Turcja. Przewodnik ilustrowany by Langenscheidt Polska

TURCJA PRZEWODNIK ILUSTROWANY

KSIÑ˚CE

rzewodnik powsta∏ z po∏àczenia zainteresowaƒ i entuzjazmu dwóch najbardziej znanych na Êwiecie dostawców informacji: wydawnictwa Insight Guides, którego publikacje od 1970 r. sà wzorcem ilustrowanych przewodników i Discovery Channel, najlepszego na Êwiecie producenta telewizyjnych filmów dokumentalnych. Wydawcy Insight Guides dostarczajà praktycznych rad oraz ogólnych informacji o historii, kulturze i ludziach wybranych miejsc. Discovery Channel i jego strona internetowa: www.discovery.com pomagajà milionom telewidzów podró˝owaç po Êwiecie w zaciszu w∏asnego domu i zach´cajà ich do podró˝owania naprawd´. Jak korzystaç z przewodnika ◆ Cz´Êç zatytu∏owana Wademekum (˝ó∏ty pasek u góry strony) to zestaw zawierajàcych mnóstwo informacji, esejów i ciekawostek dotyczàcych historii i kultury Turcji, napisanych przez ekspertów z poszczególnych dziedzin.

O KSIÑ˚CE

◆

Map Legend Map Legend International Boundary International

◆ Cz´Êç g∏ówna, Zwiedzanie, oznaczona niebieskim paskiem u góry strony, zawiera wyczerpujàcy przeglàd wszyst kich atrak cji war tych obejrzenia. Najciekawsze miejsca opatrzono odsy∏aczami do map zamieszczonych w tekÊcie. ◆ Cz´Êç ostatnia, Informacje praktyczne, z pomaraƒczowym paskiem, to por´czny informator, w którym mo˝na znaleêç wiadomoÊci dotyczà ce poruszania si´ po okolicy, hoteli, restauracji czy aktywnego wypoczynku i rekreacji. W wersji polskiej zadbano o wprowa dze nie po loni ków i in for ma cji potrzebnych pol skiemu tu ryÊcie. Wspó∏pracownicy Grupa wspó∏pracowników w Stambule i Londynie do∏o˝y∏a wszelkich staraƒ, by rozszerzyç i uaktualniç wydanie niniejszego przewodnika. Melissa Shales, redaktor projektu, a tak˝e niezale˝na pisarka, podró˝niczka i specjalistka zajmujàca si´ Turcjà, zaktualizowa∏a informacje wydania z 2003 r., które ukaza∏o si´ pod redakcjà Cathy Muscat. Erica Brown opracowa∏a rozdzia∏ Informacje praktyczne. Ksià˝ka powsta∏a na podstawie oryginalnego projektu Thomasa Goltza. Nowe informacje zgromadzili: Molly McAnailly B - urke (Morze Czarne, Stambu∏, Wademekum), Metin Demisara (Centralna Anatolia, Wschód), Elizabeth Meath Baker (Informacje praktyczne), Bernard McDonagh (Tracja, Wybrze˝e morza Marmara), Melissa Shales (Wybrze˝e Morza Âródziemnego, Historia) i Sean Sheehan (Wybrze˝e Morza Egejskiego). Do powstania ksià˝ki przyczynili si´ tak˝e: Lale Apa, Sel çuk Bakkalbasıi, David Barchard, Paul Bolding, Nur Bilge Criss, Metin Demirsar, Marian Ellingworth, Tony Gillote, Rasit Gürdilek, Talat Halman, Lyle Lawson, Sevan Nısanyan, Gabrielle Ohl, Virginia Penn T- aylor, Anne Reeves, Canan Silay i Barbara Samantha Stenzel. Autorami zdj´ç sà m.in. Semsi Güner, Marcus Wilson S- mith i Phil Wood. Wybór fotografii: Hilary Genin i Monica Allende.

