O
P
KSIÑ˚CE
ierwszy przewodnik wydawnictwa Insight Guide, który pojawi∏ si´ na rynku w 1970 r., zapoczàtkowa∏ kreatywne wykorzystanie kolorowych fotografii i sta∏ si´ wzorcem dla innych tego typu publikacji. Od tamtego czasu stale powi´kszamy naszà seri´, starajàc si´ zapewniç czytelnikom wiarygodne informacje na temat kraju, do którego si´ udajà, a tak˝e pozwoliç im zrozumieç kultur´ i sposób myÊlenia jego mieszkaƒców. W dobie Internetu, stanowiàcego niewyczerpane êród∏o danych (choç nie zawsze prawdziwych), nasze przewodniki w harmonijny sposób ∏àczà tekst i fotografie, dajàc czytelnikom dog∏´bnà wiedz´ i wywa˝one opinie ekspertów. Aby osiàgnàç ten cel, podczas przygotowywania tego przewodnika polegaliÊmy na doÊwiadczeniu miejscowych autorów i fotografów. ◆ Ksià˝ka zabierze Was w podró˝ po Chinach – pot´˝nym i fascynujàcym Paƒstwie Ârodka. Jego miasta kwit∏y na d∏ugo przedtem, nim na mapach pojawi∏y si´ europejskie metropolie, a jednak wydajà si´ m∏odsze, bardziej dynamiczne, t´tniàce ˝yciem. Wiejskie regiony oferujà dla równowagi spokój: ∏agodny pejza˝ ry˝owych i herbacianych pól, wapiennych wzgórz i p∏ynàcych powoli rzek. Na zachodzie oÊnie˝one góry przeglàdajà si´ w taflach jezior, a wy˝yny eksplodujà feerià barw. Niezwykli sà ludzie – czy to m∏odzi yuppies spieszàcy do pracy w Hongkongu, czy rybacy na rzece Li, czy tybetaƒscy mnisi. Wystarczy zejÊç z zat∏oczonego Wielkiego Muru, oddaliç si´ od Zakazanego Miasta, by odkryç dotàd nieznane, zachwycajàce kolory, smaki i zapachy.
O KSIÑ˚CE
Jak korzystaç z przewodnika ◆ Nie sposób zrozumieç Chin bez zna-
jomoÊci ich dziejów. Cz´Êç zatytu∏owana Wademekum, oznaczona ˝ó∏tym paskiem u góry strony, to zbiór zawierajàcych mnóstwo informacji esejów i ciekawostek na temat historii i kultury, napisanych przez ekspertów poszczególnych dziedzin. ◆ Cz´Êç g∏ówna, Zwiedzanie, oznaczona niebieskim paskiem, zawiera wyczerpujàcy przeglàd wszystkich atrakcji wartych obejrzenia. Najciekawsze miejsca opatrzono odsy∏aczami do map zamieszczonych w tekÊcie. ◆ Cz´Êç pod tytu∏em Informacje praktyczne, z pomaraƒczowym paskiem, to por´czny informator, w którym mo˝na znaleêç wiadomoÊci dotyczàce poruszania si´ po okolicy, hoteli, restauracji czy aktywnego wypoczynku i rekreacji. ◆ Fotografie dobrano nie tylko pod kàtem ukazania pi´kna architektury i krajobrazów, ale i odmiennoÊci kulturowych kraju, w którym obok Chiƒczyków ˝yje 55 grup etnicznych, czasem o skrajnie ró˝nych obyczajach i stylu ˝ycia.
◆
Legenda Granica paƒstwa Granica prowincji PrzejÊcie graniczne Granica parku narodowego/rezerwatu Trasa promu Stacja metra Lotnisko mi´dzynarodowe/krajowe Dworzec/przystanek autobusowy Parking Informacja turystyczna Poczta KoÊció∏/ruiny Meczet Synagoga Zamek/ruiny Wykopaliska archeologiczne Jaskinia Interesujàce miejsce
Wspó∏pracownicy
Dziesiàte wydanie przewodnika zosta∏o zaktualizowane i rozszerzone przez Donalda Bedforda, dziennikarza, którego kariera zwiàzana jest z prasà i radiem w Chinach; mieszka i pracuje w Pekinie i Hongkongu, wiele podró˝ujàc po ca∏ym kraju, czego efektem sà m.in. dodane w tej edycji rozdzia∏y o Mongolii Wewn´trznej i Ningxia na pó∏nocy oraz Guangdongu, wyspie Hajnan i Fujian na po∏udniu. Wszystkie rozdzia∏y w cz´Êci Zwiedzanie powi´kszono, zawierajàc w nich wi´cej prowincji i atrakcyjnych miejsc (m.in. Guizhou, Hunan i Zhejiang w centrum i na wschodzie kraju); pojawi∏y si´ te˝ nowe ilustracje (ponad 90), Zbli˝enia, Okiem znawcy i mapy. Nad przygotowaniem nowej edycji czuwa∏ Tom Le Bas z biura Insight Guides w Londynie. Informacje praktyczne zestawi∏ Ron Glotzer, wydawca z Szanghaju. Autorzy tekstów z poprzednich wydaƒ to Manfred Morgenstern, Leslie Burgoine, Ellen Sheng, Sharon Owyang, Lily Tung, Tim Larimer, Helmut Forster-Latsch, Tom Ots, Marie-Luise Latsch, Elke Wandel, Marie-Luise Beppler-Lie, Karl Grobe-Hagel i Eva Klapproth.
W wersji polskiej zachowano utrwalone w tradycji nazewnictwo, uzupe∏niajàc znacznie rozdzia∏y dotyczàce historii, kultury, sztuki itp. – zgodnie ze êród∏ami oraz przyj´tymi w polskim piÊmiennictwie zasadami.
3
Opisy najbardziej interesujàcych obiektów w cz´Êci Zwiedzanie opatrzono odsy∏aczami do kolorowych map (np. 1), a ikonka w górnym rogu strony informuje, gdzie szukaç mapy.
