O
KSIÑ˚CE
przewodnik powsta∏ z po∏àczeTdziejenniaznanych zainteresowaƒ dwóch najbarna Êwiecie dostawców informacji: wydawnictwa Insight Guides, którego publikacje od 1970 r. sà wzorcem ilustrowanych przewodników, oraz Discovery Channel, najlepszego na Êwiecie producenta telewizyjnych filmów dokumentalnych. Wydawcy Insight Guides dostarczajà praktycznych rad oraz ogólnych informacji o historii, kulturze i ludziach wybranych miejsc. Discovery Channel i jego strona internetowa www.discovery.com pomagajà milionom telewidzów podró˝owaç po Êwiecie w zaciszu w∏asnego domu i zach´cajà ich do podró˝owania naprawd´.
Ziemia odkrywców Wybitny XIX-wieczny badacz Afryki, Henry Morton Stanley, radzi∏: „Ci, którzy chcà ˝yç màdrze, ˝yç zdrowo, porzuciç na miesiàc stateczny tryb ˝ycia dla przyjemnoÊci, powinni przyjechaç nad Nil”. Jak korzystaç z przewodnika ◆ Nie sposób zrozumieç Egiptu bez znajomoÊci jego dziejów. Cz´Êç zatytu∏owana Wademekum , oznaczona ˝ó∏tym paskiem u góry strony, to zestaw zawierajàcych mnóstwo informacji esejów i ciekawostek na temat historii i kultury, napisanych przez ekspertów poszczególnych dziedzin.
O KSIÑ˚CE
◆ Cz´Êç g∏ówna, Zwiedzanie, oznaczona niebieskim paskiem, zawiera wyczerpujàcy przeglàd wszystkich atrakcji wartych obejrzenia, poczàwszy od Kairu, przez Aleksandri´ i delt´ Nilu, po Synaj i Morze Czerwone. Najciekawsze miejsca opatrzono odsy∏aczami do map zamieszczonych w tekÊcie. ◆ Cz´Êç pod tytu∏em Informacje praktyczne, z pomaraƒczowym paskiem, to por´czny informator, w którym mo˝na znaleêç wiadomoÊci dotyczàce poruszania si´ po okolicy, hoteli, restauracji czy aktywnego wypoczynku i rekreacji. W wersji polskiej zadbano o wprowadzenie poloników i informacji potrzebnych polskiemu turyÊcie.
Wspó∏pracownicy „Egipt” powsta∏ dzi´ki pracy zespo∏u osób profesjonalnie zajmujàcych si´ pisaniem i gromadzeniem danych oraz znakomitych fotografów, w tym wieloletnich mieszkaƒców Egiptu. Nowe wydanie zosta∏o opracowane na podstawie pierwszej edycji, nadzorowanej przez Johna Rodenbecka, profesora literatury angielskiej i porównawczej na Uniwersytecie Amerykaƒskim w Kairze. Wraz z rodowitym Egipcjaninem, absolwentem Harvardu, Hishamem Youssefem, Rodenbeck zaprosi∏ do wspó∏pracy Jill Kamil (Historia i Abu Simbel), Elizabeth Maynard (Górny Egipt i Morze Czerwone), Maxa Rodenbecka (Egipcjanie, Targowiska i bazary, Kana∏ Sueski i Synaj), Williama Lystera (Egipt pod w∏adzà islamu), Carin´ Campobasso (Muhammad Ali i wspó∏czesny Egipt), Alice Brinton (Aleksandria), Cassandr´ Vivian (Rady dla podró˝nych). Niniejsze wydanie zosta∏o rozszerzone i zaktualizowane przez Sylvie Franquet, która – zanim zacz´∏a pisaç i zaj´∏a si´ pracà naukowà – by∏a modelkà, t∏umaczkà i przewodniczkà wycieczek w Kairze. Franquet doda∏a nowe rozdzia∏y poÊwi´cone kuchni egipskiej i kulturze popularnej, rozbudowa∏a wiele informacji na temat poszczególnych miejsc oraz przygotowa∏a pi´ç artyku∏ów ilustrowanych z serii Zbli˝enia... Materia∏y na temat nurkowania z aparatem tlenowym zosta∏y przygotowane przez Edwarda Snijdersa, zapalonego p∏etwonurka i autora zdj´ç podwodnych, doÊwiadczonego w penetrowaniu g∏´bin Morza Czerwonego.
