O
KSIÑ˚CE
P
rzewodniki ilustrowane zawierajà wszystko, czego mo˝na oczekiwaç od nowoczesnych przewodników turystycznych – sà zarówno inspirujàcà lekturà przed wyjazdem, bezcennà pomocà podczas zwiedzania, jak i doskona∏à pamiàtkà z podró˝y.
Jak korzystaç z przewodnika ◆ Cz´Êç zatytu∏owana Wademekum, oznaczona ˝ó∏tym paskiem u góry strony, to zestaw esejów zawierajàcych mnóstwo informacji i ciekawostek na temat historii i kultury, napisanych przez ekspertów z poszczególnych dziedzin. ◆ Cz´Êç g∏ówna, Zwiedzanie, oznaczona niebieskim paskiem, zawiera wyczerpujàcy przeglàd wszystkich atrakcji wartych obejrzenia. Najciekawsze miejsca opatrzono odsy∏aczami do map zamieszczonych w tekÊcie. ◆ Cz´Êç pod tytu∏em Infromacje praktyczne, z pomaraƒczowym paskiem, to por´czny informator, w którym mo˝na znaleêç wiadomoÊci dotyczàce poruszania si´ po okolicy, wyboru hotelu, restauracji czy formy aktywnego wypoczynku i rekreacji.
O KSIÑ˚CE
Wspó∏pracownicy Nad przygotowaniem niniejszego, gruntownie zaktualizowanego, wydania przewodnika po Austrii czuwa∏a Maria Lord, która napisa∏a te˝ rozdzia∏ o austriackiej muzyce, pracowa∏a nad rozdzia∏ami o Wiedniu i nad uzupe∏nieniem Informacji praktycznych. Do nowej edycji zamówiono sporo nowych tekstów, a wiele poprzednich zosta∏o znacznie przerobionych. Matthew Finch od nowa napisa∏ i u∏o˝y∏ rozdzia∏y dotyczàce historii, dodajàc wi´cej faktów. On równie˝ przygotowa∏ artyku∏ ˚ydowski Wiedeƒ i gruntownie poprawi∏ rozdzia∏ Austriackie specja∏y, uzupe∏niajàc go aktualnymi informacjami o kawiarniach. Napisa∏ te˝ nowy, interesujàcy rozdzia∏ o austriackiej literaturze i filmie. W cz´Êci Zwiedzanie zmieni∏ uk∏ad rozdzia∏ów o Wiedniu i rozbudowa∏ artyku∏ o ˝yciu i dokonaniach Zygmunta Freuda. Nowy rozdzia∏ o architekturze i sztuce jest dzie∏em dr. Johna Lorda. Alasdair Bouch podró˝owa∏ po wschodniej i po∏udniowej Austrii, ˝eby poprawiç rozdzia∏y dotyczàce Styrii, Burgenlandu i Dolnej Austrii, a Nicki Gander, mieszkanka Salzburga, uaktualni∏a fragmenty o Górnej Austrii, Salzkammergut, Salzburgu, Kraju Salzburskim, Karyntii, Tyrolu i Vorarlbergu. Wiele znakomitych fotografii zamieszczonych w przewodniku jest dzie∏em Britty Jaschinsky, u której zamówiono ilustracje do nowej wersji. Tekst do pierwszego wydania ksià˝ki napisa∏ po niemiecku mieszkajàcy we Frankfurcie Wilhelm Klein. Przy pierwszym angielskim przek∏adzie pracowali Rawlison Carter (historia), dr Jutta Kohut (jedzenie), Christian Neuhold i Alfred Kölbel (wypoczynek na Êwie˝ym powietrzu), Evelyn Feichtenberger i Kurt Feichtenberger (Dolna Austria, Burgenland, Styria, Górna Austria, Salzkammergut, Karyntia, Tyrol Wschodni) i dr Dieter Maier (Salzburg i Kraj Salzburski, Tyrol, Vorarlberg). WczeÊniejsze uaktualnienia i poprawki wprowadzali m.in. Chris Clouter, Margaret de Fonblanque, Louis James (autor pierwszej wersji artyku∏u o Zygmuncie Freudzie) i Paul Karr (autor artyku∏ów o wycieczkach w Tyrolu, festiwalu w Salzburgu i opactwie w Melku).
W wersji polskiej zadbano o wprowadzenie poloników i informacji potrzebnych polskiemu turyÊcie.
