6
NAJWI¢KSZE
ATRAKCJE
Cuda przyrody, estancias, rezerwaty, muzea… poni˝ej wymieniamy te najciekawsze, ale oprócz nich Argentyna oferuje atrakcje, o których istnieniu nie wiedzà sami jej mieszkaƒcy.
N AJCIEK AWSZE WYCIECZKI ● Sp∏yw
w wàwozie Atuel niedaleko Mendozy. ● Piesze w´drówki w okolicy El Chalin wÊród jezior i lodowców Parque Nacional Los Glaciares. ● Jazda na snowboardzie w Las Leñas w prowincji Mendoza, najwa˝niejszym oÊrodku sportów zimowych w Ameryce Po∏udniowej. ● Wyprawy po bezdro˝ach w okolicach Salinas Grandes w prowincji Jujuy.
● Obserwowanie
wielorybów przy Península Valdés, jednym z wa˝niejszych rezerwatów w Argentynie. ● Jazda konna na wzgórzach w Krainie Jezior w Patagonii. ● Wspinaczka na Cerro Catedral albo Monte Tronador w Parque Nacional Nahuel Huapi. ● Wyprawy na nartach w górach w okolicach miasta Ushuaia.
T YLKO W A RGENTYNIE ● Wodospady
Iguaçu Jeden z najefektowniejszych wodospadów Êwiata, na granicy mi´dzy Argentynà a Brazylià. Ma 2,5 km szerokoÊci, sk∏ada si´ z 275 kaskad. Zob. s. 236. ● Quebrada de Humahuaca Pi´kny kolorowy wàwóz w pó∏nocno-zachodniej Argentynie, nale˝àcy do Szlaku Inków, obecnie wpisany na List´ Âwiatowego Dziedzictwa UNESCO. Zob. s. 261. ● Szczyt Aconcagua Najwy˝szy szczyt Andów i drugi na Êwiecie pod wzgl´dem wysokoÊci poza Himalajami. Zob. s. 277.
● Lodowiec
Perito Moreno na po∏udniu Krainy Jezior. Niezapomnianym prze˝yciem jest widok wielkich bry∏ lodu od∏amujàcych si´ od pot´˝nego lodowca. Zob. s. 315. ● Ushuaia Najdalej wysuni´te na po∏udnie miasto Êwiata, skàd wyruszajà wyprawy na Antarktyd´. Zob. s. 329. ● La Boca T´tniàca ˝yciem, s∏ynàca z kolorowej zabudowy dzielnica Buenos Aires, zasiedlona w XIX w. przez imigrantów z W∏och. Zob. s. 162. POWY˚EJ: niesamowity wodospad Iguaçu PO LEWEJ: droga na szczyt Fitz Roy
NAJWI¢KSZE ATRAKCJE
◆
7
N AJLEPSZE ESTANCIAS
A RGENTY¡SKI TYGIEL Przyk∏ady miejsc zwiàzanych z poszczególnymi narodowoÊciami i spo∏ecznoÊciami tworzàcymi dzisiejszà Argentyn´. ● Tilcara Wioska w Quebrada de Humahuaca daje wglàd w codzienne ˝ycie rdzennych mieszkaƒców. Zob. s. 261. ● El Bolsón Ma∏y zakàtek alpejski w górach prowincji Rio Negro. Zob. s. 303.
● Formosa
Stolica pó∏nocno-wschodniego regionu Argentyny, duchem bliska Paragwajowi i Brazylii. ● Trelew W prowincji Chubut, jedyne miejsce poza Walià, gdzie odbywa si´ Eisteddfod. Zob. s. 306. ● The Hurlingham Club Elegancki klub dla dam i d˝entelmenów w Buenos Aires, o takiej samej nazwie jak znany klub londyƒski, to miejsce spotkaƒ spo∏ecznoÊci anglo-argentyƒskiej.
Kilka najbardziej malowniczych estancias (Zob. te˝ s. 346). ● Estancia Villa María Luksusowa estancia zaprojektowana przez Alejandra Bustillo, po∏o˝ona 50 km od Buenos Aires. ● El Ombú de Areco Zabytkowa estancia po∏o˝ona na pi´knych terenach niedaleko San Antonio de Areco w prowincji Buenos Aires.
● El
Rincón de Cobo Estancia na wybrze˝u niedaleko Pinamar w prowincji Buenos Aires. Mo˝na tu jeêdziç konno i ∏owiç ryby. ● La Demasiada Wcià˝ czynna estancia, niedaleko Balcarce w prowincji Buenos Aires. Hoduje si´ tu byd∏o rasy Aberdeen Angus. ● Finca la Falda Urocza estancia po drodze do Valles Calchaquíes w prowincji Salta.
N AJLEPSZA WO¸OWINA Najsmaczniejsze cz´Êci wo∏owej tuszy. Steki podaje si´ w trzech wersjach: jugoso (krwisty), a punto (Êrednio wysma˝ony) i bien hecho (dobrze wysma˝ony). ● Bife de lomo Pol´dwica. Najdro˝sze i najmi´ksze mi´so. ● Bife de chorizo Krzy˝owa, a nie, jakby wskazywa∏a nazwa, rodzaj kie∏basy.
● Bife
de costilla Antrykot. Trzeba mieç dobry apetyt, ˝eby zjeÊç ca∏y ten wielki stek. ● Tira de asado Soczyste i aromatyczne pieczone ˝eberka. U GÓRY: wiejskie luksusy w estancia La Demasiada POWY˚EJ: najlepsze steki na Êwiecie PO LEWEJ: plotkujàc w Trelew
8
N AJCIEK AWSZE IMPREZY Kilka najciekawszych imprez w Argentynie (Zob. te˝ Âwi´ta i festiwale, s. 353.) ● Fiesta de la Vendimia Âwi´to wina obchodzone w Mendozie pod koniec lutego. ● Âwiatowy Festiwal Tanga Odbywa si´ co dwa lata w paêdzierniku w Buenos Aires.
● Festival
Internacional de Ushuaia Festiwal muzyki, taƒca i dramatu w kwietniu. ● Festival de Cosquín Tradycyjny festiwal muzyki ludowej odbywajàcy si´ w styczniu. ● Mi´dzynarodowy Festiwal Gitarowy W Buenos Aires w paêdzierniku, trwa przez miesiàc.
N AJLEPSZE JEDZENIE I PICIE ● Empanadas
Smaczne pierogi z ró˝nym nadzieniem. ● Locro Rodzaj zawiesistej potrawki-zupy z mi´sa i kukurydzy, specjalnoÊç regionów pó∏nocnych. ● Matambre Mi´sna rolada, której nazwa oznacza „zabijacz g∏odu”. ● Dulce de leche Rodzaj bardzo s∏odkiego
kajmaku, dodawany do wszystkiego. ● Alfajores Kruche ciasteczka prze∏o˝one dulce de leche, posypane cukrem lub polane czekoladà. ● Maté Dzia∏ajàcy pobudzajàco gorzki napój z ostrokrzewu paragwajskiego, o specyficznym smaku.
N AJLEPSZE PARKI NARODOWE ● Parque
Nacional Mburucuyá w prowincji Corrientes z lasami kebraczo i wspania∏à dzikà przyrodà. Zob. s. 232. ● Parque Nacional Los Cardones w prowincji Salta. Obejmuje ochronà zagro˝one gatunki kaktusów. Zob. s. 254. ● Parque Nacional Talampaya W prowincji La Rioja, wpisany na list´ Âwiatowego Dziedzictwa UNESCO. Na jego terenie znajdujà si´ wa˝ne stanowiska archeologiczne i paleontologiczne. Zob. s. 283. ● Parque Nacional Lanín, niedaleko San Martín de los Andes. Nazwa pochodzi od wulkanu Lanín. Doskona∏e warunki dla w´dkarzy. Zob. s. 297.
