2003)).Eðlilegurstyrkurflúorsía)grænmetier0,3-10ppmF,b) kartöflumeralltað22ppmogc)rófum<40ppm,enyfirþvímagnifaraaðsjástskemmdiráblöðum þeirra(SturlaFriðriksson,1971).Eðlilegtmagnígrasiogsmáravirðistvera1-13eðajafnvel10-30 ppmogmargargrastegundirþolaflúorvel(SturlaFriðriksson,1971).Eðlilegtflúormagníbarrtrjámer talið2,4-6,3ppmenskemmdirkomaframvið15-20ppmafflúoríbarrnálumáfyrstaárihjá rauðgreni(SturlaFriðriksson,1971).

Tafla1:Flokkunplantnaeftirnæmniþeirrafyrirflúoríumhverfinu.

Mjögnæmar/næmarplöntureða plöntuhlutar

Ungarfurunálar

Ungarbyggplöntur

Miðlungsnæmar plöntur

LíttnæmareðaónæmarHeimild

Hafrar(ungarpl.)Birkitegundir

Þroskaðbygg Ribstegundir

SmárategundirKartöflur Hélunjóli Blæösp Káltegundir Haugarif Víðitegundir Gulrætur

Bláber

(FriðrikPálmasonetal., 1985)

Tómataplöntur Fjólutegundir

Gladíolur Nellikur Riddarastjarna

Poinsettia Krísur

Begóníur Gloxinía Gerbera Dagliljur Páskaliljur

Grastegundir(Graminaceae)

Súrur(Polygonacea)

Beiki(Carpinusbetulus)

(FriðrikPálmasonetal., 1985)

Varablóm(Labiatae)

Körfublóm(Compesitae)

Ertublóm(Papilienaceal)

Iris(Irisgermanica) Krossblóm(Cruciferae)

Axhnoðapuntur(Dactylis glomerata)

(FriðrikPálmasonetal., 1985)

Ungarfurunálar(Pinussp)

Túlípanar Lerki(Larixsp)

Sveipjurtir(Umbelliferae) Gladiolur (FriðrikPálmasonetal., 1985)

Perikum(Hypericumsp) Maís Sorghum Milokorn Jarðaber Hvítmosi Polytrichum (Paterson&Kenworthy, 1981)

Nokkrarstaðreyndirummismunandinæmniplantnaviðflúor:1)Tegundirafliljuætt(túlípanar, fresíurofl.)erumjögnæmarfyrirflúor.Gladíólurhafaoftveriðnotaðartilþessaðfylgjastmeð loftgæðum.2)Mörgbarrtré,Douglasgrenioglerkierumjögnæmfyrirflúormengunmeðannálarnar eruívexti,eneftirþaðeruþaumiðlungsnæmeðaþolin.3)breiðblaðatrjátegundireinsoghlynur, eik,beyki,birkioglinditréerumiðlungsnæmareðafremurþolnarfyrirflúormengun.4)Skrauttréog runnareinsoghagþorn,kínverskurálmuro.fl.eruímeðallagiþolineðaþolin.5)Ýmsartegundir grænmetisognytjajurta(tómatar,baunir,salat,belgjurtirogkorntegundir)eruímeðallaginæmartil þolnar.6)Mörgaldintréogberjarunnarerunæm(t.d.bláber)enaðrartegundirerumiðlunginæmar tilþolnar(brómber,epliogperur)(Weinstein1977,vitnaðtilí(FriðrikPálmasonetal.,1985)).

Fundisthefurjákvættsambandmilliþurrkþolsplantnaogþolsgagnvartloftmengunþannigaðt.d. grenitrésemeruþurrkþolinvirðastþolaflúormengunbeturenþautrésemekkiþolamikinnþurrk (RohmederogSchönborn,1965,tilvitnunhjáWeinstein,ogMcCune1979,í(FriðrikPálmasonetal., 1985)).Meðauknumlofthitaogloftrakavirðastskemmdirafvöldumflúorsfaravaxandi(Weinstein

ogCune1979í(FriðrikPálmasonetal.,1985)).Flúorgeturbundistkalsíumogöðrumjákvætt hlöðnumjónumeinsogmagniumogmanganíplöntum(FriðrikPálmasonetal.,1985)

SamkvæmtþvísemSturlaFriðrikssonogfélagaríflúormarkanefndIðnaðarráðuneytisinshaldafram erubirki,hlynur,beikioglinditrétalinfrekarviðkvæmfyrirflúoráhrifumenvíðir,elriogeiktalin tiltölulegaharðgerðgagnvartflúor(SturlaFriðriksson,1971)semerekkialvegítaktviðþaðsemsagt erí(FriðrikPálmasonetal.,1985)sjátöflu1.

Flúormengunsökumeldgosa:

EftirHeimaeyjargosið1973barnokkuðáflúorskemmdumábarrtrjámogmosaísveitumáSuðurlandi (Skammdalshóli)enflúormagniðvarorðiðeðlilegtum2mánuðumeftiraðfyrstuflúormengunar gætti(SturlaFriðriksson,1981).Einnigkomuframskemmdirábarrnálumtrjáa,tæpummánuðieftir aðgosiðíHeimaeyhófst.ÍgróðursýnumfráKerlingafjöllumsemtekinvoruáfyrstudögum eldgossinsíHeklu1980mældistmagnflúorsum1000ppmogáHveravöllummældistmagnið600 ppm(SturlaFriðriksson,1981).Þarsemgosiðhófsteftiraðmeirihlutavaxtartímaplantnannavarlokið varsennilegalítiðafflúortekinnuppafblöðumplantnannaenbreiðogloðinblöðreyndusthafa mestflúormagnvegnaþessaðmikilaskaloddiviðyfirborðþeirra(SturlaFriðriksson,1981).Íkjölfar eldgossinsíHeimaey,1973sýnduungarrauðgreniplönturmeiribarrskemmdirensitkagrenienúttekt vargerðíMýrdal(EinarHEinarsson,1974).Áhrifáýmsarplöntutegundirvorumetnaríþessari rannsóknásjónrænanháttenekkimeðvísindalegummælingum.

Flúormengunsökumálvera:

RannsókniríkjölfarbyggingarálversinsíStraumsvíkgáfutilkynnaaða)skemmdirkomahelstframá hæðumíumhverfinu,t.d.áklettum,dröngum,hæðumeðaátrjám,ensíðuráflatlendi,b)skemmdir komahelstframáþeirrihliðkletta,hæðaeðatrjáasemsnýraðálverinuogeráveðursfyrirvinda þaðan,c)skemmdirkomamestframístefnuríkjandivindáttarfráverinu,d)skemmdirkomahelst framámosumogfléttum,þ.e.gróðrisemtekurvatnognæringarefniúrloftinuenekkijarðveginum ogsafnaruppmengunarefnumárfráárioglokse)einstakartegundirmosa,fléttnaogblómplantna svaraáhrifumloftmengunarámjögmismunandiveguogþvíertilgangslítiðaðtakatilsamanburðar mælingarágrasi,mosumeðafléttumefekkierfullljóstaðumsambærilegartegundirséaðræða (HörðurKristinsson,1998).Nálægtálverum,þarsemstöðugflúorákomageturveriðgeturþetta magnþóveriðþónokkuðíjarðvegiogberþvíaðtakameðíreikninginn(Lavelle&Spain,2005).

