Rit LbhÍ nr 79

Rit LbhÍ nr. 79

Fóðrun áa á meðgöngu

Jóhannes Sveinbjörnsson

Fóðrunáaámeðgöngu

JóhannesSveinbjörnsson

Verkefniðvarfjármagnaðaf; Framleiðnisjóði(þróunarsjóðisauðfjárræktarinnar), LandbúnaðarháskólaÍslands

Mars2017 LandbúnaðarháskóliÍslands

Efnisyfirlit

Efnaskiptasjúkdómareruafleiðingafójafnvægimillinæringarefnaþarfaogfóðrunar................13

Veikburðaeinstaklingarþolaverrlélegheygæði..........................................................................14

Inngangur

Þekkingáfóðrunáaámeðgöngubyggiraðnokkruleytiáframleiðslutilraunumþarsem rannsökuðeruviðbrögðviðmismunandifóðrun,gjarnanmældífæðingarþungalamba, mjólkurframleiðsluánnaogvaxtarhraðalambanna.Tímabilmeðgöngunnareruólíkhvað varðarnæringarefnaþörf,ogsamspilfóðrunareftirburðinnviðfóðrunogástandánnaá meðgöngunniermjögmikið.Tilaðskiljabeturhvaðræðuráhrifumfóðrunaráafurðirog heilsufaránnahefuríauknummæliveriðleitastviðaðgeratilraunirsemhannaðarerutilað afhjúpaundirliggjandimeltingar-ogefnaskiptaferlaoghormónastjórnunáþeimferlum. (Robinson etal. 2002).Lífeðlis-ogfóðurfræðingarreynagjarnanaðraðaupplýsingumúr slíkumtilraunumuppíkerfisemlýsaþvíhvernignæringarefninhafaáhrifáefnaskiptaferlana.Markmiðiðeraðfóðruninskilisérísembestriafurðasemioggóðuheilsufariánna.

Árið2008fórafstaðrannsóknarverkefniávegumLbhÍmeðstuðningiþróunarsjóðs sauðfjárræktar,meðþaðaðmarkmiðiaðaflagagnatilaðendurmetaleiðbeiningarumfóðrun áaásíðustuvikummeðgönguogumburð.Íþessuritiergerðgreinfyrirniðurstöðumúr öðrumáfangaþessaverkefnisenþóbyrjaðáaðrifjaaðeinsuppniðurstöðurúrfyrstaáfanga.

EinnigerulátnarfylgjasemhlutiafþessuritiþrjárgreinarsembirtustíBændablaðinuá útmánuðum2016.Þærvoruskrifaðarítilefnimikillavanhaldasauðfjáráriðáður.Þarsem þærfjallaþófyrstogfremstumfóðrunsauðfjár,ekkisístásíðustuvikummeðgöngu,þykir réttaðlátaþærfylgjaþessuriti.Lesendumerbentáaðnotaefnisyfirlitiðhéraðframantilað finnamismunandifróðleiksmolaúrþessumgreinum.Þæreruhugsaðartilaðgefa leiðbeiningarumýmisatriðivarðandifóðrunsauðfjár.Þærbyggjaáýmsu:tilraununum tveimursemhérersagtfrá,ýmiskonarþekkinguúrfræðiritumeneinnigáreynsluhöfundar ogmargraannarraafþvíaðfóðrasauðfé.

Ílokritsinsersvogerðtilrauntilaðmetahvergætuveriðheppilegnæstuskreftilframfaraí fóðrunsauðfjárviðíslenskaraðstæður,ogjafnframtkomaþarnokkrarhelstuályktanirsem dragamásameiginlegaaftilraununumtveimuráHesti2008og2012.

Tilraun2008-samspilorkuogpróteinsífóðriáaílokmeðgöngu(stutturútdráttur)

FyrstiáfangiverkefnisinsvartilraunsemgerðvaráfjárræktarbúiLbhÍáHestivorið2008,og varviðfangsefniM.Sc.–verkefnisHallfríðarÓlafsdóttur.Ritgerðhennargerirítarlegagrein fyrirniðurstöðumtilraunarinnar(Ólafsdóttir2012),ogjafnframtvargerðgreinfyrirhelstu niðurstöðumáFræðaþingilandbúnaðarins(HallfríðurÓlafsdóttiro.fl.2011).

TilrauninfórframáTilraunabúinuáHestivorið2008.48fullorðnumámvarskiptífjóra fóðrunarhópasíðustu30-39daganafyrirburð.Hverhópursamanstóðafjöfnumfjöldaaf einlembum,tvílembumogþrílembumogvarskiptuppítværendurtekningar.Allarærnar fengusamskonarheyeftirátlyst;snemmslegiðvallarfoxgras,verkaðírúllur,0,84FEm/kgþe. Fóðrunhópannavaraðöðruleytieftirfarandi:

Hópur1:Ekkertkjarnfóður.

Hópur2:Vaxandiskammtarafpróteinríkuogorkuríkukjarnfóðrifrá9.degitilraunar.

Hópur3:Vaxandiskammtaraforkuríkukjarnfóðrifrá9.degitilraunar.

Hópur4:Vaxandiskammtarafpróteinríkukjarnfóðrifrá9.degitilraunar.

Byrjunarskammturafkjarnfóðrivar60gþe/daghjáöllumhópum,enbættvarviðskammtinn vikulegaogmiðaðviðaðallarærfengjusamamagnafAATúrfóðrinu.Voruskammtarnirí

síðustuvikunnikomniruppí180-340gþe/dageftirhópum.Grundvallarmunurerhinsvegar ágerðpróteinsinsþarsempróteinríkakjarnfóðriðgefurmikiðaftorleystupróteinienorkuríka kjarnfóðriðskilarpróteiniaðstærrihlutaígegnumörverupróteinframleiðsluívömb.Aðöðru leytienkjarnfóðurgjöfþessarsíðustuvikurmeðgönguvaröllfóðrunogmeðferðáaoglamba súsamaogannarsfjáráHesti.Vaniðvarundirogundaneftirþörfumþannigaðöllumám utantveimurvarslepptmeðtveimurlömbum.

Helstuniðurstöður:

Þaðsemgerðistsíðustu4vikurmeðgöngunnar–þ.e.átímanumsemtilraunameðferðirnar stóðuyfir,varm.a.þetta:

• Kjarnfóðurgjöfdrólítillegaúrheyáti–meiraeftirþvísemleiðnærburðiog kjarnfóðurgjöfinvarðmeiri.

• Miðaðviðreiknaðarfóðurþarfirfenguein-ogtvílemburíheyflokknumnægaorku alvegframaðburðiennokkuðskortiáaðpróteinþarfirværuuppfylltarsíðustuvikuna fyrirburð.

• Íöllumkjarnfóðurhópumvorubæðiorku-ogpróteinþarfirein-ogtvílembnauppfylltar allantímann.

• Ærsemfengueingönguheyþyngdustlítiðeittminnaenkjarnfóðurær.

• Holdastigánnahækkuðulítillega,nemahvaðþaulækkuðuhjáþrílembumí kjarnfóðurhópunum,eníheyhópnumhækkuðuholdastigþrílembnalítillega.Þettamætti túlkaþannigaðþrílemburhafiskortorku,sempróteiniðúrkjarnfóðrinuhafihjálpað þeimaðnáafholdumsínum.

• Kjarnfóðurgjöfásíðastamánuðimeðgöngujókekkifæðingarþungalamba.

• Kjarnfóðurgjöfásíðastamánuðimeðgönguhafðihinsvegargreinilegajákvæðáhrifá undirbúningjúgursogmjólkurgetuánna,þarsemvaxtarhraðilambaúr kjarnfóðurhópumvarum10%meirienlambaúrheyhópnumfyrstusjövikur vaxtartímans.Síðarihlutasumarsinsvarþessimunurekkitilstaðar.Íheildinavoru lömbundankjarnfóðurámu.þ.b.1,5kgþyngriáfætiaðhaustinuenlömbundanheyám.

• Þettasamsvararum0,6kgfallþungaaukninguálambeða1,2kgfallþungaaukninguá tvílembu.Kjarnfóðurgjöfinvarum4-5kgákindíheildinaþennansíðastamánuð meðgöngunnar,semþýðiraðum4kgafkjarnfóðriþurftitilaðbúatilhvertviðbótarkg ífallþungameðþessumhætti.Verðábæðidilkakjötiogkjarnfóðrisveiflastalltaf eitthvaðtil,eníflestumárumættiekkimeiraenhelmingurinnafafurðaaukningunni vegnakjarnfóðursaðfaratilaðborgakjarnfóðurkaupin.

• Munurmillikjarnfóðurhópannaþriggjaerlítillsembendirtilaðefærerufóðraðar nálægtorku-ogpróteinþörfumundirlokmeðgönguskiptiupprunipróteinsinsminna máliheldurenviðléttarifóðrunþegarfituniðurbrotílokmeðgönguþarfaðvera umtalsverttilaðuppfyllaorkuþarfir.

• Fyrstuvikunavarvaxtarhraðilambasemgengu(semtvílembingar)undirámsembáru einueðaþremurlömbumminnienhjáþeimsembárutveimurlömbumþráttfyrir sambærileganundirbúningundirburð.Þessimunurhvarfþófljótlegaensýniraðær semvaniðerundireðaundanþurfaennbetraatlætifyrstudagaeftirburðheldurenþær semberaoggangameðsíntvölömb.

Tilraun2012-rannsóknaspurningar

Árið2012varframkvæmdönnurtilrauníframhaldiafhinnifyrri,semgerðvargreinfyrirí erindiávísindaþinginuLandsýn2013,enniðurstöðurhennarhafaekkiveriðbirtaráprenti fyrrennúíþessuriti.Íþessaritilraunvarsjónumáframbeintaðfóðrunámeðgöngunni,en nýjarrannsóknaspurningarsemleitaðvarsvaraviðvorueftirfarandi:

1. Hvaðaáhrifhefurorkustyrkurheyjaámið-meðgöngu(70.-100.dagurmeðgöngu)áát ogþrifánnaáa)mið-meðgöngu;b)síð-meðgöngu;c)áfæðingarþungalamba;ogd)á vaxtarhraðalamba?

2. Ísamspiliviðorkustyrkheyjaámið-meðgöngu(sbr.1.spurninguna),hvaðaáhrifhefur bygggjöfmeðeðaánpróteinviðbótarásíð-meðgöngu(frá100.degi-lokameðgöngu)á a)átogþrifánna;b)fæðingarþungalambaogc)vaxtarhraðalamba?

Efniogaðferðir(Tilraun2012)

Tilraunaskipulag

Aðlokinnifósturtalningusíðarihlutafebrúar2012voruvaldarítilraunina96ærsemskv. fósturtalningugengumeðtveimurlömbum.Þeimvarjafnaðútfráaldri,þungaog holdastigumítvo48áahópa(AogB),semfengumismunandifóðrunámið-meðgöngu(70.100.dagurmeðgöngu),eninnanhvorsþessarahópavoruþrírundirhópar(1,2,3)semfengu mismunandifóðrunásíð-meðgöngu(frá100.degi-lokameðgöngu).

Ámálitölfræðinnarerþvíumaðræðaþáttatilraunmeð2þáttum(þ.e.meðferðum),annar þátturinn(fóðrunámið-meðgöngu)hefur2stig(A,B)oghinnþátturinn(fóðrunásíðmeðgönguhefur3stig(1,2,3).Allseruþvíundirmeðferðir6:A1,A2,A3,B1,B2,B3.

Fóðrunámið-meðgöngu

Þaðsemviðköllummið-meðgönguhérvaru.þ.b.frá70.-100.degimeðgöngu,semerþáí raunaðeinsaftanviðmiðjameðgönguna,enmeðgöngutímiíslenskraáaeraðmeðaltali143 dagar(Dýrmundsson&Ólafsson1989).

Áþessutímabili,semvar1.-30.mars2012,fékkannarhópurinn(A)fremurgróftenþurrtog velverkaðheyaffyrrislætti(0,72FEm/kgþe),enhinnhópurinn(B)fékkþurraogvel verkaðahá(0,80FEm/kgþe).Gróffóðriðvarverkaðírúlluböggum.Íbáðumtilfellumvar fóðraðeftirátlyst,eðaþannigaðleifarværu10-15%.

