2
O
książce
rzewodniki ilustrowane zawierają wszystko, czego można oczekiwać od nowoczesnych przewodników turystycznych – są zarówno inspirującą lekturą przed wyjazdem, bezcenną pomocą podczas zwiedzania, jak i niezrównaną pa miątką z podróży.
P
Jak korzystać z przewodnika Konstrukcja przewodnika po Brazylii została starannie zaplanowana, by umożliwić zrozumienie specyfiki tego kraju i jego kultury, a także ukazać piękno krajobrazu i zabytków. ◆ Wademekum, oznaczona pomarańczowym paskiem u góry strony, to zestaw zawierających mnóstwo in-
formacji esejów i ciekawostek na temat historii i kultury, napisanych przez ekspertów poszczególnych dziedzin. ◆ Część główna, Zwiedzanie, oznaczona niebieskim paskiem, zawiera wyczerpujący przegląd wszystkich atrakcji wartych obejrzenia. Najciekawsze miejsca opatrzono odsyłaczami do map zamieszczonych w tekście. ◆ Część pod tytułem informacje praktyczne, z żółtym paskiem, to poręczny informator, w którym można znaleźć wiadomości dotyczące poruszania się po okolicy, zakwaterowania czy aktywnego wypoczynku i rekreacji.
O książce
◆ Fotografie dobrano nie tylko pod kątem ukazania piękna brazylijskich krajobrazów, miast, parków narodowych czy plaż, ale i odmienności kulturowych ludzi zamieszkujących ten potężny i niezwykły kraj. Współpracownicy W ciągu ostatnich kilku lat Brazylia zmieniła się pod wieloma względami, dlatego zwyczajna aktualizacja przewodnika okazała się niewystarczająca, wiele fragmentów trzeba było napisać od początku, uzupełniając je nowymi fotografiami. W opracowaniu tej edycji wziął udział zespół doświadczonych ekspertów z całej Brazylii.
Hugh O’Shaughnessy wykorzystał własną wiedzę przy pisaniu fragmentów dotyczących historii i gospodarki Brazylii, współpracował również przy rozdziale poświęconym Amazonii. Bruna Rocha, wielbicielka brazylijskich tradycji, uzupełniła fragmenty o świętych i lokalnych bożkach. Tom Murphy zaktualizował napisane przez siebie wcześniej teksty o mieszkańcach Brazylii, karnawale i świętach. Mieszkający w Rio Steve Yolen napisał o swojej ulubionej piłce nożnej, jak również zaktualizował fragmenty poświęcone stanowi Rio. Sue Steward, krytyk muzyczny, przedstawiła na nowo tętniącą życiem brazylijską scenę muzyczną, a Christopher Pickard napisał o kinie i telewizji oraz uzupełnił rozdział o Rio de Janeiro. Z kolei mieszkający w Londynie Brazylijczyk Jorge Mendez uaktualnił rozdziały na temat stanów Bahia, Salvador i Pernambuco. Karinna Damo poszerzyła informacje o São Paulo oraz stanach południowych. Ricardo Mendonça opisał zmieniające się oblicza Brasílii. Michael Clifford przyjrzał się życiu na dalekim Północnym Wschodzie, w Sergipe i Alagoas. Joby Williams stworzył rozdział poświęcony Pantanal i wodospadom Iguaçu. Z kolei Brian Nicholson zaktualizował część zawierającą informacje praktyczne na końcu książki. Wymienione osoby pracowały na tekście napisanym wcześniej przez Edwina Taylora, Richarda House’a, Elisabeth Herringhton, Moyrę Ashford, Sol Biderman, Michaela Smalla, Patricka Cunninghama, Danielę Hart, Ricardo Buckupa, Sue Brandford i Richarda Ladle’a. Neil Titman jest autorem korekty, a Penny Phenix indeksu. Fotografie wybrali Hilary Genin i Jenny Krautz.