SPIS TREÂCI Mapy Baitasidon g Dajie
Fuyou Dajie
Taipingq iao Dajie
Dajie
Xidanbei Dajie (2nd Ring Rd)
Donganmenbejie
Chao
(2nd Ring Road)
(Wschodnia Katedra)
Chaoyangmennan Dajie
Dongtang
Chaoyangmennanxiao Dajie
R (O∏tarz S∏
(Brama Przednia)
Huashi Dajie
Guangqumennei Dajie
Ziran Bowuguan
Honggiao Market
Dajie
Tiantan Lu
gfu
CHONGWEN DISTRICT
Xin
Yong'an Lu
Minzhu
Chongwenmendong Dajie B
Xizhaosi Dajie
International Post Office
Dajie
Muchanghutong
koudong Dajie Zhushi
Dajie
Dajie Teatr Zhushikouxi
iao
(Front Gate)
aiq
11 Qianmendong Qianmen M Qianmen
Qianmenxi Dajie
Chongwenmenwai Dajie
23 (Âwiàtynia èród∏a
Wangfujing
Niu Da
Fayuan Si
Beijing Worker’s Club
Dongsibei Dajie
Luomashi Dajie
Niujie Qingzhen Si
(Meczet przy Ulicy Wo∏ów)
M Chaoyang
Dongsi Qingzhen Si Teatr Sto∏eczny Shoudu Juchang
5 Tiananmen Zongbuhutong Zhongshan Gongyuan (Brama Niebiaƒskiego You (Park Krajobrazowy Wangfujing Oriental (Sk 6 Spokoju) M Xi Sun Yat-sena) Plaza M Dong Tian’anmen Chang'an Jie Plac Jianguomennei Dajie Jianguomen Tian’anmen Wielki M Tiananmen M Zhongguo Guojia M Gu Guanxia Teatr 8 Bowuguan Dongdan 13 (Zabytkowe O 7 Narodowy Renmin 9 (Muzeum Narodowe) Beijingzhan M Beijing Dahuitang Mao Zhuxi Jiniatang Station Chongwenmen (Wielka 10 (Mauzoleum Przewodniczàcego i Hala Ludowa) M Mao)
Liulichang lan zha Da
Guang'anmennei Dajie 22
Wumen (Brama Po∏udniowa)
Qianmen Dajie
Xuanwumenwai Dajie
Hepingmen M M Xuanwumen
ongren angdong Lu
Nantang (KoÊció∏ Po∏udniowy)
Changchunjie M Xuanwumenxi Dajie
4
DONGCHENG DISTR
Chaoyangmennei Dajie
Shatan
Beichizi Dajie
adcast ding
uaibaishu Dajie
Zhongnanhai
Chiƒska Galeria Narodowa
Dajie
Do
Dongzhime
Dongsi 10-Tiao
Dajie
Telegraph Office M Xidan
Fuxingmennei Dajie
2
1
Gugong, Muzeum Pa∏acowe (Zakazane Miasto)
Dajie
Xidan Market
(Wzgórze Widokowe)
Beihai Gongyuan Jingshanqian Zhongnanhai Hu
M
M Dongsishi
Di’anmendong Dajie
(Bia∏a Jingshanhoujie Dagoba) Jing Shan
3
Wenjin Dajie
Beichang
Xidanbei Dajie
Pikuhutong Minzu Wenhuagong (Pa∏ac Kultury Narodów)
Beihai Hu Bai Ta
(Pó∏nocna Katedra)
Xihuangchenggen Dajie
(Âwiàtynia Bogini Mi∏osierdzia)
Dajie
Nanluoguxiang
Aleja Lotosu
Xishiku Dajie
Xidanbei Dajie
20
Fuchengmennei Dajie
M Fuchengmen
M Fuxingmen
Gu Lou Guloudong Dajie (Wie˝a B´bnów) Gong Wangfu
Di'anmenxi
Beitang
Jiaodaokunan
Teatr Ludowy
Di'anmen Dajie
Ping'anlixi Dajie
gmenwai Dajie
ei Dajie
Xizhimennei Dajie M Xizhimen
M Chengongzhuang
Baita Si Muzeum (Âwiàtynia Bia∏ej Dagoby) Xuna Guangji Si
Chiny 122 Pekin (Beijing) 128 Zakazane Miasto 134 Pa∏ac Letni 143 Okolice Pekinu 151 Mand˝uria 159 Dolny bieg Huang He 170 Xi’an 185 Okolice Xi’an 185 Centrum Szanghaju 196 Nankin (Nanjing) 213 Nankin i Jiangsu 218 Ârodkowe Chiny 234 Chang Jiang (Jangcy) 236 Syczuan (Sichuan) 251 Hongkong 260 Dzielnica Centralna, Wan Chai i Causeway Bay 264 Koulun (Kowloon) 270 Makau 278 Kanton (Guangzhou) 287 Guangdong, Fujian i Hajnan 289 Guangxi i Guizhou 303 Yunnan 313 Tybet i Qinghai 327 Jedwabny Szlak 342 Przednia wyklejka: Chiny Tylna wyklejka: chiƒskie prowincje
Wprowadzenie
Wademekum
Chiny........................................... 13
Chiƒskie krainy .......................... 49 Chiƒczycy.................................... 57 Wierzenia i religia...................... 67 Tradycyjna medycyna................ 77 Sztuka i rzemios∏o....................... 85 Kultura chiƒska ......................... 93 Architektura.............................. 101 Kuchnia chiƒska ..................... 108
Historia Kalendarium .............................. 16 Dawne dynastie: od Xia do Ming....................... 19 Dynastia Qing i Europa ............. 27 Od imperium do republiki ludowej.............. 32 Wspó∏czesne Chiny ................... 39
SPIS
M∏odzi adepci sztuk walki w klasztorze Shaolin; prowincja Henan.