Fóðrunásíð-meðgöngu

Áþessutímabili(frá100.degiogútmeðgönguna)fengubáðirhóparnirfrámið-meðgöngu(A ogB)gróffóðurmeðháttorkugildi(0,80FEm/kgþe),hiðsamaogærnaríB-hópnumfenguá fyrratímabilinu.Hvorumhópvarskiptíþrenntm.t.t.kjarnfóðurgjafar:

•A1ogB1:ekkertkjarnfóður

•A2ogB2:bygg,60g/kind/dagenaukiðí120g/dagsíðustu10daganafyrirburð

•A3ogB3:samibyggskammturogíA2ogB2,entilviðbótarhápróteinblanda40g/dag enaukiðí80g/dagsíðustu10daganafyrirburð.

Efnainnihaldfóðurs

Efnainnihaldgróffóðursogbyggs(sjá1.töflu)varmælthjáLandbúnaðarháskólaÍslands, upplýsingarumkjarnfóðurkomufráframleiðanda.

1.tafla.Efnainnihaldfóðursítilrauninni.

Þe%FEm/ kgþe Hráprótein, g/kgþe

AAT, g/kg þe

PBV, g/kg þe

NDF, g/kg þe Hey1(A-ærámið-meðgöngu) 84 0,72 194 91 33 558 Hey2(B-ærámið-meðg.,allarásíð-meðg.80 0,80 224 92 61 434 Bygg 86 1,12 121 101 -25 209 Hápróteinblanda 88 1,10 203 126 27 191

Meðferðánnautantilraunatímabilaogmælingar

Fyrirogeftirtilraunatímabilinfenguallarærnarsambærilegafóðrunogmeðferð.Úrvalshey eftirburðinnogkjarnfóðuru.þ.b.200g/dagþartilþærfóruútátúnbeit.Allarhefðbundnar mælingarvoruframkvæmdar,s.s.vigtanir,holdastigun,mælingaráfæðingarþunga, vaxtarhraða,ogfleira.Skráðarvoruupplýsingarumvanhöldogheilsufar.

Hverjumhinna6undirhópaítilrauninnivarskiptítvenntogmælingarágróffóðurátiánna vorugerðarfyrirhvernþeirra12hópasemþannigurðutil,með8æríhverjumhópi.Fóður varvigtaðaðogleifarfráhópunumdaglega.Reiknaðþurrefnisátermeðalátánnaí viðkomandihópum.

Tölfræðilegúrvinnsla

GögnvorusamþættogskipulögðítöflureikninumMicrosoft®OfficeExcel.Til tölfræðiúrvinnsluvarnotaðtölfræðiforritiðSASEnterpriseGuide7.1.©

Eftirfaranditölfræðilíkanvarnotaðviðgreininguágögnumumþungaogvaxtarhraðalamba:

ÞarsemYijk erháðabreytan(þungi,vöxtur)oggildihennarsamanstendurafeftirfarandi þáttum:

:áhriffóðrunarámiðrimeðgöngu;

:áhriffóðrunarásíðastahlutameðgöngu

:áhrif(föst)afkynilambs

:áhrif(línuleg)affæðingardegilambs

tilraunaskekkjan

Víxlhrifmillifóðrunarámiðrimeðgönguogsíðastahlutameðgönguvoruprófuðenreyndust ekkimarktækfyrirneinaafhinummældubreytum.Ígreiningumáþunga-og holdastigabreytingumánnavarnotaðeinfaldaratölfræðilíkan,þarsemáhrifumafkyniog fæðingardegilambavaraðsjálfsögðusleppt.

Niðurstöðurogumræður(Tilraun2012)

Tilraunameðferðirnartværámið-meðgöngunnigenguútáaðframkallamuníátiogþarmeð þunga-ogholdabreytingumánnaáþessutímabili.ÞettatókstogjafnvelþóheyBsémeð aðeins10%meiriorkustyrkenheyA,erátiðáheyiB20%meiraogorkuinntakanum30% meiri(2.tafla).ÞaðþarfþvíekkiaðkomaáóvartaðþungabreytingánnaíB-hópnumer tæpum2kgmeirienánnaíA-hópnumámið-meðgöngunni(4.tafla)

2.tafla.Fóðruntilraunaánnaámið-meðgöngu.

Meðferð Orkustyrkur gróffóðurs, FEm/kgþe

0,72

Meðalát,kg þe/kind/dag

Innbyrtorka, FEm/kind/dag InnbyrtAAT, g/kind/dag

Tilraunameðferðirnarþrjárásíð-meðgöngunnigenguútáaðprófaáhrifviðbótarfóðurs, annarsvegaryfirgnæfandikolvetnafóðurs(byggs)oghinsvegarmeðviðbótafpróteinríku kjarnfóðri,samanboriðviðheyeingöngu.Bygg-ogkjarnfóðurgjöfinhafðiengináhrifá gróffóðurátið(3.tafla),ogreyndistþannighreinviðbótsvoaðþarfirfyrirorkuogprótein (AAT)erumunbeturuppfylltarenmeðheyieingöngu.Þettaerínokkuðgóðusamræmivið eldriíslenskartilraunir(Thorsteinsson&Thorgeirsson1989;Ólafsdóttir2012)þarsem hóflegirskammtarkjarnfóðurshafaveriðnotaðirlíktogíþessaritilraun.Ærnarsemhöfðu veriðáléttaraheyinu(A)ámið-meðgönguátulítiðeittmeiraenhinarásíð-meðgöngunni,án þessaðþaðkæmiframímarktækummunáþunga-eðaholdabreytingum(4.tafla).Aðjafnaði varheyátoginnbyrtprótein(AAT)svipaðogítilrauninni2008(Ólafsdóttir2012),eninnbyrt orkaheldurminniendaheyiðnúmeðnokkrulægriorkustyrk.

3.tafla.Fóðruntilraunaánnaásíð-meðgöngu.

Meðferðá miðmeðgöngu

Meðalát gróffóðurs, kg þe/kind/dag

A 1,89

B 1,77

Meðferðásíðmeðgöngu Heildarát kgþe/dag Innbyrtorka alls, FEm/kind/dag

InnbyrtAAT alls, g/kind/dag

A1-hey 1,89 1,51 174

A2-heyogbygg 1,96 1,59 183

A3-hey,bygg,kjarnf. 2,01 1,65 190

B1-hey 1,77 1,42 163

B2-heyogbygg 1,84 1,50 172

B3-hey,bygg,kjarnf. 1,89 1,55 179

MeðaltalA 1,96 1,59 182

MeðaltalB 1,84 1,49 171

Bygg-ogkjarnfóðurgjöfinásíð-meðgöngunnihafðiekkimarktækáhrifáþunga-eða holdabreytingaránna,sbr.4.töflu.Rétteraðgetaþessaðviðupphaftilraunarílokfebrúar varmeðalþungiallratilraunaánna70,9kgogmeðalhold3,24stig.

4.tafla.Þunga-ogholdastigabreytingartilraunaánna.

Meðferðá miðmeðgöngu

Þungabreyting ámiðmeðgöngu

A 4,60

B 6,47

Holdabreytingá miðmeðgöngu

Meðferðásíðmeðgöngu

Þungabreyting kgásíðmeðgöngu

Holdabreyting ásíðmeðgöngu

A1-hey 10,1 0,01 0,04

A2-heyogbygg 10,5 -0,11

A3-hey,bygg,kjarnf. 9,8 -0,23

B1-hey 9,7 -0,30 0,22 B2-heyogbygg 11,1 -0,25 B3-hey,bygg,kjarnf. 9,6 -0,18

Meðalt.A 10,13 -0,11

Meðalt.B 10,13 -0,24

Meðalt.1 9,90 -0,15

Meðalt.2 10,80 -0,18

Meðalt.3 9,70 -0,21

Marktektáhrifa:Marktækurmunur(p<0,05)varáhópumAogBhvaðvarðarþunga-og holdabreytingarámið-meðgönguenáhrifmeðferðaásíð-meðgönguáholda-ogþungabreytingar reyndustíengutilvikimarktæk.

Þráttfyriraðsterkarifóðrunámið-meðgönguleidditilmeiriþunga-ogholdaaukningarhjáBheldurenA-ámkomþaðhvergiframíþunga(5.tafla)eðavaxtarhraðalamba(6.tafla).

Tilhneiginginerfrekaríhinaáttina,aðlömbA-ánnanjótiþessaðmæðurnarvoruaðeins duglegriaðétaásíð-meðgöngunni,þettakemurþóekkiframfyrreníhaustþunganumþegar mögulegáhrifhafanáðaðsafnastupp.

5.tafla.Áhriffóðrunarámið-meðgönguáþungatvílembingaundantilraunaánumámismunanditímapunktum. Minnstukvaðratameðaltöl,leiðréttfyriráhrifumburðardags,kynilambaogáhrifumfóðrunarásíð-meðgöngu.

Meðferðámið-meðgöngu A- léttarahey B-sterkarahey Marktekt áhrifa

Fæðingarþungi 4,14 4,03 EM*) Vikugömul,þungi 6,28 6,16 EM Þungiviðfjallrekstur(26/6-3/7) 18,93 18,42 EM Haustþungi(26/9) 37,84 36,61 P<0,10 *)EM=ekkimarktækt

6.tafla.Áhriffóðrunarámið-meðgönguávaxtarhraða(g/dag)tvílembingaundantilraunaánumámismunandi tímaskeiðum.Minnstukvaðratameðaltöl,leiðréttfyriráhrifumburðardags,kynilambaogáhrifumfóðrunará síð-meðgöngu.

Meðferðámiðrimeðgöngu

A- léttaraheyB-sterkarahey Marktekt áhrifa

Vöxturfyrstuvikuna,g/dag 306,1 303,8 EM*)

Vöxturvikugömultilfjallrekstrar,g/dag 307,0 297,7 EM

Vöxturfráfjallr.til26/9,g/dag 214,1 206,1 EM

Vöxturfráfæð.til26/9,g/dag 246,8 238,6 P<0,10

*)EM=ekkimarktækt

Bygg-ogkjarnfóðurgjöfásíð-meðgönguhefurenginmarktækáhrifáfæðingarþunganévöxt lambannafyrstuvikuna,ensvoskilursmámsamanámilliogaðhaustimásjáað byggviðbótinskilarlömbummeð2,7kgmeirilífþunga,ogbygg-ogkjarnfóðurgjöfinskilar lömbummeð3,2kgmeirilífþungaenerrauninhjálömbumundanþeimámsemeingöngu fenguheyásíð-meðgöngunni.Þaðskalþótekiðframaðekkiermarktækurmunuríneinu tilvikimillihópa2og3,þannigaðþaðerekkisannaðaðpróteinviðbótinúrkjarnfóðrinuhafi skiptmáliframyfirþaðsembyggiðgaf.

7.tafla.Áhriffóðrunarásíð-meðgönguáþungatvílembingaundantilraunaánumámismunanditímapunktum. Minnstukvaðratameðaltöl,leiðréttfyriráhrifumburðardags,kynilambaogáhrifumfóðrunarámið-meðgöngu.

Meðferðásíð-meðgöngu

1-hey2-hey,bygg3-hey,bygg, kjarnf. Marktekt áhrifa

Fæðingarþungi 4,06 4,10 4,09 EM*)

Vikugömul,þungi 6,17 6,29 6,20 EM

Þungiviðfjallrekstur(26/6-3/7) 18,10 19,19 18,73 P<0,05

Haustþungi(26/9) 35,27 37,98 38,44 P<0,001

*)EM=ekkimarktækt

Þessarniðurstöðurumáhrifkjarnfóðurgjafareruígóðusamræmiviðniðurstöður tilraunarinnar2008(Ólafsdóttir2012),nemahvaðáhrifinávöxtlambannaeruhéríviðmeiri ognáframásíðarihlutasumarsins,semþaugerðuekkiítilrauninni2008.Heygæðinásíðmeðgönguogeftirburðvorumeiriíþeirritilraunenþessari,ærnarennþávænniíupphafi mjaltaskeiðsogvaxtarhraðilambannaaðjafnaðimeiri.Þettageturskýrtþaðað kjarnfóðuráhrifinhafiveriðmeiriogvaraðlengurítilrauninni2012.

8.tafla.Áhriffóðrunarásíð-meðgönguávaxtarhraða(g/dag)tvílembingaundantilraunaánumámismunandi tímaskeiðum.Minnstukvaðratameðaltöl,leiðréttfyriráhrifumburðardags,kynilambaogáhrifumfóðrunará mið-meðgöngu.