◆
3
Mapy – legenda granice państwowe granice stanu parki narodowe/ rezerwaty promy M
stacje metra lotniska międzynarodowe/krajowe przystanki autobusowe
P
parkingi
i
informacja turystyczna poczty kościóły/ruiny klasztory meczety synagogi zamki/ruiny stanowiska archeologiczne jaskinie pomniki interesujące miejsca
Opisy najciekawszych miejsc w części Zwiedzanie opatrzono odsyłaczami do kolorowych map i planów (np. 1), a ikonka w górnym rogu strony informuje, gdzie szukać tej mapy czy planu. Po lewej: przystań na rzece São Francisco, Pernambuco
Spis treści
Wprowadzenie
Zwiedzanie
Kraina bez granic ........................17 Od piaszczystych plaż po lasy Amazonii......................19
Wprowadzenie ..........................133 Południowy Wschód ................137 Rio de Janeiro ..........................141 Stan Rio de Janeiro ..................167 São Paulo: miasto i stan ..........183 Minas Gerais i Espírito Santo ....................205 Północny Wschód ....................219 Bahia ........................................221 Salvador ..................................231 Sergipe i Alagoas......................244 Recife i Pernambuco ................251 Fernando de Noronha ..............260 Odległe stany Nordeste............263 Amazonka ................................277 Środkowy Zachód ....................299 Brasília i Goiás ........................301 Pantanal....................................311 Wodospady Iguaçu ..................320 Południe ....................................323
Historia
Najważniejsze daty......................28 Początki Brazylii ..........................33 Kraj przyszłości............................47 Wademekum
Barwy Brazylii ..............................57 Brazylijscy Indianie......................64 Święci i bożkowie ........................69 Kult ciała ......................................77 Karnawał, święta i festyny ..........83 Święta i festiwale ........................89 Brazylijska kuchnia ....................94 Futbol – namiętność tłumów......99 Muzyka i taniec ........................102 Kino............................................112 Sztuka i artyści ..........................117 Nowoczesna architektura ........124 Okiem znawcy
Znikające lasy deszczowe ..........22 Cesarstwo Pedra II ......................36 Boi-Bumba ..................................93 Seu Jorge ..................................108 Telewizja Globo..........................115 Fawele w Rio..............................162 Przy stole w Bahii ......................229 Rzeka São Francisco ................246 Zaginiona kraina El Dorado......284 Niespełnione marzenie ............290 Wycieczki i noclegi .............317 Kraina wina .........330
Zbliżenia
Brazylijska kuchnia ....................94 Barokowa architektura ............202 Mistura fina: kultura afrobrazylIjska ......................242 Bogactwa Amazonki..................294
SpIS treścI Zabytkowa dzielnica w São Luís
Cava
Belford Campos Roxo Elísios Baía de Guanabara São João de Monjolo uaçu Meriti Neves Nilópolis São Sete po 101 Olinda Pontes de 1 Niterói P. N. da Tijuca
Informacje praktyczne
JAK SPĘDZAĆ CZAS Muzea i galerie 352 Muzyka,taniec, teatr, kino 352 Kluby nocne 353 Święta 353 Aktywny wypoczynek 354 Rozrywki dla dzieci 356 Zakupy 356
PRAKTYCZNE INFORMACJE OD A DO Z Ambasady i konsulaty 358 Bezpieczeństwo 359 Biura podróży 359 Biura rzeczy znalezionych 359 Budżet podróży 360 Co zabrać 360 Godziny pracy 360 Homoseksualiści w podróży 360 Informacja turystyczna 360 Internet 361 Klimat 361 Miary i wagi 362 Media 362 Nabożeństwa 362 Napięcie elektryczne 363 Napiwki 363 Niepełnosprawni turyści 363 Opłaty lotniskowe 363 Opłaty za wstęp 363 Przepisy paszportowe i celne 363 Poczta 364 Strefy czasowe 364 Strony internetowe 364 Święta państwowe 364 Telekomunikacja 365 Toalety publiczne 366 Podróżujący studenci 364 Waluta 366 Zdrowie 366 Zwyczaje 366 Język 367 Indeks 371