Boundary Legenda State Boundary Map Legend State Boundary Border Gra nica Crossing International Boundary mi´ dzynaCrossing roPark/Reserve dowa Border National Gra nicaBoundary parPark/Reserve ku State National Route naFerry rodowe go/rezerwatu Border Crossing Ferry Prom MetroRoute Lot nisko Park/Reserve National Metro Airport: mi´ dzynaroInternational/Regional dowe/krajowe Ferry Route Airport: International/Regional Bus Station Au tobus P

Metro Bus Station Par king Parking

P i

International/Regional Parking InAirport: formacjaInformation turystyczna Tourist

Bus Station Tourist Information Post Pocz ta Office Parking Post Office Ko Êció∏/ru iny Church/Ruins

Tourist Church/Ruins Monastery Klasz tor Information Post Office Monastery Mosque Me czet Church/Ruins Mosque Sy nagoga Synagogue Monastery Synagogue Za mek/ruiny Castle/Ruins Stanowisko Mosque Castle/Ruins Archaeological Site archeologiczne Synagogue Archaeological Site JaCave skinia Castle/Ruins Cave Statue/Monument Pomnik Archaeological Site Place ofceInterest InStatue/Monument teresujà miejsce Cave of Interest Place Statue/Monument Place of Interest

Opisy najbardziej interesujàcych obiektów w cz´Êci Zwiedzanie opatrzono odsy∏aczami do kolorowych map (np. 1), a ikonka w prawym górnym rogu strony informuje, gdzie szukaç mapy.

PARKI

Tanzimat Müzesi Çinili Kö≈k

Caddes

Ta ya

Sok.

dd es

a d ig en av d . ü d Ca

Cad . .

nı

bıh ü Ca ma d. yu n So

Yolu)

Kenn

Pa≈

¿sh ak

Mapy i plany

Linia tramwajowa i przystanki

3 Ma∏a

Hare

S o k.

Turcja 112Ahır

Bukoleon Sarayı 118 Stambu∏ (Stare Mia sto)Bukoleon) 1 (Pa∏ac

Hagia Sophia

Marmara Denızı

Cankurtar an ¿lkokulu

(Morze Marmara)

pı

k an

sa Ca kal d.

yık

N ak

sof Ay a Nakilbent

Cad

SU LTAN A H M ET

t b en

bı

isi

Te r

üçük

k So

Cad.

tlu

gü

Mehmet

Mozaik Müzesi (Muzeum Mozaik)

(Sahil

Alem dar Cad.

Suru

kö

çe

Babıali

k ¡u

Cad

Kon stan tin

des

SPIS TREÂCI edy

Alemdar Ca

Tü

Bâb-ı-Ali (Porcelanowy Pawilon) Topkapı Sarayı Ca ¿stanbul (Pa∏ac Topkapı) ¿stanbul d. Eski ∆ark Eserleri 8 Erek Lisesi Müzesi Vilayet oc (Muzeum 10 a¡ Bab-ı-Selam 9 Staro˝ytnego Bâb-ı-Ali ıC Wschodu) Arkeoloji Müzesi (Brama Pozdrowieƒ) ad. Ca¡alo¡lu Alay Kö≈kü (Muzeum mutpa≈a P Hamamı Archeologiczne) Gü rof Gülhane rk . ¿s 11 an m Zeynep . Aya Irini Cad a Ca il uos man iye Sultan d. aniye Ye Darphane Yerebatan ≈ r eb m Molla ≈ (Cesarska Mennica) at e Fenari an So a) C Bab-ı-Hümayun ad k m (Cesarskie Wrota) Hagia Sophia . . Ç e≈ erlita≈ Ça ta l Yerebatan Sarayı mı 5 Ahmet III Çe≈mesi (Cysterna Bazylikowa) P Divan Yolu Ay 6 Cad. Me aso Sultanahmet f i PARK yd a ya Binbirdirek SU¸TANA nı Sarnıcı Alman Çe≈mesi M i AHMEDA ma ysterna 1001 (Niemiecka Fontanna) r 13 Hasekı Kolumn) Hamamı At Meydanı Ishak him Pa≈a Sarayı 14 (Hipodrom) 4 Pa≈a m Sztuki Tureckiej Cankurtaran Ahırkapı Sultan Ahmet I i Islamskiej) ¿st. (B∏´kitny Meczet) Feneri A¡ 12 a i