◆
3
Mapy – legenda Granica mi´dzynarodowa PrzejÊcie graniczne Granica parku narodowego/rezerwatu Prom Metro M
Lotnisko Autobus Parking
P
Informacja turystyczna
i
Poczta KoÊció∏/ruiny Meczet Synagoga Zamek/ruiny Wykopaliska archeologiczne Interesujàce miejsce Pomnik
Opisy najbardziej interesujących obiektów w części Zwiedzanie opatrzono odsyłaczami do kolorowych map (np. 1), a ikonka w prawym górnym rogu strony informuje, gdzie szukać mapy.
SPIS TREÂCI Mapy Aleksandria
Kair
Asuan
Egipt 140 Kair 144 Stary Kair 154 Cytadela 163 Z Cytadeli do Bab al-Futuh 165 Sakkara 177 Kair i okolice 178 Piramidy w Gizie 183 Oazy i Fajum 190 Egipt Ârodkowy i Górny oraz Nubia 202 Luksor i Teby 216 Karnak 220 Âwiàtynia w Luksorze 222 Dolina Królów 229 Asuan 234 Na po∏udnie od Asuanu 236 Delta Nilu i Kana∏ Sueski 260 Aleksandria 264 Pó∏wysep Synaj 290 Morze Czerwone 304
Przednia ok∏adka: Egipt Tylna ok∏adka: Kair
Wprowadzenie Urok Egiptu ................................ 15
Historia Kalendarium .............................. 18 Staro˝ytny Egipt......................... 21 Okres ptolemejski ..................... 37 Okres rzymski i wczesne chrzeÊcijaƒstwo ... 45 Pod w∏adzà islamu.................... 57 Muhammad Ali i wspó∏czesny Egipt ............... 71
Wademekum Zagro˝one zabytki...................... 89 Egipcjanie .................................. 97 Targowiska i bazary ................ 106 Rozkosz jedzenia .................... 113 Egipskie kawiarnie .................. 119 Kultura popularna ................... 125
SPIS
Kolory doliny Nilu; Górny Egipt.
TREÂCI
◆
5
Informacje praktyczne Podstawowe informacje 314 Planowanie podró˝y 316 Informacje praktyczne 320 Komunikacja 323 Noclegi 328 Gdzie zjeÊç 335 Kultura 341 Zakupy 343 Sport 345 J´zyk 346
♦ Szczegó∏owy spis treÊci Informacji praktycznych str. 313
Zbli˝enia Najwa˝niejsze bóstwa egipskie ....................32 Dziewi´tnastowieczni podró˝nicy nad Nilem ............86 Taniec i Êpiew ..........................130 Po latach wcià˝ dziki ..............242 Podwodna archeologia ............280
Zwiedzanie Wprowadzenie............................ 139 Kair, Matka Âwiata .................. 145 Giza, Memfis, Sakkara ............ 177 Oazy i Fajum .............................. 191 Egipt Ârodkowy .......................... 203 Górny Egipt ................................ 217 Abu Simbel i Nubia .................. 247 Aleksandria i Wybrze˝e Pó∏nocne ............ 263
Kana∏ Sueski .............................. 285 Synaj .......................................... 291 Morze Czerwone i Pustynia Wschodnia .......... 303 Nurkowanie z akwalungiem i rurkà .................................... 310
WPROWADZENIE
UROK EGIPTU „Egipt to Nil, a Nil to Egipt”– jak mówi przys∏owie. Ale Egipt to du˝o, du˝o wi´cej... raj nad Nilem cz´sto rzuca na zwyk∏ych ludzi pot´˝ny czar. Egipt lub wyobra˝enia o nim od wieków inspirujà literatur´ i kultur´ Zachodu – egipskie motywy odnajdujemy w architekturze, modzie, opakowaniach i bi˝uterii. Egipt, niekiedy w groteskowy sposób, wywiera∏ wp∏yw nawet na zachodnià obyczajowoÊç w sprawach ˝ycia i Êmierci. Na przyk∏ad w Êredniowieczu pojawi∏o si´ ogromne zainteresowanie mumifikacjà, zacz´to