g
dos
Rio de Janeiro
NOCLEGI Rio de Janeiro 344 Stan Rio 345 São Paulo miasto i stan 346 Minas Gerais 347 Bahia 347 Salvador 348 Sergipe i Alagoas 348 Recife i Pernambuco 348 Odległe stany Nordeste 349 Amazonia 349 Brasília 350 Pantanal 350 Wodospady Iguaçu 350 Południe 351
5
Mapy
1
Q
KOMUNIKACJA Jak dojechać 338 Samolotem 338 Statkiem 338 Autobusem 338 Wycieczki turystyczne 338 Poruszanie się po kraju 339 Loty krajowe 339 Pociągi 340 Autobusy/Metro/Taksówki 341 Samochód 342
◆
Ino Itacoatiara Zac
Brazylia 134 Centrum Rio de Janeiro 138 Copacabana, Ipanema, i Głowa Cukru 153 São Conrado i Barra da Tijuca 158 Stan Rio de Janeiro 168 Miasto São Paulo 184 Stan São Paulo 198 Minas Gerais i Espírito Santo 206 Ouro Prêto 208 Północny Wschód 218 Centrum Salvadoru 234 Recife 252 Amazonia 278 Belém 282 Manaus 286 Brasília 302 Dziki Zachód i Goiás 312 Południe 324 przednia wyklejka: Brazylia tylna wyklejka: Centrum Rio de Janeiro i Północny Wschód
6
N ajwiększe
atrakcje
zapierające dech w piersiach widoki, wspaniałe tropikalne plaże, kolonialne miasta, różnorodna fauna, kuszące restauracje i obfi tujący w święta i festiwale kalendarz , którego mogą najwyżej pozazdrościć inne kraje: w turystycznej ofercie Brazylii nie ma słabych punktów. Poniższe wskazówki pozwolą zorientować się, gdzie szukać największych brazylijskich atrakcji. N ajpiękNiejsze widoki Corcovado, Rio de Janeiro Wjazd kolejką na szczyt Corcovado, gdzie znajduje się słynny posąg Chrystusa Zbawiciela z rozpostartymi ramionami, to żelazny punkt każdej wycieczki do Rio. Rozciągający się stąd widok jest naprawdę wspaniały. Zob. s. 155. ● Głowa Cukru, Rio de Janeiro Niektórzy twierdzą, że panorama Rio i zatoki jest jeszcze lepsza z Głowy Cukru niż z Corcovado. Trudno jednoznacznie stwierdzić, kto w tym sporze ma rację. Zob. s. 150. ● Góra Pai Inácio Fantastyczne widoki na region Chapada ●
Diamantina należą do najładniejszych w całej Bahii. Na szczycie góry można też podziwiać egzotyczną roślinność. Zob. s. 227 ● Paranapiacaba W języku Tupi-Guarani słowo to oznacza „widok na morze”. Rozciągająca się z góry panorama oceanu i niziny Santos zniewala swoim urokiem. Zob. s. 197. ● Z Kurytyby do Morretes Trzygodzinna podróż koleją prowadzi przez najlepiej zachowaną część atlantyckiego lasu tropikalnego w stanie Paraná. Zob. s 326.
H istoria i kultura Pelhourinho, Salvador Według UNESCO to najlepiej zachowany zespół XVII- i XVIII-wiecznych budynków kolonialnych w obu Amerykach. Zob. s. 234. ● Belém Amazońskie miasteczko, które w XIX w. wzbogaciło się na handlu kauczukiem, zachowało swój niepowtarzalny styl i urok belle époque. Zob. s. 280. ● Parati W sierpniu to małe urokliwe miasteczko kolonialne gości uczestników jednego z najmłodszych, a zarazem najbardziej prestiżowych festiwali literackich świata. Zob. s. 177. ●
Petrópolis Spacer po tej letniskowej miejscowości założonej w latach 40. XVIII w. przez cesarza Pedro II jest jak podróż w przeszłość. Zob. s. 167. ● Ouro Prêto Złoto i srebro uczyniły to miasto niezwykle bogatym. Umożliwiły też budowę barokowych budowli oraz stworzenie rzeźb, dzięki którym Ouro Prêto jest na liście Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Zob. s. 208. ● Congonhas do Campo W mieście obejrzeć można najwspanialsze prace XVIII-wiecznego rzeźbiarza Aleijadinho. Zob. s. 212. ●
Po lewej: kolonialny Salvador Powyżej: widok na Rio
Największe atrakcje
◆
7
F ascynująca Fauna i Flora Pantanal Żyje tu około 650 gatunków ptaków, na ogół brodzących, między innymi pełne gracji żabiru amerykańskie czy warzęchy różowe. Nie brak również egzotycznych ssaków, takich jak kapibary (największy na świecie gryzoń), kajmany, jelenie bagienne czy pancerniki. Zob. s. 311–317.