Stambu∏ (Stare Miasto) 0

Caddesi

400 m

Pa∏ac Topkapı 122 Wielki Bazar 126

) Boat Ferrywe Stamurbu∏ Mia sto) 131 ları) ((No m (Araba Vap

glish dots

Bosfor 137 Edirne 144 Tracja i morze Marmara 148 Bursa 153 Wybrze˝e Morza Egejskiego 170 Pergamon 176 İzmir 186 Efez 195 Wybrze˝e Morza Âródziemnego 222 Wschodnie wybrze˝e Licji 231 Antalya 235 Ankara 270 Centralna Anatolia 274 Kapadocja 291 Wybrze˝e Morza Czarnego 306 Wschód 322

Przednia wyklejka: Turcja Tylna wyklejka: Stambu∏

Wprowadzenie

Wademekum

Ziemia Turków........................... 15

Historia Kalendarium.............................. Kolebka cywilizacji.................... Epoka Greków i Rzymian......... Bizancjum .................................. Schy∏ek cesarstwa .................... Osmanowie ................................ Zmierzch i upadek paƒstwa osmaƒskiego ......... Czasy republiki..........................

18 21 25 31 37 43 52 58

Wspó∏czeÊni Turcy – w poszukiwaniu to˝samoÊci ... 71 Kebab, sa∏atka i s∏oƒce ........... 84 Staro˝ytna sztuka Anatolii ....... 90 Jazz, janczarzy i orientalny hip-hop .............. 96 Dziedzictwo dla przysz∏oÊci ... 100

SPIS TREÂCI

Âwiàtynia Trajana, Pergamon

Sulejman Wspania∏y ................50 Wàtki ˝ycia na dywanach i kilimach ......102 Wszechobecna woda ..............216 Prorocy i aposto∏owie ............316

Okiem znawcy Atatürk: Ojciec Narodu ............65 Festiwalowa goràczka................99 Z∏oty Róg ................................129 Poszukiwacze skarbów ..........165 Flora ............................................247 Aleksander Wielki ..................263 Âwi´te podziemia ....................292

Zwiedzanie 111 115 117 130 135 141 143 152 169 171 185 193 207 221 222

Pamfilia ...................................... Cylicja ........................................ Hatay .......................................... Centralna Anatolia.................... Ankara ........................................ Pó∏nocno-zachodnia Anatolia .................................. Po∏udniowo-zachodnia Anatolia.................................. Na wschód od Ankary.............. Kapadocja .................................. Wybrze˝e Morza Czarnego...... Morze Czarne .......................... Wschód ...................................... Ziemia Abrahama .................... Wschodnie rubie˝e .................. Indeks..........................................

Informacje praktyczne

Zbli˝enia

Wprowadzenie .......................... Stambu∏...................................... Stambu∏: Stare Miasto ............ Stambu∏: Nowe Miasto ............ Bosfor .......................................... Tracja i wybrze˝e morza Marmara.................... Tracja.......................................... Wybrze˝e morza Marmara ...... Wybrze˝e Morza Egejskiego .... Pó∏nocne wybrze˝e .................. İzmir i Sardes .......................... Po∏udniowe wybrze˝e .............. Bodrum i Marmaris .................. Wybrze˝e Morza Âródziemnego .......... Licja ............................................

◆

234 248 256 267 268 275 280 287 290 303 305 321 324 339 416

Podstawowe informacje 354 Planowanie podró˝y 355 Rady praktyczne 359 Komunikacja 364 Noclegi 372 Gdzie zjeÊç 386 Kultura 396 ˚ycie nocne 399 Sport 402 Zakupy 405 J´zyk 410