Meðferðásíð-meðgöngu 1-hey 2-hey, bygg 3-hey,bygg, kjarnf. Marktekt áhrifa

Vöxturfyrstuvikuna,g/dag 301,2 312,6 301,1 EM*)

Vöxturvikugömultilfjallrekstrar,g/dag 289,2 307,7 310,1 P<0,05

Vöxturfráfjallr.til26/9,g/dag 194,5 214,5 221,0 P<0,01

Vöxturfráfæð.til26/9,g/dag 228,4 248,0 251,6 P<0,01 *)EM=ekkimarktækt

GreinaráðurbirtaríBændablaðinu:

Áhrifheygæðaáafurðirogheilsufarsauðfjár–grein1:yfirlit

(GreininvarbirtáðuríBændablaðinu25.febrúar2016)

Inngangur

ÞessigreinogfleirimeðsömuyfirskriftsemætlunineraðbirtisthéríBændablaðinuánæstu vikumeruskrifaðarítilefniafóvenjumiklumvanhöldumsauðfjárávissumlandsvæðum veturinn2014-15.Fóðrun,heilsufarogafurðirtengjastámargaveguogverðurleitastviðað skýraþaðsamhengi.Þessifyrstagreinverðuryfirlitumviðfangsefniðensíðarigreinarmunu takabeturfyrirafmarkaðrihlutaþess.Lesendurættuekkiaðreiknameðaðhérverðisettfram einallsherjarkenningumástæðurvanhalda.Envonandifræðaþessiskrifeitthvaðbæðium sértækogalmennatriðiersnertafóðrunsauðfjártilgóðraafurðaogheilsufars.

Áhrifveðurfarsáheyskapartímaáfóðurgildigróffóðurs

Þegarjarðræktogfóðuröflunereinsogbestverðurákosið,geturheimaaflaðgróffóðurog beitfariðmjöglangtmeðaðuppfyllaallarfóðurþarfiráíslenskumsauðfjárbúum.Þaðsem helstþyrftiþáaðhugaaðværiaðuppbótávissumsteinefnum,snefilefnumogvítamínum,og mögulegaeinhverviðbótíformikjarnfóðursaforkuogpróteiniásíðustuvikummeðgöngu ogfyrsteftirburð,þartilféðerkomiðánægaoggóðabeit.

Séuskilyrðitilgróffóðuröflunarekkimeðbestamóti,verðurframleiðslugildigróffóðursins (fóðrunarvirði)undirvæntingum,ogafleiðingarnargetaorðiðbæðiskertarafurðiroglakara heilsufarfjárins.Gottdæmiumerfiðheyskaparskilyrðivareinmittsumarið2014,þegar samanfóruhlýindi,vætutíðogsólarleysivikumsaman.Veltumaðeinsfyrirokkurhvaðaáhrif þettahefurágæðiogþarmeðfóðrunarvirðigróffóðursins:

Þegarsamanfararakioghlýindisprettagröshratt,trénahratt,ogfóðurgildiðfellurþvíhratt. Styrkurorku,próteinsogsumrasteinefnaígrösunumfellurhraðarenímeðaláriogþvíværi æskilegtaðslásnemmatilaðfóðurgildiðverðiekkioflágt.

Enrigningtefurfyrirslættiogverkun,þegarþurrkdagarnirlokskomaergrasiðorðiðúrsér sprottiðog/eðahrakið.Svoaðjafnvelþóaðhægtséaðbjargamiklufóðriástuttumtímameð nútímaheyskapartæknierhráefniðþaðlélegtaðfóðurgæðinverðamunminnienalmennter stefntað.

Sólarleysiveldurþvíaðsykruinnihaldgrasannaverðurlágt.Háttsykruinnihaldereinnaf þeimþáttumsemskiptirhvaðmestumálivarðandigóðaniðurstöðuúrvotheysverkun.Þegar þaðfersamanaðsykruinnihaldiðerlágtogóvenjumikilþörfáaðvotverkaheyiðþáverður verkuninekkisembest.Hlutfallóæskilegraefnaeinsogammóníaksogsmjörsýruverðurhátt ífóðrinueftirverkun.

NokkuðerafD-vítamíniígróffóðrisemþurrkaðerísólenlítiðD-vítamíneraðfáúr gróffóðrisemverkaðeríóþurrkumogsólarleysi.Útfjólubláirgeislarsólarvirkjaforstigsefni D-vítamínsíhúð,þannigaðbirgðastaðaD-vítamínsílíkamadýraereinnigslökeftirsólarlaus sumurmiðaðviðþausólríku.ÁinnistöðunniþarfD-vítamíniðaðkomaúrlíkamsforðaog/eða fóðri.AfþessumsökumermikilhættaáD-vítamín-skortieftirsólarlaussumur,ogþarfað bætauppmeðviðbótarfóðri.

Fóðrunarvirðigróffóðursinsermargfeldifóðurgildisogáts

Algengastimælikvarðinnáfóðurgildierorkustyrkurinn,mældursemfóðureiningar(FEm)í hverjukgþurrefnis(þe).Þvíhærragildiáþessaristærð(FEm/kgþe),þvímeirinýtanlegorka (nettóorka)íhverjukgþeaffóðrinu.

Átgetafullorðinnaíslenskraáaítilraunumhefuroftastveriðábilinu1,4til1,9kgþe/dagyfir vetrartímannenferí2,0-2,5kgþe/dagfyrsteftirburðogtrúlegaumogyfir3kgþe/dagá beitfyrrihlutamjólkurskeiðsins.Fóðurgæðinhafaverulegáhrifáátgetuna,þvímeirisemþau eru,þvímeiraverðurátið.Þarnakomabæðiorkugildiogverkunarþættirviðsögu.Viðgjöfá þurrheyieðaþurrlegurúlluheyimestanpartvetrar(ekkiþóeftirburð)mánotaeftirfarandi þumalputtaregluumgróffóðuráthjáfullorðnumám: Gróffóðurát,kgþe/dag=2xorkustyrkur(FEm/kgþe)

Takaverðurframaðþessiformúlagefuraðeinsgrófanálgun,húnerlauslegabyggðá niðurstöðumýmissatilrauna.Niðurstöðurfengnarmeðþessumótimásjáí1.töflu: 1.tafla. Áætluðáhriforkustyrksgróffóðursáátfullorðinnaáaágróffóðrifráhaustiogframaðburði.

Orkustyrkur,FEm/kgþe Gróffóðurát,kgþe/dag FóðrunarvirðiFEm/dag 0,70 1,40 0,98 0,75 1,50 1,13 0,80 1,60 1,28 0,85 1,70 1,45

Síðastidálkurinnítöflunnisýnirfóðrunarvirðigróffóðursins,semermargfeldiorkustigs gróffóðursinsogdaglegsátskindannaáþví,semsagtsúorkuþörfsemgróffóðriðeittogsér gætistaðiðundir.

Orkuþarfirtvílembuílokmeðgöngueruum1,45FEm/dag,ogúrtöflunnimálesaað bestaheyið(0,85FEm/kgþe)þarftilaðuppfyllaslíkarorkuþarfir.Séaðeinsíboðiheymeð orkustyrk0,70FEm/kgþeinnbyrðirærin0,47FEm/dagminna.Þaðþýðiraðærinþarfað tálgaafsérca.85gádagaffitu.Nánarsíðarumáhrifinafþví.

Áætlaðátskv.1.töflumiðastviðþurrteðaþurrlegthey,semermjögnálægthráefninu(grasi) aðefnasamsetningu.Sauðfééturþurrtheybeturenvotverkað.Samanburðuráátiáayfir vetrartímannáþvöluogþurrlegurúlluheyisýndimunáátisemnam9%fyrrihlutavetraren 15%ávormánuðum,þurrlegarúlluheyinuívil(BjarniGuðmundsson,1996).Munuríátimilli þurr-ogvotverkaðraheyjaverðurmeirieftirþvísemverkunvotheysinserlakari.Ogeinsog áðurvarvikiðaðverðurverkuninlakarieftirþvísemhráefniðerlakara.

Afölluþessumáráðaaðþegarsamanferaðgröseruúrsérsprottinogverkunarskilyrðislæm geturorkujafnvægiáaorðiðveruleganeikvættþegarlíðurámeðgönguna,einkumefeingöngu ertreystágróffóður.

Gjafatækni

Aðferðeðatækniviðfóðrungeturhaftnokkuráhrifágróffóðurátið.Sjálffóðruná gjafagrindumerorðinmjögútbreiddaðferðííslenskumfjárhúsumoghefursparaðbændum mjögmikinntímaogbakraunirsíðustu15-20árin.Þegarheygæðierueðlilegfóðrastfével meðþessariaðferðaðþvígefnuaðíþaðminnstaþriðjungurfjárinshafiaðgangaðfóðrinuá hverjumtímaogaðgrindinséekkilátinstandatómnemaíörstuttantímaámilligjafa.Eftir þvísemheygæðierulakarireynirmeiraáað:

a) Flokkaféífóðrunarhópaþannigaðyngraféðoggamalærfáiaðgangaðjafnbetraheyi enærábestaaldri.

b) Aðstillagrindurnarnægilegaoftþannigaðaðgengifjárinsaðfóðrinusésembest.

c) Aðfjarlægjamoðoggrófastönglaúrgrindunumreglulega,ekkibaraþegarnýrúllaer settinn.

Ífjárhúsummeðgjafagrindumeraðstaðatilkjarnfóðurgjafarvíðaafskornumskammti.Það ernokkuðsemþarfaðreynaaðbætaúrogerefniísérstaktþróunarverkefniaðprófaog kynnagóðarlausniríþessusambandi.

Efnaskiptasjúkdómareruafleiðingafójafnvægimillinæringarefnaþarfaogfóðrunar Dæmiumefnaskiptasjúkdómaísauðfé:

• Doði–truflunáefnaskiptumkalsíum(Ca)–stundumvegnaD-vítamínskorts,þarsem D-vítamínernauðsynlegtíCa-efnaskiptum.OffóðrunáCaummiðjanveturgetur einnigvaldiðdoða,þáverðurnýtingþesssmámsamanlakariþegarlíðuraðburðiog þarfirnaraukast.

• Graskrampi–truflunáefnaskiptummagnesíum(Mg),t.d.vegnaofmikilsstyrkskalí (K)íbeitargróðri,semtruflarupptökuMg.

• Fóstureitrun(súrdoði)-skorturáorku/glúkósa.Sjánánariumfjöllunsíðarígreininni.

• Oflítilbroddmjólkurmyndunvegnaófullnægjandinæringarmóður;leiðirafsérskortá næringarefnumogmótefnumsemafturhefuríförmeðsérauknarlíkurábæði efnaskipta-ogsmitsjúkdómumhjálömbum.

Þaðersamhengimilliefnaskortsogsjúkdómaafvöldumsmitsogsníkjudýra

Mótefnastaðaogþarmeðlíkurásmitsjúkdómumermjögtengtnæringarástandi.Nokkur dæmiumslíktsamspil:

• Samhengiermillitíðnijúgurbólgutilfellaogójafnvægisísnefilefnastöðu.

• Skorturápróteiniífóðrigeturvaldiðauknutjóniafvöldumormasýkinga.

• Efnæringerekkiínægilegujafnvægiviðþarfirverðurmótefnastaðalakarioglíkur aukastaðmunáskaðaafvöldumýmissasmitsjúkdómasemekkinæðusérástrikvið eðlilegaraðstæðurþósvoaðsmitefniðværifyrirhendi.

Nokkurefniífóðrisemhafaáhrifámótefnastöðu

Mörgefnihafaáhrifáýmsamælikvarðamótefnastöðuíbúfé,þarámeðalvissaramínósýrur ogfitusýrur(t.d.línólsýra),hinfituleysanleguA-,D-ogE-vítamín,hinvatnsleysanleguCogB-vítamín(a.m.k.fólínsýra,B6ogB12)ogsnefilefniáborðviðzink,kopar,járn,selen, krómogkóbalt.ÍgegnumtíðinahafazinkogE-vítamínveriðhvaðmestrannsökuðíþessu sambandi,ensameiginlegvirkniselensogE-vítamínsereinnigþekktt.d.varðandimótstöðu gegnjúgurbólgu.ÁsíðariárumhafakomiðframýmsarrannsóknirsemsýnamikilvægiDvítamínsfyrirónæmiskerfið.Þóaðlíkurbenditilaðmeiraogminnasömuefninséumikilvæg fyrirónæmiskerfiðímismunanditegundumspendýra,hefurkerfimeltingarogefnaskiptaí ólíkumdýrategundumnokkuðumþaðaðsegjahverþessaraefnaþurfaaðkomabeintúr fóðrinu.JórturdýrframleiðasjálfC-vítamínogörverurvambarinnarsjáskepnunnifyrirnægu afB-vítamínumoghelstuamínósýrum.