8. Áhrifflúorsádýr

Flúorfinnstávalltíeinhverjumagniífóðrigrasbítaogerþvítekinnuppílíkamann.Efflúormagnfer uppfyrirákveðinþolmörkhefurlíkaminnekkiundanaðlosasigviðþettaauknaflúormagnenalla jafnaerþvískilaðútúrlíkamanummeðþvagi,svitaogsaur.Þolmörkdýraeruoftháðbreytilegum þáttumeinsogaldri,fóðri,nytogburðartímaskepnunnar(PállAPálsson,1995).

Sjúkdómaríbúféíkjölfareldgosahafalengiveriðþekktirhérlendis.Fyrstulýsingaráeitrunumíbúfé vegnagosöskuvoruskráðaríannálumfrá1694.Einkennumíbúfévarlýst(OddurEiríkssonFitjaannállogBenediktPétursson-Hestannáll)ogþautengdöskufalliúrHeklugosisemvarð1693.Þar ertannskemmdumíungusauðfé,nautgripumoghrossumlýstenídagvitumviðaðþessarskemmdir stafaafflúormagniíeldfjallaösku.Tannskemmdumíbúpeningivareinniglýstítarlegaeftirgosiðí Lakagígum1783ogvarþáfyrstminnstámisslitíjöxlum,enþaðvarnefntgaddur(Magnús StephensenogHannesFinnsson).ÍkjölfarHeklugossins1845varsvofleirieitrunareinkennumlýst,

þ.m.t.breytingumábeinum,ensíðarvarsýntframáaðflúorværiorsakavaldurþessarabreytingaá beinunummeðefnagreininguenþaðvargertmeðþvíaðframkallasvipuðeinkenniíbeinvextimeð þvíaðfóðraféáheyiviðbættuNaF(GuðmundurGeorgssonetal.,1981).ÍkjölfarHeklugossins1947 varífyrstasinnmögulegtaðmælaflúormagnígosösku,vatnioggróðri.Þáfundusteinkenni langvinnrarflúoreitrunarísauðféábæjumígrenndviðHekluogtókstþáBirniSigurðssyniogPáli Pálssyniaðsýnaframáaðorsakavaldurinnvaríöskunni.Viðmiðanirsemhafaveriðnotaðarhérá landiervarðaruppsafnaðanflúorísauðféeruíraunstaðlarfyrirdádýríNoregioghefurþettaverið heimfærtognotaðtöluvert.TölurnarerufengnarúrOngstadetal1994(Hönnun,2003).Samkvæmt norskum stöðlum eru þolmörk búfjár gagnvart flúor í fæðu, 40 µg/g fyrir kálfa, ≤30 µg/g fyrir mjólkurkýrog30-50µg/gfyrirsauðféoggeitur(Hönnun,2003).Jórturdýrerutalinviðkvæmustfyrir flúoreitrunogerulægstuþolmörkfyrirnautgripium25-30ppmíþurrefnifóðursenþóeralgengtað mörkinséusettvið30-50ppm(SturlaFriðriksson,1971)

Tannskemmdirafvöldumflúoreitrunarhafaveriðflokkaðarí5flokka(NationalResearchCouncil (US).CommitteeonAnimalNutrition.SubcommitteeonFluorosis.,1974).

1. Eðlilegt(e.Normal):mjúkáferð,hálfgegnsær,hvítleiturglerungur,eðlilegtlagátönnum

2. Hugsanlegt(e.QuestionableEffect):lítilsháttarfrávikfráeðlilegu,ekkigreinilegorsök,gæti haftblettiáglerungnumenekkiblettóttur

3. Lítið(e.SlightEffect):örlítiðafblettumáglerung,tennurgætuveriðblettóttarenekkimeira eyddarenvenjulega

4. Miðlungs(e.ModerateEffect):greinilegablettóttar,stórhlutikalkaðurglerungureðablettif yfirheildartennur,tennurmeiraeyddarenvenjulegtgetitalist.

5. Greinileg(e.MarkedEffect):greinilegablettóttar,vanþroskivefja,kölkuntanna,holóttur glerungur,mikiðeyddar.

6. Alvarleg(e.SevereEffect):greinilegablettóttar,vanþroskivefja,kölkuntanna,holóttur glerungur,mikiðeyddaroggetaveriðaflitaðar.

Þaðsemhefuráhrifáflúorþolbúfjár(FriðrikPálmasonetal.,1985)

1. Formflúorsífóðri:Natríumflúoríðerauðleystogmjögvirktformflúorsenalgengasti flúorgjafiífóðrinautgripaerufóðursölt,þarsemflúorinnerítengslumviðfosföt.

2. Mótverkandisölt:Kalkdregurúráhrifumflúorstiltannskemmda.Álsúlfatdregurúr flúorsöfnuníbeinum,erþóekkitaliðvænleglausnþarsemálsöltdragaúrnýtingu fosfórsífóðri.

3. Næringarástandgripa,tengslviðflúoreruóljós.

4. Sveifluríflúormagni:sveifluríflúormagniífóðrihafameiriáhrifenefflúormagniðí fóðrinuerjafntallantímann.

5. Aldurgripa:Þolmörkeruyfirleittmiðuðviðlífstíð.Þvíeruþolmörkfyrirsláturlömbog alikálfahærrienfyrirásetningsgripitilundaneldisogmjólkurkýr.

6. Ættgengireiginleikar:Ættstofnarmeðmikinnvaxtarhraðaþolaminniflúorstyrkífóðrien seinvaxnarigripir.

Tafla2:Þolmörkbúfjárgagnvartflúorífóðri(Suttie,1983)

Búfénaður

Þrif,ppmF Mörkfyrir einkenni

Ungnautogkvígur 40 30

Mjólkurkýrognaut 50 40

Eldiskálfar 100

Sláturlömb 150 Ær 60

Hross 60 40

Sláturgrísir 150

Gyltur 150

Eldiskjúklingar 300

Varphænur 400

9. Rannsókniráflúor

9.1. Fléttur:

MælingarvorugerðarámagniflúorsáklapparsamfélögumínámundaviðálveriðáGrundartanga (StarriHeiðmarsson&HörðurKristinsson,2007).Írannsókninnikomframaðmagnflúorsvartöluvert hærraígrenndviðiðnaðarsvæðiðheldurenáviðmiðunarsvæðinuogvarmesturflúorum213ppm semmældistísnepaskóf(flétta)í1kmfjarlægðfráiðnaðarsvæðinuoghafðimagniðaukisttilmunaá 3árum(fráfyrrirannsóknum).