Informacje praktyczne
Zbli˝enia
Komunikacja 354 Noclegi 363 Gdzie zjeÊç 375
Chiƒskie Êwi´ta ......................... 64 Sztuka kaligrafii......................... 90 Opera pekiƒska ......................... 98 Gugong: Zakazane Miasto ..... 146 Staro˝ytne skarby ................... 190 Âwi´te szczyty Chin................. 246 Koczownicy w Chinach ........... 336
Okiem znawcy Wynalazki ................................... 25 Przywódcy okresu postimperialnego .................. 34 Chiƒskie Êwiàtynie i bóstwa....... 72 Gatunki zagro˝one .................... 81 Kino w Chinach .......................... 96 Hutongi ..................................... 138 Ochrona przyrody .................... 163 Shaolin ..................................... 181 Wielka tama chiƒska .............. 245
Zwiedzanie Wprowadzenie......................... 121 Pó∏noc ...................................... 125 Pekin ........................................ 131 Okolice Pekinu ........................ 148 Mand˝uria.................................. 157 Mongolia Wewn´trzna i Ningxia ............................... 164 Huang He: Shanxi, Hebei, Henan i Shandong .............. 169 Xi’an i Shaanxi......................... 183 Ârodkowe Chiny....................... 195 Szanghaj .................................. 199 Nankin, Jiangsu i Wielki Kana∏ ...................... 211 Hangzhou i Zhejiang............... 225
T R E ÂC I
Rzeka Jangcy........................... 233 Syczuan.................................... 249 Po∏udnie ................................... 259 Hongkong................................. 263 Makau ...................................... 278 Guangdong, Fujian i wyspa Hajnan .................... 285 Guangxi i Guizhou................... 301 Yunnan ..................................... 311 Zachód ..................................... 323 Tybet i Qinghai ........................ 325 Jedwabny Szlak....................... 341 Indeks.......................................... 405
◆
5
Jak sp´dzaç czas 381 Praktyczne wskazówki od A do Z 389 J´zyk 398
♦ Szczegó∏owy spis treÊci Informacji praktycznych str. 353
WPROWADZENIE
CHINY Po czterdziestu wiekach izolacjonizmu Chiny zaczynajà braç udzia∏ w kszta∏towaniu przysz∏oÊci Êwiata, nie baczàc, czy Êwiat jest na to przygotowany. ozpowszechniona w Europie przez Portugalczyków nazwa China („çina”; poczàtkowo Chin –„çin”) pochodzi od panujàcej w latach 221–207 p.n.e. dynastii Qin (åin), która zjednoczy∏a kraj. Chiƒczycy w czasach dynastii Qin nazwali nowe imperium Da Qin, dodajàc mu splendoru okreÊleniem da (wielki, wspania∏y). Przez stulecia kraj znano jako Zhongguo (Paƒstwo Ârodka); wspó∏czesna oficjalna nazwa to Zhonghua Renmin Gongheguo (Chiƒska Republika Ludowa). Chiny, najbardziej ludny region Êwiata i trzecie co do wielkoÊci paƒstwo po Rosji i Kanadzie, majà najd∏u˝szà ciàg∏à histori´. Stàd pochodzi wiele najwa˝niejszych wynalazków naukowych i technologicznych ludzkoÊci. Do symbolizujàcej Êrodek Êwiata marmurowej Êwiàtyni zwanej Okràg∏ym O∏tarzem (Yuanqiu), w kompleksie Êwiàtynnym Tiantan – Âwiàtyni Nieba – w Pekinie, wst´p mia∏ jedynie cesarz. Wed∏ug Êwiatopoglàdu staro˝ytnych Chiƒczyków, Paƒstwo Ârodka le˝a∏o pod samym centrum firmamentu. Im dalej od tronu cesarza, tym gorsze by∏o miejsce w kosmicznej hierarchii. Nieszcz´sne ludy zamieszkujàce mroczne peryferie Ziemi, w szczególnoÊci ponurà Pó∏noc i suchy Zachód, a zw∏aszcza le˝àcà jeszcze dalej Europ´, uznawano za barbarzyƒskie. Równie˝ Europejczycy uwa˝ali Chiny za obszar na kraƒcu Êwiata. I nie bez racji, bo Paƒstwo Ârodka, choç wspania∏e i fascynujàce kulturowo, nie odgrywa∏o wielkiej roli na arenie mi´dzynarodowej. Znacznie póêniej zachodni analitycy i eksperci nazywali Chiny Êpiàcym olbrzymem oraz bardziej poetycko – Êpiàcym tygrysem lub smokiem. Wspó∏czesne Chiny sà ju˝ jednak w pe∏ni rozbudzonym globalnym mocarstwem, w coraz wi´kszym stopniu wspó∏tworzàcym kszta∏t nowego tysiàclecia. Rola ta nie le˝y jednak w naturze Chin; przez wi´kszoÊç swego istnienia kraj by∏ odwrócony od reszty Êwiata. Zaj´ty sprawami wewn´trznymi niczym adept taijiquan (rozpowszechniona na Zachodzie nazwa to tai chi; cz´Êç szko∏y sztuki walki wu shu), poszukiwa∏ stabilnoÊci. Chiny uczà si´ szybko, ale na aren´ mi´dzynarodowà wchodzà niespokojnie i niepewnie. Kraj absorbujà problemy wewn´trzne. Od koƒca II wojny Êwiatowej populacja podwoi∏a si´ do 1,3 mld. Choç zaledwie ok. 7% powierzchni nadaje si´ pod upraw´, obszar ten musi wy˝ywiç jednà piàtà ludnoÊci Êwiata. Chiƒscy i zagraniczni eksperci sà zdania, ˝e kraj mo˝e realnie utrzymaç jedynie 800 mln ludzi. Kolejnym problemem jest znalezienie zatrudnienia dla tak ogromnej rzeszy.
R
POPRZEDNIE STRONY: kobieta Sani w Kunming; ry˝owe Tarasy Smoczego Grzbietu (Ping An) w Longshengu w prowincji Guangxi; Yonghe Gong w Pekinie. PO LEWEJ: festiwal na wyspie Cheung Chau w Hongkongu.