bowiem mówiç o skutecznoÊci stosowania sproszkowanych mumii w leczeniu rozmaitych chorób. W XVI w. mumie tak fascynowa∏y podró˝ników odwiedzajàcych Egipt, ˝e rozwinà∏ si´ handel tym oryginalnym towarem. Rozkopywano staro˝ytne miejsca pochówku, mumie rozwijano z banda˝y, rozbierano na cz´Êci i wysy∏ano do aptekarzy w Europie. Opisy i pi´kne szkice przedstawiajàce widoki Egiptu wykonane w XVIII stuleciu, a tak˝e drobne przedmioty – skarabeusze, amulety i ich niezliczone podróbki – budzi∏y zainteresowanie Egiptem jako êród∏em „kultury prymitywnej”, a by∏ to okres intensywnych poszukiwaƒ jej korzeni. Wyprawa Napoleona, który zabra∏ do kraju piramid grup´ uczonych, w du˝ej mierze by∏a podyktowana ch´cià dostosowania si´ do tej mody. Wydarzeniem, które przyciàgn´∏o uwag´ opinii publicznej, zw∏aszcza w Wielkiej Brytanii, by∏o otwarcie w Londynie w 1821 r. Sali Egipskiej, pe∏niàcej rol´ muzeum „ciekawostek przyrodniczych”. Ekspozycja obejmowa∏a najnowsze znaleziska, odlewy i szkice autorstwa Giovanniego Belzoniego, W∏ocha, który przetrzàsnà∏ Êwiàtynie Abu Simbel i przywióz∏ do Europy tony skarbów. Okradanie grobowców nie by∏o w ˝aden sposób ograniczane, wi´c staro˝ytne miejsca pochówku zosta∏y ogo∏ocone ze wszystkiego, co da∏o si´ wynieÊç. Muzea w ca∏ej Europie wesz∏y w posiadanie kolekcji eksponatów egipskich. Âwiat ponownie zainteresowa∏ si´ Egiptem dzi´ki niezwyk∏emu odkryciu Howarda Cartera, który w 1922 r. odkopa∏ grób Tutanchamona. G∏oÊno by∏o o wydobyciu 5 tys. dzie∏ sztuki. Tysiàce zwiedzajàcych skierowa∏y si´ do Doliny Królów. Ka˝dy chcia∏ uczestniczyç w odkryciu i zdobyç pamiàtk´ po faraonie. Miejscowi handlarze antykami zaj´li si´ orygina∏ami, a rzemieÊlnicy – wytwarzaniem podróbek. W latach 60. i 70. XX w. egipskie skarby prezentowano na Êwiecie podczas wystaw objazdowych, co spowodowa∏o gwa∏towny wzrost liczby ch´tnych do odwiedzenia Egiptu. Biura podró˝y zaoferowa∏y tanie wycieczki, dzi´ki czemu rejs po Nilu przesta∏ byç rozrywkà zarezerwowanà dla bogatych i wykszta∏conych. Choç dziÊ rozwój fundamentalizmu islamskiego i konflikty na Bliskim Wschodzie okresowo negatywnie wp∏ywajà na turystyk´, urok Egiptu przyciàga jak zawsze. J
K
POPRZEDNIE STRONY: Nil na po∏udnie od Asuanu; skryta we mgle piramida w Gizie; ˝ycie na pustyni; wn´trze namiotu festiwalowego, Kair. PO LEWEJ: przy wejÊciu do egipskich Êwiàtyƒ stojà liczne obeliski.
◆
15
18
◆
KALENDARIUM
Najwa˝niejsze daty OKRES WCZESNYCH DYNASTII (3150–2686 p.n.e.) I i II dynastia. Założenie Memfis jako stolicy Egiptu. Władcy są grzebani w grobowcach w Sakkarze, gdzie powstają pierwsze piramidy.
STARE PA¡STWO (2686–2181 p.n.e.) 2686–2613 III dynastia. Kompleks grzebalny króla Dżesera w Sakkarze. 2613–2498 IV dynastia. Rząd scentralizowany; piramidy w Dahszur, Gizie i Abu Roasz. 2498–2181 V i VI dynastia. Piramidy i świątynie słońca w Abu Sir i Sakkarze. Reliefy w grobowcach w Sakkarze i Gizie. Napisy w piramidach.
1293–1185 XIX dynastia. Ramzes II (1278–1212 p.n.e.) – wzór władcy; z jego polecenia wznoszono liczne budowle. 1185–1070 XX dynastia. Wojny z Libijczykami i tzw. Ludami Morza (plemiona przybyłe z północy). Rządy słabych władców z obszaru delty Nilu.