9.2. Mosi:

Umogeftir1980varfylgstmeðhvortsýnilegarskemmdirværuágróðriíkringumálveriðí Straumsvíkogsáustþávægarskemmdirsemlýstuséríþvíaðhraungambrisviðnaðiogvarðsvarturá þeirrihliðsemsnériaðálverinu(HörðurKristinsson,1998).Greinilegteraðmosarogfléttureru viðkvæmarifyrirflúormengunenannargróðurogalgengteraðháplöntureinsogkrækilyngtakiyfir þarsemmosinnhefursviðnaðogeraðvíkja.Mikillmunurvaráþekjukrækilyngsí300mog2km fjarlægðfráálverinu(HörðurKristinsson,1998).

Flúorþolvirðisttengtfrumuveggjumeðafrumuhimnummosaþarsemþolnarmosategundirsafna flúorífrumuveggiímeirimælienóþolnar/næmareníhenniurðufrumuhimnulekarogkalíum streymdiútúrfrumunum(FriðrikPálmasonetal.,1985)

9.3. Gras,hey:

Meðaltölmælingasemgerðarvoru1968-1970viðStraumsvíkgáfugildimilli2,6-11,9ppmogvar hækkuninþónokkurmilliáraensýninvorutekinástöðumsemvoruinnanvið12kmfjarlægðfrá álverinuíStraumsvík.Viðmiðunarstaðirgáfusvogildimilli3,7-8,3(Iðnaðarráðuneytið,Pétur Sigurjónsson,AkselLydersen,ErnstBosshard,&RSulzberger,1970).Niðurstöðurnefndarinnargefa einnigtilkynnaaukninguflúormagnsmeðtímanumfráþvíaðálveriðíStraumsvíkhófstarfssemiauk þesssemfjarlægðfráálverinuermikilvægurþáttur(Iðnaðarráðuneytiðetal.,1970).EftirHeklugosið 1970barnokkuðábrúnumblaðoddumogvíðakomdrepíframanverðblöð(SturlaFriðriksson, 1981).

Flúormagnígrasimældistum4300ppmíupphafieldgossíHeklu1970eneftir5-6vikurvarmagnið komiðniðurfyrir30ppm(GuðmundurGeorgssonetal.,1981).

ÁómenguðumstöðumáSuðvesturlandi,semnotaðirhafaveriðtilsamanburðarviðgildifrá menguðumstöðumvarstyrkurflúorsum4,2ppmFígrasiogheyi(FriðrikPálmasonetal.,1985).

ÍkjölfareldgossinsíHeimaeyárið1973vorugerðar(nokkrummánuðumsíðar)mælingará grassýnumfráSkammadalshóliíMýrdalogmældistmagnflúorsábilinu7-123ppm(EinarH Einarsson,1974).

9.4. Tré:

ÍrannsóknumsemflúormarkanefndtóksamanvarmagnflúorsítrjásýnumviðStraumsvík1968-1970 4,2-12,9ppmískoluðumsýnum(Iðnaðarráðuneytiðetal.,1970).Niðurstöðurísömurannsóknsýna greinilegaaukninguflúormagnsnálægtálverinuaukþesssemflúormagniðhækkaðiþvínærálverinu semkomiðvar(Iðnaðarráðuneytiðetal.,1970).

ÁómenguðumstöðumáSuðvesturlandi,semnotaðirhafaveriðtilsamanburðarviðgildifrá menguðumstöðumvarflúorinnihaldum2,5ppmíbarrnálumog4,6ppmílaufblöðumáárunum 1969-1982(FriðrikPálmasonetal.,1985).

9.4.1. Birki:

Engarsjáanlegarskemmdirvoruálaufimeð100ppmflúorsíNoregi.Efmagniðerkomiðuppí900 ppmaðhaustimásjámiklaáverka,enplönturnarþóennþálifandi(Iðnaðarráðuneytiðetal.,1970).

Niðurstöðurmælingaáflúormagniíbirkilaufisýndu1,6-36,5ppmáárabilinu1968-1970ínámunda viðálveriðíStraumsvíkeftiraðþaðhófstarfssemi(Iðnaðarráðuneytiðetal.,1970).

NæsthæstaflúorgildiíplöntumíHvalfirðisemfannstíumhverfisvöktunávegumNorðurálsvarílaufi afbirkiaðhausti2002ogvarmagniðþá23µg/m3 (Hönnun,2003).

9.4.2. Fura:

Efmagnflúorsínálumtrjánnaerum50-60ppmsjástengarskemmdir(Iðnaðarráðuneytiðetal., 1970).ÍmælingumsemgerðarvoruínámundaviðálveriðíStraumsvíkáárabilinu1968-1970var2,34,5ppm.

9.4.3. Reynir:

Magnflúorsíblöðumreynitrjáavarábilinu1,9-27,6ppmátímabilinu1968og1970ogvarmagn flúorsminnaþvílengrasemkomiðvarfráálverinuíStraumsvík(Iðnaðarráðuneytiðetal.,1970)

HæstaflúorgildiíplöntumíHvalfirðisemfannstíumhverfisvöktunávegumNorðurálsvarílaufiaf reyniviðaðhausti2002ogvarmagniðþá32µg/m3 (Hönnun,2003).

9.4.4. Greni:

Magnflúorsíbarrnálumgrenitrjáavarábilinu1,6-5,8ppm(Iðnaðarráðuneytiðetal.,1970).

9.5. Dýr:

9.5.1. Sauðfé:

Íbeinöskusláturlambasemekkihöfðuorðiðfyrirneinnióeðlilegriflúormengunsumarlangtvarmagn flúorsum180-200ppm,beinveturgamallakindainnihéldu560ppmogbeinfullorðinnakinda830 ppm(PállAPálsson,1995).EftiraðálveriðíStraumsvíkvartekiðínotkunvarmagnflúorsíkjálkum sláturlambamjöghátt,eða650-2150ppmogífullorðnumkindumfrábæjumígrenndálversins35006000ppmsemermunhærraeneðlilegtgeturtalist(PállAPálsson,1995).Sauðféþolirum50-75% meiramagnflúorsennautgripiránþessaðtaliðséaðþaðskaðiþað,þ.e.ca.75-100ppm.