◆
3
Legenda Granica paƒstwa Granica kraju zwiàzkowego Granica parku narodowego/rezerwatu U
Metro (U-Bahn) Lotnisko mi´dzynarodowe/lokalne Dworzec/przystanek autobusowy
i
Informacja turystyczna Poczta KoÊció∏/ruiny Klasztor Meczet Synagoga Zamek/ruiny Stanowisko archeologiczne Jaskinia Pomnik Interesujàce miejsce
Opisy najbardziej interesujàcych obiektów w cz´Êci Zwiedzanie zosta∏y opatrzone odsy∏aczami do kolorowych map (np. 1), a ikonka w górnym rogu strony informuje, gdzie szukaç mapy.
SPIS TREÂCI Mapy Waginger See Laufen
Oberndorf
304
Freillassing
A8
E 55
Ainring
polding
1
Weißbach
Sa a
h
Bad Reichenhall
er
305
S
Ramsau 2713 Watzmann Königssee
A10
3
Hallein
20
l ac Bischofswiesen
At
E 55
2
A1
S a Scharfling W Faistenau S a l z k a Vordersee Wolfgangsee St Wolf Zinkenbach 158 Strobl Fuschl
g
B
1764
Weißenbac
Hoher Zinken
Berchtesgaden Lammeröfen Gollinger Wasserfall
N
Stockwinkl
E 60
Salzburg
20
Seewalchen
Neumarkt Wallersee Henndorf
Seekirchen Markt
tein Abtsdorf
Pichl Abtenau Eisriesenwelt
Bad Goise Gosau Leitenhaus Hal
Austria 108 Wiedeƒ: Innere Stadt 112 Wiedeƒ: poza Ringstrasse 134 Dolna Austria 152 Burgenland 168 Graz 178 Styria 180 Górna Austria i Salzkammergut 194 Salzburg 208 Kraj Salzburski 216 Karyntia i Tyrol Wschodni 230 Innsbruck 246 Tyrol 252 Vorarlberg 264 Komunikacja w Wiedniu 286 Przednia ok∏adka: Austria Tylna ok∏adka: Wiedeƒ
Wprowadzenie
Wademekum
Ukryta pod maskà...................... 13
Austriackie specja∏y................... 59 Literatura i film .......................... 71 Muzyka i taniec ......................... 81 Sztuka i architektura ................ 89
Historia
Kalendarium ............................. 16 Celtowie, Rzymianie i chrzeÊcijanie ........................ 19 Rzàdy Franciszka Józefa ........... 31 Deutschösterreich..................... 47
SPIS TREÂCI
Secesyjna fasada, dzie∏o Ottona Wagnera
◆
5
Informacje praktyczne Komunikacja 278 Noclegi 282 Gdzie zjeÊç 290 Jak sp´dzaç czas 296 Praktyczne wskazówki od A do Z 304 J´zyk 308 ♦ Szczegó∏owy spis treÊci Informacji praktycznych str. 277
Zbli˝enia
Kawiarnie ................................... 66 Wiedeƒskie pomniki .............. 146 Opactwo w Melku .................... 164 Okiem znawcy
˚ydowski Wiedeƒ ...................... 44 Zygmunt Freud i psychologia ........................ 130 Festiwal w Salzburgu .............. 213 Piesze wycieczki z Innsbrucku ........................ 248 Zwiedzanie
Wprowadzenie ........................ 107 Wiedeƒ: Innere Stadt .............. 111 Poza Ringstrasse ................... 132 Dolna Austria .......................... 151 Burgenland ............................. 167 Styria ....................................... 177 Górna Austria .......................... 193
Salzkammergut ....................... 200 Salzburg ................................... 207 Kraj Salzburski ........................ 214 Karyntia i Tyrol Wschodni ...... 229 Tyrol ......................................... 245 Vorarlberg ............................... 263
WPROWADZENIE