● Parque
Nacional Los Alerces niedaleko Esquel w Patagonii. Rosnà tu drzewa z gatunku Fitzroya cupressoides. Zob. s. 304. ● Parque Nacional Los Glaciares, w po∏udniowej Patagonii. Obejmuje lodowiec Perito Moreno i ∏aƒcuch górski Fitz Roy. Zob. s. 314. ● Parque Nacional Tierra del Fuego Niedaleko Ushuai, nadmorski rezerwat z lasami bukowymi; Êwietne miejsce do obserwowania ptaków. Zob. s. 331. POWY˚EJ: Êwi´to winobrania w Mendozie PO LEWEJ: naczynia do maté PONI˚EJ: majestatyczny lodowiec Perito Moreno
NAJWI¢KSZE ATRAKCJE
◆
9
N AJLEPSZE MUZEA I GALERIE ● Museo
R ODZINNE WAK ACJE ● La
República de los Niños, La Plata. Argentyƒski Disneyland Zob. s. 193. ● Parque de la Costa Park rozrywki w Tigre, dokàd doje˝d˝a si´ pociàgiem Tren de la Costa. Zob. s. 190. ● Museo de los Niños Interaktywne muzeum dla dzieci w wieku od 3 do 12 lat w centrum handlowym Mercado de Abasto w Buenos Aires. Zob. s. 356. ● Przyroda na Pó∏wyspie Valdés Âwietna okazja, ˝eby pooglàdaç pingwiny, foki, lwy morskie
i tysiàce ptaków na wybrze˝u. Mo˝na te˝ pop∏ynàç ∏odzià na oglàdanie wielorybów. Zob. s. 307. ● Aktywny wypoczynek w Krainie Jezior Sporty wodne, jazda na rowerze, jazda konna w lecie oraz narty i snowboard w zimie. Zob. s. 357–359. ● Tren del Fin del Mundo Pociàg jadàcy z Ushuai do Parku Narodowego Ziemi Ognistej (Tierra del Fuego). Zob. s. 330.
Nacional de Bellas Artes, Buenos Aires. Najwi´ksze muzeum sztuki w Argentynie, gdzie znajdujà si´ dzie∏a Renoira, Moneta i Rembrandta. Zob. s. 180. ● Museo de Arte Latinoamericano de Buenos Aires (MALBA) Stylowa, specjalnie zbudowana w tym celu galeria w dzielnicy Palermo mieÊci imponujàce zbiory od poczàtku XX w. do chwili obecnej. Zob. s. 181. ● Museo Evita, Buenos Aires. PoÊwi´cone ˝yciu i dzia∏alnoÊci Evity Peron. Sà tu przedmioty z nià zwiàzane, zdj´cia, filmy, stroje. Zob. s. 65. ● Museo Mundo Yamana, Ushuaia. Ekspozycja opowiada o ˝yciu ludu Yamana, swego czasu zamieszkujàcego Ziemi´ Ognistà. Zob. s. 331.
● Museo
Casa Ernesto Che Guevara, Alta Gracia. Niedu˝e, interesujàce muzeum, w którym zebrano przedmioty zwiàzane z ˝yciem „El Che”. Zob. s. 224. ● Museo Arqueología de Alta Montaña, Salta. Mo˝na tu obejrzeç znalezione w 1999 r. cia∏a trojga inkaskich dzieci. Zob. s. 257.
D O B R E R A DY Sprawdzaç, sprawdzaç i jeszcze raz sprawdzaç: Zawsze nale˝y potwierdziç przed odjazdem, ˝e kupiony bilet na autobus, pociàg bàdê statek, jest wa˝ny. Zdarza si´, ˝e firmy przewozowe, zw∏aszcza w bardziej odleg∏ych cz´Êciach kraju, sprzedajà to samo miejsce w autobusie komuÊ innemu, jeÊli powrót nie zosta∏ w por´ potwierdzony. Loty krajowe i mi´dzynarodowe trzeba potwierdziç 24 godziny przed odlotem. Pi´kne widoki: Lecàc na po∏udnie z Bariloche do El Calafate albo z El Calafate do Ushuai, warto zarezer-
wowaç miejsce po prawej stronie samolotu, skàd widaç szczyty patagoƒskich Andów wystajàce nad chmurami. Podatek: Za zakupy zrobione w sklepach z naklejkami „Global Refunds” turyÊci zagraniczni mogà uzyskaç zwrot podatku w przypadku towarów o wartoÊci detalicznej powy˝ej 70 $. (Wi´cej informacji zob. s. 356). Nocne ˝ycie: Nie warto iÊç na kolacj´ przed 21.00, gdy˝ wtedy restauracje Êwiecà pustkami. Argentyƒczycy jedzà póêno i potem do póêna si´ bawià. Wi´kszoÊç barów otwarta jest do rana.
J´zyk hiszpaƒski: Wielu Argentyƒczyków dobrze mówi po angielsku (a tak˝e po w∏osku, niemiecku i francusku), ale zdecydowanie warto si´ nauczyç choçby podstawowych zwrotów. Miejscowi uwielbiajà rozmawiaç, wi´c b´dzie mo˝na od razu przeçwiczyç nabyte umiej´tnoÊci w praktyce.
HISTORIA
◆
53
CAUDILLOS, TYRANI I DEMAGODZY Prawie ca∏e dwa minione stulecia Argentyna cierpia∏a z powodu politycznych ambicji dyktatorów, rzàdów wojskowych oraz chybionych programów gospodarczych.
O
kres pomi´dzy og∏oszeniem niepodleg∏oÊci Zjednoczonych Prowincji La Plata (obejmujàcych Boliwi´, Paragwaj i Urugwaj) a poczàtkiem dyktatorskich rzàdów Juana Manuela de Rosasa w 1829 r. by∏ bardzo trudny dla prowincji Ameryki Po∏udniowej. MyÊlàcy z wielkim rozmachem Bernardino Rivadavia m´˝nie, ale na pró˝no stara∏ si´ zapewniç krajowi dobrà przysz∏oÊç. Objà∏ urzàd 8 lutego 1926 r. Rivadavia chcia∏ wprowadziç trwa∏à konstytucj´, stworzyç silny centralny rzàd, podzieliç terytorium na mo˝liwie równe cz´Êci i Êciàgnàç imigrantów, którzy chcieliby si´ osiedliç w Zjednoczonych Prowincjach. Plany te jednak szybko si´ rozwia∏y za sprawà caudillos z interioru, którzy nie mieli ochoty poddawaç si´ jakiejkolwiek centralnej w∏adzy, a tak˝e z powodu wyniszczajàcej wojny Argentyny z Brazylià o Urugwaj (1825 –1828). Kiedy w 1827 r. (9 VIII) Rivadavia zrezygnowa∏ z prezydentury Zjednoczonych Prowincji i wyemigrowa∏, po latach jego rzàdów pozosta∏o niewiele Êladów.