◆
13
14
◆
WPROWADZENIE
Podró˝ujàcy do wielkich chiƒskich miast (powy˝ej 1 mln mieszkaƒców) zauwa˝à skutki eksplozji demograficznej: jednobarwne betonowe miasta spowite smogiem oraz rzesze m´˝czyzn z terenów wiejskich, przyby∏ych w poszukiwaniu pracy. Wraz z rozwojem gospodarki równie˝ w Chinach powsta∏o spo∏eczeƒstwo konsumpcyjne. W dekadach po rewolucji komunistycznej byt przeci´tnych Chiƒczyków znacznie si´ poprawi∏. Od 1949 r. ˝yjà dwukrotnie d∏u˝ej, a w ostatnich latach standard ˝ycia roÊnie w post´pie geometrycznym, szczególnie w bogatych miastach na wybrze˝u. Jednak pomimo imponujàcych pozorów nowoczesnoÊci w reprezentacyjnych miastach, jak Pekin czy Szanghaj, rzàd nadal nie toleruje pluralizmu politycznego ani opozycji. Wcià˝ rzàdzi ekipa odpowiedzialna za masakr´ na placu Tiananmen w 1989 r. Z wyjàtkiem spraw politycznych i ekonomicznych, zarówno kraj, jak i naród chiƒski fascynujà. Dialekty j´zyka chiƒskiego, ró˝niàce si´ wymowà i s∏ownictwem, ∏àczy wspólny sposób zapisu. Podró˝ przez Chiny – górzysty Tybet, bogate wschodnie wybrze˝e, pustynnà pó∏noc, ˝yzne po∏udnie – b´dzie fantastycznà przygodà. Chiny to kraina nieustannie przykuwajàca uwag´ i stawiajàca na ka˝dym kroku nowe wyzwania. Stare chiƒskie przys∏owie mówi, ˝e ∏atwo jest widzieç, trudniej si´ uczyç. Wnikliwy podró˝nik musi zrozumieç i uznaç, ˝e Chiny sà niepowtarzalne.
Uwagi o pisowni Stosowany w tej ksià˝ce system zapisu chiƒskich s∏ów i nazw to pinyin – wspó∏czesny standard i urz´dowy system obowiàzujàcy w Chiƒskiej Republice Ludowej (Tajwan nadal u˝ywa starszego systemu Wade’a-Gilesa). W zapisie pinyin Pekin to Beijing, Nankin to Nanjing. Za∏o˝yciel partii komunistycznej to ju˝ nie Mao Tse-tung, lecz Mao Zedong. Bogini mi∏osierdzia nazywana jest na Tajwanie Kuan Yin, a w Chinach Guanyin. Transliteracja pinyin jest bezpoÊrednia (jak w wymowie angielskiej), z wieloma jednak wyjàtkami: j (ç), q (ç z przydechem), r (w nag∏osie ˝, na koƒcu wyrazu wymawiane jak angielskie r), x (Ê), yu (ji), z (dz), zh (d˝). Nale˝y pami´taç, ˝e pinyin nie oddaje tonacji wymowy. W j´zyku mandaryƒskim wiele nazw w∏asnych utworzono za pomocà przyrostków oznaczajàcych poj´cia: rzeka (-jiang lub -he), góra (-shan) czy ulica (-lu lub -dajie). W pinyin przyrostek bywa zapisywany ∏àcznie z rdzeniem lub rozdzielnie. W naszym tekÊcie przyrostki sà zawsze rozdzielne, co u∏atwia okreÊlenie podmiotu. Tak wi´c góry Tian b´dà nazywane „Tian Shan”. Decyzja o oddzieleniu przyrostka jest ÊciÊle u˝ytkowa i s∏u˝y klarownoÊci. Ponadto w wi´kszoÊci przypadków nazwy miejsc podajemy w j´zyku chiƒskim, z nazwà w przek∏adzie polskim w nawiasach. W cz´Êci pt. J´zyk, w rozdziale Informacje praktyczne na koƒcu ksià˝ki, zamieÊciliÊmy wprowadzenie do j´zyka chiƒskiego. Na s. 52 znajduje si´ lista nazw topograficznych, u˝ytecznych przy pytaniu o drog´. J
PO
PRAWEJ:
mad˝ong, gra popularna w ca∏ych Chinach.
16
◆
KALENDARIUM
NAJWA˝NIEJSZE
DATY
WCZESNE IMPERIUM 2200–1700 p.n.e. Dynastia Xia; niektórzy historycy kwestionujà jej istnienie. 1766–1122 p.n.e. Dynastia Shang, pierwsza, o której mówià zapisy historyczne. Rytualizacja kultu przodków. 1122–256 p.n.e. Dynastia Zhou. Za∏o˝enie stolicy Hao w Chang’an (obecnie Xi’an), przeniesionej póêniej do Luoyangu w prowincji Henan. 770–480 p.n.e. Epoka Wiosen i Jesieni. Konsolidacja arystokratycznych paƒstw rodowych. Konfucjusz (551 –479 p.n.e.) podkreÊla moralnà odpowiedzialnoÊç w∏adcy. 480–2 221 p.n.e. Epoka Walczàcych Królestw.
II w. Pierwsze oÊrodki buddyjskie w Chinach. 220 Wei Jin, ostatni cesarz z dynastii Han, abdykuje. Od czasu dynastii Han Chiƒczycy nazywajà siebie „ludêmi Han” (Han ren; wym. „Han ˝en”).
DYNASTIA SUI (581–618) 581 Po prawie czterech wiekach konfliktów i wojen dynastia Sui jednoczy Chiny. Wprowadzenie nowego kodeksu praw. 589–6 610 Naprawa najstarszych odcinków Wielkiego Muru. Budowa Wielkiego Kana∏u, systemu kana∏ów ∏àczàcych pó∏nocne i po∏udniowe Chiny.
DYNASTIA TANG (618–907) 618 Li Yuan (Gaozu) zak∏ada dynasti´ Tang. Pod koniec jej panowania Chang’an (Xi’an) staje si´ jednym z najwi´kszych miast Êwiata. 690–7 705 Cesarzowa Wu (627–705) jako pierwsza kobieta sprawuje w∏adz´ w Chinach. 907–9 960 Upadek dynastii Tang. Pi´ç Dynastii i Dziesi´ç Królestw dokonuje podzia∏u Chin. Panuje anarchia.