UKRYTA POD MASKÑ Austriacy, jeden z najbardziej przyjaznych, a zarazem najbardziej pragmatycznie myÊlàcych narodów Europy, zamieszkujà przepi´knà krain´. ustria jest ma∏ym krajem nowoczesnej Europy, a jednoczeÊnie dziedzicem imperium, które obejmowa∏o kiedyÊ terytoria czeskie, s∏owackie, s∏oweƒskie, polskie czy w∏oskie. Jest tak˝e krajem, który móg∏ obchodziç swoje pierwsze urodziny w 1919 r., szeÊçdziesiàte w 2005 r., a dziewi´çset pi´çdziesiàte w 1946 r. – i to bez ˝adnej sprzecznoÊci. Ten skomplikowany stan rzeczy od dawna zdumiewa nie tylko podró˝ników, ale tak˝e samych mieszkaƒców kraju: w ankiecie z 1965 r. na pytanie „Czy Austriacy sà narodem?” twierdzàco odpowiedzia∏a mniej ni˝ po∏owa pytanych, a w 1977 r. zaledwie 62%. Próba ustalenia, jaka w∏aÊciwie jest Austria, wymaga zag∏´bienia si´ w osza∏amiajàcym gàszczu to˝samoÊci i rozmaitych wàtków d∏ugiej historii. W takich warunkach mno˝à si´ stereotypy, cz´sto podtrzymywane przez samych Austriaków: przepych Habsburgów, romantyczna epoka Mozarta, dekadencki wiedeƒski fin de siècle , mi´dzynarodowe skandale zwiàzane z nazwiskami Kurta Waldheima i Jörga Haidera pod koniec XX wieku. To˝samoÊç Austrii przys∏ania wiele masek, czasem pociàgajàcych, a czasem szokujàcych, ale zawsze budzàcych du˝e zainteresowanie. Na zachodzie kraju miasto Bregencja le˝y nad brzegiem Jeziora Bodeƒskiego, gdzie ∏àczà si´ granice trzech krajów. Im dalej w g∏àb Bregencji, tym wi´cej spotyka si´ prostolinijnych, otwartych ludzi. Wra˝enie to pog∏´bia si´ w Salzburgu, po∏o˝onym pomi´dzy górami i rzekà Salzach, gdzie ciàgle rozbrzmiewajà echa muzyki Mozarta, równie˝ w zagubionym w wysokich Alpach Innsbrucku, doskona∏ej bazie wypadowej dla mi∏oÊników górskich wycieczek i narciarzy. Sà tam jedne z najlepszych na Êwiecie uzdrowisk, a splecione pasma górskie i liczne jeziora tworzà pi´kno regionu Salzkammergut. Warto wyruszyç w gór´ pe∏nej winnic doliny Dunaju, zwiedzajàc przy okazji Graz czy Klagenfurt. I wreszcie Wiedeƒ. Turystów zawsze zaskakujà tutejsi mieszkaƒcy. Za imponujàcà i wspaniale zachowanà fasadà centrum miasta, za uderzajàco sztywnymi manierami kryjà si´ ludzie towarzyscy i kochajàcy przyjemnoÊci, przywiàzani do s∏odyczy, kawy, piwa i biesiadowania. W tym mieÊcie, kiedyÊ troch´ zapomnianym, dzisiaj roi si´ od nowych ludzi, nowych pomys∏ów i ha∏aÊliwych placów budowy – najstarsze dzielnice poddawane sà restauracji. Wiedeƒ, tak jak ca∏a Austria, niezupe∏nie jest tym, czego mo˝na by oczekiwaç, i w∏aÊnie to okazuje si´ najciekawsze. J
A
POPRZEDNIE STRONY: Grossglockner, najwy˝sza góra Austrii; góry i jeziora – charakterystyczny krajobraz Tyrolu; wiedeƒski Belweder PO LEWEJ: koÊció∏ Steinhof w Wiedniu, wed∏ug projektu Ottona Wagnera NAST¢PNE STRONY: Austria w 1570 r., wed∏ug atlasu Abrahama Orteliusa
◆
13
16
◆
KALENDARIUM
NAJWA˚NIEJSZE DATY ok. 25 tys. lat p.n.e. Dolina Dunaju jest ju˝ zamieszkana – z tej epoki pochodzi figurka Wenus z Willendorfu. 800–400 p.n.e. Kultura halsztacka w regionie Salzkammergut; powsta∏e wówczas kopalnie soli sà czynne do dzisiaj. ok. 450 p.n.e. Zaczynajà przybywaç Celtowie, którzy z czasem utworzà królestwo Norea. 15 p.n.e. W∏adz´ nad Dunajem przejmujà Rzymianie. Na miejscu ich wojskowego obozu Vindobona w przysz∏oÊci powstanie Wiedeƒ. ok. 280 n.e. W rejonie Dunaju rozpoczyna si´ systematyczna uprawa ziemi.
V–VI w. W´drówki ludów (Völkerwanderung) w Europie Ârodkowej; w regionie pojawiajà si´ S∏owianie i Bawarczycy. W 433 r. Rzymianie zostajà wyparci z okolic Dunaju. 798 Salzburg zostaje siedzibà arcybiskupstwa. 799–8 800 Karol Wielki stawia opór nadciàgajàcym Awarom i zajmuje terytorium na obszarze dzisiejszej Górnej i Dolnej Austrii, znane póêniej jako Marchia Naddunajska lub Wschodnia (Ostmark). 955 Król Saksonii, Otton I Wielki, zwyci´˝a Madziarów w bitwie na Lechowym Polu. 976 Otton II podporzàdkowuje Marchi´ Wschodnià dynastii Babenbergów. 996 W dokumentach po raz pierwszy pojawia si´ nazwa Ostarrichi.