Zanim skoƒczy∏ 25 lat, odziedziczy∏ ju˝ tysiàce akrów ziemi i by∏ odnoszàcym sukcesy biznesmenem, który pomóg∏ w za∏o˝eniu jednej z pierwszych solarni mi´sa w swojej prowincji. Dokona∏ dobrego wyboru, ˝eniàc si´ z Maríà de la Encarnación Escurra, podobnie jak on bogatà z domu. Maria odda∏a mu póêniej nieocenione us∏u-
Caudillo i tyran Juan Manuel de Rosas, który przez blisko 20 lat rzàdzi∏ Argentynà (1835–1852), tak jakby by∏a jego prywatnà posiad∏oÊcià, jest zapewne jednà z najbardziej intrygujàcych i najbardziej krwawych postaci Ameryki ¸aciƒskiej. ˚eby zdobyç w∏adz´, zmontowa∏ koalicj´ z∏o˝onà z gauczów, zamo˝nych w∏aÊcicieli ziemskich i wszystkich, którzy chcieli do niej przystàpiç. Urodzi∏ si´ w Buenos Aires (1793), ale czu∏ si´ dzieckiem otwartych przestrzeni pampasów. Na rodzinnej estancii nauczy∏ si´ jeêdziç konno, biç i rzucaç boleadoras (trzy kamienie przywiàzane do splecionych rzemieni, które owija∏y si´ wokó∏ tylnych nóg byd∏a, sprawiajàc, ˝e si´ przewraca∏o). Rosas nabra∏ takiej wprawy w tych zaj´ciach jak wszyscy gauczowie, z którymi si´ uto˝samia∏, zdobywajàc najpierw ich szacunek, a potem poparcie polityczne. PO LEWEJ: barwne przedstawienie narodzin nowego narodu PO PRAWEJ: tyran Juan Manuel de Rosas
gi w drodze do zdobycia w∏adzy, subtelnie i skutecznie snujàc intrygi i aran˝ujàc sytuacje z myÊlà o karierze m´˝a. W 1829 r. poproszono Rosasa o przyj´cie stanowiska gubernatora prowincji Buenos Aires, ˝eby powstrzymaç fal´ anarchii narastajàcà po emigracji Rivadavii. Jako wp∏ywowy caudillo i doÊwiadczony wojskowy wydawa∏ si´ m´˝em opatrznoÊciowym, nadajàcym si´ do przywrócenia porzàdku i stabilizacji. FederaliÊci chcieli porozumienia, ale ich poszczególne od∏amy by∏y ze sobà mocno sk∏ócone. Na prowincji domagali si´ autonomii w relacji z Buenos Aires, a ci, którzy popierali program w najwi´kszych miastach Argentyny, nie chcieli straciç uprzywilejowanej pozycji. Rosas skorzysta∏
54
◆
HISTORIA
z nadzwyczajnych uprawnieƒ i w roku 1831 podpisa∏ Pakt Federalny, który zwiàza∏ prowincje Buenos Aires, Entre Ríos, Santa Fe i Corrientes. Lidze Unitarnej, opozycyjnej wobec Rosasa, zadano bolesny cios, kiedy jej przywódca, José María Paz, zosta∏ publicznie zrzucony z konia przez ˝o∏nierza federalistów za pomocà boleadoras. Paz by∏ te˝ wi´ziony z rozkazu Rosasa. Do 1832 r. unitaryÊci ponieÊli szereg pora˝ek na polach bitew i przestali byç zagro˝eniem dla federalistów. Po zakoƒczeniu pierwszej kadencji w 1832 r. Rosas odmówi∏ ponownego obj´cia urz´du, poniewa˝ rada reprezentantów prowincji nie chcia-
∏a si´ zgodziç, aby w dalszym ciàgu zachowa∏ w∏aÊciwie nieograniczonà w∏adz´.
Czerwoni i niebiescy Pozbawiony w∏adzy Rosas nie przesta∏ walczyç. Stanà∏ na czele kampanii przeciwko rdzennym plemionom argentyƒskim na po∏udniu i zdoby∏ jeszcze gorszà s∏aw´, likwidujàc tysiàce Indian. Tymczasem jego ˝ona toczy∏a zakulisowà wojn´, ˝eby przywróciç m´˝owi stanowisko gubernatora Buenos Aires, pracujàc nad stworzeniem Sociedad Popular Restauradora i jego terrorystycznego skrzyd∏a – mazorca. Doña Encarnación skutecznie utrudnia∏a próby rzàdzenia trzem kolejnym gubernatorom, którzy nastali po Rosasie. Junta w koƒcu przychyli∏a si´ do ˝àdaƒ Rosasa, a on przyjà∏ stanowisko, jako „odnowiciel prawa” i gubernator, podczas królewskiej ceremonii 13 kwietnia 1835 r. Czerwony kolor federalistów zaczà∏ byç nierozerwalnie z nimi kojarzony. Kobiety nosi∏y czerwone suknie, a m´˝czyêni czerwone symbole z napisem „federacja albo Êmierç”. Elementy stroju w kolorze niebieskim, symbolizujàcym „nieokrzesanych unitarian”, mog∏y si´ staç przyczynà uwi´zienia, a niekiedy nawet Êmierci.
Atmosfera l´ku
 MIERTELNA GRA Rzàd Juana Manuela de Rosasa zinstytucjonalizowa∏ okrutne metody uciszania przeciwników. Najcz´Êciej stosowanym sposobem zabijania by∏o podrzynanie gard∏a, znane w tradycji gauczów. Przyrodnik i kronikarz pampasów W.H. Hudson napisa∏, ˝e Argentyƒczycy „uwielbiajà zabijaç ludzi nie za pomocà kul, tylko w taki sposób, który pozwala im wiedzieç i czuç, ˝e rzeczywiÊcie i naprawd´ zabijajà”. Stosowano te˝ inne metody, np. dwóch katów stojàcych po dwóch stronach wi´ênia wbija∏o w niego lance. W repertuarze tortur powszechne by∏o kastrowanie i obcinanie j´zyków.
Rosas nie by∏ wprawdzie bezpoÊrednio autorem brutalnych represji, tak charakterystycznych dla jego re˝imu, ale sprawujàc dyktatorskie rzàdy, zaprowadzi∏ pewien porzàdek polityczny i stworzy∏ warunki do jego funkcjonowania. Skutecznie dzia∏ajàca sieç szpiegów, policja, wojsko i s´dziowie pokoju pracowali nad d∏ugà listà podejrzanych unitarian i jego majàtków. Faktyczna liczba zaginionych pozostaje nieustalona, ale w przybli˝eniu ocenia si´ jà w tysiàcach. Atmosfera zagro˝enia utrzymywa∏a si´ przez blisko 20 lat. Argentyna pod rzàdami Rosasa mia∏a si´ nie najlepiej. Prezydent m.in. uwik∏a∏ si´ w polityk´ sàsiedniego Urugwaju. Z powodu szerzàcej si´ ksenofobii zbyt wolno przybywa∏o bardzo potrzebnych do pracy imigrantów i zagranicznego kapita∏u. Finanse Buenos Aires powa˝nie ucierpia∏y w dwóch okresach: kiedy francuskie oddzia∏y okupowa∏y urzàd celny nad Río de la Plata (1838 –1840) i w latach angielsko-francuskiej blokady ujÊcia rzek (1845–1847). Sposób, w jaki Rosas traktowa∏ Europejczyków, jego wybuja∏e ego i wszechobecne represje w ˝aden sposób nie sprzyja∏y rozwojowi kraju. W odpowiedzi na stan zniewolenia Argentyƒczycy w kraju i na emigracji zak∏adali tajne orga-
CAUDILLOS,
nizacje, których celem by∏o obalenie Rosasa. IntelektualiÊci, wÊród których znaleêli si´ tacy luminarze kultury, jak Bartolomé Mitre i Domingo Faustino Sarmiento (póêniejsi prezydenci) czy Juan Bautista Alberdi, dostarczali retoryki elektryzujàcej opozycj´.