Bráðflúoreitrun:ÍHeklugosinu1970varnokkuðafféútiviðsemsýndieinkennilystarleysis,slens, þróttleysisogdoða.Aukþessbáruþaueinkennieinsogbreytilegahelti,blóðlitaðaskitu,hóstaog mæði.Einhverjarfórueinnigúrreyfinu.Athugunáblóðisýndiminnkuníkalkiogíþvagivaralgengt aðflúormagnværium30-60ppmfyrstuvikurnar(gildihærrien10ppmbendatilaðbeinséumettuð afflúor).Um3%allsfjárog8-9%lambaáöskufallssvæðinudrápustúrbráðriflúoreitrun(Guðmundur Georgssonetal.,1981).

Hægfaraflúoreitrun:meðþvíaðfylgjastmeðtönnumogbeinumsauðfjárinsvarhægtaðgreina hægfaraflúoreitrunísauðfénu.Viðslátrunkomíljósaðlömbvorumeðflúormagnaðmeðaltali698 ppm(eðlilegt116),veturgamaltsauðfé1683(eðlilegt560)ogfullorðið1329(eðlilegt830ppm).

Þessarniðurstöðureruísamræmiviðþaðsemáðurvartalið,aðungviðisafniflúorhraðaríbeinen eldraeðafullvaxiðfé(GuðmundurGeorgssonetal.,1981).

Árið1980voruþolmörkflúorífóðriungranautgripaíBandaríkjunumsettvið40ppmF.Efmagn flúorserlægraættiþaðekkiaðvaldaafurðatjónieðadragaúrþrifumgripanna,þógeturþaðvaldið breytingumátönnumogjafnvelbeinum.Þessmágetaaðhægteraðgreinabreytingarítönnumvið hvaðaflúormagnsemerumframþaðvenjulega5-10ppmFlúorsífóðrinu(Suttie1983).Þóeru skiptarskoðanirumhvortmörkineigiaðveraennlægrien40ppm(FriðrikPálmasonetal.,1985).

ÍrannsóknsemgerðvaraðHestiíBorgarfirðiárin1988og1989varmagnflúorsíblóðplasmaskoðað. Verulegurmunurfannstámagniflúoríðseftirárstíðumenhúnvarábilinu12-31ng/mlí sumargengnuféen80-330ng/mlívetrarfóðruðuféenmikillmunurvarámagniflúorsí vetrarfóðruðuféeftirþvíhvortþaðfékkfiskimjölsemfóðurbætieðaekki.Magnflúoríðsíheyinuvar 0,7µg/g,61µg/gífóðurbætinum,0,05µg/mlídrykkjarvatninuog229µg/gífiskimjölinu(Jakob Kristinsson,EggertGunnarsson,ÞorkellJóhannesson,PállAPálsson,&HörðurÞormar,1991).

Þolsauðfjárgagnvartflúoríðivarkannaðírannsóknþarsem6-8mánaðagömlumgimbrumvargefið inntiltekiðmagnafflúoríðisemvaríforminatríumflúoríðs5dagavikunnarí20vikur.Þærfengu misstóraskammtaafflúor,0,5,10eða15mg/kg.Þærkindursemfengu10og15mg/kgskammtana sýndueinkenniflúoreitrunarmeðanþærvoruálífienenginnmarktækurmunurvarámilli skepnannahvaðvarðarinnrilíffæri,beineðatennur.Einkennaflúoreitrunarvarðætíðvartþegar þéttniþessíplasmavarumfram860ng/ml.Þósvogaddurségotteinkenniumsíðkomnaflúoreitrun erhannofsíðkominntilaðhafaforvarnargildi.Efflúoríplasmaferumfram860ng/mlmábúastvið einkennumflúoreitrunar(JakobKristinsson,EggertGunnarsson,ÞorkellJóhannesson,PállA.Pálsson, &HörðurÞormar,1997)

9.5.2. Nautgripir:

1968-1971varákvarðaðflúormagníkjálkummjólkurkúaogvarmikillmunureftiraldri,fóðrunog dvalarstað.Magnflúorsvarmælt800-2755ppmáÁlftanesi,íBorgarfirði,SkagafirðiogASkaftafellssýslu(PállAPálsson,1995).Skaðleysismörkfóðursfyrirnautgripieru50-60ppmflúorsí heyioggrasi(Iðnaðarráðuneytiðetal.,1970).Flúormarkanefndinbirtisamantektáþeimþolmörkum semþaufunduíheiminumogítöflu3másjáþaumörksemnotuðeruhérálandi.

Tafla3:Viðmiðunarmörkámagniflúorsífóðrioghvereinkenniviðmismunandistyrkleikaeruhjámjólkurkúm. FlúorífóðrippmFEinkennihjámjólkurkúm(úrSuttie,1969í(FriðrikPálmasonetal.,1985))

20-40

Dílamyndunátönnum 40-50

Miklirtanndílarogglerungureyðist.Breytingarábeinum.Flúoríþvagium25ppm >50

Helti,minnkandimjólkurnyt,flúoríbeinumyfir5000ppmá5árum

ÍHeklugosinu1970virtustnautgripirsleppaalvegviðbráðaoghægfaraflúoreitrunenkýrnarvoru allarinnanhússþegargosiðvarðogvoruágjöfþartilflúormagnígróðrivarkomiðniðurfyrir hættumörk(GuðmundurGeorgssonetal.,1981).

9.5.3. Hestar:

LítiðervitaðumbráðaflúoreitruníhrossumeníkjölfarHeklugossins1970varnokkuðumþaðað hrossfundustdauðávíðavangiágossvæðinu(GuðmundurGeorgssonetal.,1981).Einnigfannst nokkuðaftannskemmdumíhrossumum3árumeftirgosogvorutannskemmdirþónokkrará NorðurlandienfundusteinnigáSuðurlandi.Tannskemmdirfundusthelstíhrossumsemhöfðuverið 1-2vetraþegargosiðáttisérstaðogvarmeiraumþaðaðyngrihrossinfengjufyrstuframtennurupp skemmdarenþaueldrifengu2.framtennuruppskemmdarogvareinungishlutitannkrónunnar skemmdur(GuðmundurGeorgssonetal.,1981).Árið1967mældustaðmeðaltali345ppmflúorsí kjálkumfullorðinnahestaíMosfellssveit(PállAPálsson,1995).

9.5.4. Hreindýr:

Flúormagníkjálkaöskuvar1980ppmídýrumsemhöfðuveriðáAusturlandií4árogíHafnarfirðií3 ár.MagnflúorsíkjálkaöskutveggjagamallatarfaafAusturlandivar440-470ppm(PállAPálsson, 1995).

9.5.5. Kettir:

Kettirvirðastþolaflúorbeturengrasbítarþarsembeinúr,aðþvíervirtistheilbrigðumketti,innihélt 15.000ppmenhannhafðidvalistíálverinuíáttaár.FlúormagnítveimgömlumköttumíReykjavík reyndistvera970-1640ppm(PállAPálsson,1995).

9.5.6. Hvalir:

1983vorutekinsýniúrháþornumnítjánlangreyðaogvarmeðalmagnflúorsíöskunni8605ppm (hæstagildi12700ppm)(PállAPálsson,1995).