DYNASTIA SONG (960–1279) 960 Dynastia Pó∏nocna Song jednoczy Chiny; ustanowienie stolicy w Kaifengu. 1040 Wynalezienie ruchomej czcionki. Rozwój neokonfucjanizmu. 1127 Poczàtek panowania dynastii Po∏udniowej Song. Najeêdêcy podporzàdkowujà pó∏nocne Chiny; stolica paƒstwa Song zostaje przeniesiona do Hangzhou, niedaleko Szanghaju.
MONGOLSKA DYNASTIA YUAN (1279–1368)
DYNASTIA QIN (221–207 P.N.E.) 221 p.n.e. Qin Shi Huangdi ∏àczy Chiny i tworzy pierwszà dynasti´ cesarskà. Ujednolicenie miar, wag i pisma. Poczàtek budowy Wielkiego Muru. Shi Huangdi zarzàdza zbudowanie ogromnego grobowca; z jego rozkazu powstaje s∏ynna Terakotowa Armia (ponad 7 tys. rzeêb).
DYNASTIA HAN (207 P.N.E.–220 N.E.) 207 p.n.e. Powstanie dynastii Han; stolicà jest Chang’an. 165 p.n.e. Wprowadzenie egzaminów dla kandydatów na stanowiska urz´dnicze. 25 n.e. Luoyang stolicà. 105 Tradycyjnie uznawana data wynalezienia papieru, choç by∏ ju˝ w u˝yciu od dwóch stuleci. Handel z Azjà i Europà.
1279 Po niemal pó∏wieczu prób Mongo∏owie pod wodzà chana Kubilaja, wnuka D˝yngis-chana, przep´dzajà dynasti´ Song. Do imperium w∏àczajà Tybet. Kwitnie handel na Jedwabnym Szlaku. Pekin stolicà paƒstwa.
DYNASTIA MING (1368–1644) 1368 Przywódca powstania Czerwonych Turbanów zak∏ada dynasti´ Ming. 1405–1433 Muzu∏maƒski eunuch Zheng He (1371 –ok. 1433) kieruje siedmioma zamorskimi ekspedycjami do Azji Po∏udniowo-Wschodniej, Indii, Persji i Afryki Wschodniej. 1514 Pierwszy portugalski statek rzuca kotwic´ u wybrze˝y Kantonu (Guangzhou). 1553 Makau pierwszym portugalskim portem handlowym i pierwszà europejskà osadà w Chinach.
MAND˝URSKA DYNASTIA QING (1644–1911) 1644 Mand˝urowie zajmujà Pekin. Nowa dynastia
KALENDARIUM
Qing szybko si´ asymiluje i przyjmuje tradycje obalonej dynastii Ming. 1661–1 1722 Rzàdy cesarza Kangxi. 1736–1796 Rzàdy cesarza Qianlonga. 1838 Urz´dnik Lin Zexu zakazuje handlu opium; w nast´pnym roku dwór Qing zrywa kontakty handlowe z Wielkà Brytanià. 1839–1842 Brytyjskie si∏y zbrojne gromadzà si´ u wybrze˝y Chin; pierwsza wojna opiumowa. 1842 Na mocy traktatu w Nankinie Wielka Brytania wymusza otwarcie kolejnych chiƒskich portów; wyspa Honkong przechodzi w jej „wieczyste u˝ytkowanie”. 1851–1864 Ludowe powstanie tajpingów przeciwko Mand˝urom (nazwa od proklamowanego przez ich przywódc´ Niebiaƒskiego Królestwa Wielkiego Pokoju – Taipingtianguo). 1858 Kraje europejskie, Rosja i Japonia dà˝à do podporzàdkowania Chin. Traktat w Tianjinie (Tencin) otwiera nast´pne porty dla obcych statków. 1860 Oddzia∏y brytyjskie i francuskie palà Pa∏ac Letni w Pekinie; Wielka Brytania zagarnia przylàdek Koulun. 1894–1895 Wojna chiƒsko-japoƒska. 1900 Powstanie Bokserów: Bractwo Sprawiedliwych i Zgodnych Pi´Êci dà˝y do pozbycia si´ obcych wp∏ywów w Chinach. 1911 Przedstawiciele 17 prowincji proklamujà w Nankinie Republik´ Chiƒskà, z tymczasowym prezydentem Sun Yat-senem. 1912 Abdykacja ostatniego cesarza, Pu Yi.
◆
17
wych Chinach, 100-tysi´czna armia wyrusza na pó∏noc do Shaanxi, po drodze konfiskujàc majàtki obszarnicze. Do celu dociera 20 tys. 1937 KomuniÊci i narodowcy walczà przeciwko Japoƒczykom z pomocà Amerykanów i Brytyjczyków. 1941–1945 W 1941 r. rozpada si´ sojusz Kuomintangu z komunistami. Wybucha wielka wojna domowa.
CHI¡SKA REPUBLIKA LUDOWA 1949 1 paêdziernika Mao Zedong og∏asza w Pekinie powstanie ChRL; 2 mln zwolenników Chiang Kai-sheka chroni si´ na Tajwanie. 1958–1961 Program Wielkiego Skoku powoduje kl´sk´ g∏odu; umiera ponad 30 mln Chiƒczyków. 1964 Chiny przeprowadzajà prób´ z bronià nuklearnà. 1966 Poczàtek „rewolucji kulturalnej”.
CHINY PO UPADKU CESARSTWA 1916–1928 Yuan Shikai prezydentem republiki. Kilka prowincji og∏asza niepodleg∏oÊç, Chiny popadajà w anarchi´. Wojna domowa pomi´dzy lokalnymi gubernatorami wojskowymi. 1919 Ruch Czwartego Maja: studenci na placu Tiananmen protestujà przeciwko ingerencji mocarstw zachodnich i domagajà si´ reform. 1921 Utworzenie Komunistycznej Partii Chin w Szanghaju. 1925 W Partii Narodowej (Kuomintang) po Êmierci Sun Yat-sena wybuchajà walki o w∏adz´ mi´dzy komunistami a zwolennikami paƒstwa kapitalistycznego. Wygrywa Chiang Kai-shek i zrywa wspó∏prac´ z komunistami. 1927–1937 II wojna domowa; powstania w 1927 r. pod przywództwem Zhou Enlaia i Mao Zedonga; formuje si´ Chiƒska Armia Ludowo-Wyzwoleƒcza. 1934–1936 D∏ugi Marsz: gdy narodowcy Chiang Kai-sheka wypierajà komunistów z bastionu w po∏udnioPO LEWEJ: w∏adca Kangxi. PO PRAWEJ: Mao Zedong w otoczeniu wyznawców „czerwonej ksià˝eczki”.