●
Powyżej: kapibara
Amazonia Na jej terenie występuje około 30 procent znanych nam gatunków roślin i zwierząt, w tym 2500 gatunków ryb i 50 000 roślin, jak również miliony insektów. Zob. s. 280. ● Rezerwat Sooretama Zadaniem jego pracowników jest ochrona lasów deszczowych oraz ogromnej liczby gatunków roślin, ptaków i innych zwierząt. Naukowcy rozróżniają ponad 360 gatunków występującego tu ptactwa, w tym rzadko spotykanego czubacza czerwonodziobego. Zob. s. 215. ● Fernando de Noronha Okoliczne wody zamieszkują delfiny, rekiny i tysiące bajecznie kolorowych ryb. Zob. s. 260. ●
n ajlepsze miejsca na zakupy Barra Shopping Największe centrum handlowe w Ameryce Łacińskiej znajduje się w dzielnicy Barra de Tijuca w Rio. Znaleźć tu można wszystko, czego dusza zapragnie. Zakupowemu szaleństwu sprzyja klimatyzowane wnętrze centrum. Zob. s. 164. ● Biżuteria Oryginalne i nowatorskie wyroby można kupić od złotnika Pepe Torrasa przy Avenida Ataúfalo de Paiva 135 w Rio. Zob. s. 356. ●
Po Prawej: artystyczna biżuteria
Rzemiosło artystyczne Indiańskie wyroby, jak również płyty z ich muzyką, można kupić w Amoa Konoya Arte Indígena przy Rua João Mouro 1002 w São Paulo. Zob. s. 357. ● Livraria Cultura Editora Najlepsza księgarnia w całej Ameryce Łacińskiej. (Avenida Paulista 2073, Conjunto Nacional, São Paulo). Zob. s. 357. ●
Powyżej: jedna z wielu idyllicznych plaż w Brazylii
n ajlepsze plaże Búzios Biały piasek, krystalicznie czysta woda, palmy i kokosy – czegóż więcej można pragnąć. Zob. s. 171. ● Lopes Mendes, Ilha Grande, stan Rio Wspaniała plaża, gdzie drobny, biały piasek przyjemnie skrzypi pod stopami. Zob. s. 176. ● Stan São Paulo 400-kilometrową autostradę z Rio do Santos poprowadzono wzdłuż fantastycznych plaż. Zob. s. 198. ● Taipús de Fora, stan Bahia Wielu uważa, że najpiękniejsze plaże znaleźć można na zagubionym półwyspie Maraú. Zob. s. 223. ● Praia do Forte Na położonym około 85 km od Salvadoru piaszczystym ●
skrawku wybrzeża o długości 12 km rosną tysiące palm kokosowych. Plaża ta znajduje się pod ochroną prywatnej fundacji. Zob. s. 224. ● Praia Pajuçara, Maceió, stan Alagoas Wybrzeże w pobliżu Maceió słynie z krystalicznie czystej, jasno-szmaragdowej wody. Przekonać się o tym można zwłaszcza na plaży Pajuçara, która podczas odpływu zamienia się w przepiękną lagunę. Zob. s. 248. ● Jericoacoara, stan Ceará Ceará słynie z plaż, ale palmę pierwszeństwa dzierży położona nieco na uboczu Jercoacoara, która w 2002 została przekształcona w park narodowy. To magiczne miejsce uważane jest za jedno z dziesięciu najpiękniejszych na całej planecie. Zob. s. 270.
8
N ajciekawsze święta i Festiwale Karnawał w Rio Rio de Janeiro słynie z największego, słynnego na cały świat karnawału, który organizowany jest z wielkim rozmachem. Zob. s. 84. ● Salvador, Bahia Główną atrakcją karnawału są ogromne ciężarówki z systemami nagłaśniającymi tzw. trios eléctricos, które przetaczają się ulicami miasta. Zob. s. 87. ● Boi-Bumba W ostatnie trzy dni czerwca w Parintins w Amazonii odbywa się festiwal ludowy oparty na indiańskiej legendzie Boi-Bumba. Największy rywal karnawału w Rio stanowi udaną fuzję tradycji europejskich, amerykańskich i afrykańskich. Zob. s. 93. ● Czerwcowe święta Charakterystycznym elementem obchodów św. Jana (23–24 czerwca) i św. Piotra (28–29 czerwca) są jaskrawo podświetlone balony, ogniska i pokazy sztucznych ogni rozświetlających ●
mroki nocy, którym towarzyszą uczty, tańce i muzyka ludowa. Zob. s. 89. ● Bom Jesus dos Navegantes Święto to obchodzone jest w Nowy Rok, kiedy to procesja małych stateczków ozdobionych serpentynami i flagami wyrusza z portu z posągiem Jezusa Chrystusa Opiekuna Żeglarzy do kościoła Boa Viagem. Zob. s. 90. ● Círio de Nazaré Czterogodzinna procesja odbywająca się w drugą niedzielę października, podczas której wierni niosą ozdobiony kwiatami obraz Matki Bożej z Nazaretu. Zob. s. 92. ● Sylwester Najhuczniej obchodzony jest w Rio, gdzie odbywa się pokaz sztucznych ogni. Na plaży Copacabana kapłanki afrobrazylijskich religii ubrane w nieskazitelnie białe szaty puszczają na wodzie miniaturowe łódki pełne kwiatów i prezentów dla Iemanjá, Królowej Mórz. Zob. s. 92.