Gwa∏towny koniec Justo José de Urquiza, caudillo od dawna popierajàcy Rosasa, zwróci∏ si´ przeciwko „odnowicielowi” i zorganizowa∏ armi´, w której szybko znalaz∏y si´ tysiàce ochotników, w tym wielu Urugwajczyków i Brazylijczyków. Armia Urquizy 3 lutego
1852 r. stoczy∏a bitw´ ze zdemoralizowanymi i zm´czonymi t∏umieniem rebelii wojskami Rosasa w Caseros, w pobli˝u Buenos Aires. „Bitwa ta – jak napisa∏ póêniej Mitre – by∏a wygrana, zanim jeszcze zosta∏a stoczona”. W ten sposób rozpoczà∏ si´ nowy rozdzia∏ w historii Argentyny. Urquiza, który objà∏ w∏adz´, stworzy∏ system federalny i zosta∏ pierwszym prezydentem Konfederacji La Plata. Popar∏y go Brazylia, Francja i Anglia. Buenos Aires mianowano jej tymczasowà stolicà. PO LEWEJ: ˝o∏nierz Rosasa w barwach federalistów POWY˝EJ: Indianie schwytani podczas wojny o pustyni´
TYRANI
I
DEMAGODZY ◆
55
Podwaliny paƒstwa Od upadku Rosasa do 1880 r. trwa∏a praca nad stworzeniem paƒstwa narodowoÊciowego i instytucji potrzebnych do jego funkcjonowania. Najwa˝niejszym problemem do rozstrzygni´cia by∏ status Buenos Aires w stosunku do prowincji interioru. Kwesti´ t´ rozwiàzano ostatecznie w 1880 r., czyniàc z miasta stan, podobnie jak w przypadku Dystryktu Kolumbii w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pó∏nocnej. Pierwszym zadaniem Urquizy by∏o stworzenie konstytucji. Zgromadzenie konstytucyjne zebra∏o si´ w mieÊcie Santa Fe. Opracowano dokument
wzorowany na konstytucji Stanów Zjednoczonych. Ustalono utworzenie dwuizbowej legislatury, wybór cia∏a wykonawczego przez kolegium elektorów i niezawis∏oÊç sàdownictwa. Zgromadzenie zatwierdzi∏o konstytucj´ Argentyny 1 maja 1853 r. Podczas trwania pierwszej kadencji Urquiza za∏o˝y∏ bank narodowy, zadba∏ o wybudowanie szkó∏ i popraw´ transportu w republice. Ale pozycja Buenos Aires wcià˝ nie by∏a do koƒca okreÊlona. W gruncie rzeczy istnia∏y dwie Argentyny: jedna w zamo˝nym Buenos Aires, a druga w g∏´bi kraju, ze stolicà w Paranie. W 1862 r. w Buenos Aires zebra∏ si´ kongres, który zadecydowa∏, ˝e miasto b´dzie stolicà republiki oraz ca∏ej prowincji.
56
◆
HISTORIA
Sukcesja prezydentury Nast´pnym prezydentem zosta∏ Bartolomé Mitre, historyk i by∏y gubernator prowincji Buenos Aires. Chocia˝ zadanie tworzenia infrastruktury kraju mia∏o dla niego wielkie znaczenie, to jego uwag´ zaprzàta∏a wojna paragwajska (1865–1870), w której przez pi´ç lat krwawych walk trójprzymierze Brazylii, Urugwaju i Argentyny stara∏o si´ poskromiç paragwajskiego dyktatora Francisca Solana Lópeza. Po Mitre stanowisko przejà∏ Domingo Faustino Sarmiento, którego zas∏ugi dla edukacji w Argentynie niemal przesz∏y do legendy. Za rzàdów Sarmienta (1868–1874) Argentyna prze˝y∏a okres przyspieszonego rozwoju: do miasta Buenos Aires przybywa∏y setki tysi´cy imigrantów, wybudowa-
no kolej i zacz´to powszechnie stosowaç drut kolczasty do ogradzania pastwisk. Sarmiento nieustannie podkreÊla∏ potrzeb´ eliminowania „nieokrzesanych” elementów argentyƒskiego spo∏eczeƒstwa – caudillos i gauczów, hamujàcych rozwój Argentyny. Po Sarmiento prezydentem zosta∏ Nicolás Avellaneda, który przejà∏ urzàd w paêdzierniku 1874 r., do czego dosz∏o nie bez walki, poniewa˝ Mitre, obawiajàc si´ obni˝enia presti˝u Buenos Aires rzàdzonego przez takich nie-porteños, jak Sarmiento, Avellaneda i Julio Roca (z których
˝aden nie mieszka∏ w stolicy), zawiàza∏ powstanie przeciwko rzàdowi. Jego t∏umienie trwa∏o trzy miesiàce. Julio Roca by∏ ministrem wojny w rzàdzie Avellanedy i poprowadzi∏ szereg wypadów przeciwko rdzennym mieszkaƒcom Patagonii podczas nies∏awnej Conquista del Desierto (Wojna o pustyni´ – Patagoni´), zakoƒczonej w 1879 r. Po wojnie wiele tysi´cy mil kwadratowych ziemi stan´∏o otworem przed osadnikami i badaczami, a populacja jej rdzennych mieszkaƒców nigdy nie odzyska∏a dawnej liczebnoÊci.
Z∏oty wiek Nast´pne trzy dekady to prawdziwy z∏oty wiek Argentyny. Nowe metody sch∏adzania mi´sa, wy-
nalazki w dziedzinie transportu morskiego i budowa kolei umo˝liwi∏y zintensyfikowanie hodowli i upraw rolniczych. W latach 1872–1895 powierzchnia uprawianej ziemi wzros∏a 15 razy. Eksport zbó˝ gwa∏townie skoczy∏ w gór´ w latach 1870–1900. Pod∏o˝em przyspieszonego rozwoju gospodarczego by∏o zwi´kszone zapotrzebowanie na ˝ywnoÊç w Europie. Przed koƒcem lat 80. XIX stulecia terytorium Argentyny by∏o niemal takie jak dzisiaj, ale dok∏adny przebieg granic z Chile, Patagonià i Ziemià Ognistà (Tierra del Fuego) ustalono wiele lat póêniej.
CAUDILLOS,
Nowa gospodarka, oparta na produkcji mi´sa i zbo˝a, potrzebowa∏a ràk do pracy. W latach 90. XIX w. do Argentyny przyby∏y tysiàce imigrantów, przede wszystkim z W∏och i Hiszpanii. Populacja wzros∏a z 1,8 mln w 1869 r. do ponad 4 mln w 1895 r. Ludzi przyciàga∏a obietnica „ziemi, domu i pracy”. Bardzo cz´sto jednak na miejscu dowiadywali si´, ˝e ziemia jest w r´kach wielkich estancieros albo wojskowych, wynagradzanych za zas∏ugi. Przybysze kierowali si´ cz´sto do coraz bardziej zaludnionych miast, gdzie okazywa∏o si´, ˝e druga obietnica – posiadania porzàdnego domu – równie˝ nie zostanie spe∏niona. Rodziny mieszka∏y w zat∏oczonych czynszowych kamienicach, znanych jako conventillos, a m´˝czyêni starali si´ znaleêç trzecià z obiecanych rzeczy – prac´.