9.5.7. Kjúklingar:

Sýnivorutekin1976-1977ákjúklingabúiínámundaviðálveriðíStraumsvíkogvarflúormagní beinöskulærleggjakjúklinga1736ppmsamanboriðvið1206ppmúrkjúklingumfráKjalarnesi(PállA Pálsson,1995).

10. Heimildaskrá:

Arnesen,A.K.M.(1997).Availabilityoffluoridetoplantsgrownincontaminatedsoils. PlantandSoil, 191,13-25.

Cronin,S.J.,Manoharan,V.,Hedley,M.J.,&Loganathan,P.(2000).Fluoride:Areviewofitsfate, bioavailability,andrisksoffluorosisingrazed-pasturesystemsinNewZealand. NewZealand JournalofAgriculturalResearch,43(3),295-321.

Delmelle,P.,Delfosse,T.,&Delvaux,B.(2003).Sulfate,chlorideandfluorideretentioninAndosols exposedtovolcanicacidemissions. EnvironmentalPollution,126(2003),445-457.

EinarHEinarsson.(1974).ÁhrifflúorsfráHeimaeyjargosinu1973ágróðurásvæðinufráEystri-Rangá aðMýrdalssandi. ÁrsritræktunarfélagsNorðurlands,71,96-103.

Elkem.(2009). IðnaðarsvæðiðáGrundartanga:Niðurstöðurumhverfisvöktunarfyrirrekstrarárið 2008:Norðurál,ElkemogMannvit.

Elkem.(2010). IðnaðarsvæðiðáGrundartanga:Niðurstöðurumhverfisvöktunarfyrirrekstrarárið 2009:Norðurál,ElkemogMannvit.

Elkem,Ingólfsdóttir,G.M.,Yngvadóttir,E.,Gunnarsson,F.K.,Bjarnadóttir,H.J.,Árnason,Ó.,etal. (2011). UmhverfisvöktuniðjuverannaáGrundartanga2010:Norðurál,ElkemogEfla.

Elkem,Yngvadóttir,E.,Gunnarsson,F.K.,Ingólfsdóttir,G.M.,&Höskuldsson,P.(2012). UmhverfisvöktuniðnaðarsvæðisinsáGrundartanga:Niðurstöðurfyrirárið2011:Norðurál, ElkemogMannvit.

Fridriksson,S.(1983).Fluorideproblemsfollowingvolcaniceruptions.InJ.L.Shupe,H.B.Peterson& N.C.Leone(Eds.), Fluorides.Effectsonvegetation,animalsandhumans.SaltLakeCity,Utah: ParagonPress,Inc.

FriðrikPálmason,GunnarGuðmundsson,&JóhannesSigvaldason.(1985). Áhrifloftmengunarfrá álveriviðDysnesíEyjafirðiágróðurogbúfénað.Fylgirit:Áhrifflúorsíloftiágróðurog búfénað.ReykjavíkIðnaðarráðuneytið.

GuðmundurGeorgsson,GuðmundurPétursson,&PállA.Pálsson.(1981).Flúoreitruníbúfé. Ráðunautafundur(1981),178-187.

GuðniÞorvaldsson,RannveigGuicharnaud,&MargrétIngjaldsdóttir.(2011).Flúorígróðriá öskufallssvæðumsumarið2010. FræðaþingLandbúnaðarins,8,346-348.

Hönnun.(2003). IðnaðarsvæðiðáGrundartangaogumhverfiþess:Niðurstöðurumhverfisvöktunar 2002.Reykjavík.

Hönnun.(2004). IðnaðarsvæðiðáGrundartangaogumhverfiþess:Niðurstöðurumhverfisvöktunar árið2003.Reykjavík.

Hönnun.(2005). IðnaðarsvæðiðáGrundartangaogumhverfiþess:Niðurstöðurumhverfisvöktunar árið2004.Reykjavík.

HörðurKristinsson.(1998).GróðurbreytingarviðálveriðíStraumsvík. Náttúrufræðingurinn,67(3-4), 241-254.

Iðnaðarráðuneytið,PéturSigurjónsson,AkselLydersen,ErnstBosshard,&RSulzberger.(1970). Skýrslahaustið1970:Niðurstöðurflúorrannsókna.Reykjavík:Iðnaðarnáðuneytið.

JakobKristinsson,EggertGunnarsson,ÞorkellJóhannesson,PállAPálsson,&HörðurÞormar.(1991). BloodplasmalevelsoffluorideinIcelandicsheep. IcelandicAgriculturalScience,5(1991),8185.

JakobKristinsson,EggertGunnarsson,ÞorkellJóhannesson,PállA.Pálsson,&HörðurÞormar.(1997). ExperimentalfluoridepoisoninginIcelandicsheep. IcelandicAgriculturalScience,11(1997), 107-112.

Lavelle,P.,&Spain,A.V.(2005). SoilEcology.Dordrecht:Springer.

MaríaSigurðardóttir.(2012). FlúormengunígróðursýnumfráálverinuíStraumsvík. Háskólinná Akureyri.

NationalResearchCouncil(US).CommitteeonAnimalNutrition.SubcommitteeonFluorosis.(1974). Effectsoffluoridesinanimals.WashingtonD.C.:NationalAcademies.

Ongstad,L.,Stoll,C.I.,&Aasland,T.(1994). TheNorwegianaluminiumindustryandthelocal environment.Projecttostudytheeffectsofindustrialemissionfromprimaryaluminium plantsinNorway-Summaryreport

Paterson,D.,&Kenworthy,J.B.(1981).Aninvestigationoftheeffectsoffluorideonselectedmoss species. Proceedings-EasterSchoolinAgriculturalScience,UniversityofNottingham, 1981(31),486-488.

PállAPálsson.(1995).Flúormengunogálver:Flúormagnídýrabeinumígrenndviðálveriðí Straumsvíkárin1967-1991. Búnaðarritið 245-258.

RannveigAnnaGuicharnaud,BergurSigfússon,&PállKolka.(2011).Flúorstyrkuroghegðuníjarðvegi undirEyjafjallajökli. FræðaþingLandbúnaðarins,8,56-60.

StarriHeiðmarsson,&HörðurKristinsson.(2007). Gróðurbreytingaráklapparsamfélögumvið Hvalfjörð1997-2006

SturlaFriðriksson.(1971). Skýrslaflúormarkanefndarsumarið1971I.Reykjavík:Iðnaðarráðuneytið. SturlaFriðriksson.(1981).Áhrifgjóskuágróður. Ráðunautafundur(1981),174-177.

Suttie,J.W.(1983).Theinfluenceofnutritionandotherfactorsonfluoridetolerance.InJ.L.Shupe, H.B.Peterson&N.C.Leone(Eds.), Fluorides.Effectsonvegetation,animalsandhumans SaltLakeCity,Utah:ParagonPress,Inc.