Powyżej: bawiąc się na karnawale w Rio
p rzygoda Na łoNie Natury ● Fernando de Noronha ● Amazonia
Miejsce dla amatorów nurkowania i pływania z płetwami oraz fajką. Pod wodą podziwiać można wraki statków, a podczas nocnych wypadów rekiny. Zob. s. 260. ● Wodospady Iguaçu 20-osobowym pontonem podpłynąć można do podstawy wodospadu, by podziwiać jego przytłaczającą wielkość. Zob. s. 320.
Oznaczone szlaki dla turystów przecinają dżunglę. Można tu pływać kajakiem po rzece, polować na piranie i wypatrywać kajmanów. Zob. s. 289. ● Ilha do Mel, Paranaguá Ta pełna grot, naturalnych basenów i pustych plaż wyspa jest rezerwatem przyrodniczym. Nietknięta cywilizacją przyroda sprawia, że miejsce to cieszy się popularnością. Zob. s. 327. ● Park Narodowy Brasilia Sawanny i niskie lasy dają schronienie ptakom, wilkom, małpom i pancernikom. W parku wytyczone są szlaki, dozwolone są też kąpiele w naturalnych basenach. Zob. s. 308 Po lewej: wycieczka po Amazonce
Największe atrakcje
◆
9
w iNo i jedzeNie ● Gero,
Rio Otwarta w 2002 restauracja Gero szybko stała się jedną z bardziej popularnych na gastronomicznej mapie Rio. Słynie z wykwintnej kuchni włoskiej. Zob. s. 165. ● Locanda della Mimosa, Petrópolis Danio Braga nie bez powodu uważany jest za jednego z najlepszych szefów kuchni w Brazylii. Fakt, że restauracja znajduje się nieco na uboczu, nie zniechęca rzeszy jego licznych wielbicieli. Zob. s. 179. ● Banana da Terra, Parati Odważne połączenie owoców morza i lokalnych produktów, którego efektem są niezapomniane potrawy. Zob. s. 179.
● Cantaloup, São Paulo Jedno z ulubionych miejsc łakomczuchów: współczesna kuchnia w pięknie odnowionej starej piekarni. Zob. s. 201. ● Sorriso da Dadá, Salvador Smakowita kuchnia ze stanu Bahia serwowana w pięknym otoczeniu. Zob. s. 241. ● Famiglia Giuliano, Recife Restauracja w replice średniowiecznego zamku słynąca z doskonałej feijoady. Zob. s. 259. ● Alice, Brasília Francuskie bistro uważane przez wielu za najlepszą restaurację w Brasílii. Zob. s. 309.
Powyżej: narodowy koktajl – caipirinha
Powyżej: Muzeum Sztuki Współczesnej
N ajlepsze muzea ● Museu Nacional das
Belas Artes, Rio Podziwiać tu można jedną z najlepszych kolekcji sztuki latynoamerykańskiej, w tym prace mistrza Cândido Portinariego. Zob. s. 146. ● Museu de Arte Contemporânea, Rio Zaprojektowany przez Oscara Niemeyera budynek jest być może bardziej interesujący niż znajdujące się w nim eksponaty. Zob. s. 150. ● Museu Afro-Brasi leiro, Salvador Niezwykle ciekawa kolekcja przedmiotów
dokumentujących afrykańskie korzenie kultury Bahii. Zob. s. 234. ● Museu do Homem de Nordeste (Muzeum Człowieka Północnego Wschodu), Recife Muzeum to jest hołdem złożonym kulturze tego fascynującego regionu. Zob. s. 253. ● Museu de Arte de São Paulo (MASP) Wśród dzieł europejskich artystów znajdziemy płótna Rembrandta, Goi i Moneta. Na uwagę zasługuje także kolekcja sztuki brazylijskiej. Zob. s. 192.