Dla wi´kszoÊci Argentyƒczyków polityka pozostawa∏a sferà zamkni´tà – niewielu ludzi chcia∏o i mog∏o wziàç na siebie odpowiedzialnoÊç za kierowanie krajem. Klasa Êrednia, wspierajàca nowà parti´ politycznà – Radykalnà Uni´ Obywatelskà (Unión Cívica Radical, UCR) – stara∏a si´ opanowaç ówczesny rzàd, kierowany przez niePO LEWEJ: t∏um zebrany podczas Âwi´ta LojalnoÊci w 1946 r. POWY˝EJ: Perón z Evità napawajà si´ owacjami swoich zwolenników na balkonie Casa Rosada
TYRANI
I
DEMAGODZY ◆
57
wielkà grup´ konserwatywnych rodzin. Upolitycznia∏y si´ równie˝ Êrodowiska robotnicze, które z kolei przyciàga∏a Partia Socjalistyczna i anarchiÊci. Na poczàtku XX w. przez Argentyn´ przetoczy∏a si´ fala strajków i wzros∏o napi´cie w kr´gach robotniczych. Robotnicy poczuli si´ obywatelami ni˝szej kategorii, kiedy kraj boryka∏ si´ ze sp∏atà mi´dzynarodowych po˝yczek, a import zaczà∏ przewy˝szaç eksport.
Skutki I wojny Êwiatowej Wojna w Europie pobudzi∏a argentyƒskà gospodark´ na dwa sposoby: po pierwsze, u obu walczàcych stron niebotycznie wzros∏o zapotrzebowanie na produkty rolnicze, a po drugie, parali˝ handlu europejskimi wyrobami przemys∏owymi
pobudza∏ lokalnà produkcj´. Poniewa˝ import spad∏ o 50%, miejscowe potrzeby zacz´li zaspokajaç rodzimi rzemieÊlnicy. Boom przemys∏owy ods∏oni∏ s∏aboÊç argentyƒskiej ekonomii – zale˝noÊç od importowanych surowców, zaniedbanie êróde∏ energii oraz brak kapita∏u – tak wa˝nej póêniej, w czasach wielkiego kryzysu, kiedy kraj ponownie musia∏ polegaç na miejscowej produkcji. Partia Radykalna po raz pierwszy dosz∏a do w∏adzy w 1916 r. Radyka∏owie pod przewodnictwem Hipólita Yrigoyena wprowadzili zabezpieczenia
64
◆
OKIEM ZNAWCY
EVITA
W
ielkie dni Maríi Evy Duarte de Perón, znanej na ca∏ym Êwiecie jako Evita, trwa∏y doÊç krótko, ale jej wp∏yw na argentyƒskà polityk´ by∏ olbrzymi i jest odczuwalny do dzisiaj, ponad pó∏ wieku od jej Êmierci. Pami´ç o niej jest ˝arliwie podtrzymywana. W 1996 r. nakr´cono film na podstawie s∏awnego musicalu Evita. Obsadzenie w roli g∏ównej Madonny mocno oburzy∏o wielu Argentyƒczyków, którzy uwa˝ali, ˝e Êwi´tokradcza gwiazda pop zniewa˝a dobre imi´ ich bohaterki.
Evita by∏a ubóstwiana przez argentyƒskà klas´ robotniczà, wyÊmiewana przez grandes dames z towarzystwa Buenos Aires i niezrozumiana przez wojskowy establishment. W koƒcu sta∏a si´ symbolem Argentyny po II wojnie Êwiatowej: zamo˝nej, dumnej i pe∏nej oczekiwaƒ. Jej wielka kariera, od biednej wieÊniaczki z prowincji interioru do jednej z najbardziej intrygujàcych, ujmujàcych i wp∏ywowych postaci zdominowanej przez m´˝czyzn kultury, uk∏ada si´ w histori´, którà warto poznaç. Evita przysz∏a na Êwiat w 1919 r. w biednej wiosce w pobli˝u Los Toldos, jako jedno z pi´ciorga nieÊlubnych dzieci, które jej matka urodzi∏a Juanowi Duarte. Po Êmierci ojca rodzina przenios∏a si´ do prowincjonalnego miasta Junín, pod opiek´ kolejnego dobroczyƒcy.
W Junín 14-letnia Evita powzi´∏a mocne postanowienie, ˝e zostanie aktorkà, i wkrótce uciek∏a z zespo∏em m∏odego Êpiewaka tang do Buenos Aires, kulturalnej mekki Ameryki ¸aciƒskiej, gdzie pokonujàc nieprawdopodobne przeszkody losu, szuka∏a pracy w teatrze. Jej sytuacja gwa∏townie si´ poprawi∏a, kiedy zakocha∏ si´ w niej bogaty przemys∏owiec, który pomóg∏ jej stworzyç w∏asny program radiowy. Krótko potem g∏os Evity zaczà∏ regularnie pojawiaç si´ na falach Radia Argentyna i Radio El Mundo. Evita mia∏a niespo˝ytà energi´ – pracowa∏a bez wytchnienia i zawiera∏a wp∏ywowe znajomoÊci. Brak talentu aktorskiego i obycia nie przeszkadza∏y jej zjednywaç sobie liczàcych si´ w kraju osobistoÊci. WÊród jej wielbicieli by∏ prezydent Argentyny i, co wa˝niejsze, minister transportu pu∏kownik Imbert, który kontrolowa∏ wszystkie stacje radiowe w kraju. Owdowia∏ego pu∏kownika Juana Dominga Peróna, ju˝ wtedy liczàcego si´ w sferach nowego wojskowego rzàdu, pozna∏a podczas imprezy charytatywnej na rzecz ofiar tragicznego trz´sienia ziemi w San Juan w 1944 r. i wysz∏a z przyj´cia wsparta na jego ramieniu. Kiedy si´ spotkali, by∏a dok∏adnie o po∏ow´ m∏odsza od 48-letniego Peróna, ale towarzyszy∏a mu w drodze do w∏adzy w sposób nieprawdopodobnie skuteczny, zadziwiajàcy nawet dla najbardziej sprytnych polityków. Gdy Perón zosta∏ ministrem pracy i spraw socjalnych, Evita przekona∏a go, ˝e prawdziwym oparciem b´dà dla niego lekcewa˝one dotàd masy robotnicze, ˝yjàce w skrajnie trudnych warunkach w villas miserias – slamsach otaczajàcych stolic´. Ministerstwo wyda∏o szereg oÊwiadczeƒ: ustalajàcych minimalne p∏ace, wprowadzajàcych podwy˝ki wynagrodzeƒ, ochron´ zatrudnienia, opiek´ socjalnà. B∏yskotliwym posuni´ciem Peróna by∏o zdobycie poparcia olbrzymiej Confederación General del Trabajo (Powszechna Konfederacja Pracy), w której sk∏ad wchodzi∏y ró˝ne organizacje zwiàzków zawodowych (niektórzy krnàbrni przywódcy zwiàzkowi znaleêli si´ w wi´zieniach w Patagonii). W 1945 r., kiedy wojskowy zamach stanu by∏ o krok od sukcesu, Perón zosta∏ aresztowany. Evita wezwa∏a wtedy wyborców (g∏ównie zwiàzki zawodowe, CGT), ˝eby si´ za nim wstawili. Zorganizowa∏a ponad 200 tys. descamisados („ludzie bez koszul”), którzy wkroczyli do stolicy z ˝àdaniem prezydentury dla Peróna. Pu∏kownik zosta∏ uwolniony i w 1946 r. przyjà∏ mandat powierzony mu przez Argentyƒczyków. Evita, ju˝ jako ˝ona Peróna, cementowa∏a wi´zi z robotnikami poprzez za∏o˝onà przez siebie Fundacj´ Pomocy Spo∏ecznej. Dzi´ki jej dzia∏alnoÊci charytatywnej wybudowano setki szpitali i szkó∏, szkolono piel´gniarki i rozdawano zasi∏ki ubogim. Evita za∏o˝y∏a równie˝