♦ Szczegó∏owy spis treÊci Informacji praktycznych str. 353

WPROWADZENIE

ZIEMIA TURKÓW Turcja zawsze mia∏a wiele do zaoferowania. Szkopu∏ w tym, ˝e od dawien dawna wszyscy starali si´ zagarnàç jak najwi´cej. zja Mniejsza (Asia Minor) – tak w cesarstwie rzymskim nazywano fragment kontynentu azjatyckiego z dost´pem do Mo rza Âródziemnego. Staro˝ytni Grecy stosowali termin Anatolia (gr. anatole – wschód) dla okreÊlenia ziem le˝àcych na wschód od sko lonizowanego przez siebie wybrze˝a Azji Mniejszej, a Turcy osmaƒscy u˝ywali jej w odniesieniu do jednej z prowincji obejmujàcej tereny Azji Mniejszej. W roku 1923, dzi´ki Atatürkowi, zacz´∏a funkcjonowaç nazwa Türkiye (Ziemia Turków). Od zarania dziejów ta kraina rozleg∏ych wy˝yn, górskich pasm oraz ˝yznych dolin stanowi∏a granic´ pomi´dzy Wschodem a Zachodem. Azjatyckie hordy perskiego króla królów, Kserksesa I, par∏y na zachód, wpisujàc si´ na karty historii zwyci´stwem pod Termopilami i kl´skà pod Salaminà. Dà˝àc do poszerzenia imperium, Aleksander Macedoƒski poprowadzi∏ swe wojska na wschód i dalej do Indii, w∏àczajàc Anatoli´ w Êwiat helleƒski. Dla Rzymian ziemie te by∏y za równo spichlerzem, jak i bastionem majàcym zapewniç obron´ przed wrogami ze Wschodu. To w∏aÊnie tam, w le˝àcej na wschód od Ankary miejscowoÊci Zela, Juliusz Cezar wypowiedzia∏ s∏ynne s∏owa: Veni, vidi, vici (Przyby∏em, zobaczy∏em, zwyci´˝y∏em). W ciàgu nast´pnego tysiàclecia Anatolia sta∏a si´ oÊrodkiem cesarstwa bizantyjskiego, a jej stolica, Konstantynopol, rozwin´∏a si´ w naj wi´ksze i najpi´kniejsze miasto ówczesnego Êwiata. Tutaj zacz´∏o rozkwitaç wczesne chrzeÊcijaƒstwo, wyparte jednak przez islam, zaszczepiony w VII w. przez Arabów, a nast´pnie narzucony przez Turków seld˝uckich i osmaƒskich, którzy poszerzyli granice imperium osmaƒskiego od Zatoki Perskiej po Atlantyk i od Oceanu Indyjskiego po Wiedeƒ. Burzli we dzieje imperium sprawi∏y, ˝e Anatolia zapewni∏a sobie poczesne miejsce na politycznej i kulturalnej mapie Êwiata na ponad 2 tys. lat. Przegrana w I wojnie Êwiatowej, podzia∏ imperium oraz determina cja Turków zmierzajàcych pod wodzà Mustafy Kemala do odzyska nia Anatolii sprawi∏y, ˝e rola Turcji w XX w. bardzo si´ zmieni∏a. Dzisiaj paƒstwo stara si´ pogodziç zachodni liberalizm i model gospo darki ze wschodnimi, muzu∏maƒskimi tradycjami. Turcy z ufnoÊcià patrzà w przysz∏oÊç, widzàc swój kraj nie jako bufor czy stref´ granicz nà mi´dzy Wschodem a Zachodem, ale raczej jako pomost ∏àczàcy te Êwiaty. Rozpocz´∏a si´ te˝ kolejna inwazja, tym razem jednak przybysze sà nastawieni pokojowo – rocznie Turcj´ odwiedza ok. 7 mln turystów, zwabionych pi´knymi krajobrazami, ciep∏ym morzem, Êladami staro˝yt nej historii, smacznà kuchnià i serdecznoÊcià mieszkaƒców. Hoş geldiniz! – witamy w Turcji! o

POPRZEDNIE STRONY: Stambu∏; zabawy wiejskich ch∏opców, Kala na wybrze˝u Morza Âródziemnego; kolacja dla smakosza; popo∏udnie w kawiarni, niedaleko Kayseri, Kapadocja PO LEWEJ: cicha lektura w meczecie w Diyarbakır

◆

KALENDARIUM

Najwa˝niejsze daty 6500–5400 p.n.e. Çatalhöyük, drugie po Jerychu najstarsze miasto świata, liczy ok. 5 tys. mieszkańców, zajmujących się hodowlą, uprawą i nawadnianiem pól, tkactwem oraz handlem obsydianem. 5400–3000 p.n.e. Pierwsze ufortyfikowane osady miejskie w Hacılar, Can Hasan i Yumuktepe. Ok. 3000 p.n.e. Wymiana handlowa pomiędzy połączo nymi państwami-miastami a Grecją i Syrią. Wysoko rozwinięta obróbka metali, potwierdzona przez znaleziska z Troi II (skarb Priama odkryty w 1873 r.) z Alacahöyük (z lat 30. XX w.).