Samspilefnavarðandimótefnastöðueroftflókið.Framangreindupptalningefnagefuraðeins hugmyndummikilvægiþeirra.Ummörgefnanna(þóekkiöll)gildiraðbilámilli skortsmarka(lágmark)ogeiturmarka(hámark)ífóðrierbýsnabreittogþvíoftódýraraað gefanokkuðríflegaafþessumefnumenaðeigahættuáaðþauskorti.Leiðirnartilaðkoma

þessumefnumígripinaerumargarogmisdýrar.Mörgþessaraefnaeraðfinnaínægummæli ígóðugróffóðri.Tilþessaðáttasigáþörfáaðkeyptumefnumáeinhverjuformieræskilegt aðþekkjainnihaldgróffóðursins.Þegargróffóðurgæðiafeinhverjumástæðumerumeðlakara mótiersérstökástæðatilaðhugaaðþessumþáttum.

Veikburðaeinstaklingarþolaverrlélegheygæði

Ærmeðlausartennureðajaxlavandamálgetaveriðfljótaraðdragastafturúrífóðrun.Aðrar ástæðureinsogfótavandamál,eðabaraelli,getaleitttilþessaðkindureruekkialveg samkeppnisfærar.Efsvonakindureruteknarsérogsettarábetraheyoggjarnankjarnfóður meðerofthægtaðfóðraþærágætlegasvoframarlegaaðönnurogalvarlegrivandamálstandi þeimekkifyrirþrifum.Tíðnisvonatilvikafervaxandiþegarfóðurþarfiraukasteftirþvísem líðurámeðgönguna,sérstaklegaþóefheyerugróf,ólystugogorkusnauð.

Sauðféerminnaviðkvæmtfyrirbeinummeltingartruflunumennautgripir

Þaðligguraðhlutatilíþvíaðmikilkjarnfóðurgjöfsemofterorsakavaldurmeltingartruflana hjánautgripumerekkialgenghjásauðfé.Hinsvegarersauðféviðkvæmaraennautgripirfyrir meltingarsjúkdómumafvöldumsmits,svosemafvöldumClostridiumgerla(bráðapest, garnaeitruno.fl.)

Skiptiámilligróffóðurgerðaeruekkisérlegaáhættusömhjásauðfé,svolengisem heildarfóðruninbyggiráaðuppfyllaheildarþarfirfjárinseinsveloghægter.Þannigáaðvera ígóðulagiaðgefaorkuríktogorkusnauttfóðursaman,t.d.ísitthvortmáliðefgefiðerágarða eðaísitthvornendannágjafagrindinniefumsjálffóðruneraðræða.Þettagengurvelupp (líkaágjafagrind)efhvorttveggjafóðriðersæmilegalystugt.Þarræðurhráefnið (grastegundin)mikluumhvernigtiltekst.

Sauðféerviðkvæmarafyrirefnaskiptasjúkdómumfyrirburðinnenminnaviðkvæmt eftirburðinnennautgripir

Góðdæmiumþettaerudoðiogsúrdoði,hvorttveggjaeralgengaraeftirburðinnhjákúmen fyrirburðinnhjásauðfé,þarsemsúrdoðinnheitirreyndarmeðgöngueitrun(pregnancy toxemia/twinlambdisease).

Hvaðermeðgöngueitrun?

Ástæðurþessaefnaskiptasjúkdómseruhrattvaxandiorkuþarfirásíðustuvikummeðgönguog eftirburð,semnæstsjaldnastaðmætafyllilegameðfóðri.Þvímeira(neikvætt)bilsemerá milliþarfaogfóðrunar,þvímeirihætta!Orkusnauttogólystugtgróffóðureruppskriftað þessuvandamáli,fleirageturþóýttundir,svosem:snöggarfóðurbreytingar;óregluleg fóðrun,ormasýkingar,hnjaskograskafýmsutagi.

Meginvandamáliðerskorturáglúkósa(blóðsykri)englúkósiernauðsynlegurm.a.fyrir heilastarfsemina,mjólkurmyndunogekkisístfyrirfóstrin,semhafaforgangáglúkósannog þvíerlíklegraaðærinlendiíglúkósaskortiheldurenlömbin.Glúkósaskorturleiðirtilaukins fituniðurbrots,semskaffarbæðifitusýrurtilbrennsluogglyseróltilglúkósanýmyndunar;sem ferframílifrinni.Hrattfituniðurbrotleiðirtiluppsöfnunaráketónefnumíblóðiogþvagi,sem veldurlækkuðusýrustigi(pH),meðeituráhrifumáborðviðandnauð,truflanirí miðtaugakerfi,ofþornunogskertameðvitund.

Hrattfituniðurbrotleiðireinnigtiluppsöfnunaráfituílifur(fitulifur)semgeturtekiðlangan tímaaðjafnasigogvelduralmennritruflunástarfsemilifrarinnarogþarmeðýmsum mikilvægumefnaskiptaferlum.

Glúkósaskortur(blóðsykurfall)veldurtruflunumíheila/miðtaugakerfi.Ærnarverðadaufar, fjarlægar,drepastinnan10dagaánmeðhöndlunar.Meðhöndlunfelstíþvíaðgefapropylen glycologsaltlausn,einniggeturveriðráðaðkallatildýralæknitilaðfjarlægjalömbmeðmeð keisaraskurði.

Ærsemhafaveriðvelfeitarámiðrimeðgöngunnienleggjahrattafásíðustuvikum meðgöngunnareruhvaðlíklegastartilaðverðafyrirmeðgöngueitrun.Þettaundirstrikar mikilvægiþessaðgetagefiðbetrafóðurásíðastahlutameðgöngunnartilaðdempafalliðí orkujafnvæginueinsoghægter.

Eforku-/glúkósaskorturerjafnoglangvinnur,einsoglíklegterþegargróffóðurgæðierumjög jafnlélegstóranhlutavetrar,þáerekkilíklegtaðfitulifurmyndist,vegnaþessaðfituniðurbrotiðerhægara.Glúkósaskorturinnsemslíkurhefurhinsvegarsömuafleiðingarnaraðöðru leyti,þ.e.truflunámiðtaugakerfi,mjólkurmynduno.fl.Þaðfersvoeflausteftirþvíhvelangt þettaferligengurhvorteinstakirgripirnáaðjafnasigaðfulluþegarbetritíðkemur.Hætter viðaðerfiðtíðvorið2015hafigertútslagiðmeðaðsumarærnáðuþvíekkiþáþóaðþær hefðuáttmöguleikaáþvííbetrivorum.

Áætlaniroggreiningvandamála

Tilþessaðkomaívegfyrirtjónafvöldumlélegraheyjaþarfaðbeinasjónumaðþvíhvernig viðgetumgertheyinbetri,jafnvelíóþurrkasumrum.Þaðerefniíannanpistil.Enþegar haustiðkemurhverjusinniþáverðuraðvinnaútfráþeimheyforðasemtiler.Jafnframtmá fullyrðaaðreglulegteftirlitogárveknigetifyrirbyggtmörgvandamál.Hérverðanefnd nokkuratriðisemverteraðhafaíhuga.

Skráningáuppskeruígegnumvefforritiðjord.issemmjögmargirbændurhafaaðgangaðer einföldíframkvæmdoggefurgottyfirlitumheyforðannefskráninginervönduð.Þarnaer gertráðfyriraðflokkaheyforðanneftirgæðum.Slíkarupplýsingarersíðanhægtaðnýtavið áætlanirumfóðrunvetrarins.

Efnagreiningaráheyinuhjálpatilviðaðgerasérennbeturgreinfyrirgæðumheyjannaheldur enhægteraðgeraúttilfinningunnieinnisaman,þóhúnskuliekkivanmetin.E.t.v.málíka segjaaðefnagreiningarnarhjálpimönnumsmámsamantilaðfábetritilfinningufyrir heygæðunum.

Tilaðskráningheyforðansogefnagreiningarkomiaðsembestugagniermikilvægtaðraða heyforðanumtilvetrargeymsluásemskipulegastanhátt.Ekkierverraaðhafaeinhverja hugmyndumþaðþegarsúröðunferframhvaðaheyerlíklegtaðverðigefiðhvaðahópiá hvaðatíma.Þegarþessiröðunferframværigottráðaðtakatilhliðart.d.2rúllurafhverri heytegundoghafaaðgengilegartilaðtakaúrþeimsýniaðhaustinu,tilaðsendaí efnagreiningu.Jafnvelmættiprófaaðgefaþessarprufurúllurfljótlegaaðhaustinutilaðfá betritilfinningufyrirþvíhvortheygæðinstandastvæntingar.

Ótvíræðastimælikvarðinnáfóðurgildiheyjannaerhvernigféðþrífstafþeim.Glöggt fjármannsaugameðtekurtöluverðarupplýsingarumþað,entilaðstyrkjaþaðmatog sannreynaervigtunágætaðferð.Ífjárræktarfélögunumvaráárumáðurgjarnanhaftþað vinnulagaðvigtaféðþrisvarávetri.Slíkarvigtanirlögðustsmámsamanafáflestumbæjum, mögulegahafamennhaftminniáhyggjuraffóðruninnieftiraðheygæðibötnuðualmenntmeð bættriheyskapartækni.Þaðkannaðhafaveriðafturför.Hérskala.m.k.hvatttilþessaðnota fjárvigtinaoftarenbaraaðhaustinu.Efvigtaðerþrisvarávetriværilíklegarökréttaðfyrsta

vigtunværiviðásetningogflokkunánnaaðhaustinu,umþaðleytisemféðværitekiðinn. Önnurvigtunværisvohæfilegatímasettíjanúar/febrúar,eftiraðfengitíðervelumgarð gengin.Flokkunánnaífóðrunarhópaværiendurskoðuðmeðhliðsjónafþeirrivigtunogmeð tillititilniðurstaðnaúrfósturtalningu.Þriðjavigtuninværisvoeðlilegtaðfæriframu.þ.b. mánuðifyrirburð,þ.e.nógusnemmatilaðhúnvaldiekkióþarfahnjaski.Þessivigtunættiað gefagóðarvísbendingarumáherslurífóðruninniásíðustuvikummeðgöngunnar.

Hvaðaaðferðirsemnotaðareruþáermikilvægtaðfylgjastmeðbæðihjörðinnisemheildog einstökumgripum.Fjöldivandamálatilfellagetagefiðvísbendingarumþaðíhvaðaátthjörðin íheilderaðstefna.

Lokaorð

Vetrarfóðrunsauðfjárhérlendisbyggistaðlangstærstumhlutaáheimaöfluðugróffóðri. Ræktunarmarkmiðfyriríslenskasauðfjárstofninnfeluríséraðstefnteraðtveimurvænum lömbumeftirhverjafullorðnaáogeinuslíkueftirhverjalambgimbur.Tilaðgróffóðurogbeit standiundirþessumvæntingumþarfáranguríjarðræktogfóðuröflunaðveraframúrskarandi góður.Sveifluríveðurfariogfleiriþáttumgeraþettareikningsdæminokkuðsnúiðen jafnframtáhugavert.Viðhöfumídagýmsaraðferðirtilaðbúaokkursembestundirslíkar sveiflur,ogviðþurfumaðnýtaþærmarkvissttilaðárangurinnverðisemjafnasturogbestur. Þessipistillogaðrirsemáeftirkomaverðavonandiinnleggíþaðmál.