1976 Âmierç Mao Zedonga i Zhou Enlaia koƒczy „rewolucj´ kulturalnà”. 1978 Deng Xiaoping zarzàdza polityk´ reform gospodarczych i otwarcia na Zachód. 1989 Demonstracje na placu Tiananmen; czo∏gi masakrujà tysiàce osób. 1997 W lutym umiera Deng Xiaoping; 1 lipca Hongkong wraca pod zwierzchnictwo Chin. 2001 Chiny wchodzà do Âwiatowej Organizacji Handlu. 2003 Sekretarz generalny Hu Jintao wybrany na prezydenta. Epidemia SARS. Kraj Êwi´tuje z okazji wystrzelenia w kosmos za∏ogowej rakiety Shenzhou-V. 2005 Drugi udany lot za∏ogowego statku kosmicznego, Shenzhou-VI. 2008 Pekin gospodarzem olimpiady 2008. J
HISTORIA
◆
19
DAWNE DYNASTIE: OD XIA DO MING Zapis historii chiƒskiego dworu cesarskiego obejmuje ok. 5 tys. lat – od dynastii Xia do Ming, która po∏o˝y∏a kres trwajàcemu wiek panowaniu Mongo∏ów. 1927 r. w jaskini w miejscowoÊci Zhoukoudian (45 km na po∏udniowy zachód od Pekinu) odkryto szczàtki 40 osobników Homo erectus pekinensis, z rodziny Hominidae poprzedzajàcej w∏aÊciwy rodzaj Homo sapiens. Znaleziska datowano na okres wczesnego lub Êredniego plejstocenu (500–400 tys. lat albo 450–180 tys. lat temu). By∏y tam równie˝ kamienne narz´dzia, Êlady po paleniskach i koÊci zwierz´ce. Cz∏owiek pekiƒski by∏ zatem myÊliwym, rybakiem i zbieraczem i pos∏ugiwa∏ si´ ogniem. W okresie neolitu (12 000–2000 p.n.e.) na terenie Chin rozwija∏y si´ spo∏ecznoÊci rolnicze. Ludzie polowali i ∏owili ryby, hodowali Êwinie i psy oraz uprawiali konopie, z których wytwarzali tkaniny. Skupiska domostw sugerujà istnienie wspólnot, wyroby garncarskie zdobione sà symbolami klanów lub rodów, a tak˝e wizerunkami zwierzàt i roÊlin. Wa˝nà rol´ w kszta∏towaniu si´ póêniejszego paƒstwa odgrywa∏a chiƒska mitologia, z bohaterami kulturowymi i legendarnym ˚ó∏tym Cesarzem. P’an Ku swym boskim d∏utem wyrzeêbi∏ Êwiat i odda∏ go 13 braciom, Mocarzom Niebios (ka˝dy panowa∏ 18 tys. lat), po nich rzàdzi∏o 11 braci Mocarzy Ziemi (w∏adali po tyle samo lat), a nast´pnie 9 braci Mocarzy Ludzkich (razem rzàdzili 54 tys. lat). Nugua ulepi∏a figurki z gliny i tchn´∏a w nie ˝ycie, a jej ma∏˝onek Fuxi nauczy∏ ludzi ∏owiç ryby i hodowaç zwierz´ta. Ma∏˝onkowie zamiast nóg mieli smocze ogony. Shennong, z g∏owà wo∏u, pokaza∏, jak uprawiaç zbo˝e, wskaza∏ lecznicze roÊliny i stworzy∏ pismo. Sima Qiana, kronikarz z czasów dynastii Han, powiada, ˝e paƒstwo chiƒskie za∏o˝y∏ ˚ó∏ty Cesarz (Huangdi), który walczy∏ z barbarzyƒcami. To on wynalaz∏ ceg∏´, sztuk´ budowania ∏odzi i kalendarz, i on kaza∏ spisywaç dzieje kraju. Ma∏˝onka ˚ó∏tego Cesarza uprz´d∏a pierwszà niç jedwabnà. Rzàdy Huangdi i jego nast´pców – mówià uczniowie Konfucjusza – by∏y doskona∏e. To Z∏oty Wiek
W
PO LEWEJ: wczesne pismo chiƒskie na wró˝ebnej skorupie ˝ó∏wia z czasów dynastii Shang.
Paƒstwa Ârodka. Póêniejsi cesarze, nawet z innych dynastii, wywodzili swój rodowód od Huangdi. Najstarsze dynastie to Xia, Shang i Zhou. Istnienia tej pierwszej archeologowie dowodzà na podstawie wykopalisk przeprowadzonych w 1959 r. w Erlitou (w pobli˝u Luoyangu w prownicji Henan). Fragmenty budowli uznano za pozosta∏oÊç stolicy dynastii Xia.
Dynastia Shang (1766–1122 p.n.e.) W 1899 r. badacze natkn´li si´ na koÊci ze staro˝ytnymi inskrypcjami – handlowali nimi aptekarze. Pod koniec lat 20. okaza∏o si´, ˝e wró˝ebne koÊci pochodzà z Anyangu (w prowincji Henan), stolicy dynastii Shang. Rozgrzany szpikulec przy∏o˝ony do zwierz´cych koÊci ∏opatkowych powodowa∏ powstawanie rys. P´kni´cia tworzy∏y rysunek, z którego odczytywano wró˝b´, a nast´pnie zapisywano jà na tej samej koÊci. Z inskrypcji zebranych na koÊciach wró˝ebnych i przedmiotach z bràzu (czasy panowania dynastii to równie˝ rozkwit epoki bràzu) wynika, ˝e spoÊród 30 w∏adców 13 dziedziczy∏o tron po starszym bracie, a czterej ostatni – po ojcu (potem na tronie zasiadali tylko najstarsi synowie). Stolica by∏a zmieniana 7 razy, wspólnotami rolniczymi rzàdzi∏o wiele paƒstewek-miast, nad którymi panowa∏o paƒstwo Shang. Wykszta∏ci∏a si´ kasta wojowników. Mo˝ne rody praktykowa∏y kult przodków (ch∏opstwo nie posiada∏o ani nazwisk, ani rodowodów), grobowce bogato wyposa˝ano. Prawdopodobnie wynalazkiem tej epoki by∏ dwukonny rydwan z miejscami dla trzech osób. Shangowie stworzyli kalendarz (rok dzieli∏ si´ na 12 lub 13 miesi´cy po 30 i 29 dni) i wynaleêli pismo.