Weinstein,L.H.,&Davison,A.(2004). FluoridesintheEnvironment:EffectsonPlantsandAnimals UKCABIPublishing.

Wenzel,W.W.,&Blum,W.E.H.(1992).FluorinespeciationandmobilityinF-contaminatedsoils. Soil Science,153(5),357-364.

ÞórTómasson,&HörðurÞormar.(1998).LoftborinmengunfráálverinuíStraumsvík. Náttúrufræðingurinn,67(3-4),233-240.

Viðauki

Tilvitnun ÁhrifTitillgreinar Label

Flúorogjarðvegur

Croninetal,2000

Álver, eldgos, áburður

Bellomoetal,2003 Eldgos

Guicharnaudetal,2011

Fluoride:Areviewofitsfate,bioavailability,andrisksoffluorosisingrazed-pasture systemsinNewZealand F1005

Volcanogenicfluorineinrainwateraroundactivedegassingvolcanoes:Mt.Etnaand StromboliIsland,Italy F1010

EldgosFlúorstyrkuroghegðuníjarðvegiundirEyjafjallajökli F1013

Arnesenetal,1995 ÁlverAluminium-smeltersandfluoridepollutionofsoilandsoilsolutioninNorway F1020

Arnesenetal,1998

Bellomoetal,2007

Delmelleetal,2003

Gisiger,1970

Arnesen,1997

Álver

EffectoffluoridepollutiononpHandsolubilityofAl,Fe,Ca,Mg,Kandorganicmatterin soilfromÅrdal(westernNorway) F1026

EldgosEnvironmentalimpactofmagmaticfluorineemissionintheMt.Etnaarea F1027

EldgosSulfate,chlorideandfluorideretentioninAndosolsexposedtovolcanicacidemissionsF1030

Determinationofthresholdlimitvaluesforfluorideincattle F1033

Availabilityoffluoridetoplantsgrownincontaminatedsoils F1054

WenzelandBlum,1992 ÁlverFluorinespeciationandmobilityinF-contaminatedsoils F1055

Davison,1983

Uptake,transportandaccumulationofsoilandairbornefluoridesbyvegetation F1073

Guicharnaud,2010 EldgosSýnataka-leiðbeiningar F1076

LavelleandSpain,2005 Bók SoilEcology F1095

WeinsteinandDavison,2004Bók

FluoridesintheEnvironment F1096

Flúorogfléttur/mosar

Heiðmarsson&Kristinsson,2007ÁlverGróðurbreytingaráklapparsamfélögumviðHvalfjörð1997-2006 F1001

CroninandSharp,2002 Eldgos

Friðriksson,1971

PatersonandKenworthy,1981

EnvironmentalimpactsonhealthfromcontinuousvolcanicactivityatYasur(Tanna)and Ambrym,Vanuatu F1028

ÁlverSkýrslaFlúormarkanefndarsumarið1971I. F1056

Aninvestigationoftheeffectsoffluorideonselectedmossspecies F1083

WeinsteinandDavison,2004Bók

FluoridesintheEnvironment F1096

Flúorogplöntur/gróður

Croninetal,2000

Horntvedt,1995

Álver, eldgos, áburður

Fluoride:Areviewofitsfate,bioavailability,andrisksoffluorosisingrazed-pasture systemsinNewZealand F1005

ÁlverFluorideuptakeinconifersrelatedtoemissionsfromaluminiumsmeltersinNorway F1015

Þorvaldssonetal,2011 EldgosFlúorígróðriáöskufallssvæðumsumarið2010 F1016

SturlaFriðriksson,1981 EldgosÁhrifgjóskuágróður F1017

Franzaringetal,2006 Álver

Vike,1999

Álver

Environmentalmonitoringoffluorideemissionsusingprecipitation,dust,plantandsoil samples F1018

Air-pollutantdispersalpatternsandvegetationdamageinthevicinityofthreealuminium smeltersinNorway F1019

Kristinsson,1998 ÁlverGróðurbreytingarviðálveriðíStraumsvík F1025

Bellomoetal,2007 EldgosEnvironmentalimpactofmagmaticfluorineemissionintheMt.Etnaarea F1027

CroninandSharp,2002 Eldgos

Pálmasonetal,1985 Álver

HornerandBell,1995

Stevensetal2000

EnvironmentalimpactsonhealthfromcontinuousvolcanicactivityatYasur(Tanna)and Ambrym,Vanuatu F1028

ÁhrifloftmengunarfráálveriviðDysnesíEyjafirðiágróðurogbúfénað.Fylgirit:Áhrif flúorsíloftiágróðurogbúfénað F1031

Effectsoffluorideandacidityonearlyplantgrowth

Effectoffluoridesupplyonfluorideconcentrationsinfivepasturespecies:Levels requiredtoreachphytotoxicorpotentiallyzootoxicconcentrationsinplanttissue

F1036

F1046

Elkem,2009

Elkem,2010

Elkem,2011

Elkem,2012

WeinsteinandDavison,2003

Arnesen,1997

Friðriksson,1971

Friðriksson,1971a

Weinstein,1983

Milleretal,1983

LeeceandScheltema,1983

MacLean,1983

Fridriksson,1983

HillandPack,1983

Edmunds,1983

Davison,1983

Guicharnaud,2010

Loganathanetal2001

Einarsson,1974

Jónsdóttir,2001

Neildetal,1998

ÁlverIðnaðarsvæðiðáGrundartanga-niðurstöðurumhverfisvöktunarfyrirrekstrarárið2008F1049

ÁlverIðnaðarsvæðiðáGrundartanga-niðurstöðurumhverfisvöktunarfyrirrekstrarárið2009F1050

ÁlverUmhverfisvöktuniðjuverannaáGrundartanga2010

F1051

Álver UmhverfisvöktuniðnaðarsvæðisinsáGrundartanga:Niðurstöðurfyrirárið2011 F1052

Nativeplantspeciessuitableasbioindicatorsandbiomonitorsforairbornefluoride F1053

Availabilityoffluoridetoplantsgrownincontaminatedsoils

ÁlverSkýrslaFlúormarkanefndarsumarið1971I.

ÁlverSkýrslaFlúormarkanefndarsumarið1971II.