Áhrifheygæðaáafurðirogheilsufarsauðfjár–grein2:orkujafnvægiáa (GreininvarbirtáðuríBændablaðinu10.mars2016)

Inngangur

Ígrein1íþessumgreinaflokki(Bændablaðið,25.febrúar2016,bls.52)varþvíhaldiðframað þegarjarðræktogfóðuröflunereinsogbestverðurákosið getiheimaaflaðgróffóðurog beitfariðmjöglangtmeðaðuppfyllaallarfóðurþarfiráíslenskumsauðfjárbúum.Þarvar fariðyfiráhriforkugildisheyjannaáfóðrunarvirðiþeirra,þ.e.hversumikilliorkuþörf gróffóðriðeittogsérgeturstaðiðundir.Þaðtraustsemviðleggjumágróffóðriðbyggirm.a.á tveimurskilyrðum:a)aðnýtaeðlilegagetuánnatilhringrásarforðafitu(bötunogaflagning) ogb)aðteknutillititilþessarargetuoggæðaheyjannaáhverjumtíma,aðbætauppþaðsem ávantarmeðviðbótarfóðri.Hinusíðartaldaverðagerðskilínæstugrein(grein3)ennúer semsagtkomiðaðþvíaðfjallaaðeinsbeturumhringrásforðafitunnarásauðfénu,hvaðer eðlilegt,æskilegtogvarasamtíþvíefni.

1. mynd.Áhrifholdafarsogfóðurstyrksámjólkurframleiðsluáa (Robinson,1990)

Á1.myndmásjáhvernig mjólkurframleiðslaáa (lítrar/dag)ræðstannarsvegaraf fitubirgðumáskrokkiánna (5til20kg)oghinsvegaraf orkuúrfóðri (lítil~1,7FEm/dag; meðal~2,1FEm/dag;mikil~2,5FEm/dag)íupphafimjaltaskeiðs.Myndinbyggirábreskum rannsóknum(Robinson,1990)áámsemvorunálægt70kgþyngdaðmeðaltaliogmjólkuðu tveimurlömbum.Hæðsúlnannasýnirnytinaogtölurnarneðstísúlunumfituniðurbrotaf holdumígrömmumádag.Íhverjumfóðrunarflokkivorufjórirhóparáameðmismikilholdá skrokknum,tölurnarfyrirofansúlurnaríhverjumfóðrunarflokkisýnafitubirgðirnar(5til20 kg).

Niðurbrotforðafituhjásauðféeftirburðinn

Gottholdafarfyrirburð=innistæðasemtakamáútaf Hjáánumífóðrunarflokknumlengsttilhægriá1.mynd(mikilfóðrun)eruorkuþarfir uppfylltarmeðfóðrinu,fituniðurbrotersáralítiðogsambærilegthjáfeitumámoghoruðum. Ogþaðsemmeiraer,mjólkurframleiðslanereróháðfitubirgðunum,eríöllumtilfellumum 3,5lítrarádag.Hjáánumífóðurflokknumlengsttilvinstriámyndinni(lítilfóðrun)ernytin hinsvegarmikiðháðholdafarinu,horuðustuærnarbrjótaniður105gfituogmjólkarúma2 lítraádagenþærfeitustubrjótaniður360gaffituogmjólkaum3lítraádag.Í fóðurflokknumámiðrimynd(meðalfóðrun)ernytintöluvertháðholdafarinuenfeitustu ærnarmjólkaþóumþaðbil3,2-3,3lítraádag.

Góðfóðruneftirburð  innistæðanendistlengur

Þóað1.myndsýnivelhvegríðarlegamiklaorkutilmjólkurmyndunarærgetatekiðaf holdum,þásýnirhúnlíkaaðfullmjólkurafköstnástekkinemafóðruneftirburðinnséeinnig góð.Þvíbetrisemfóðruniner,þvílengurframámjólkurskeiðiðendastholdináánum.Ofter möguleikiáafturkippínæringarefnaframboðiþegarféferafræktuðulandiáúthaga,þáer betraaðennséeftirinnistæðaíholdabankanumtilaðbrúabilið.

Áhrifneikvæðsorkujafnvægisáheilsufareruháðholdafari

Einsog1.myndsýnirerhraðifituniðurbrotsíréttusamhengiviðholdafaránna.Fitusöfnuní lifurverðurekkinemafituniðurbrotiðsénokkuðhratt.Þvíerufeituærnarímeirihættuáað þróameðsérfitulifurenþærmögru,semhinsvegareruennlíklegritilaðþróameðsérbein einkenniglúkósa-/orkuskorts,semlýstvarígrein1.

Afurðatekjureruháðarholdafariviðburð

Reiknaðarfóðurþarfirtvílembufyrstuvikurnareftirburðeru2,4FEmdag;sambærilegtvið þaðsemkallastmikilfóðruná1.mynd.Umfóðuráætlanagerðmálesaí4.kaflabókarinnar SauðfjárræktáÍslandi,ýmsarforsendursemnotaðareruhérerubeturrökstuddarþarenrúm ertilaðgeraíþessumpistli.Viðreiknummeðaðmeðanærnareruágjöffyrsteftirburðinn gætuþærinnbyrt2,3kgþe/dagafúrvalsgróffóðrisemhefðiorkustyrk0,85FEm/kgþe.Það gefurorkusemnemur2,3x0,85=1,95FEm/dag.Efviðbætumvið150-200gaf kjarnfóðurblönduerorkustyrkurinnnálægtþvísemvarímeðalfóðrunskv.1.mynd.Ef heygæðinerulakariogjafnvelekkertkjarnfóðurgefiðerfóðruninnærþvísemtaldistlítil fóðruná1.mynd.Viðbæðilitlaogmeðalfóðrunskv.þessuskiptirþámiklumálihvert holdafaránnaerviðburðinnuppáþaðaðgerahvernytinverðurogþarmeðvöxtur lambanna.

Vaxtarhraðilambaskv.íslenskumogerlendumrannsóknumernálægt200g/dagáhvernlítra mjólkursemlömbininnbyrða.Tvílembingarundanásemmjólkar3lítraádagvaxaþáum 300g/daghvortlambenhjáásemmjólkar2lítraádagvexhvortvílembingurum200g/dag. Efmunurinnávaxtarhraðalambamilliþessaratveggjaáaerþessi100g/dagí100dagaþá þýðirþað10kgmunurílífþunga.Semera.m.k.4kgfallþungaálambogþá8kgá tvílembuna.Efhvertkggefur800krítekjur(afurðaverð+stuðningsgreiðslur)þáerverðmæti þessamunar6.400kr/tvílembu.

Rétteraðtakaframaðþaðermjögháðgæðumsumarbeitarinnarhversumikillmunurinná vaxtarhraðalambahjávænumámogmögrumeroghversulengihannhelst.Dæmiðsemhér ertekiðerréttaðtúlkameðþessumfyrirvara.

Hvaðmákostaaðbyggjauppholdin?

Framangreindurmunurívexti,ogþarmeðafurðatekjum,gætieingönguveriðkominntil vegnamismunaríholdafariánnaviðburð,munarsemgætinumið15kgaffitusemer munurinnágrindhoraðriáogvelfeitri.Tilþessaðframleiða15kgaffituáskrokkikindar þarfum84mjólkurfóðureiningar(FEm).Hverslíkfóðureiningmáþákosta6.400/84=76 krónur.Þettaerekkifjarriþvísemfóðureiningíkjarnfóðrikostar.Efheygæðierueðlileger hinsvegarhægtaðnáþessufitustigiánkjarnfóðurgjafar.Almenntreiknumviðmeðað hverfóðureiningígróffóðrisétöluvertódýrarieníkjarnfóðri.Búreikninganiðurstöðurársins 2013ávefsíðuHagstofuÍslandssýnabreytilegankostnaðviðgróffóðuröflunábilinu20-25 kr/FEm,semeríraunviðbótarkostnaðurinn(ánvinnu)viðhverjafóðureiningusemaflaðer ségertráðfyriraðfasturkostnaðurbreytistekkiþómagnog/eðagæðiuppskerubreytist.Þó aðþessirútreikningarséunokkuðlauslegirættuþeiraðdugasemrökstuðningurfyrir hagkvæmniþessaðmiðavetrarfóðrunaðþvíaðbyggjauppholdáánummeðgróffóðri þannigaðþærhafinógholdtilaðmjólkaafogmætaþannigeðlileguneikvæðuorkujafnvægi íupphafimjaltaskeiðsogeinnigsveiflumíbeitargæðumáúthagaaðsumrinu.

Hvernigerheppilegastaðbyggjauppholdin?

Þaðþarfsennilegaekkisvonatalnaleikfimitil,enginnvafileikuráþvíaðgottholdafaráavið burðernokkuðsemstefnteraðáíslenskumsauðfjárbúum.Ogenginnstefnirhelduraðþvíað ærnartálgisvoafsérholdaðþærfallinokkurntímaíhoraðastaflokkinnskv.1.myndhérað framan.Hinsvegarsegjabæðiinnlendarogerlendarrannsóknirokkuraðholdatapá mjólkurskeiðiuppá5-10kgaffituereðlilegtogóskaðlegt,efþaðásérstaðmeðhóflegum hraðasemaðöllujöfnuáaðverahægtaðtryggjameðstigbatnandifóðurgæðumáseinni hlutameðgöngunnaroggóðrifóðrunogbeiteftirburðinn.Þessufitutapiþarfsvoaðnátil bakaátímabilinufráréttumogþartil2-4vikumfyrirburð,þegareðlilegteraðholdasöfnun stöðvistogholdataphefjistíhóflegummæliréttílokmeðgöngunnareinsogsíðarverður vikiðað.

Viðgætumgefiðokkuraðþettatímabilholdsöfnunarséfrá20.septembertil10.apríl,semer rúmlegahelmingurársinseðaca.200dagar.Efviðreiknummeðaðnáþurfiupp10kgí töpuðumfituforðaþáþarffitusöfnuninaðnema50g/dagaðmeðaltaliyfirþennantíma.Mikið erfengiðmeðþvíaðhaustbeitinséþaðgóðaðholdsöfnunséríflegáhenni,súbötuner ódýrustsvolengisemhúngengurekkiofnærribeitilandinu.Íöllufalliermikilvægtaðærnar séukomnarímeðalholdogríflegaþaðogséujafnframtíframförumþaðleytisemþærfesta fang.Holdsöfnuninmáverahægariámeðgöngunnienþaðferþóallteftirþvíhvaðamarkier náðíholdsöfnunviðupphafhennar.

Hæfileggróffóðurgæðiásauðfjárbúi

Í4.kaflabókarinnarSauðfjárræktáÍslandierfariðígegnumfóðuráætlanagerðásauðfjárbúi.

Einmeginniðurstaðanþareraðgottgetiveriðaðflokkaheyforðannábúinuíþrjá gæðaflokka,ogmiðaviðtvölömbeftirfullorðnarær,eittlambeftirlambgimbrar,góðan þroskaungviðisins,almenntgóðholdviðburðoggóðafóðruníalltaðfjórarvikureftirburð (inni/útieftiratvikum).Þáverðuræskilegskiptingheyforðansígæðaflokkaumþaðbilsvona: Úrvalshey–flokkurA(~0,85FEm/kgþe)–31%

Gotthey–flokkurB(~0,80FEm/kgþe)–42%

Sæmilegthey–flokkurC(~0,75FEm/kgþe)–27%

Þessihlutfölleruágættilviðmiðunarenburðartímio.fl.þættirhafaaðsjálfsögðuáhrifáþau.

Hvaðefgróffóðurgæðineruekkiísamræmiviðkröfur?

Tökumdæmi:efalltheyiðábúinuersemnemureinumgæðaflokkineðar,þ.e.orkustyrkurinn væri0,05FEm/kgþelægrienæskilegtværiskv.fyrrgreinduplani,hvaðaáhrifhefurþaðá holdsöfnun?Samkvæmtþvísemkomframumfóðrunarvirðiígrein1(Bændablaðið, 25.febrúar2016,bls.52,1.tafla)mundiþettaþýða0,15FEm/dagminniorkuinntöku.Þaðer svohægtaðreiknayfiríþaðaðholdsöfnunverðiminnisemnemurum25gaffituádag,sem á200dögumeruum5kgaffitusemvantaruppábirgðirnar.Efviðbætistaðverkunerléleg gætiátiðskv.þvísemáðurvarrakiðveriða.m.k.10%minnaenellasemgætiþámeð svipuðumútreikningumþýttaðholdsöfnunyfirveturinnværimjöglítil,ogaflagninghæfist fyrrámeðgöngunniogyrðimeirienæskilegtværi.