dobre rady ● Air Passes Karty lotnicze uprawniające do podróży po całym kraju są dobrym rozwiązaniem dla osób, które zamierzają często się przemieszczać. Do kupienia wyłącznie poza granicami Brazylii. Ich koszt zależy od liczby lotów, pory roku oraz regionu, po którym chce się podróżować. Są ważne 21 dni i pozwalają zwiedzić cztery, pięć brazylijskich miast (licząc z tym, do którego przylatujemy z zagrani-
cy). Bilety są do wykorzystania tylko na jednej linii lotniczej. ● Restauracje typu kilo Restauracje kilo i samoobsługowe bary pozwalają zjeść dobrze i tanio. Jak sugeruje sama nazwa, o cenie potrawy decyduje jej waga, a nie składniki. ● Bezpłatne imprezy kulturalne W piątkowym dodatku do dziennika O Globo znajdziemy informator kulturalny dla Rio. Jego odpowied-
nikiem w São Paulo jest Folha São Paulo z informacjami na nadchodzący tydzień. Również tygodnik Veja publikuje w piątek regionalne dodatki nazywane Vejinha. ● Kościoły Wstęp do większości kościołów w Brazylii jest bezpłatny, dzięki czemu można za darmo podziwiać ich architekturę oraz znajdujące się wewnątrz dzieła sztuki malarskiej i rzeźbiarskiej.
WproWadzenie
K raina
Bez granic
Brazylia to mityczna „kraina bez granic” o nieograniczonym potencjale, a jej mieszkańcy nie znają pojęcia „pesymizm”.
B
razylia wciąż pozostaje obiektem zainteresowania cudzoziemców. Zaczęło się od złota, potem był kauczuk i kawa, a teraz trwa fascynacja egzotyką i językiem portugalskim. Kraj urzeka samych Brazylijczyków, nieodmiennie w nim zakochanych. Podobnie jak turyści, są jakby zadziwieni ogromem swej ojczyzny. Być może w jakimś jej tajemnym zakątku kryją się bezcenne skarby i tylko czekają na swego odkrywcę. Ale gdzie ich szukać? Począwszy od XVI w. Portugalczycy i przybysze zasiedlali rozległe przestrzenie w kraju o rozmiarach kontynentu. Obecnie ok. 175 mln ludzi tworzy najbardziej zróżnicowaną populację na świecie. Mieszkają w luksusowych dzielnicach wielkich miast, ale też na ich obrzeżach w nędznych fawelach i w wioskach z dala od cywilizacji. Pracują w najnowocześniejszych fabrykach, a także popychają drewniane pługi za zwierzętami roboczymi. Niektóre plemiona indiańskie żyją w warunkach przypominających epokę kamienia, chłopi na wielkich fazendach nie różnią się statusem od pańszczyźnianych, a caboclos, szukając pożywienia w puszczy, wycinają w niej drzewa, by – niczym pierwsi osadnicy – sklecać prymitywne domki. Równocześnie trwają – i powstają – wielkie fortuny, a klasy średnie z powodzeniem utrzymują stabilność. Chyba nigdzie na świecie postęp nie przebiega tak dynamicznie, gdyż nawet w okresach stagnacji gospodarczej społeczeństwo nie przestało budować kraju. Nieprzebyte niegdyś amazońskie lasy deszczowe błyskawicznie stają się dostępne – co raczej nie napawa optymizmem – choć nadal nie do końca je zbadano. Mimo wielu sprzeczności, Brazylijczyków jednoczy wspólny język (urzędowy portugalski), wspólna religia (większość obywateli należy do Kościoła rzymskokatolickiego) i wspólne marzenie o szczęśliwej i bogatej ojczyźnie. Mimo ogromnych niekiedy niedogodności ekonomicznych Brazylijczycy utrzymują pogodę ducha: mawiają nawet, że nadzieja jest ich narodową profesją. Są spontaniczni, pełni entuzjazmu i najczęściej żyją chwilą. W krainie karnawału trzeba chwytać moment. Przecież w każdej chwili może zdarzyć się coś niezwykłego! ❑ PoPrzednie strony: bezmiar Amazonki; Rio u stóp, świt na plaży Copacabana Po lewej i Powyżej: Brazylijczycy tworzą jedno z najbardziej zróżnicowanych społeczeństw
◆
17
WprOWadzenie
Od
◆
19
piaszczystych plaż pO lasy a mazOnii
Brazylia zajmuje olbrzymie terytorium – jest tak zróżnicowana topograficznie, społecznie i gospodarczo, iż trudno uwierzyć, że to ten sam kraj.