1114–1 1133 Leopold III, w∏adca z dynastii Babenbergów, zak∏ada Klosterneuburg (opactwo augustiaƒskie) i Heiligenkreuz (opactwo cystersów). 1156 Henryk II Jasomirgott przenosi stolic´ Babenbergów do Wiednia. 1246 Ksià˝´ Fryderyk II, ostatni potomek dynastii Babenbergów, ginie w bitwie z W´grami nad Litawà. Kontrol´ nad Austrià przejmuje Przemys∏ Otokar II z Czech. 1278 Otokar ginie w bitwie pod Dürnkrut, pokonany przez si∏y Rudolfa I Habsburga, cesarza rzymskiego. Rudolf oddaje Austri´ w lenno swoim synom, ustanawiajàc dynasti´ Habsburgów, która b´dzie rzàdziç a˝ do 1918 r. 1365 Rudolf IV zak∏ada Uniwersytet Wiedeƒski. 1421 Albrecht II wszczyna pogrom ˚ydów, wyp´dza ich z Wiednia i niszczy miejskie getto. 1493–1 1519 Dzi´ki polityce dynastycznej Maksymilian I przygotowuje grunt do po∏àczenia Austrii, Czech i W´gier. Do kraju docierajà idee reformacji. 1521 Uchwa∏a sejmu wormackiego pot´pia dzia∏alnoÊç Marcina Lutra. 1526 Ludwik II Jagielloƒczyk, król W´gier i Czech, ginie w bitwie z Turkami pod Mohaczem. W´gry i Czechy dostajà si´ pod panowanie Habsburgów. 1529 Turcy pod wodzà su∏tana Sulejmana I Wspania∏ego podchodzà pod mury Wiednia. Do odwrotu zmusza ich wczesne nadejÊcie zimy. 1550–1560 Protestantyzm zyskuje coraz wi´cej zwolenników. Pod koniec XVI w. wi´kszoÊç mieszkaƒców Austrii ma za sobà zmian´ wyznania. Katoliccy Habsburgowie Êciàgajà do Wiednia jezuitów, którzy majà pomóc w rozwiàzaniu problemu. 1619–1648 Wojna trzydziestoletnia. 1620–1740 Wraz z kontrreformacjà nadchodzi epoka baroku. Jej szczytowym osiàgni´ciem jest wiedeƒski koÊció∏ Êw. Karola Boromeusza (1739). 1683 Wezyr Kara Mustafa na czele 250-tysi´cznej armii tureckiej oblega Wiedeƒ. Miasto wyzwalajà po∏àczone si∏y cesarskie, w tym wojska polskie pod wodzà Jana III Sobieskiego. 1697 Ksià˝´ Eugeniusz Sabaudzki zostaje naczelnym wodzem armii. Jego sukcesy na polach bitew pozwalajà Habsburgom rozciàgnàç kontrol´ nad W´grami, terytorium obecnej Chorwacji i du˝ymi obszarami Europy Zachodniej. 1713 Wprowadzenie „sankcji pragmatycznej” – ustawy zapewniajàcej dziedziczenie tronu równie˝ przez kobiety. 1740 Wstàpienie na tron Marii Teresy. PO LEWEJ: Maria Teresa w∏ada∏a cesarstwem Habsburgów w latach 1740–1780
KALENDARIUM
1756 W Salzburgu przychodzi na Êwiat Wolfgang Amadeusz Mozart. 1772–1775 Austria uczestniczy w rozbiorach Polski, zagarniajàc Galicj´. 1804 Powstaje Cesarstwo Austriackie. 1805 Wojska Napoleona okupujà Wiedeƒ (powrócà w 1809 r.). 1814–1 1815 Po upadku Napoleona rozpoczyna obrady kongres wiedeƒski, podczas którego europejscy ksià˝´ta i m´˝owie stanu tworzà nowà politycznà map´ Europy. Austria pod rzàdami kanclerza Metternicha pogrà˝a si´ w kulturowym zastoju biedermeieru. 1848 Rewolucja marcowa w Wiedniu st∏umiona przez wojska cesarstwa. Ferdynand I abdykuje na rzecz swojego 18-letniego bratanka, Franciszka Józefa. 1867 Cesarstwo Austriackie i w´gierska Korona po∏àczone unià realnà jako Austro-W´gry. lata 70. XIX w. Austriacki antysemityzm zaczyna przybieraç na sile. 1878 W czasie wojny rosyjsko-tureckiej Austro-W´gry okupujà BoÊni´ i Hercegowin´, anektujàc je w 1908 r. lata 90. XIX w. Austria, a szczególnie Wiedeƒ, wchodzà w okres fin de siècle’u. Rozkwit kó∏ intelektualnych i artystycznych, do których nale˝à m.in. Zygmunt Freud, Gustaw Mahler, Otto Wagner i Gustaw Klimt. 