OKIEM ZNAWCY
◆
65
pierwszà parti´ kobiet – peronistowskà Parti´ Feministycznà. Eva Perón stopniowo stawa∏a si´ obiektem kultu, ale w swoich przemówieniach zawsze powtarza∏a ludziom, ˝e ca∏e uznanie nale˝y si´ jej m´˝owi i ˝e ona z radoÊcià poÊwi´ci∏aby dla niego ˝ycie, tak jak oni powinni poÊwi´ciç swoje. Najlepsze czasy Evity nasta∏y wraz z jej d∏ugà podró˝à do Europy, podczas której pozna∏a dyktatora Hiszpanii Franco, papie˝a Piusa XII i ministrów spraw zagranicznych W∏och i Francji. OlÊniewa∏a powojennà Europ´ klejnotami i eleganckimi sukniami. Jej historia o wspinaniu si´ na szczyty z najg∏´bszych nizin spo∏ecznych by∏a na wszelkie sposoby opo-
Podczas ostatniego przemówienia, w Êwi´to 1 Maja, mà˝ musia∏ g∏oÊno powtarzaç s∏owa, które wypowiada∏a do descamisados. W dniu Êmierci Evity, 26 lipca 1952 r., stan´∏a ca∏a Argentyna. Jej cia∏o zabalsamowano i wystawiono publicznie, aby setki tysi´cy wielbicieli mog∏y oddaç jej ostatni ho∏d. W 1955 r., po zamachu stanu, który obali∏ Juana Peróna, cia∏o Evity zosta∏o wykradzione przez wojsko. Przewieziono je do Niemiec, potem do W∏och, gdzie pochowano pod innym nazwiskiem. W 1971 r. zwrócono je m´˝owi i przetransportowano do Hiszpanii. Po powrocie Peróna do w∏adzy i jego Êmierci w 1974 r. trumn´ ze zw∏okami Evy sprowadzo-
wiadana w prasie, a jej zdj´cie trafi∏o na ok∏adk´ magazynu „Time”. Evita nie tolerowa∏a ˝adnej krytyki pod adresem m´˝a. Zamykano z tego powodu gazety, niszczono ludziom ˝ycie zawodowe, a protestujàcych zamykano w wi´zieniach, przedstawiajàc im sfingowane zarzuty. By∏a niewiarygodnie mÊciwa i nigdy, nawet po wielu latach, nie zapomina∏a obrazy. Jej rodzina i przyjaciele zajmowali stanowiska znacznie przewy˝szajàce ich kompetencje. W 1952 r. bohaterk´ ludu pokona∏a choroba nowotworowa. Do koƒca prowadzi∏a intensywny tryb ˝ycia.
no z Hiszpanii i umieszczono w grobowcu rodziny Duarte w Buenos Aires. Eva Perón sta∏a si´ obiektem kultu, czyniono nawet wysi∏ki w celu jej kanonizowania, ale spotka∏o si´ to z uprzejmà odmowà Kurii Rzymskiej. W Argentynie nadal jest traktowana niemal jak Êwi´ta. Graffiti g∏oszàce ¡Evita Vive! (Evita ˝yje!) mo˝na spotkaç na ka˝dym kroku. Jej wielbiciele sk∏adajà kwiaty i listy przy grobowcu rodziny Duarte na cmentarzu Recoleta. W 2002 r. w Palermo, w dawnym domu dla samotnych matek prowadzonym przez Fundacj´ Evy Perón, otwarto Museo Evita. Epitafium Evity, sparafrazowane w rock operze Evita Andrew Lloyda Webbera i Tima Rice’a, a potem w filmie Alana Parkera: „Nie p∏acz po mnie, Argentyno, b´d´ blisko przy tobie”, wcià˝ brzmi prawdziwie. o
PO LEWEJ: Evita w najlepszym okresie swego ˝ycia. POWY˝EJ: prywatne zdj´cie Perónów z ulubionymi pudlami
88
◆
ZBLI˚ENIA
KROKIEM TANGA PRZEZ BUENOS AIRES Od ulicznych wyst´pów i tancerzy La Boca po efektowne pokazy w restauracjach San Telmo tango jest nieod∏àcznà cz´Êcià ˝ycia argentyƒskiej stolicy. Tango narodzi∏o si´ ponad 100 lat temu w porcie Buenos Aires. Nikt nie pozna∏ do koƒca jego korzeni, a rytm jest mieszaninà taƒców Hiszpanów, Afrykanów, Kubaƒczyków i rdzennych mieszkaƒców Argentyny. Przez wiele lat nie mia∏o wst´pu na salony towarzyskie w ojczyênie, poniewa˝ wywodzi∏o si´ z domów publicznych i podejrzanych portowych spelunek. Dopiero przed I wojnà Êwiatowà, kiedy sta∏o si´ krzykiem mody we Francji, zacz´to je taƒczyç w wy˝szych sferach Argentyny. CZYSTA PASJA
Tango, zbli˝one duchem do jazzu i bluesa, w ciàgu ostatnich 90 lat wchodzi∏o w mod´ albo popada∏o w zapomnienie, ale zawsze udawa∏o mu si´ przetrwaç i zainteresowaç kolejne pokolenie Argentyƒczyków, którzy uwa˝ajà, ˝e wyra˝a ono ich prawdziwe uczucia. Argentyƒczycy tak samo ˝arliwie bronià ulubionych orkiestr i epok w historii tanga, jak swoich dru˝yn pi∏karskich. Zdaniem jednych, tango powinno byç tylko taƒczone, a nie Êpiewane, wed∏ug innych – przemawia najsilniej, gdy nostalgia i t´sknota wyra˝ane w muzyce brzmià tak˝e w s∏owach. Jeden z autorów nazwa∏ rytm tanga „smutkiem, który mo˝na zataƒczyç”, ale skomplikowane kroki i subtelna gra prowadzone przez partnerów sà bardzo ekscytujàce, a przy okazji sà te˝ Êwietnà gimnastykà! u TRZEBA DWOJGA...
Tango argentyƒskie jest dziÊ jednym ze stylów tanga i doÊç mocno ró˝ni si´ od klasycznego tanga towarzyskiego – partnerzy wykonujà ca∏e zestawy kroków, cz´sto improwizowane, i taƒczà w ciaÊniejszym obj´ciu.
p PRZETA¡CZYå CA¸Ñ NOC
W centrum Buenos Aires wyremontowano dla milongueros (mi∏oÊnicy tanga) kilka sal tanecznych z lat 40. XX w. – okresu najwi´kszej popularnoÊci tego taƒca. Niektóre sà otwarte rano, inne po po∏udniu, a jeszcze inne d∏ugo w nocy.
p SPUÂCIZNA GARDELA
Zorganizowane wycieczki po Buenos Aires sà zwykle cz´Êciowo poÊwi´cone legendzie tanga, Carlosowi Gardelowi. Jedno ze s∏awnych miejsc, Esquina Carlos Gardel, znajduje si´ na terenie restauracji Chanta Cuatro, gdzie Gardel Êpiewa∏ i sp´dza∏ wolny czas z przyjació∏mi. Gardel zginà∏ w katastrofie lotniczej w 1935 r., ale wcià˝ jest idolem wielbicieli tanga, którzy nieustannie powtarzajà: „Gardel codziennie Êpiewa lepiej”.