490–425 p.n.e. Grecki historyk Herodot przebywa w Halikarnasie (obecnie Bodrum). 334–323 p.n.e. Marsz Aleksandra III Wielkiego na wschód zakończony bitwą pod Issos z Per sami z Anatolii w 333 r. p.n.e. Po śmierci Aleksandra Anatolia zostaje podzielona między przywódców jego armii (diadochów): Seleukosa Nikatora, Ptolemeusza, Antygonosa i Lizymacha. IV–II w. p.n.e. Okres świetności greckich państw-miast; niektóre łączą się w demokratyczne federacje. 282 p.n.e. Pergamon staje się niezależnym państwem; później tworzy sojusz z Rzymem. 278 p.n.e. Najazd Celtów na Anatolię, założenie osady w pobliżu Ankary i nieudane próby stworzenia im perium. 133 p.n.e. Król Pergamonu Attalos III przekazuje testamentem swe państwo Rzymowi. Anatolia staje się rzymską prowincją zwaną Azją Mniejszą. 20 p.n.e. Rzym zawiera pokój z Per sami z Par tii. Pax Romana (pokój rzymski) trwa 200 lat. 45–58 Szerzenie chrześcijaństwa przez apostołów w Azji Mniejszej (św. Paweł). 313 Koniec prześladowań dzięki przyjęciu chrześcijaństwa przez cesarza rzymskiego Konstantyna Wielkiego. 325 Sobór nicejski I ogłasza chrześcijaństwo religią państwową cesarstwa rzymskiego.

BIZANCJUM

1900–1150 p.n.e. Najazd Hetytów na Środkową Anato lię niszczy lokalną kulturę plemion Hatti (Protohetytów) i daje początek pierwszej rozwiniętej cywilizacji tego re gionu, współczesnej Babilonowi i starożytnemu Egipto wi. Pierwsze przekazy pisane. 1250–650 p.n.e. Po wojnach trojańskich, opisanych przez Homera, nadchodzi inwazja ludów indoeuropejskich, spośród których najpotężniejsi to Frygowie. 850–590 p.n.e. Rozkwit państwa Urartu nad jeziorem Wan. Rozwój osadnictwa greckiego na wybrzeżach. Imperium frygijskie podbite przez Lidyjczyków (najsłynniej szy władca – Krezus). 546 p.n.e. Podbój Anatolii przez Persów, rozpoczęty przez Cyrusa, a zakończony przez Dariusza I Wielkiego i jego syna, Kserksesa. Persowie władają Anatolią przez bli sko 200 lat.

330 Konstantyn Wielki przenosi stolicę do Bizancjum i wznosi Konstantynopol, najświetniejsze miasto ówczesnego świata; oficjalny początek cesarstwa bizantyjskiego. 395 Cesarz Teodozjusz I Wielki dzieli cesarstwo rzym skie między synów; Azja Mniejsza staje się centrum cesarstwa bizantyjskiego (wschodniorzymskiego). 647 Najazdy Arabów rozpoczynają kilka wieków walk i zaszczepiają islam w Anatolii; jej południowo w - schod nia część staje się terytorium arabskim. Granice atakują Bułgarzy, Ormianie i Persowie. 726–787 Przeję ty z is la mu iko no klazm za bra nia przedstawiania wizerunków świętych – kościoły bizantyjskie zostają pozbawione dzieł sztuki sakralnej. 1071–1461 Zwycięstwo perskich Turków seldżuckich nad armią bizantyjską w bitwie pod Malazgirt. Do 1078 r. powstaje sułtanat konijski, obejmujący większość Anatolii. 1080–1375 Armenia odłącza się jako niezależne państwo chrześcijańskie. 1096–1204 Por ty w Anatolii służą zmierzającym na wschód wyprawom krzyżowym. Odessa i Antiochia stają się na krótko chrześcijańskimi księstwami normańskimi.

KALENDARIUM

1204 IV krucjata kończy się zdobyciem Konstantynopola i utworzeniem Cesarstwa Łacińskiego, istniejącego do 1261 r. 1243 Seldżucy pokonani przez Mongołów. 1288 Wódz muzułmański Osman Gazi rozpoczyna swe podboje od miasta Eskisehir. W ciągu 150 lat powstaje imperium osmańskie.