1914 Zabójstwo nast´pcy tronu, arcyksi´cia Franciszka Ferdynanda w Sarajewie, prowadzi do wybuchu I wojny Êwiatowej. 1916 Âmierç cesarza Franciszka Józefa. 1918 Abdykacja Karola I po przegranej wojnie – koniec dynastii Habsburgów i Austro-W´gier. Proklamowanie republiki. Na mocy powojennego traktatu Austria zachowuje zaledwie jednà dwunastà terytoriów sprzed wojny. 1934 Podczas próby puczu austriackich nazistów z ràk zamachowców ginie kanclerz Engelbert Dollfuss. 1938 13 marca naziÊci przejmujà w∏adz´ – przy∏àczenie Austrii do Rzeszy Niemieckiej (anszlus). Hitler przyjmuje zaproszenie do Wiednia. Tysiàce ˚ydów (w tym Zygmunt Freud) uciekajà za granic´. 1939 Poczàtek II wojny Êwiatowej. 1944–1 1945 Naloty bombowe aliantów niszczà 30% zabudowy Wiednia. 1945 Zdobycie Wiednia przez Armi´ Czerwonà. Austria i jej stolica zostajà podzielone na cztery strefy okupacyjne: amerykaƒskà, brytyjskà, francuskà i sowieckà. 1955 Austriacki traktat paƒstwowy (Staatsvertrag) pomi´dzy Austrià i zjednoczonymi mocarstwami (Francja, PO PRAWEJ: Bruno Kreisky, powojenny kanclerz socjaldemokrata
◆
17
Wlk. Brytania, USA i ZSRR) gwarantuje jej suwerennoÊç i neutralnoÊç; Austria zostaje przyj´ta do Rady Europy i ONZ. 1970 Na czele rzàdu staje kanclerz Bruno Kreisky. 1979 Wiedeƒ jest trzecià, po Nowym Jorku i Genewie, siedzibà ONZ. 1986 By∏y sekretarz ONZ Kurt Waldheim, kandydat w wyborach prezydenckich, zostaje oskar˝ony o wspó∏udzia∏ w eksterminacji greckich ˚ydów podczas II wojny Êwiatowej. 1994 Austriacy opowiadajà si´ w referendum za przy∏àczeniem do Unii Europejskiej, co nast´puje 1 stycznia 1995 r. 2000 Skrajnie prawicowa WolnoÊciowa Partia Austrii pod kierownictwem Jörga Haidera tworzy z chadecjà rzàd koalicyjny. Wywo∏uje to zamieszki w Wiedniu i zaniepokojenie za granicà. Unia Europejska wprowadza, a nast´pnie znosi, sankcje
wobec Austrii. W Wiedniu zostaje wzniesiony pierwszy pomnik ofiar Holokaustu. Tragiczny wypadek w Alpach: w po˝arze w tunelu kolejki górskiej ginie 155 narciarzy. 2001 Euro zast´puje szylinga. Wybory parlamentarne ujawniajà spadek poparcia dla WolnoÊciowej Partii Austrii. 2003 Prawicowy kanclerz Wolfgang Schüssel wprowadza najbardziej restrykcyjne w Europie prawo dotyczàce uchodêców. 2006 Prezydencja Austrii w strukturach UE. 2008 Jörg Haider, przywódca WolnoÊciowej Partii Austrii, ginie w wypadku samochodowym. J
HISTORIA
◆
19
CELTOWIE,
RZYMIANIE I CHRZEÂCIJANIE Austria ma d∏ugà, skomplikowanà histori´, od najstarszych osad celtyckich po pot´˝ne imperium Habsburgów, w sk∏ad którego wchodzi∏y wielkie obszary Êrodkowej Europy. iewiele wiadomo na temat najdawniejszych mieszkaƒców obszaru, na którym le˝y dzisiejsza Austria; dolina Dunaju by∏a zasiedlona ju˝ ok. 25 tys. lat p.n.e., kopalnie soli w Salzkammergut, czynne do dziÊ, eksploatowano ju˝ 800 lat p.n.e. Oko∏o 450 lat p.n.e. przybyli tu Celtowie. PrzynieÊli ze sobà nowy j´zyk, religi´ i typ miejskiej zabudowy. Ustanowili te˝ w∏asne paƒstwo o nazwie Norea, którego granice odpowiada∏y mniej wi´cej granicom dzisiejszej Austrii, z wyjàtkiem zachodniej cz´Êci kraju. Nieustannie zagra˝a∏y mu plemiona germaƒskie z pó∏nocy, ale prawdziwym wrogiem okaza∏o si´ imperium rzymskie, które poch∏on´∏o terytoria Celtów ok. 15 r. p.n.e. Przez ok. 50 lat Norykanie rzàdzili swoim krajem jak dawniej, dopóki w∏adze rzymskie nie zdecydowa∏y, ˝e niepokoje na pó∏nocy usprawiedliwiajà zmilitaryzowanie regionu, znanego im jako Noricum.