Lokaorð

Héraðframanhefuraðallegaveriðdvaliðviðáhrifgróffóðurgæðanaáholdafarogafurðir fjárins.Jafnframthefurveriðgerðtilrauntilaðmetaslíkáhriftilfjár.Slíktþarfþóekkitilað sannfærabændurumáhrifgóðrarfóðuröflunaráafkomuna,súvitneskjaerfyrirhendiþóekki séhúnallsstaðarfærðítölurmeðþessumhætti.Eneinmittþaðhversumikilfjárhagslegáhrif áföllífóðuröfluninnigetahaftíförmeðsér,jafnvelánþessaðtilkomióvenjulegvanhöld,er góðástæðafyrirþvíaðflestirreynaalltsemþeirgetatilaðheyjavel,bæðihvaðvarðargæði ogmagn.Ennáttúrangetursettstrikíreikninginn,sauðfjárræktináennþámjögmikiðundir náttúruöflunumeinsogfjölmörgdæmiáundanförnumárumsýna(kalár,eldgos, þurrkasumur,rigningasumur,hríðarbyljiráólíklegustuárstímum).Góðbúmennskahjá íslenskumsauðfjárbóndafelstekkisístíþvíaðveraeinsvelundirduttlunganáttúrunnar búinnoghægter.Þareralltafeitthvaðnýtthægtaðlæra.

Áhrifheygæðaáafurðirogheilsufarsauðfjár–grein3:fóðurbætisgjöf–þörfogleiðir (GreininvarbirtáðuríBændablaðinu14.apríl2016)

Inngangur

Ífyrrigreinumíþessumgreinaflokki(grein1:Bændablaðið,25.febrúar2016,bls.52oggrein 2:Bændablaðið,10.mars2016,bls.48)varþvíhaldiðframaðþegarjarðræktogfóðuröflun ereinsogbestverðurákosiðgetiheimaaflaðgróffóðurogbeitfariðmjöglangtmeðað uppfyllaallarfóðurþarfiráíslenskumsauðfjárbúum.Þettaferaðverðajafnmargtuggiðog jórtriðhjáblessuðumkindunumenþaðverðuraðhafaþað.Fyrirvararniríþessaristaðhæfingu erujafnmikilvægiroginntakhennaraðöðruleyti.Þvílengrafráæskilegumgæðumsem gróffóðriðvíkurþvímeiriþörfverðuráfóðurbætisgjöfafeinhverjutagi.

Viðhorftilfóðurbætisgjafar

Vísterþaðinngróiðíokkuríslenskasauðfjárbænduraðtreystasemallramestágróffóðurog beit.Umþaðvitnamáltækieinsog:„Búskapurerheyskapur“semhaftereftirJónasi PéturssynitilraunastjóraáSkriðuklaustri.Fyrirtraustiþvísemersettágrasiðáýmsuformi eruveigamikilhagfræðilegrök,líkaínútímanum.Ígrein2íþessumgreinaflokkivareinmitt aðeinskomiðinnáhagkvæmniþessaðbúatilholdmeðgróffóðriogbeittilaðnýtaá álagstímum,uppaðvissumarki.

Velframásíðustuöldvartreystmunmeiraábeitinaenheyskapinn.Enáðuren tæknivæðinginhafðiaðfulluhafiðinnreiðsínaoggjörbreytttilhinsbetraforsendum jarðræktarogfóðuröflunar,höfðumennáttaðsigáþeimmöguleikumsemfólustísmáum skömmtumaffóðurbæti.Fyrirríflegummannsaldrisíðanvorubirtargagnmerkarniðurstöður tilraunameðfóðrunásíldarmjölio.fl.ÞórirGuðmundsson(1930,bls.13)drómeðalannars þessaályktunafþeimtilraunum:„Þaðerekkihægtaðfóðraær,svoviðunandisé,meðléttri beitogléttuútheyi.“Íþessumogmörgumsíðaritilraunumsannaðisíldarmjölogannað fiskimjölgildisittsemfóðurbætirmeðlélegumheyjumogúthagabeit.Kolvetnafóður(maís, byggo.fl.)vareinnignotaðmeðgóðumárangri,svooglýsiogfiskúrgangurafýmsutagi.

Smámsamanbatnaðiheyskapar-ogjarðræktartækninenáframvarhóflegfóðurbætisgjöftalin nytsamlegtilaðtryggjagóðarafurðirogheilsufar.Eftirtilkomurúllutækninnarfyrirum aldarfjórðungináðubændurennbetriogjafnaritökumáverkunogsláttutímaenáður,ogþar sembesturárangurnæstíþeimefnum,beitarmálumogannarrihirðufjárinsmásjáótrúlegar afurðirjafnvelánnotkunarannarsfóðurbætisensaltsteina.Hafandiþessigóðudæmifyrir augunumhafabændurdregiðverulegaúrfóðurbætisnotkun.Ákvarðanirumfóðurbætisgjöf þarfþóævinlegaaðtakameðhliðjónafinnihaldigróffóðurs,ástandifjárinsogekkisístþeirri afurðakröfusemgerðer.

ÞegarframangreindartilraunirÞórisGuðmundssonarvorugerðar,varmagnoggæði vetrarfóðursvissulegaslaktmiðaðviðþaðsemviðhöfumáttaðvenjastundanfarnaáratugi, enafurðakrafanvarlíkamunminnienídag.Eittlambeftirhverjafullorðnaáþóttiþá ásættanlegniðurstaðaenídagergjarnanstefntaðþvísemnæsteinulambitilnytjaeftir hverjalambgimburogtveimureftirhverjafullorðnaá.

Hversunauðsynlegteraðfóðrunsénákvæmlegaísamræmiviðfóðurþarfiráhverjum tíma?

Þaðermisnauðsynlegteftirfóðurefnum.Sumþeirrageturkindinfluttmeðsérmillitímabila, safnaðbirgðumþegarfóðriðgefurmeiraennotaðer,ognýttáþeimtímabilumþegar

jafnvægifóðrunarogþarfaerneikvætt.Þettaáeinmittviðumfóðurorkuna,geymdaáformi fitueinsogfjallaðvarumígrein2eneinnigsumsteinefniogvítamín.

Próteiniðþarfaðkomaúrfóðrinu

Mjögtakmarkaðirmöguleikareruáaðsafnaupppróteiniáskrokknumþegarofgnóttafþvíer ífóðriognýtaþegarskorturer.Próteinerþaðnæringarefnisemhvaðmikilvægasteraðfóðra áísamræmiviðþarfiráhverjumtíma.Offóðrunáþvíerdýrogvelduróþarfaálagiánýruog fleirilíffæri.Vanfóðrunápróteiniveldurafurðatjóniogminnkaðrimótstöðugegn ormasýkingum.Ségróffóðriðafgæðumsemhentafóðurþörfumáhverjumtímaáþaðaðgeta tryggtuppfyllingupróteinþarfamestanhlutavetrarentæplegasíðustuvikurmeðgöngunnar ogfyrstuvikurmjólkurskeiðsins.Kjarnfóðurgjöfmánotaáþessumtímabilumtilaðuppfylla þaðsemvantakannápróteinþarfir.

Vítamínin

ÞauvítamínsemþarfeinkumaðhugaaðífóðrisauðfjáreruA-D-ogE-vítamín.Fóðurúr plönturíkinusérfyriröllumþessumefnumíeinhverjummæli.Fersktgrasogaðnokkruleyti verkað gróffóður sér fyrir β-karótíni sem breytist í A-vítamín í lifrinni og geymist þar í töluverðummæli.FéábeitfærnógA-vítamínmeðþessumhættisemjafnframtgeturenst þeimeinhvernhlutainnistöðutímans.EinkenniskortsáA-vítamínierum.a.sjóntruflanir (náttblinda).Hjásauðféeruþekktdæmi,þófátíð,umaðA-vítamínskorturgetivaldið veikburðaeðadauðfæddumlömbum.EnannarserA-vítamíntaliðhafamikilvægum hlutverkumaðgegnaívörnumgegnsýkingumafýmsutagi.

ForstigsefniD-vítamínsvirkjastíhúðinnifyrirtilstilliútfjólublárrageislasólar,ogtilverður D-vítamínsemerunýtanlegíframhaldiafþví.Áinnistöðuerþettaferliekkiígangiogá sumrinerþettaferlijafnframtveðurháð.NokkuðerafD-vítamíniígróffóðrisemþurrkaðerí sólenlítiðD-vítamíneraðfáúrgróffóðrisemverkaðeríóþurrkumogsólarleysi.Eftirslík sumurerþvínauðsynlegtaðhugaaðviðbótarfóðrunáD-vítamínimeðeinumeðaöðrum hætti.SkorturáD-vítamínigeturvaldiðdoða,vegnahlutverksD-vítamínsíCaogPefnaskiptum.MeðalbeinnaáhrifaD-vítamínskortserubeinkrömogtruflunábeinvexti.Síðast enekkisísterusífelltaðkomaframupplýsingarsemsýnaneikvæðáhrifD-vítamínskortsá ónæmiskerfið.

E-vítamínerítöluverðummæliíferskugrasi,einkumungumplöntum.Þaðvarðveitistallvel viðgóðavotverkunogöflugasúgþurrkun,enalltað90%taphefurmælstviðvallþurrkun. MargarkorntegundirinnihaldalíkatöluvertafE-vítamíni,ennokkurttapgeturþarorðiðvið geymslu.DýraafurðirinnihaldaekkimikiðmagnafE-vítamíni.Ísamvinnuviðsnefilefnið selen(Se)gegnirE-vítamínmikilvæguhlutverkiíónæmiskerfinuogkemurívegfyrir oxunarskemmdirogtruflanirástarfsemifruma,t.d.stíuskjögurílömbum.Selensemærinfær úrfóðriberstfóstrinuígegnumfylgjunaenE-vítamíniðekkiaðráði,þaðþarffóstriðaðfá semfyrsteftirfæðinguúrbroddmjólkinni.ÞvíerráðlegtaðhugasérstaklegafyrirviðbótafEvítamíniífóðrisíðustu4vikurmeðgöngunnar.E-vítamínerlíkaeittbestadæmiðumefnisem safnastuppífituforðaærinnarogværieðlilegtínáttúrunniaðværifariðaðlosnaþaðanvið fituniðurbrotílokmeðgöngunnarognýtastærinniviðuppbygginguáE-vítamínforðaí broddmjólkinni.Mjögsterkorkufóðrunáaílokmeðgöngugeturleitttilþessaðþettaferlier ekkifariðafstaðfyrirburðinnogreynirþááaðnógséafE-vítamíniífóðrinu.E-vítamín geymistíminnamæli(ogskemur)ívefjumkindarinnarheldurenA-ogD-vítamín.

Meginsteinefnin

Þaumeginsteinefnisemhelstþarfaðhugaaðífóðrisauðfjárerukalsíum(Ca),fosfór(P), magnesíum(Mg)ognatríum(Na).Ca,PogMgerualltefnisemersafnaðuppíbeinvefþegar fóðurinniheldurmeiraafþeimenskepnannýtir.Þaðaneruþausvotekin,meðhjálphormóna ogvítamína,eftirþörfumámeðgönguogmjólkurskeiðiefþarfirnarerumeiriensemnemur nýtanleguinnihaldiífóðri.Nýtingþessaraefna,bæðiúrfóðriogbeinvef,verðurlakarieftir tímabilofgnóttar,enbatnarþegarframboðefnannaertakmarkað.Þvíertaliðráðlegtaðvarast sérstaklegaoffóðrunásteinefnumámeðgöngunni.Þaðtapsemgjarnanverðurafsteinefnum úrbeinvefnumámjólkurskeiðinuerafframangreindumorsökumskynsamlegraaðbætaupp aðhaustinuheldurenámeðgöngunni.Fosfóríheyjumlækkareftirþvísemseinnaerslegið.

StyrkurCaerlítiðháðursláttutímaennokkuðháðuráburðargjöf.Almenntmáreiknameðað hröðsprettaíhlýrrivætutíðlækkihlutfallsteinefnaíheyjum.

Snefilefni

Þausnefilefnisemhelstþarfaðgætaaðífóðrisauðfjáreru:járn(Fe),kopar(Cu),kóbalt (Co),mangan(Mn),zink(Zn),joð(I)ogselen(Se).

Aðhvemikluleytiuppfyllirgróffóðriðþörffyrirmeginsteinefninogsnefilefnin?