TRZECI OKRES PRZEJÂCIOWY (1069–525 p.n.e.) Dynastie XXI–XXVI. Z powodu podziału kraju między kilku władców stolica zostaje przeniesiona do Tanisu. 712–656 XXV dynastia z Kusz (Sudan) jednoczy kraj. Inwazje asyryjskie w latach 667 i 663.
OKRES PÓèNY (525–332 p.n.e.) 525–404 XXVII dynastia (perska). Zakończenie budowy kanału łączącego Nil z Morzem Czerwonym za panowania Dariusza I Wielkiego. Wybudowanie twierdzy Babilon przy ujściu kanału do Nilu, gdzie w przyszłości powstanie Kair. 404–342 Dynastie XXVIII–XXX. Powolny upadek państwa. 342–330 XXXI dynastia (perska).
IMPERIUM PTOLEMEJSKIE (332–30 p.n.e.) 332–330 Aleksander III Wielki podbija Egipt, zakłada Aleksandrię. Po jego śmierci w 323 r. p.n.e. rządzi Ptolemeusz I, najpierw jako gubernator, a od 305 r. p.n.e. jako pierwszy władca dynastii.
OKRES RZYMSKI (30 p.n.e.–324 n.e.) Rządy Rzymu. Twierdza Perhapemon odbudowana w roku 116, za panowania Trajana (98–117). Egipt odwiedzają Wespazjan, Trajan, Hadrian (dwukrotnie), Septymiusz Sewer i Karakalla. Wysokie podatki, bieda i rewolty. Rozprzestrzenianie się chrześcijaństwa, mimo prześladowań od roku 251.
OKRES BIZANTYJSKI (324–642)
PIERWSZY OKRES PRZEJÂCIOWY (2181–2040 p.n.e.) Dynastie VII–X. Załamanie rządów; kraj podzielony pomiędzy lokalnych możnowładców; klęski głodu i ubóstwo.
ÂREDNIE PA¡STWO (2040–1782 p.n.e.) XI i XII dynastia. Zjednoczenie kraju przez władców tebańskich. Budowa piramid w Dahszur i Hawarze przez Amenemhata III (1842–1797). Piramidy w Al-Liszt, Mazghunie i południowej Sakkarze.
Władza Konstantynopola (Bizancjum). 324–619 Chrześcijaństwo ustanowione religią państwową (379). Kościół koptyjski oddziela się od katolickiego (451). Ostatnia świątynia pogańska (File) zamieniona na kościół (527). 619–629 Trzecia okupacja perska. 629–639 Odnowienie rządów bizantyjskich. 639–642 Podbicie kraju przez Arabów pod wodzą Amra ibn al-Asa, który założył nową stolicę, Al-Fustat, niedaleko dawnej twierdzy Babilon.
IMPERIUM ARABSKIE (642–878)
Dynastie XIII–XVII. Kraj ponownie podzielony. Azjatyccy najeźdźcy – Hyksosi – panują (jako XV i XVI dynastia) w obszarze delty Nilu.
Rządy gubernatorów w imieniu kalifa. 642–658 Rządy tzw. kalifów prawowiernych. 658–750 Kalifat Umajjadów z Damaszku. 750–878 Kalifat Abbasydów z Bagdadu. Budowa Al-Askar. Powołanie pierwszego gubernatora tureckiego (856).
NOWE PA¡STWO (1570–1070 p.n.e.)
IMPERIUM TULUNIDÓW (878–905)
1570–1293 XVIII dynastia. Zjednoczenie kraju przez władców tebańskich; wyparcie plemion azjatyckich z północy i zajęcie Nubii. Okres największego dobrobytu; główna rezydencja władców w Tebach (Luksor). Wśród faraonów: reformator Amenhotep IV Echnaton (1349–1334 p.n.e.) i Tutanchamon (1334–1325 p.n.e.).
Ahmad ibn Tulun, gubernator turecki, ogłasza niepodległość, zakłada Al-Katai, buduje ogromny meczet, który nosi jego imię (876–879).
DRUGI OKRES PRZEJÂCIOWY (1782–1570 p.n.e.)
OKRES PRZEJÂCIOWEGO PANOWANIA ABBASYDÓW (905–935) Umocnienie władzy Bagdadu.