N
który pierwszy przyniós∏ nowà religi´ na tereny przysz∏ej Austrii, uciekajàc przed przeÊladowaniami w Rzymie. W Noricum zatrzyma∏ si´ w domu zarzàdcy, liczàc na tolerancyjne przyj´cie swoich poglàdów, ale zarzàdca kaza∏ go utopiç. Flo-
Rzymskie Noricum W zwiàzku z nowà politykà wojskowà norykaƒskie osady zosta∏y ufortyfikowane. W osadzie Vindobona wybudowano szaƒce ziemne i urzàdzono garnizon, w którym stacjonowa∏o tysiàc kawalerzystów z Brytanii. To w∏aÊnie by∏ przysz∏y Wiedeƒ. Rzymianie utrzymywali ˝ywe stosunki handlowe ze wszystkimi prowincjami imperium, a poniewa˝ Dunaj by∏ wa˝nà arterià komunikacyjnà na wschodzie, Noricum pr´dzej czy póêniej musia∏o si´ znaleêç w centrum wydarzeƒ. Przez górskie prze∏´cze p∏yn´∏y na po∏udnie du˝e iloÊci austriackiego z∏ota, ˝elaza, soli i byd∏a. Rzymianie w zamian dostarczali oliw´ i wino, wprowadzili hodowl´ pszczó∏ i zreformowali uprawy. Wed∏ug legendy, jednym z handlowych traktów przyw´drowa∏ równie˝ Êw. Florian, nawrócony na chrzeÊcijaƒstwo ˝o∏nierz rzymskich legionów, PO LEWEJ: bitwa na Lechowym Polu (955 r.) pomi´dzy si∏ami cesarza Ottona i W´grami PO PRAWEJ: figurka z okresu kultury halsztackiej, z epoki ˝elaza
rian jest patronem stra˝aków; posàgi Êwi´tego lejàcego wod´ na p∏onàce domy nadal sà spotykane w wielu austriackich wioskach. (W XII stuleciu cz´Êç relikwii Êwi´tego sprowadzono do Krakowa i umieszczono w koÊciele Êw. Floriana w ówczesnej dzielnicy Kleparz. Âwiàtynia jako jedyna budowla ocala∏a z wielkiego po˝aru w 1528 r., który doszcz´tnie strawi∏ ca∏à dzielnic´). Upadek imperium zmusi∏ Rzymian do opuszczenia terenów naddunajskich w 433 r. n.e. Powsta∏a w ten sposób swoista pró˝nia – ich miejsce w Êrodkowej Europie musia∏a pr´dzej czy póêniej zajàç inna pot´ga. Rozpocz´∏a si´ era wielkiej w´drówki ludów, Völkerwanderung. Noricum przej´∏y poczàtkowo pó∏nocne plemiona germaƒskie, a nast´pnie ludy ba∏tyckie. Niektóre grupy pozo-
20
◆
HISTORIA
stawa∏y tu zaledwie przez jedno lub dwa pokolenia, wypierane przez inne, które zajmowa∏y ich miejsce. Po Wandalach i Hunach przybyli Langobardzi, Awarowie, a póêniej S∏owianie.
Karol Wielki i Marchia Wschodnia W VIII w. Frankowie pod panowaniem Karola Wielkiego stworzyli imperium, które narzuci∏o Europie chrzeÊcijaƒski porzàdek i po∏o˝y∏o kres epoce swobodnych migracji i zmian. W 798 r. w osadzie o nazwie Salzburg powsta∏o arcybiskupstwo. Obszar dzisiejszej Górnej i Dolnej Austrii, nazywany Ostmark, czyli Marchia Wschod-
Z czasem uznano, ˝e mo˝e nim zostaç ka˝dy chrzeÊcijaƒski w∏adca, nie tylko Niemiec – to dodatkowo zaostrzy∏o rywalizacj´ i sprawi∏o, ˝e trudniej by∏o nad nià zapanowaç. W 962 r. papie˝ koronowa∏ Ottona I na cesarza.