B
razylia to najmniejsze z wielkich państw świata. Choć jest piątym co do wielkości krajem na Ziemi, czterokrotnie większym od Meksyku i ponaddwukrotnie od Indii, ludność skupia się na stosunkowo małym terenie w porównaniu z terytorium liczącym ponad 8,5 mln km2 powierzchni. Jedna czwarta obywateli mieszka w pięciu zatłoczonych okręgach na południu kraju. W południowych i południowo-wschodnich stanach, zajmujących zaledwie 16% geograficznego obszaru państwa, żyje ponad 60% populacji Brazylii. 100 mln Brazylijczyków zasiedla teren nieco mniejszy od Alaski, pozostałe 72 mln – obszar wielkości Stanów Zjednoczonych bez Teksasu. Atutem kraju jest przestrzeń – wielkie pustkowia.
struktura regionalna Ze względów administracyjnych 26 stanów Brazylii i jeden Dystrykt Federalny podzielono na pięć regionów: Norte (Północ), Nordeste (Północny Wschód), Centro-Oeste (Środkowy Zachód), Sudeste (Południowy Wschód) i Sul (Południe). Dwa największe są zarazem najsłabiej zaludnione. Północ, z wilgotnymi lasami równikowymi dorzecza Amazonki, to 42% terytorium Brazylii. Zmieściłaby się w nim cała Europa Zachodnia, ale ludzi jest tam mniej niż w Nowym Jorku. Na południe od Amazonki ciągnie się region Środkowy Zachód, w którym dominuje Wyżyna Brazylijska. Zajmuje 22% powierzchni kraju, a populacja, która podwoiła się od lat 70. XX w., stanowi 15% ludności Brazylii. Z tymi dwoma obszarami, rozleglejszymi od terytoriów większości państw na świecie, rząd wiąże nadzieje dla przyszłości Brazylii. Po lewej: plaża w São Salvador w stanie Bahia Powyżej: wilgotny las równikowy w Amazonii
enigma północy Legendarna Amazonka jest jedną z ostatnich niewyjaśnionych zagadek naszej planety. W jej dorzeczu, największym na świecie, znajduje się 20% ziemskich zasobów słodkiej wody, a wspaniałe lasy równikowe – tętniąca życiem skarbnica biologiczna – kryją prawdziwy potencjał, w większości niezbadany i niespożytkowany. Mimo postępującej dewastacji lasu, wciąż można godzinami lecieć nad Amazonką i nie zauważyć żadnych przerw w dywanie zieleni, prócz wijących się serpentyn rzek tego regionu. W trakcie wielodniowych wycieczek statkiem przed oczami podróżnych przesuwa się ściana roślinności, tylko niekiedy przerywana nielicznymi drewnianymi chatami.
20
◆
WprOWadzenie
Owe chaty dowodzą – o czym zdają się zapominać i planiści rozwoju Brazylii, i ekolodzy walczący o ochronę lasów amazońskich jako „płuc planety” – że Nizina Amazonki nie jest bezludną puszczą. Szacuje się, że prócz resztek plemion indiańskich, dla których była ona domem, na tym ogromnym obszarze rozrzucone są 3 mln ludzi, od pokoleń żyjących tak jak ich przodkowie. Ci prawdziwi Amazończycy – caboclos – są zbieraczami kauczuku i brazylijskich orzechów, rybakami i rolnikami. W ostatnim czasie pojawili się tam hodowcy bydła, oszuści spekulujący gruntami oraz drobni rolnicy zachęceni darmową ziemią, rozdawaną z ini-
p ierWszy ekO - męczennik Chico Mendes, zbieracz kauczuku ze stanu Acre, stanąwszy na czele amazońskiego ludu, założył pierwszą wiejską organizację, której zadaniem była ochrona puszczy i jej mieszkańców. Organizował empates (manifestacje biernego oporu), uniemożliwiając wprowadzenie buldożerów na teren puszczy. Wpływowi hodowcy bydła zamordowali go w 1988 r. – w setną rocznicę zniesienia niewolnictwa w Brazylii. Nacisk światowych mediów zmusił rząd do działania. Utworzono rezerwaty, w których lud puszczański może wieść tradycyjne życie swoich przodków. Wprawdzie dziedzictwo Mendesa przetrwało, ale lasy wciąż znikają w alarmującym tempie.