S EKRETY
JEDWABNIKA
Jednym z osiàgni´ç neolitu by∏o opanowanie sztuki wytwarzania jedwabiu. W czasach zaawansowanej cywilizacji produkcja odbywa∏a si´ w domach, a jej tajniki by∏y sekretem, za którego ujawnienie grozi∏a kara Êmierci. Dopiero w VI w. n.e. jedwabniki przemycono poza Chiny.
20
◆
HISTORIA
Dynastia Zhou (1122–256 p.n.e.) Struktura chiƒskiego paƒstwa wykszta∏ci∏a si´ w czasach dynastii Zhou. Klan Zhou, lennik rodu Shang, z czasem urós∏ w si∏´ na tyle, by pokonaç go w walce zbrojnej. Stolic´ dynastia Zhou zbudowa∏a w Chang’an (Xi’an). Synowie rodu zarzàdzali paƒstwami wasalnymi w systemie podobnym do feudalnego. Usankcjonowanie dogmatu „mandatu Niebios”, czyli w∏adzy pochodzàcej z Nieba (od czasu dynastii Zhou w∏adców Chin nazywano Synami Niebios), gwarantowa∏o królowi (wu) zwierzchnoÊç nad ksi´stwami. Wed∏ug tej koncepcji Niebo daje mandat rzàdzenia mà-
dremu w∏adcy, a on utrzymuje harmoni´ pomi´dzy Niebem a Ziemià, sobà i swymi urz´dnikami oraz urz´dnikami a ludem. JeÊli w∏adca tego nie czyni, Niebo zsy∏a kataklizmy – trz´sienia ziemi, plag´ szaraƒczy, powodzie – a tak˝e niezadowolenie ludu, czyli rebelie. Rebeli´ zes∏anà z Nieba rozpoznawano po tym, ˝e zawsze koƒczy∏a si´ sukcesem (obraniem nowego w∏adcy). Dynastia Zachodnia Zhou (1122–770 p.n.e.) prowadzi∏a wojny z pó∏koczowniczymi plemionami z pó∏nocnych Chin; straciwszy znaczenie, musia∏a w 770 r. przenieÊç stolic´ do Luoyangu. Wschodni Zhou panowali ju˝ na niewielkim terytorium. W Epoce Wiosen i Jesieni (770–480 p.n.e.) wy∏oni∏y si´ pot´˝ne ksi´stwa, które, przejàwszy przewodnictwo wojskowe nad paƒstwem, prowadzi∏y mi´dzy sobà za˝arte wojny a˝ do Epoki Walczàcych Królestw (480–221 p.n.e.). W tym drugim
okresie nastàpi∏o rozdrobnienie na rywalizujàce mi´dzy sobà mniejsze paƒstewka. Pomimo niestabilnoÊci politycznej rozwija∏a si´ gospodarka i kultura. W u˝yciu by∏o ˝elazo, ros∏y miasta, powstawa∏y szko∏y filozoficzne (ten okres nazywa si´ równie˝ „epokà stu szkó∏ filozoficznych”). W tym czasie pojawi∏y si´ dwa elementy póêniejszej struktury w∏adzy cesarskiej – rzàdzàcy wojskowi oraz nauczyciele. Zarówno jedni, jak i drudzy dbali o rytua∏y i ceremonie, których celem by∏o zachowanie harmonii pomi´dzy ludzkim spo∏eczeƒstwem a kosmicznym porzàdkiem. Prowadzone wtedy wojny sk∏ania∏y filozofów do rozwa˝aƒ o pokoju i porzàdku. Proponowali oni rozwiàzania majàce przywróciç z∏oty wiek królów-m´drców, którzy – jak g∏osi∏y legendy – rzàdzili w pokoju szcz´Êliwym królestwem. Najwybitniejszym myÊlicielem tego okresu by∏ Konfucjusz (Kong Zhongni, Kongfuzi, Mistrz Kong; 551–479 p.n.e.), nauczyciel s∏awnych filozofów: Mencjusza (Mengzi; ok. 372–289 p.n.e.) i Süncy (Xunzi; ok. 298–238 p.n.e.). Konfucjanizm podkreÊla∏ znaczenie tradycji i kultywowania indywidualnej moralnoÊci, a tak˝e etycznej odpowiedzialnoÊci w∏adców w stosunku do poddanych. Pokój i dobrobyt gwarantuje sam w∏adca, jeÊli rzàdzi sprawiedliwie, zachowujàc w∏aÊciwe stosunki spo∏eczne, i doskonali si´ moralnie. W opozycji do tej reformistycznej ideologii sta∏ taoizm, tradycyjnie przypisywany Laozi (Lao-tse, Stary Mistrz; VI w.?). Prawdziwy m´drzec dà˝y do poznania tao (harmonia Êwiata), przez co dane mu b´dzie de (cnota), umo˝liwiajàca przestrzeganie zasady we-wei (niesprzeciwianie si´ porzàdkowi panujàcemu w naturze i spo∏eczeƒstwie). Japoƒczycy powiadajà, ˝e urz´dnicy na stanowiskach sà konfucjanami, a na emeryturze stajà si´ taoistami.