Dynastia Babenbergów W 976 r. kontrol´ nad ziemiami Marchii Wschodniej, utworzonej przez Karola Wielkiego, powierzono hrabiemu Leopoldowi z rodu Babenbergów. W 996 r. w dokumentach po raz pierwszy pojawi∏a si´ nazwa Ostarrichi, poprzedniczka obecnej Österreich. Ród Babenbergów utrzyma∏ kontrol´ nad tym obszarem przez blisko 300 lat, pos∏ugujàc si´ politykà si∏y w stosunkach z papie˝em, cesarzem rzymskim i ksià˝´tami niemieckimi ze zgromadzenia elekcyjnego. W 1156 r. Henryk II z rodu Babenbergów – znany jako Jasomirgott z powodu ulubionego powiedzonka, znaczàcego „Bo˝e dopomó˝!” – otrzyma∏ od ówczesnego cesarza rzymskiego tytu∏ ksià˝´cy, zdobywajàc w ten sposób wp∏ywy dla Babenbergów w Wiedniu. Jego syn, Leopold V, wzià∏ do niewoli króla Anglii, Ryszarda Lwie Serce. Okup zap∏acony za uwolnienie Ryszarda z zamku Dürnstein pozwoli∏ na sfinansowanie m.in. budowy murów Wiednia. Fryderyk Babenberg – przeszed∏ do historii jako Fryderyk Bitny – by∏ ostatnim przedstawicielem dynastii w∏adajàcym terytoriami na wschodzie. W 1246 r. zginà∏ w bitwie z si∏ami w´gierskimi nad rzekà Litawà (Leitha), a tereny dosta∏y si´ pod kontrol´ króla czeskiego, Przemys∏awa Otokara II.
Poczàtek Habsburgów nia, okreÊli∏ wschodnie granice paƒstwa. W roku 800 papie˝ Leon III koronowa∏ Karola Wielkiego i nada∏ mu tytu∏ cesarza rzymskiego. Po Êmierci króla, 14 lat póêniej, tytu∏ ten sta∏ si´ godnoÊcià elekcyjnà, nadawanà przez dostojników niemieckich, g∏ównych kontynuatorów re˝imu Karola Wielkiego. Poparcie dostojników by∏o niezb´dnym warunkiem koronacji i nadania przez papie˝a tytu∏u cesarza rzymskiego. Z czasem zasady przekazywania godnoÊci uleg∏y zmianie. O elekcji decydowa∏o zgromadzenie z∏o˝one z siedmiu ksià˝àt. Przynale˝noÊç do niego by∏a wielkim i po˝àdanym zaszczytem, o który ostro rywalizowano. Nowego cesarza wybierano jeszcze za ˝ycia poprzedniego, ˝eby przyspieszyç ewentualne przekazanie w∏adzy.
W roku 1273 r. w austriackiej historii pojawi∏o si´ nazwisko, które do dzisiaj wiele znaczy w kulturze Europy: Habsburgowie. W 2002 r. g∏owà Domu Habsburskiego by∏ Otto von Habsburg, cz∏onek Parlamentu Europejskiego (jego 90. urodziny obchodzono oficjalnie w wiedeƒskiej katedrze i pa∏acu prezydenckim). Nazwa dynastii pochodzi od zamku w pó∏nocnej Szwajcarii: Habsichtsburg, czyli Zamek Jastrz´bi. Od XI w., kiedy cz∏onkowie rodu byli rycerzami Aragowii (Kanton Aargau), ród stopniowo zdobywa∏ lokalnà w∏adz´, najpierw na po∏udniu niemieckiego regionu Szwajcarii, póêniej w Górnej Alzacji. W 1273 r. jeden z rodu – Rudolf – okaza∏ si´ odpowiednim kandydatem do godnoÊci cesarza. Nie znaczy to jednak, ˝e Rudolf mia∏ tak pot´˝ne wp∏ywy. W gruncie rzeczy to w∏aÊnie sto-
C E LT O W I E , R Z Y M I A N I E I C H R Z E ÂC I J A N I E
sunkowo s∏aba pozycja Habsburgów wydawa∏a si´ gronu elektorów zaletà w Êwietle wielkiego zwyci´stwa króla Przemys∏awa Otokara nad ostatnimi Babenbergami. Podczas gdy Otokar móg∏ zagra˝aç niepodleg∏oÊci ksià˝àt wchodzàcych w sk∏ad rady elekcyjnej, Rudolf wydawa∏ si´ „odpowiednià miernotà” i zosta∏ skwapliwie zatwierdzony. W rezultacie Rudolf I, „habsburska miernota”, król niemiecki i cesarz rzymski, podwa˝y∏ roszczenia Otokara do prowincji austriackich i w 1278 r. pokona∏ si∏y czeskie pod Dürnkrut, na pó∏nocny wschód od Wiednia. Póêniej kontynuowa∏ przy∏àczanie terytoriów, wykupi∏ roszczenia pozosta∏ych Babenbergów do regionu, przekona∏ Henryka Bawarskiego do scedowania naƒ w∏asnoÊci ziem i przejà∏ Karynti´. W 1282 r. elektorzy w Augsburgu zaaprobowali Rudolfa, który nada∏ swoim synom jako lenno terytoria Austrii, Styrii, Karyntii i Krainy.