ZBLI˚ENIA
◆
89
J¢ZYK MI¸OÂCI
p EUROPEJSKIE KORZENIE Najwa˝niejszym instrumentem w zespo∏ach wykonujàcych tango by∏ bandoneon, rodzaj akordeonu z guzikami. Prawdopodobnie sprowadzili go do Argentyny niemieccy marynarze w II po∏owie XIX w.
p ZNAK CZASÓW
Budynek przy Corrientes 348 wystàpi∏ w klasycznym filmie z muzykà-tangiem A Media Luz (W pó∏mroku) – smutnej historii potajemnej mi∏oÊci, rozgrywajàcej si´ w sercu eleganckiej ulicy teatralnej Buenos Aires. DziÊ jest tam parking.
q ZA KULISAMI
M´˝czyêni taƒczà tango w stroju compadritos, wzorowanym na ubiorach imigrantów, którzy idàc na taƒce, wk∏adali najlepsze fedory (typ kapelusza) i bia∏e fulary do ciemnych marynarek.
p POPULARNOÂå
Tango jest dziÊ w Argentynie wielkim biznesem – eleganckie, stylowe pokazy mo˝na obejrzeç w centrum Buenos Aires, na przyk∏ad w Señor Tango. Ale poza widowiskami dla turystów Argentyƒczycy nadal taƒczà tango w salach tanecznych, w barach i na patiach. Wystarczy, ˝e zbierze si´ grupa ch´tnych osób.
S∏owa wielu piosenek wykonywanych przez orkiestry tanga napisano w portowym slangu Buenos Aires, znanym jako lunfardo. Wywodzi si´ on prawdopodobnie z Genui, skàd przybywa∏o do Argentyny wielu w∏oskich imigrantów. W Buenos Aires dodano do niego sporo s∏ów z j´zyka hiszpaƒskiego, portugalskiego i z j´zyków Indian z pampasów, a tak˝e z ˝argonu, w którym sylaby wymawiane sà na wspak (np. tango jako „gotan”). Lunfardo, tak jak samo tango, narodzi∏ si´ w najbiedniejszej dzielnicy portowej, na marginesie szanowanego spo∏eczeƒstwa. Niektóre okreÊlenia z systematycznie wzbogacanego lunfardo, jak mina (dziewczyna lub kobieta) czy gil (g∏upek), z czasem przenika∏y do hiszpaƒskiego j´zyka potocznego. Tanga z lat 30. i 40. sà pe∏ne zwrotów i poj´ç z lunfardo, cz´sto niezrozumia∏ych dla mówiàcych po hiszpaƒsku Latynosów spoza Buenos Aires. ZnajomoÊç lunfardo (s∏owo to znaczy „poza prawem”) to dowód, ˝e jest si´ prawdziwym porteño, czyli z portu Buenos Aires. Slang nadal ma si´ doskonale – pojawili si´ nawet hip-hopowi artyÊci lunfardo, dumni z pisanych w nim nowych tekstów.
ZWIEDZANIE
BUENOS AIRES
145
◆
Plan s. 142–143
Boskie Buenos, zabytkowa stolica Argentyny i chyba najbardziej kosmopolityczne miasto Ameryki Po∏udniowej, zachwyca witalnoÊcià, majestatycznym rozmachem i wiarà w siebie. imo wspania∏ych bulwarów i masywnej, monumentalnej architektury, Buenos Aires nie jest jednolitym oÊrodkiem – sk∏ada si´ z 47 wiosek albo, poprawniej – barrios (dzielnic). Nazywano je Pary˝em Ameryki Po∏udniowej lub – jak to ujà∏ pisarz-podró˝nik Paul Theroux – „mocno ucywilizowanym mrowiskiem”. Jest to ˝ywio∏owe i stylowe miasto, niewolne od pozorów i huczàce od goràcych plotek. Najwi´kszym zainteresowaniem przybyszów cieszy si´ najdalej wysuni´ta na wschód cz´Êç stolicy, le˝àca wzd∏u˝ brzegu Río de la Plata. W tamtejszych dzielnicach – Palermo, Recoleta, Retiro, San Nicolás, Monserrat, San Telmo i La Boca – skupiajà si´ hotele, muzea, budynki rzàdowe, sklepy i miejsca rozrywki. W ciàgu ostatnich kilku lat otwarto wiele nowych butików i restauracji, a w 1994 r. o˝ywi∏o si´ Puerto Madero. Skupiajà si´ tam ekskluzywne restauracje i apartamenty, a prace renowacyjne i rozbudowa ciàgle trwajà. Najnowszym, radykalnie odrestaurowanym obszarem jest Palermo Viejo, które dzisiaj mo˝e si´ poszczyciç oÊrodkami kulturalnymi, modnymi sklepami i eleganckimi restauracjami. Buenos Aires, mimo ca∏ego ogromu, jest ∏atwe do zwiedzania. Ulice majà logiczny uk∏ad i uporzàdkowanà numeracj´, sieç autobusowa jest rozbudowana i dzia∏a doÊç sprawnie, a taksówkà mo˝na dojechaç w wybrane miejsca za stosunkowo niewielkà op∏at´. Ale najlepiej zwiedzaç Buenos pieszo, poniewa˝ w ten sposób trafia si´ do ∏adnych parków albo na ciekawe podwórza, do których trudno dotrzeç w inny sposób. Teren jest p∏aski, wi´c trudno si´ zm´czyç. Trzeba tylko pami´taç, ˝e piesi nie majà tu zbyt wielu praw. A zatem powodzenia albo – jak mówià miejscowi: Suerte!
M
Poczàtki Historycy wcià˝ dyskutujà, kto i kiedy za∏o˝y∏ Buenos Aires – pewne jest to, ˝e w 1516 r. zszed∏ w tym miejscu na brzeg Juan Díaz de Solís, hiszpaƒski badacz i nawigator. Stolica le˝y przy jednym z najwi´kszych na Êwiecie ujÊç rzecznych, nazwanym przez de Solísa Mar Dulce (S∏odkie Morze). Jego zachodnie brzegi si´gajà pampasów – p∏askich, niezadrzewionych obszarów o wyjàtkowo ˝yznych, czarnych glebach, doskonale nadajàcych si´ pod upraw´. Odkrywca okreÊla∏ wody estuarium tak˝e jako „Lwie Morze”, z powodu bràzowego odcienia wody i wielkich rozmiarów. Póêniej nadano mu nazw´ Río de la Plata (Rzeka Srebra). Nast´pnym Europejczykiem, który pojawi∏ si´ w tej okolicy, by∏ Pedro de Mendoza. W 1536 r., dzia∏ajàc z rozkazu króla Hiszpanii, za∏o˝y∏ pierwszà osad´, zdaniem niektórych na miejscu dzisiejszego Parque Lezama. Pozna∏ nie tylko ˝yzne pampasy, ale tak˝e ich mieszkaƒców – wrogie rdzenne plemiona.