IMPERIUM OSMA¡SKIE 1453 Zdobycie Konstantynopola przez Turków osmań skich pod wodzą Mehmeda II. Ostatni cesarz bizantyjski, Konstantyn IX, ginie podczas obrony miasta, które otrzymuje nazwę ‹stanbul (Stambuł) – od Islamboul, czy li „Miasto Islamu”. 1512–1520 Selim I ugruntowuje osmańskie panowanie nad Anatolią, podbija Persję i Egipt i przyjmuje tytuł kalifa, zwierzchnika wszystkich muzułmanów. 1520–1566 Panowanie Sulejmana Wspaniałego i złoty wiek imperium osmańskiego. 1683–1699 Turcy pokonani pod Wiedniem przez Jana III Sobieskiego. Klęska w bitwie pod Zentą oraz pokój w Karłowicach oznaczają koniec osmańskich podbojów w Europie. 1774 Państwo osmańskie traci Krym na rzecz Rosji. 1853–1856 Wojna krymska. Sojusz Wielkiej Brytanii, Francji i państwa osmańskiego przeciwko Rosji. 1908 Prozachodnia rewolucja młodoturecka sprowadza sułtana do roli symbolicznego przywódcy demokratycznego rządu. 1914–1918 Udział Turcji w I wojnie światowej po stronie Niemiec. Mustafa Kemal odpiera desant aliantów na Gallipoli (Dardanele).

◆

1939–1945 Turcja zachowuje formalną neutralność podczas II wojny światowej. Pod koniec wypowiada wojnę Niemcom, co zapewnia jej członkostwo w ONZ. 1946 Turcja członkiem-założycielem ONZ. 1952 Turcja przystępuje do NATO. 1960, 1971 i 1980 Kryzysy polityczne i gospodarcze prowadzą do wojskowych zamachów stanu pod hasłami kemalizmu, kończących się restytucją demokracji. 1974 Najazd Turcji na północny Cypr. 1988 Zbrojne powstanie kurdyjskich separatystów (PKK, Par tia Pracujących Kurdystanu). 1996 Muzułmańska Par tia Dobrobytu (Refah), wier na religijnym prawom szariatu, tworzy rząd koalicyjny; zlikwidowana w 1998 r., przekształca się w Par tię Cnoty.

REPUBLIKA 1919 Traktat z Sèvres i rozbiór imperium osmańskiego przez aliantów. Mustafa Kemal rozpoczyna wojnę o nie podległość Turcji i w ciągu 4 lat wypiera obce wojska. 1923 Mustafa Kemal, zwany teraz Atatürkiem (ojcem Turków), obala sułtanat i zostaje prezydentem republi ki. Blisko półtora miliona ludzi zmienia miejsce za mieszkania, gdy Grecja i Turcja dokonują wymiany mniejszości. 1923–1938 Atatürk przeprowadza reformę konstytucji (zniesienie kalifatu, wprowadzenie równouprawnienia, prawa wyborczego dla kobiet, alfabetu łacińskiego). Spra wuje rządy autorytarne do śmierci w 1938 r. POPRZEDNIE STRONY: g∏owa Meduzy w Êwiàtyni w Didymie PO LEWEJ: obl´˝enie Troi, wn´trze czary czerwonofigurowej z V w. p.n.e. PO PRAWEJ: zdobycie Konstantynopola przez Mehmeda II w 1453 r.

1999 Trzęsienie ziemi w rejonie Stambułu. Turcja oficjalnym kandydatem do UE. 2000 Koniec powstania kurdyjskich separatystów, ale problem Kurdów pozostaje nierozwiązany. 2002 Partia Sprawiedliwości i Rozwoju (AKP), ugrupowanie religijne powstałe z Par tii Cnoty, wygrywa wybo ry, ale obiecuje rząd świecki. 2003 Turcja podejmuje ograniczoną współpracę ze Stanami Zjednoczonymi w wojnie z Irakiem, co pro wadzi do kryzysu w NATO. Al -Kaida dokonuje zama chów bombowych na żydowskie i brytyjskie budynki w Stambule. 2006 Turecki pisarz Orhan Pamuk (1952) otrzymuje literacką Nagrodę Nobla. o