◆
21
Spadkobierca Rudolfa, Albrecht V, popar∏ króla czeskiego Zygmunta w wojnie z husytami, prowadzonej przez niego w Czechach. Ale pomoc Habsburgów mia∏a swojà cen´: czeski monarcha musia∏ obiecaç Albrechtowi r´k´ swojej córki i tron królestwa W´gier. W ten sposób w 1438 r. Albrecht, jako koronowany król W´gier, móg∏ si´ ubiegaç o upragniony tytu∏ cesarza, co oczywiÊcie nastàpi∏o. Natychmiast po zdobyciu tronu cesarstwa Albrecht zwróci∏ oczy w stron´ Turcji. Si∏y imperium osmaƒskiego, które zdo∏a∏o zajàç du˝e obszary Azji Mniejszej, oblega∏y Konstantynopol
Rywalizacja habsbursko-czeska Rudolf mia∏ nadziej´, ˝e jego syn Albrecht przejmie po nim koron´ cesarza rzymskiego, ale Albrecht zosta∏ odrzucony przez elektorów. I chocia˝ z czasem uda∏o mu si´ wstàpiç na tron niemiecki, krótko potem zginà∏ z ràk Szwajcarów, a rodzina Habsburgów utraci∏a koron´ na ca∏y wiek. Za panowania czeskiego w∏adcy Karola w XIV w. wydano Z∏otà Bull´ – oficjalny dokument odbierajàcy Habsburgom prawo g∏osowania w cesarskiej elekcji. Zi´ciem Karola IV Luksemburskiego zosta∏ Rudolf IV, ówczesna g∏owa Domu Habsburgów. Sprzeciwi∏ si´ on polityce Karola, przedstawiajàc swojà dynasti´ jako tak znamienità i wysoko urodzonà, ˝e przewy˝szajàcà wszystkie inne szlacheckie rody chrzeÊcijaƒskiego Êwiata. Roszczenia te by∏y oparte m.in. na rzekomo odnalezionych przez Rudolfa, a w rzeczywistoÊci sfa∏szowanych dokumentach. Dokumenty te nie by∏y jedynym elementem d∏ugotrwa∏ej publicznej rywalizacji i kampanii propagandowej, jakà prowadzili czescy i habsburscy w∏adcy. Budowa katedry Êw. Wita w Pradze sta∏a si´ bodêcem do wielkiej przebudowy wiedeƒskiej katedry Êw. Stefana w 1359 r., a za∏o˝enie uniwersytetu w Wiedniu w 1365 r. by∏o odpowiedzià na stworzenie przez Karola podobnej instytucji w Pradze.
AEIOU
PO LEWEJ: Rudolf I PO PRAWEJ: Fryderyk III – witra˝ z okna Kaplicy Ksià˝´cej wiedeƒskiej katedry Êw. Stefana
Rudolf I widzia∏ Habsburgów w samym centrum niemieckiego Êwiata i europejskiej polityki, a spadkobierca Albrechta, Fryderyk III, wyra˝a∏ wiar´ w ogromne, niemal kosmiczne pos∏annictwo swej
(Stambu∏), najecha∏y na Serbi´ i zagra˝a∏y terytoriom w´gierskim. Najwi´cej ofiar poch∏on´∏o wówczas nie szaleƒstwo wojny, lecz sama natura, kiedy obie strony zaatakowa∏a epidemia czerwonki. Podobno Albrecht, który równie˝ zachorowa∏, powiedzia∏: „Wyzdrowia∏bym, gdybym tylko móg∏ jeszcze raz zobaczyç mury Wiednia”. Nie zobaczy∏ ich jednak, poniewa˝ zmar∏ w drodze powrotnej do miasta. Natychmiast po jego Êmierci W´grzy odzyskali swój tron.