Álver

F1054

F1056

F1057

Effectsoffluoridesonplantsandplantcommunities:anoverview F1059

Basicmetabolicandphysiologiceffectsoffluoridesonvegetation F1062

Effectsoffluorideemissionsfromindustryonthefluorideconcentrationofgrapeleaves (VitisviniferaL.)inNewSouthWales F1064

Factorsthatmodifytheresponseofplantstofluoride

EldgosFluorideproblemsfollowingvolcaniceruptions

F1065

F1067

Effectsofatmosphericfluorideonplantgrowth F1068

Effectsoffluorideonplant-insectinteractions

F1070

Uptake,transportandaccumulationofsoilandairbornefluoridesbyvegetation F1073

EldgosSýnataka-leiðbeiningar F1076

Fluorideaccumulationinpastureforagesandsoilsfollowinglong-termapplicationsof phosphorusfertilisers F1081

ÁhrifFlúorsfráHeimaeyjargosinu1973ágróðurásvæðinufráEystri-Rangáað

F1082

Eldgos

Álver

Mýrdalssandi

GróðurlendiááhrifasvæðumálversíReyðarfirðimeð280.000og420.000tonna ársframleiðslu F1089

EldgosImpactofaVolcanicEruptiononAgricultureandForestryinNewZealand F1091

WeinsteinandDavison,2004Bók

FluoridesintheEnvironment

F1096

Flúorogfóður

Sigurðarson,2002

Croninetal,2000

EldgosÁhrifeldgosaádýr

Álver, eldgos, áburður

Croninetal,2003

Pálmasonetal,1985

Gisiger,1970

Inkielewiczetal,2003

Mackowiaketal2003

Eldgos

Álver

F1004

Fluoride:Areviewofitsfate,bioavailability,andrisksoffluorosisingrazed-pasture systemsinNewZealand F1005

Environmentalhazardsoffluorideinvolcanicash:acasestudyfromRuapehuvolcano, NewZealand F1011

ÁhrifloftmengunarfráálveriviðDysnesíEyjafirðiágróðurogbúfénað.Fylgirit:Áhrif flúorsíloftiágróðurogbúfénað F1031**

Determinationofthresholdlimitvaluesforfluorideincattle F1033

Determinationoffluorideinsofttissues

F1037

BiogeochemistryOfFluorideInAPlant-solutionSystem F1041

Friðriksson,1971a ÁlverSkýrslaFlúormarkanefndarsumarið1971II. F1057

Fridriksson,1983

AmmermanandHenry,1983

Loganathanetal2001

EldgosFluorideproblemsfollowingvolcaniceruptions

WeinsteinandDavison,2004Bók

F1067

Effectsoffluoridesonanimals:dietaryandmineralsupplementconsiderations F1069

Fluorideaccumulationinpastureforagesandsoilsfollowinglong-termapplicationsof phosphorusfertilisers F1081

FluoridesintheEnvironment F1096

Flúorogbúfénaður/húsdýr

Sigurðarson,2002 EldgosÁhrifeldgosaádýr F1004

Croninetal,2000

Álver, eldgos, áburður

Pálsson,1995 Álver

Iðnaðarráðuneytið1970

Fluoride:Areviewofitsfate,bioavailability,andrisksoffluorosisingrazed-pasture systemsinNewZealand F1005

Fluormengunogálver,flúormagnídýrabeinumígrenndviðálveriðíStraumsvíkárin 1967-1991 F1006

Skýrslahaustið1970:Niðurstöðurflúorrannsókna F1009*

Croninetal,2003 Eldgos

GregoryandNeall,1996

Environmentalhazardsoffluorideinvolcanicash:acasestudyfromRuapehuvolcano, NewZealand F1011

EldgosVolcanichazardsforlivestock

Cooteetal,1997 Eldgos

Georgssonetal1921

F1012

Uptakeoffluorideintodevelopingsheepteeth,followingthe1995volcaniceruptionof MtRuapehu,NewZealand F1021

EldgosFlúoreitruníbúfé

Pálmasonetal,1985 Álver

Gisiger,1970

Kristinssonetal,1991

Kristinssonetal,1997

Rubinetal,1994

Elkem,2009

Elkem,2010

Elkem,2011

Elkem,2012

Friðriksson,1971a

Suttie,1983

Tavesetal,1983

ShupeandOlson,1983

Fejerskovetal,1983

Fridriksson,1983

AmmermanandHenry,1983

F1022

ÁhrifloftmengunarfráálveriviðDysnesíEyjafirðiágróðurogbúfénað.Fylgirit:Áhrif flúorsíloftiágróðurogbúfénað F1031

Determinationofthresholdlimitvaluesforfluorideincattle

BloodplasmalevelsoffluorideinIcelandicsheep

F1033

F1039

ExperimentalfluoridepoisoninginIcelandicsheep F1040

EldgosEvaluatingaFluorosisHazardafteraVolcanicEruption

F1044

ÁlverIðnaðarsvæðiðáGrundartanga-niðurstöðurumhverfisvöktunarfyrirrekstrarárið2008F1049

ÁlverIðnaðarsvæðiðáGrundartanga-niðurstöðurumhverfisvöktunarfyrirrekstrarárið2009F1050

ÁlverIðnaðarsvæðiðáGrundartanga-niðurstöðurumhverfisvöktunarfyrirrekstrarárið2010F1051

ÁlverIðnaðarsvæðiðáGrundartanga-niðurstöðurumhverfisvöktunarfyrirrekstrarárið2011F1052

ÁlverSkýrslaFlúormarkanefndarsumarið1971II.

F1057

Theinfluenceofnutritionandotherfactorsonfluoridetolerance F1058

Inorganicfluorideconcentrationsinhumanandanimaltissues

Clinicalandpathologicalaspectsoffluoridetoxicosisinanimals

F1060

F1061

Pathogenesisandbiochemicalfindingsofdentalfluorosisinvariousspecies F1066

EldgosFluorideproblemsfollowingvolcaniceruptions

F1067

Effectsoffluoridesonanimals:dietaryandmineralsupplementconsiderations F1069

GeorgssonandPétursson,1972EldgosFluorosisofsheepcausedbytheheklaeruptionin1970

Suttie,1969

Guicharnaud,2010

AirQualityStandardsfortheProtectionofFarmAnimalsfromFluorides

F1072

F1075

EldgosSýnataka-leiðbeiningar F1076

Gunnarsson,2010 EldgosÁhriföskufallsábúpening

KrookandJustus,2006

Shupe,1980

FluoridePoisoningofhorsesfromatificiallyfluoridateddrinkingwater

EldgosClinicopathologyFeaturesofFluorideToxicosisinCattle

F1077

F1078

F1080

Loganathanetal2001

LiveseyandPayne,2011

NationalResearchCouncil,1974

WeinsteinandDavison,2004Bók

Fluorideaccumulationinpastureforagesandsoilsfollowinglong-termapplicationsof phosphorusfertilisers F1081

Diagnosisandinvestigationoffluorosisinlivestockandhorses F1090

Effectsoffluoridesinanimals F1094

FluoridesintheEnvironment F1096

Flúorogvilltdýr

Pálsson,1995

Álver

Suttieetal,1987 Álver

Eanes,1983

WeinsteinandDavison,2004Bók

Flúormengunogálver,flúormagnídýrabeinumígrenndviðálveriðíStraumsvíkárin 1967-1991 F1006