Córdoba
Buenos Aires
PO LEWEJ: wartownik przy Casa Rosada PONI˝EJ: uliczne tango w San Telmo
146
◆
ZWIEDZANIE
BaÊnià mi si´ wydaje – ˝e zacz´∏o si´ Buenos Aires:/ oceniam je tak wieczne – jak woda i powietrze. – Jorge Luis Borges, Mityczne za∏o˝enie Buenos Aires; prze∏. Edward Stachura
PONI˝EJ: sk∏ad portowy z czasów boomu handlowego w XIX w.
Po 5 latach nieustannych ataków ze strony tubylców grupa osadników pow´drowa∏a w gór´ rzeki i za∏o˝y∏a miasto Asunción w Paragwaju. Mendoza pozostawi∏ po sobie dwie wa˝ne rzeczy: nazw´ oÊrodka – Nuestra Señora de Santa María del Buen Aire – oraz setki koni i krów, które póêniej sta∏y si´ podstawà argentyƒskiej gospodarki. W koƒcu w 1586 r. Juan de Garay, Metys (Indianin z domieszkà krwi bia∏ej) z Asunción w Paragwaju, wróci∏ na wybrze˝e i osiad∏ na nim na sta∏e wraz z 70 ludêmi. Nad rzekà zbudowali fortec´, a po jej zachodniej stronie wyznaczyli g∏ówny plac nowego miasta, Plaza de Mayo. Po jego drugiej stronie ludzie de Garaya wybudowali Cabildo (ratusz), a w pó∏nocnym rogu ma∏à kaplic´. Chocia˝ na ich ruinach stawiano póêniej nowe budynki, plaza zachowa∏a swój pierwotny uk∏ad i wcià˝ jest oficjalnym centrum. Buenos Aires by∏o ostatnim du˝ym miastem za∏o˝onym w Ameryce ¸aciƒskiej. Hiszpaƒskie prawo zakazywa∏o wykorzystywania tutejszego portu do przewozu towarów importowanych z Europy i jako punkt eksportowy metali szlachetnych z Potosí i Limy, wi´c jak mo˝na si´ spodziewaç, nielegalny handel kwit∏: miasto w du˝ej mierze zawdzi´cza przetrwanie kontrabandzie. Towary przemys∏owe wymieniano na srebro sprowadzane z oÊrodków wydobywczych na pó∏nocy, a tak˝e na krowie skóry i ∏ój. Ruszy∏ równie˝ import materia∏ów budowlanych, poniewa˝ na pampasach nie by∏o drzew ani kamieni. Poczàtkowo domy budowano z glinianych cegie∏ i s∏omy. Obawiajàc si´ konkurencji ze strony innych krajów europejskich obecnych w regionie, w 1776 r. Hiszpania og∏osi∏a swoim wicekrólestwem (La Plata) obecne terytorium Argentyny, Urugwaju, Boliwii, Paragwaju i pó∏nocnego Chile. Siedzibà rzàdu centralnego ustanowiono Buenos Aires, gdzie równie˝ skupia∏y si´ organy sàdownictwa, banki i armia. W krótkim czasie zjawili si´ urz´dnicy, prawnicy, ksi´˝a, kadra wojskowa, artyÊci, rzemieÊlnicy oraz niewolnicy i rozpocz´∏a si´ przemiana ma∏ej miejscowoÊci w wielkà kosmopolitycznà metropoli´. W Ameryce ¸aciƒskiej tamtych czasów tylko Lima i Meksyk przewy˝sza∏y Buenos pod wzgl´dem rozwoju gospodarczego. Porteños („mieszkaƒcy miasta portowego”) przywykli do gospodarczej i politycznej niezale˝noÊci od Hiszpanii. Kiedy w 1806 i 1807 r. uda∏o im si´ bez pomocy z Europy odeprzeç dwie brytyjskie inwazje, wzros∏a duma z militarnej pot´gi miasta i nastroje, które póêniej mia∏y si´ przerodziç w nacjonalizm.
Niepodleg∏oÊç i rozwój W 1810 r. mieszkaƒcy wykorzystali okupacj´ Hiszpanii przez Napoleona i wywalczyli sobie wi´kszà autonomi´, ale niepodleg∏oÊç ca∏ego kraju og∏oszono oficjalnie dopiero w 1816 r., kiedy powsta∏y Zjednoczone Prowincje La Plata. W nast´pnych dekadach rzàd Buenos Aires poÊwi´ca∏ ca∏à uwag´ walce o kontrol´ nad resztà kraju. FederaliÊci reprezentowani przez Juana Manuela de Rosasa, gubernatora stolicy od 1829 do 1852 r., uwa˝ali, ˝e ka˝da prowincja powinna utrzymaç stosunkowo du˝à niezale˝noÊç. Unitarianie, którzy zdobyli w∏adz´, kiedy genera∏ Urquiza obali∏ rzàd de Rosasa, dà˝yli do ustanowienia zwierzchnictwa Buenos Aires nad
BUENOS AIRES
resztà kraju. ˚ywe napi´cia pomi´dzy mieszkaƒcami prowincji a porteños nie wygas∏y nawet dzisiaj. Ostatecznie w 1880 r. wszelkie dyskusje zakoƒczy∏a niewielka bitwa na ulicach – miasto zamiast zwyk∏à stolicà prowincji sta∏o si´ dystryktem federalnym. By∏ to okres bardzo intensywnych zmian. W czasach prezydentury Julia Argentina Roki burmistrz Buenos Aires szuka∏ modelu do naÊladowania w Europie, przede wszystkim w Pary˝u. Postawiono setki budynków w paryskim stylu, a dzi´ki zasypaniu wielkich odcinków rzecznych powsta∏y nowe dzielnice dla bogaczy, przede wszystkim na pó∏nocy, tam gdzie le˝à dzisiaj Retiro, Recoleta i Palermo.
◆
147
Plan s. 142–143
Wzlot i upadek W latach 80. XIX w. zacz´li przyje˝d˝aç do Buenos Aires imigranci z ca∏ej Europy, przede wszystkim z W∏och i Hiszpanii, ale tak˝e z Niemiec, Polski, Wielkiej Brytanii oraz z Libanu i Syrii, a póêniej równie˝ z Rosji. Do 1910 r. miasto mia∏o 1,3 mln mieszkaƒców. Wprowadzano ruch tramwajowy, uruchamiano wodociàgi, dzia∏a∏y szko∏y i policja. Rozwijajàca si´ tu literatura, opera, teatr i inne sztuki zdobywa∏y s∏aw´ na ca∏ym Êwiecie. Nagle Buenos rzeczywiÊcie sta∏o si´ Pary˝em Ameryki ¸aciƒskiej dla turystów z wy˝szych sfer Europy i Ameryki Pó∏nocnej. Przez ca∏y XX w. architektura stolicy by∏a odbiciem jej gospodarczych i politycznych losów. W budynkach z czasów peronizmu – lat 40. i 50. XX w. – na ogó∏ widaç faszystowski monumentalizm. W nast´pnych dziesi´cioleciach w panoramie pojawia∏y si´ skupiska mieszkalnych wie˝owców. Po niedawnym ustabilizowaniu si´ sytuacji politycznej i po wyborze burmistrza centrum zosta∏o wyraênie odnowione, a m∏odzi na powrót zasiedlili stare kamienice czynszowe (conventillos), nadrabiajàc wyobraênià tam, gdzie zabrak∏o funduszy na
Turecki imigrant z fajkà wodnà.
PONI˝EJ: m∏odzie˝ przesiadujàca na ∏awkach w Galerías Pacífico na Calle Florida