Efnagreininganiðurstöðurumíslensktgróffóðurgefaeinhverjahugmyndumstöðueinstakra stein-ogsnefilefnaalmennt.Örfáatriðiskuluhérdreginframsemvaknauppviðslíka skoðun:

• Ca,P,ogMgeruöllílægrimörkumígróffóðritilaðtreystamegiáaðþaðsjáifyrir öllumþörfumfyrirþauefni.Tapáþessumefnumúrbeinvefámjólkurskeiðiþarfað bætaupp,t.d.aðhaustinu,ogeinnigþarfmeðeinhverjumhættiaðbætaviðslíkum efnumtilaðmætaauknumþörfumviðlokmeðgönguogeftirburðinn.Frááramótumog lengstafmeðgöngunniættigróffóðriðaðdugahvaðþessiefnivarðar.

• Oftastermeiraennógafkalíum(K)ígróffóðrinu.Ogstundumofmikið,einkumí gróffóðriaftúnumsemoftfábúfjáráburðogjafnvelkalílíkaúrtilbúnumáburði.Of mikiðkalígeturtruflaðupptökuáöðrumefnum.Ségerðvönduðáburðaráætlunáþetta þóekkiaðþurfaaðkomaupp.

• Hafiféðaðgangaðsaltsteiniafeinhverjutagiáekkiaðverahættaáþvíaðskorturverði ánatríum(Na).

• Brennisteinn(S)virðistnægilegurígróffóðrinueflitiðerámeðaltöl,enásvæðumþar sembrennisteinsskorturerþekktvandamálerheppilegastaðkomahonuminnígegnum áburðargjöf,tilaðtryggjaaðekkiverðiuppskerutapafvöldumbrennisteinsskorts.Efaf einhverjumástæðumeruppskoriðgróffóðurmeðóeðlilegalágtbrennisteinsinnihald þarfaðbætaþannskortuppífóðrinu.Tryggastaleiðinermeðtorleystupróteini,t.d.í fiskimjöli.

• Snefilefninmangan(Mn),Zink(Zn)ogkóbolt(Co)eruaðjafnaðiínægummælií gróffóðrinutilaðuppfyllaþarfir,íeinstakatilvikumþóílægralagi.Hinsvegarerþessi efniaðfinnaíjafnveleinföldustusaltsteinum.Langtermilliskorts-ogeiturmarkaá þessumefnumþannigaðyfirleittættihvorkiaðþurfaaðverðaofnévanafþessum efnum,effóðraðerágróffóðrimeðaðgengiaðsaltsteinum/bætiefnumafeinhverjutagi.

• Snefilefniðjárn(Fe)erímeiramæliííslenskugróffóðrienþörferá,ogviðbótarfóðrun áþvíónauðsynlegogmögulegaskaðlegíeinstakatilvikum,enofgnóttafjárnigetur m.a.hindraðupptökuáöðrumefnum.Miðaðviðþessastöðuvirðistveraóþarflega

mikiðjárnísumumkjarnfóðurblöndum,saltsteinumogbætiefnafötumsemeruhérá markaði,eníöðrumerjárnekkiaðfinnaeðaímjöglitlummæli.

• Joð(I)eraðfinnaígróffóðrienífremurlágumstyrksvostundumjaðrarviðskort.Það eraðfinnaísaltsteinumogbætiefnafötumþannigaðmeðslíkuviðbótarfóðriáekkiað þurfaaðhafaáhyggjurafskorti.Þekktersúaðferðaðlátajoðupplausnstandaíopnu ílátiífjárhúsum,ogdreifistþaðþáígegnumandrúmsloftið.

• Kopar(Cu)virðistnægurííslenskugróffóðritilaðmætaþörfumsauðfjárogerað jafnaðiekkiísaltsteinumogbætiefnafötumfyrirsauðféeníkjarnfóðurblöndumgjarnan ísvipuðumstyrkogígróffóðrinu.Biliðmilliskortsogeitrunarerstyttrafyrirkoparen flestönnursnefilefni.

• Styrkurselen(Se)erallbreytilegurííslenskugróffóðriogoftoflágur.Selenbættur áburðurervíðanotaðurtilaðbætaúrþessu.Flestirsaltsteinarogbætiefnaföturfyrir sauðfésemeruámarkaðihérlendisinnihaldanægtselentilaðbætaúrmögulegum skorti.

Fóðurbætiþarfaðveljameðhliðsjónaffóðurþörfumogefnainnihaldigróffóðurs

Fóðursalarbjóðauppáýmsarleiðirtilaðtryggjagóðanæringusauðfjárinsogerþaðvel. Bestaleiðintilaðdragaúrvalkvíðanumerþekkingáfóðriogfénaðihverjusinni.Enginn möguleikieráaðgefaúteinatöfraformúlusemvirkaralltaf.Enhéráeftirkomaþónokkrar almennarráðleggingaroghugleiðingar.

Lýsisgjöfeinkumumogfyrirfengitíðogíupphafimeðgönguhefurýmsakostisemhægtværi aðskrifalanganpistilum.EnísemallrastystumálieruílýsinuA-ogD-vítamínogjafnvel eitthvaðafviðbættuE-vítamíni,eneinnigákveðnarfjölómettaðarfitusýrursemm.a.hafagóð áhrifáfrjósemi,ígegnumauknarlífslíkurfósturvísa.

Saltsteinarseminnihaldaaðstærstumhluta(99%)NaCleruhugsaðirfyrstogfremsttilað uppfyllasaltþörf,féðskammtarsérafþeimmiðaðviðsaltþarfir.Ofterþóíþessumsteinum nægilegamikiðafhelstusnefilefnumtilaðbætauppþaðsemákannaðvantaígróffóðri,eins ogaðframanvarrakið.

Áhaustinereðlilegtaðhugaaðþvíaðnátilbakasteinefnatapi(Ca,P,Mg)semreiknamá meðaðhafiorðiðámjólkurskeiðinu.Beitoggróffóðurmeðtiltölulegaháttinnihaldþessara efnageturveldugaðtilþess,enefekki,þámágefasaltsteinaseminnihaldaþessiefniauk matarsalts(NaCl)ogsnefilefna,endagsskammtarnireruþóþaðlitliraðenginkraftaverk gerasthvaðþessiefnivarðarmeðþeirriaðferð.Steinefnaföturmeðhærrainnihaldiþessara efnagerameiragagnefvirkilegþörfertilstaðar,semerþóallsekkinærrialltaf.Ráðlagður dagskammturfyrirærafsteinefnafötumeðvirkilegagóðumskammtiafþessumefnumkostar 8-10krónurenráðlagðurdagsskammturafsaltsteinikostar1,5-2,5krónur.Efviðsegjumað þarnamuni7kr/kindádagþáeruþað700krónurádag,eða21þúskrámánuðifyrirhverjar 100kindur.Efviðsegjumað„dýraritýpan“afsteinefnagjöfværitilskoðunarí2mánuðiáári (t.d.1mánaðhaustiog1aðvori)á500kindafjárbúiþáeruþaríspilinuum200þúsund krónur.Þaðværiörugglegavelþessvirðiaðeyðaeinhverjuafþeimpeningumíaðefnagreina gróffóðriðtilaðfábetrihugmyndumhverraunverulegþörfer.

Svoerutilennþádýrariogfullkomnaribætiefnaföturþarsemráðlagðurdagsskammtur(80100g)kostaryfir20kr/kind/dag,eníhonumeraðvísuásamtsteinefnum,snefilefnumog vítamínumnokkuðafkolvetnumogpróteini.Fyrirsamapeningmættigefa200-300g/dagaf kögglaðrikjarnfóðurblöndu,semgefurflestþaðsamanemamunmeiraaforkuogekkisíst

próteini.Vinnuhagræðingværilíklegastaástæðantilaðveljafrekarslíkarbætiefnafötur heldurengóðakjarnfóðurblöndu.

Ámeðanærnareruágjöfinnieðaheimaviðeftirburðinnerukjarnfóðurblönduryfirleitt hagkvæmastartilaðkomaíþærþvíviðbótarfóðrisemþarfmeðheyinu.Þegarféðerkomiðá beiterusaltsteinareðabætiefnaföturágætleiðtilhinssama.Þettamiðastviðaðbeitinséþað góðaðátogekkisístpróteinumsetningánnaverðiekkilakariennáinnifóðrinu.

Lokaorð

Hérhefurveriðfjallaðaðeinsumtilgangmeðfóðurbætisgjöfognokkrarleiðiríþvísambandi. Umfóðuráætlanagerðogýmsarniðurstöðurvarðandihagkvæmnikjarnfóðurgjafarmálesa nánarí4.kaflabókarinnarSauðfjárræktáÍslandi.Íheimaaflaðfóðurásauðfjárbúumeru lagðirmiklirfjármunir.Þeirnýtastbestefgæðifóðursinseruísembestusamræmiviðþarfir fjárstofnsins.Tilaðbætauppþaðsemávantaríþeimefnumgeturveriðmjöghagkvæmtog nauðsynlegtaðnotafóðurbætiafeinhverjutagi.Valáhonumþarfhverjusinniaðtakamiðaf fyrirliggjandiþekkinguumgæðigróffóðursinsogfóðurþarfirfjárstofnsins.

Almennumræðaogframtíðarsýn

Íþessuritierýmsamolaaðfinnavarðandifóðrunsauðfjárámeðgöngumeðviðeigandi tengingumyfiráönnurtímabil.Fóðrunsauðfjárerviðfangsefnisemerogverðurísífelldri þróunsamhliðabreytingumáafurðakröfum,tækniviðfóðurverkunogþekkinguáfóðrun.Að safnaþekkingusamaníriteinsogþettahefurþanntilgangaðforðafrágleymsku upplýsingumsemþykjamikilvægar.Hvortþaðtekstferm.a.eftirþvíhvorteinhverjirlesa ritiðoghvortbændurográðgjafarþeirraræðaþessarupplýsingarsínámilli.Þaðsemþógæti bættmestuviðvarðandinýtingusvonaupplýsingaværiefhægtværiaðnýtaþærmeð kerfisbundnarihættiennúergert.

Þaðeruumtværaldirsíðanfariðvaraðnotafóðurmatskerfiafeinhverjutagitilaðmetagildi ólíkrafóðurtegundatilmismunandiframleiðsluhjábúfé.Fljótlegavarfariðaðbyggjaá meltanleikafóðurs,ogþáeinkumgróffóðurs,semmikilvægummælikvarðaáorkugildi fóðursins(McDonaldo.fl.,2011).Þráttfyriraðfóðurfræðinséorðinmjögvelþroskuð fræðigrein,hafamestarframfarirínotkunnýjustuþekkingaríþessarigreinípraktískrifóðrun orðiðnúásíðustutveimuráratugunumeðasvo,þarsemrutthafasértilrúmsfóðurmatskerfiá formitölvulíkanaertvinnahinaýmsuferlaertengjafóðriðogskepnunasaman.Afraksturinn ermiklunákvæmaramatáframleiðslugildifóðursogmunréttarisamsetningheildarfóðurs, þannigaðleitaðerþessjafnvægissemæskilegtertaliðmilliframleiðslugripannaognýtingar næringarefna.

Viðfóðrunmjólkurkúanjótaíslenskirbændurerþaðkjósaþessararnýjuþekkingarígegnum NorFor-fóðurmatskerfið(Volden2011).Íslensktsauðféerhinsvegarfóðraðmesteftir tilfinningu,semdugirmjögoftenþóekkialltafeinsognýlegáföllsýna.Til fóðuráætlanagerðarfyrirsauðféerunotuðeldrifóðurmatskerfi(BragiL.Ólafsson,1995; JóhannesSveinbjörnssonogBragiL.Ólafsson,1999).Reyndirráðunautarogbændurgeta nýttsérþautilaðfóðrasemréttast,t.d.meðhliðsjónafleiðbeiningumsemeraðfinnaí4. kaflabókarinnarSauðfjárræktáÍslandi(JóhannesSveinbjörnsson,2013a).Eninniíþessi eldrikerfumvantarmargtafþeirriþekkingusemNorfor-fóðurmatskerfiðfyrirmjólkurkýr nýtir.TilþessaðbætaúrþessuogfleytafóðrunsauðfjáráÍslandiuppásambærilegtstigog sauðfjárræktineráaðmörguöðruleyti,t.d.varðandiskýrsluhaldogkynbótastarf,ertímabært aðfaraaðhugaaðnýjufóðurmatskerfifyrirsauðfé.Mögulegagætiþaðgerstísamvinnuvið Norfor.