cjatywy rządu. Wielcy fazenderzy i handlarze (ci ostatni to zazwyczaj bogaci przedsiębiorcy z USA i Europy) wycinają połacie dziewiczej puszczy, zatrudniając uzbrojone gangi, a te bez skrupułów zastraszają każdego, kto śmie stanąć im na drodze. Ofiarami inwazji na puszczę, prócz drzew, roślin i dzikich zwierząt, są leśni ludzie, caboclos i Indianie, których zmusza się do porzucenia ziemi i chat i zamieszkania w podmiejskich fawelach. Przyszłość rysuje się jednak w jaśniejszych barwach. Rząd przeznacza fundusze na edukację osadników, którzy poznają właściwe formy rolnictwa. Drobnych przedsiębiorców zachęca się do stosowania zrównoważonych technik wydobywczych. W efek-
cie takich działań osadnicy stopniowo zyskują możliwość pozostawania na ziemi, którą początkowo zajęli, bez konieczności przenoszenia się na inne tereny. Jeszcze do niedawna była to powszechnie stosowana praktyka porzucania wyjałowionych pól i pozyskiwania nowych gruntów. Bogactwo Amazonii to nie tylko lasy i woda. Pod powierzchnią olbrzymiego obszaru kryją się bajeczne skarby. W Serra Dos Carajás, 879 km na południowy zachód od Belém, leżą pokłady rudy żelaznej, w którą można by zaopatrywać cały świat przez 500 lat. W innych miejscach odkryto cynę, złoto, metale kolorowe i ropę. Rozsądnie eksploatowane cenne surowce są w stanie zapewnić rozwój regionu bez potrzeby niszczenia lasów.
GeOGrafia
◆
21
centro-Oeste
nordeste
Po szybkim rozkwicie w latach 70. XX w. tempo rozwoju na Środkowym Zachodzie znacznie zmalało. Nową stolicę, Brasílię, lokowano na Płaskowyżu Centralnym, by przyciągnąć osadników i zintegrować region z wybrzeżem. Wprawdzie miasto urosło do ponad 2,1 mln mieszkańców, nie przyczyniło się jednak do takiego rozkwitu, na jaki liczyli jego założyciele. Pod względem geograficznym Środkowy Zachód pozbawiony jest naturalnych barier Amazonii. Rozciągający się na wysokości 1000 m n.p.m. Planalto Central dzieli się na dwie strefy – gęste lasy i cerradão.
Północny Wschód, trzeci co do wielkości region Brazylii, zajmuje 18% jej powierzchni, ale jest jednocześnie najbiedniejszy. Choć początkowo, w okresie kolonialnym, dzięki plantacjom trzciny cukrowej był ośrodkiem gospodarczym i politycznym, pod względem tempa rozwoju nie dorównuje stanom Południa i Południowego Wschodu. W przeciwieństwie do Północy i Środkowego Zachodu, Północny Wschód nie jest odizolowany ani rzadko zaludniony. Jego słabym punktem okazał się klimat. Region ten dzieli się na cztery strefy: leżący najdalej na północy stan Maranhão łączy cechy Północnego Wschodu i Amazonii; wzdłuż wybrzeża,
Cerradão, trawiasty obszar z kępami karłowatych drzew, sprawia wrażenie nieużytków, jednak po usunięciu roślinności uzyskuje się żyzne pola uprawne. Fazenderzy z południowej Brazylii przekształcili cerradão w ogromne rancza (wyróżnia się wśród nich największa na świecie plantacja soi). Wybudowano drogi i mosty, udoskonalono techniki uprawy kukurydzy i bawełny, co też spowodowało napływ wykwalifikowanych pracowników. Na odpowiednio przekształconych obszarach trawiastych w południowej części regionu pasą się najliczniejsze w kraju stada bydła.
między stanami Rio Grande do Norte a Bahią biegnie wąski (100–200 km) pas zona da mata (sawanna złożona z traw, drzew i krzewów) z żyzną glebą; na zachód od tego miejsca zaczyna się agreste (sawanna trawiasto-krzaczasta) z glebami niższej kategorii. Strefa ostatnia, zajmująca większość interioru stanów Północnego Wschodu, to suchy i jałowy obszar sertão (pustkowie). Właśnie warunki panujące na sertão przyczyniły się do największego w Brazylii zubożenia ludności. Okresowe susze wypalają ziemię, a sezonowe rzeki w czasie opadów wywołują gwałtowne powodzie. Znaczną część obszaru sertão zajmuje caatinga (sawanna porośnięta gatunkami kolczastymi).
Po lewej: amazońskie promy w porcie Manaus Powyżej: czerwona woda wodospadów Iguaçu