Dynastia Qin (221–207 p.n.e.) Ród Qin, znacznie umocniwszy swoje paƒstwo w V i IV w. p.n.e., w dwóch pierwszych stuleciach Epoki Walczàcych Królestw, nadal prowadzi∏ podboje. Gdy w 221 r. p.n.e. Qin Shi wcieli∏ do swego imperium pozosta∏e terytoria, przyjà∏ tytu∏ huangdi – cesarza. Pierwszy cesarz zjednoczonych Chin, Qin Shi Huangdi, ws∏awi∏ si´ tyranià i okrucieƒstwem, ale te˝ stworzy∏ instytucje paƒstwowe, które przetrwa∏y ponad dwa tysiàce lat. Za jego panowania scentralizowano w∏adz´ (terytorium paƒstwa zosta∏o podzielone na prowincje zarzàdzane przez cesarskich urz´dników), ujednolicono miary, wagi, walut´ i pismo. Powsta∏y
DAWNE
drogi, a dla u∏atwienia transportu wodnego równie˝ kana∏y prowadzàce na po∏udnie. Cesarz kaza∏ spaliç archiwa pokonanych paƒstw, kroniki i dzie∏a filozoficzne i skaza∏ na Êmierç kilkuset uczonych krytykujàcych jego rzàdy. O pot´dze Shi Huangdi Êwiadczy odkrycie w pobli˝u Xi’an s∏ynnej Terakotowej Armii (ponad 7 tys. figur wojowników naturalnej wielkoÊci) chroniàcej jego mauzoleum. Rozpocz´to budowanie Wielkiego Muru. Wbrew legendzie nie wzniesiono go w czasach Shi Huangdi – by∏ dzie∏em wielu dynastii, przy czym zachowane fragmenty pochodzà w wi´kszoÊci z czasów Mingów (XVI w.).
DYNASTIE
◆
21
sposób powo∏ywania urz´dników. W I w. p.n.e. powszechnie przyj´to, ˝e urz´dnikami mogà byç tylko znawcy klasycznych tekstów konfucjanizmu. Oznacza∏o to, ˝e mieli oni godziç swojà s∏u˝b´ cesarzowi i paƒstwu z konfucjaƒskimi zasadami w∏aÊciwego post´powania i osobistej uczciwoÊci. W czasach cesarstwa dynastii Han idee Konfucjusza by∏y nieod∏àcznym elementem polityki, ˝ycia spo∏ecznego i kultury. StabilnoÊç epoki Han umo˝liwi∏a wzrost populacji Chin do ponad 50 mln. Rozwija∏ si´ handel i przemys∏, usprawniono komunikacj´ i transport. Wszystko to zacieÊnia∏o wi´zy pomi´dzy
W PA¡STWIE Â RODKA Mà˝ Êwiàtobliwy Lu Ngan tö Pan Sze (1596–1631) pisa∏ traktaty o ludzkich cnotach i niedoskona∏oÊciach, bada∏ dziwy przyrody, wszczà∏ te˝ wielkà dysput´ na temat wyboru s∏owa, jakim by nale˝a∏o wyraziç imi´ Boga. Dzie∏a Pu Mi-ko Cze-jüena (1612–1659) o ludziach w Paƒstwie Ârodka, zwierz´tach i roÊlinach, oraz wyrysowane przezeƒ mapy i mozolnie spisany s∏ownik s∏u˝y∏y wybitnym europejskim geografom, A. Kircherowi i J. Ricchiolemu, a nawet filozofowi G. Leibnitzowi. Ksi´g´ Pu Mi-ko Cze-jüena o medycynie wyda∏ A. Cleyer, podpisujàc jà swoim nazwiskiem. Czu Ju-lang, cesarz z dynastii Ming, który przyjà∏ chrzeÊcijaƒstwo wraz z ˝onà (ochrzczonà imieniem Helena) i synem, wyprawi∏ Pu Mi-ko Cze-jüena z wa˝nà, acz niebezpiecznà misjà do papie˝a. Gdy wys∏annik powróci∏, nie by∏o ju˝ dynastii Ming. Lu Ngan tö Pan Sze i Pu Mi-ko Cze-jüen to dwaj polscy misjonarze: J´drzej Rudomina i Micha∏ Boym.
Bezwzgl´dna i wieloletnia eksploatacja wyczerpa∏a zarówno si∏y mieszkaƒców, jak i finansowe zasoby Chin. Imperium Shi Huangdi rozpad∏o si´ wkrótce po jego Êmierci w 210 r. p.n.e. Do 207 r. trwa∏y walki ró˝nych ugrupowaƒ z rodem cesarskim Qin i pomi´dzy genera∏ami, z których wyszed∏ zwyci´sko Liu Bang, ch∏op z pochodzenia. To on za∏o˝y∏ dynasti´ Han.
Dynastia Han (207 p.n.e.–220 n.e.) Cesarze z rodu Han odrzucili surowy styl rzàdów rodu Qin, lecz jeszcze bardziej rozbudowali scentralizowanà biurokracj´. Jednak˝e najwa˝niejszà cechà odró˝niajàcà administracj´ tej dynastii by∏ PO LEWEJ: drukowany portret Shi Huangdi. PO PRAWEJ: stare malowid∏o przedstawiajàce gwardi´ cesarskà.
zró˝nicowanymi regionami kraju. Miasta przyciàga∏y ludzi wykszta∏conych i zamo˝nych, stajàc si´ oÊrodkami kultury. LudnoÊç z biednych prowincji migrowa∏a do miejsc oferujàcych perspektyw´ lepszego ˝ycia. W 180 r. p.n.e. na dworze cesarskim pojawi∏a si´ wa˝na grupa spo∏eczna: pa∏acowi eunuchowie, którzy mieli uczestniczyç w dziejach kraju a˝ do 1911 r. Zatrudnieni poczàtkowo do obs∏ugi ˝on i konkubin cesarza, szybko stali si´ nieodzownymi doradcami, knujàcymi intrygi w pa∏acowych rozgrywkach o przywileje i w∏adz´. Cesarstwo Han osiàgn´∏o szczyt rozkwitu za panowania Wu Di (140–87 p.n.e.). Chiƒskie imperium od dawna stara∏o si´ podporzàdkowaç koczownicze plemiona z pó∏nocy i zachodu. Wu Di zdo∏a∏ pokonaç Hunów, którzy zbudowali silne imperium na pó∏nocy. Teraz cesarstwo rozciàga∏o si´