Algengarspurningarfrábændumumfóðrunsauðfjárerut.d.:

• Borgarsigaðgefakjarnfóður?

• Ogefsvoer,þáhvaðafjárhópuminnanbúsins,hvenæroghversumikið?

• Oghvernigkjarnfóður?

Þettaeruallteðlilegarspurningar,eneinsogfjallaðerumígrein3héraðframanereiginlega ómögulegtaðsvaraþeimnemavitaeitthvaðumheyinsemtileruábúinuogfyrrifóðrunog holdafaránna.Svonasvipaðogþaðerekkihægtaðsegjatilumhvortbætaeigismurolíuá dráttarvélinanemamælafyrsthvaðermikiðáhenni.Gottfóðurmatskerfierlykilatriðitilað skipuleggjafóðruninaíheildsembest.Séþaðtilstaðarkomaefnagreiningarágróffóðrinu líkaaðmunmeirahaldienella.

Ogþáerlíkakomiðaðkjarnamálsins.StærstiþátturinníþvíaðnáaðfóðrasauðféáÍslandi tilfullraafurðaoggóðsheilsufarseraðnáaðaflagróffóðursafþeimgæðumsemhenta.Með

batnandiheyskapartæknihefurþaðorðiðauðveldara,eníerfiðumheyskaparárumerallsekki tryggtaðárangurinnverðiísamræmiviðþaðsemæskilegtværi.Mikilvægiendurræktunar túnasésteinnabestíerfiðumheyskaparsumrum,nýræktarheyeraðjafnaðimiklummunbetra hráefnitilvotverkunarenheyafgömlumtúnum.Meðendurræktunverðaheygæðiennbetrií góðumheyskaparárumogbeturviðunandiíerfiðumheyskaparárum.Mikilsóknarfærieruí þvíaðeflajarðræktarbókhald,heysýnatökuogfóðuráætlanagerðtilaðfestaþettasamhengi hlutannaennbeturísessiásauðfjárbúum.

Umfóðuráætlanagerðásauðfjárbúierfjallaðnokkuðítarlegaí4.kaflabókarinnar SauðfjárræktáÍslandi(JóhannesSveinbjörnsson,2013a).Í5.kaflaþessararsömubókar (JóhannesSveinbjörnsson,2013b)erm.a.fjallaðumfóðuröflunásauðfjárbúumútfráþeim kröfumsemfóðuráætluningerirumheyafmismunandigæðaflokkum.Íáðurbirtum Bændablaðsgreinumsemjafnframteruhlutiafþessuritierm.a.fjallaðumafleiðingarþessef gróffóðurgæðineruekkiísamræmiviðkröfur.Meðframþvíaðvísahéráþennanfróðleiker réttaðminnaáaðkostnaðurviðgróffóðuröflunerlangstærstieinstakiflokkurkostnaðarliðaá sauðfjárbúum.Þaðþarfþvíekkiaðfjölyrðaummikilvægiþessaðleggjaaðmikinnmetnaðí þennanþáttíbúrekstrinum.

Áýmsumstöðumhéraðframankomaframrökfyrirþvíaðsmáirskammtarafkjarnfóðriá krítískumtímumáframleiðsluferlinum,ekkisístsíðustuvikurnarfyrirburðogfyrsteftir burð,getigefiðgóðanarðogjafnframthjálpaðtilviðaðtryggjagottheilsufar.Tilaðgefa megikjarnfóðurmeðmarkvissumhættiþarfaðhugasérstaklegaaðtæknitilþessíhúsumþar semersjálffóðrunogekkijötuplássfyrirallagripisamtímis.Sumsstaðarerþettaleystmeð gjafarennumámilligerðumogveggjum.Þessiaðferðvelduroftnokkruhnjaskiábændumog mögulegaáfénueinnig.Óróinnsemverðurífjárhjörðinnierfullmikillogekkiísamræmivið þárósemannarsgeturríktífjárhúsummeðsjálffóðrunefveleraðhennistaðið.Þaðer verðugtverkefniaðfinnaogþróalausnirtilaðgefasauðfékjarnfóðuráeinhvernþannhátter veldurminnióróaogerauðveldarafyrirbóndann.Kjarnfóðurbásarerunotaðirerlendisfyrir sauðfé,hérlendisekkienviðvitumaðþeirvirkaprýðilegafyrirkýr.Þessalausnogaðrar mögulegarþarfaðmetameðtillititilkostnaðarogvinnuhagræðingar.

Semsagt,þrjúmjögmikilvægatriðitilframþróunarífóðrunsauðfjáreru:

• Betriverkfæritilfóðuráætlanagerðar(nýttfóðurmatskerfifyrirsauðfé).

• Meiriáherslaáendurræktuntúnaásauðfjárbúum.

• Hentugartæknilausnirviðfóðurbætisgjöfígjafagrindahúsum.

Þóþessiatriðiséutalinupperþóekkiþarmeðsagtaðekkiættuönnuratriðilíkaheimaá þessumlista,enmörgsmærriatriðieruauðvitaðtalinuppogskýrðhérogþaríþessuriti.

Ílokineruhérsvonokkrarhelstuályktanirsemdragamásameiginlegaaftilraununum tveimuráHesti2008og2012:

• Velframgengnarærfóðraðarágóðugróffóðrisíðustuvikurmeðgöngusvara kjarnfóðurgjöfmeðaukinnimjólkurframleiðsluogtilheyrandijákvæðumáhrifumá vaxtarhraðalamba.

• Viðþessaraðstæðurhefurkjarnfóðurgjöfinekkiáhrifáfæðingarþungalambanna.

• Ástæðurþessaliggjaíaðnæringarefnumsemkjarnfóðriðbætirviðerforgangsraðaðtil júgursfremurenfósturs.

• Kostnaðurviðkjarnfóðurkaupskilarséra.m.k.tvöfalttilbakaíauknumafurðumvið þessaraðstæður.

• Reiknamáaðávinningurafkjarnfóðurgjöfásíðustuvikummeðgönguséennmeirief æreruílakaraástandiog/eðagróffóðurlakaraenreyndinvaríþessumtveimur tilraunum.

•

Efefærerufóðraðarnálægtorku-ogpróteinþörfumundirlokmeðgöngueinsogí umræddumtilraunumskiptirlitlumálihvortpróteinviðbótervegnatorleystspróteins t.d.úrfiskimjölieðaaukinnarörverupróteinmyndunarsemódýrarakolvetnafóður(t.d. bygg)stuðlarað.

• Uppruniviðbótarpróteinsinsúrfóðurbætinumgætihinsvegarskiptmeiramálivið léttarifóðrunþegarfituniðurbrotílokmeðgönguþarfaðveraumtalsverttilaðuppfylla orkuþarfir.

• Fyrstuvikunaervaxtarhraðilambasemganga(semtvílembingar)undirámsembera einueðaþremurlömbumminnienhjáþeimsemberatveimurlömbumþráttfyrir sambærileganundirbúningundirburð.Þettasýniraðærsemvaniðerundireðaundan þurfaennbetraatlætifyrstudagaeftirburðheldurenþærsemberaoggangameðsín tvölömb.

• Talsverðursveigjanleikiervarðandihæfileganorkustyrkheyjafyrirærframyfirmiðja meðgöngu(að100.degieðasvo),endaerþettatímisemrétteraðnotatilaðstillahold ánnaaffyrirlokahlutameðgöngunnarogmjólkurskeiðið.

• Mjögmikilvægterhinsvegaraðgetafylgthraðvaxandifóðurþörfumásíðustu6vikum meðgöngueftirmeðþvíaðgefaheyafstigvaxandigæðumáþessumtíma.Oftá snoðrúningursérstaðásvipuðumtímaogþarfiránnavegnafósturvaxtarinsbyrjaað vaxa.Þettaeykurmikilvægiþessaðgetabyrjaðaðbætaíheygæðinnægilegasnemma.

Þakkir

Framleiðnisjóðilandbúnaðarins/þróunarsjóðisauðfjárræktarerþakkaðurfjárhagslegur stuðningurviðverkefnið.Vegnatilraunarinnar2012áHestierEyjólfiKristniÖrnólfssynihjá LbhÍþökkuðgóðsamvinnaumgagnaöflunogutanumhald,sömuleiðisLárusiPéturssyniog öðrumstarfsmönnumGrímshagaehf.

Heimildaskrá

ÁrniB.Bragason,2013. Sjúkdómarogsauðfé.10.kafli(bls.192-224)í:SauðfjárræktáÍslandi. Uppheimar2013.

BjarniGuðmundsson,1996. Verkunheysírúlluböggumhandaám.Ritbúvísindadeildarnr.17. BændaskólinnáHvanneyri.

BragiLíndalÓlafsson(1995). AAT-PBVpróteinkerfiðfyrirjórturdýr. Ráðunautafundur1995:46-60.

DýrmundssonÓ.R.&ÓlafssonT.,1989. Sexualdevelopment,reproductiveperformance,artificial inseminationandcontrolledbreeding.In:Reproduction,growthandnutritioninsheep.Dr.Halldór PálssonMemorialPublication(eds.DýrmundssonÓ.R&ThorgeirssonS.),pp.95-104.Agricultural ResearchInstituteandAgriculturalSociety,Reykjavík.

HallfríðurÓlafsdóttir,JóhannesSveinbjörnssonogGrétarH.Harðarson,2011. Samspilorkuog próteinsífóðriáaílokmeðgöngu;áhrifáfæðingarþungaogvaxtarhraðalamba,efnaskiptajafnvægi ogholdafaráa. Fræðaþinglandbúnaðarins2011:141-147.

JóhannesSveinbjörnsson2013a. Fóðurþarfirogfóðrunsauðfjár.4.kafli(bls.74-96)í:Sauðfjárræktá Íslandi.Uppheimar2013.

JóhannesSveinbjörnsson2013b. Fóðuröflunogbeitáræktaðland.5.kafli(bls.97-114)í: SauðfjárræktáÍslandi.Uppheimar2013.

JóhannesSveinbjörnssonogBragiLíndalÓlafsson,1999.Orkuþarfirsauðfjárognautgripaívexti meðhliðsjónafmjólkurfóðureiningakerfi. Ráðunautafundur1999:204-217.

Jóhannesson,T.,Eiríksson,T.,Guðmundsdóttir,K.B.,Sigurðarson,S.&Kristinsson,J.,2007. Overview:seventraceelementsinIcelandicforage.Theirvalueinanimalhealthandwithspecial relationtoscrapie.IcelandicAgriculturalScience20:3-24.

McDonald,P.,Edwards,R.A.,Greenhalgh,J.F.D.,Morgan,C.A.,Sinclair,L.A.&Wilkinson,R.G., 2011. Animalnutrition.7thedition.PrenticeHall,PearsonEducationLtd.,England:692p. Morgante,M.,2004. Digestivedisturbancesandmetabolic-nutritionaldisorders.Kafli10íDairy SheepNutrition(ritstj.G.Pulina&R.Bencini).CabiPublishing.

ÓlafsdóttirH.Ó.,2012. Energyandproteinnutritionofewesinlatepregnancy-effectonfeedintake, liveweight,bodyconditionandplasmametabolites,lambbirthweightandgrowthrate. M.Sc.thesis, 56p.DepartmentofLandandAnimalResources,AgriculturalUniversityofIceland.

Robinson,J.J,1990. Nutritioninthereproductionoffarmanimals.NutritionResearchrewiews3: 253-276.

RobinsonJ.J.,RookeJ.A.&McEvoyT.G.,2002. Nutritionforconceptionandpregnancy.In:Sheep Nutrition(eds.FreerM.&DoveH.),pp.189-211.CABIPublishing.

ThorsteinssonS.S.&ThorgeirssonS.,1989. Winterfeeding,housingandmanagement.In: Reproduction,growthandnutritioninsheep.Dr.HalldórPálssonMemorialPublication(eds. DyrmundssonO.R.&ThorgeirssonS.),pp.113-45.AgriculturalResearchInstituteandAgricultural Society,Reykjavík.

VoldenH.(editor),2011.Norfor-TheNordicfeedevaluationsystem.EAAPpublicationNo.130., 180p.WageningenAcademicPublishers,TheNetherlands.