Effectsoffluorideemissionsfromamodernprimaryaluminumsmelteronalocal populationofwhite-taileddeer(Odocoileusvirginianus) F1048

Effectoffluorideonmineralizationofteethandbones F1074

FluoridesintheEnvironment F1096

Flúorogvatn

Faweletal,2006

Croninetal,2000 Álver, eldgos, áburður

CroninandSharp,2002 Eldgos

FluorideinDrinking-water F1003

Fluoride:Areviewofitsfate,bioavailability,andrisksoffluorosisingrazed-pasture systemsinNewZealand F1005

EnvironmentalimpactsonhealthfromcontinuousvolcanicactivityatYasur(Tanna)and Ambrym,Vanuatu F1028

Elkem,2009 Álver IðnaðarsvæðiðáGrundartanga-niðurstöðurumhverfisvöktunarfyrirrekstrarárið2008F1049

Elkem,2010 Álver

IðnaðarsvæðiðáGrundartanga-niðurstöðurumhverfisvöktunarfyrirrekstrarárið2009F1050

Elkem,2011 Álver IðnaðarsvæðiðáGrundartanga-niðurstöðurumhverfisvöktunarfyrirrekstrarárið2010F1051

Elkem,2012 Álver

IðnaðarsvæðiðáGrundartanga niðurstöðurumhverfisvöktunarfyrirrekstrarárið2011 F1052

Guicharnaud,2010 EldgosSýnataka-leiðbeiningar F1076

WeinsteinandDavison,2004Bók

FluoridesintheEnvironment

F1096

Flúorogmenn

Cerklewski,F.L.(1997)

CroninandSharp,2002 Eldgos

Ozsvath,2009

Rubinetal,1994

Fluoridebioavailability-Nutritionalandclinicalaspects

F1008

EnvironmentalimpactsonhealthfromcontinuousvolcanicactivityatYasur(Tanna)and Ambrym,Vanuatu F1028

Yfirlit Fluorideandenvironmentalhealth:areview F1043

EldgosEvaluatingaFluorosisHazardafteraVolcanicEruption F1044

Friðriksson,1971a Álver SkýrslaFlúormarkanefndarsumarið1971II. F1057

Tavesetal,1983

Fejerskovetal,1983

WeinsteinandDavison,2004Bók

Inorganicfluorideconcentrationsinhumanandanimaltissues F1060

Pathogenesisandbiochemicalfindingsofdentalfluorosisinvariousspecies F1066

FluoridesintheEnvironment F1096

Flúorogfrumur

Barbieretal,2010

Fejerskovetal,1983

WeinsteinandDavison,2004Bók

Molecularmechanismsoffluoridetoxicity F1002

Pathogenesisandbiochemicalfindingsofdentalfluorosisinvariousspecies F1066

FluoridesintheEnvironment F1096

Flúorogvatnadýr(þörungar,hryggleysingjarogfiskar)

Camargo,2003

WeinsteinandDavison,2004Bók

Fluoridetoxicitytoaquaticorganisms:areview. F1007

FluoridesintheEnvironment F1096

Flúorílofti

TómassonogÞormar,1998

Álver

CroninandSharp,2002 Eldgos

LoftborinmengunfráálverinuíStraumsvík

F1024

EnvironmentalimpactsonhealthfromcontinuousvolcanicactivityatYasur(Tanna)and Ambrym,Vanuatu F1028

Pálmasonetal,1985 Álver

Pálmasonetal,1985 Álver

Gisiger,1970

Elkem,2009

Elkem,2010

Elkem,2011

Elkem,2012

WeinsteinandDavison,2003

ÁhrifloftmengunarfráálveriviðDysnesíEyjafirðiágróðurogbúfénað.Fylgirit:Áhrif flúorsíloftiágróðurogbúfénað F1031

ÁhrifloftmengunarfráálveriviðDysnesíEyjafirðiágróðurogbúfénað.Fylgirit:Áhrif flúorsíloftiágróðurogbúfénað F1031

Determinationofthresholdlimitvaluesforfluorideincattle F1033

Álver IðnaðarsvæðiðáGrundartanga-niðurstöðurumhverfisvöktunarfyrirrekstrarárið2008F1049

Álver IðnaðarsvæðiðáGrundartanga niðurstöðurumhverfisvöktunarfyrirrekstrarárið2009 F1050

Álver IðnaðarsvæðiðáGrundartanga-niðurstöðurumhverfisvöktunarfyrirrekstrarárið2010F1051

Álver IðnaðarsvæðiðáGrundartanga-niðurstöðurumhverfisvöktunarfyrirrekstrarárið2011F1052

Nativeplantspeciessuitableasbioindicatorsandbiomonitorsforairbornefluoride F1053

McCune,1983

Effectsofatmosphericfluorideonplantgrowth F1068

Interactionoffluorideswithotherairpollutants F1063 HillandPack,1983

Óskarsson,1980 Eldgos

Theinteractionbetweenvolcanicgasesandtephra:fluorineadheringtotephraofthe

1970Heklaeruption F1071 Suttie,1969

AirQualityStandardsfortheProtectionofFarmAnimalsfromFluorides

F1075

Guicharnaud,2010 EldgosSýnataka-leiðbeiningar F1076

Hönnun,2001 Álver

lveríReyðarfirði-Matáumhverfisáhrifum

F1087

Hönnun,2006 Álver IðnaðarsvæðiðáGrundartangaogumhverfiþess-niðurstöðurumhverfisvöktunar F1088

WeinsteinandDavison,2004Bók

ReyðarálHf,2001

FluoridesintheEnvironment

F1096

AluminiumplantinReyðarfjörður F1097

Flúorogjarðfræði

Óskarsson,1981

Thordarsonetal,1996

Gudmundssonetal,2008

Thorarinsson,1979

Croninetal,2004

EldgosThechemistryofIcelandiclavaincrustationsandthelateststagesofdegassing F1084

Eldgos

Sulfur,chlorine,and fluorinedegassingandatmosphericloadingbythe1783-1784AD Laki(SkaftárFires)eruptioninIceland F1085

EldgosVolcanichazardsinIceland F1086

EldgosOntheDamageCausedbyVolcanicEruptionswithSpecialReferncetoTephraandGasesF1092

Eldgos

WeinsteinandDavison,2004Bók

Environmentalhazardsoffluorideinvolcanicash:acasestudyfromRuapehyvolcano, NewZealand F1093

FluoridesintheEnvironment F1096

*Ekkiberaðtakamarkáþessariskýrsluheldurnotafrekarniðurstöðurnefndarinnarfrá1971(SturlaFriðriksson1971).

Ágreiningurvarðummálið(sjábeturískýrsluAlþingis:http://www.alþingi.is/altext/91/s/pdf/0510.pdf)

**gildiinnanogutanmengunarsvæðisins