KALENDARIUM
◆
19
IMPERIUM FATYMIDÓW (969–1171)
PO ROKU 1914 PROTEKTORAT-REPUBLIKA
Złoty wiek. 969 Założenie królewskiej siedziby Al-Kahira (Kair). 970–972 Budowa meczetu Al-Azhar. 996–1021 Panowanie al-Hakima, „szalonego kalifa”. 1085–1092 Budowa meczetu Al-Guyushi i murów miejskich Kairu z bramami Bab al-Futuh, Bab al-Nasr i Bab Zuwajla. 1168 Inwazja Franków, zniszczenie Al-Fustat.
1914–1917 Sułtan al-Husajn ibn Ali. Ogłoszenie protektoratu brytyjskiego, wprowadzenie stanu wojennego. 1917–1922 Sułtan Fuad. Rewolucja 1919 r. 1922–1936 Król Fuad I. Ustanowienie monarchii. 1936–1952 Król Faruk. Podczas II wojny światowej Egipt zachowuje neutralność, ale ponownie rozpoczyna się okupacja brytyjska. Strzelanina w Czarną Sobotę (1952) prowadzi do przewrotu wojskowego. 1952–1953 Rewolucja lipcowa obala Faruka, tron na krótko obejmuje jego nieletni syn, Ahmad Fuad. Wkrótce Egipt proklamowany republiką, głową państwa zostaje Gamal Abdel Naser. 1956 Upaństwowienie Kanału Sueskiego. Wymierzona w Egipt akcja zbrojna Wielkiej Brytanii, Francji i Izraela.
IMPERIUM AJJUBIDÓW (1171–1250) Saladyn (Salah ad-Din) i jego następcy prowadzą kampanie przeciwko Frankom i innym najeźdźcom. 1174 Odparcie II krucjaty. 1187–1192 Zdobycie Jerozolimy i większej części Palestyny. 1219–1221 Inwazja Franków od strony morza; okupacja Damietty i najazd na Kair oraz triumf muzułmanów pod Al-Mansurą („Zwycięska”) w delcie Nilu. 1249 Inwazja Franków pod wodzą św. Ludwika i drugie zwycięstwo muzułmanów pod Al-Mansurą.
IMPERIUM MAMELUKÓW BAHRYTÓW (1250–1382) Era podbojów i dobrobytu. 1260–1279 Rządy Bajbarsa. Pokonanie Mongołów, degradacja państw frankońskich do roli państw wasalnych, ekspansja imperium. 1279–1290 Panowanie Kalauna. 1293–1340 Trzy kolejne okresy rządów Muhammada an-Nasira ibn Kalauna. Okres architektonicznego rozkwitu Kairu. 1340–1382 Panowanie następców Muhammada an Nasira.
IMPERIUM MAMELUKÓW BURD˚YTÓW (1382–1517) Wznoszenie dalszych budowli pod rządami 23 sułtanów.
OKRES OSMA¡SKI (1517–1914) 1517–1798 Rządy osmańskie sprawowane przez 106 gubernatorów. Schyłek kultury, dobrobyt ekonomiczny. 1798–1805 Inwazja francuska i okupacja. 1805–1848 Muhammad Ali Pasza. Szeroko zakrojony program modernizacji i utworzenia nowego imperium. 1848 Ibrahim Pasza. 1849–1854 Abbas Pasza. 1854–1863 Said Pasza. Udzielenie koncesji na budowę Kanału Sueskiego. Budowa linii kolejowej Kair–Aleksandria, statki parowe na Nilu. 1863–1879 Isma’il Pasza. Program modernizacji państwa. Utworzenie Izby Poselskiej (1866). Sułtan przyjmuje zasadę primogenitury, nadając Isma’ilowi dziedziczny tytuł chedywa (suwerena; 1867). Otwarcie Kanału Sueskiego (1869). 1879–1892 Chedyw Tawfik. Rozpoczyna się okupacja brytyjska (1882). 1892–1914 Chedyw Abbas Hilmi II. POPRZEDNIE STRONY: Sfinks i piramidy w Gizie. PO LEWEJ: Amenhotep. PO PRAWEJ: Napoleon i wezyr.
1967 Wojna sześciodniowa z Izraelem. 1970 Następcą Nasera zostaje Anwar Sadat. 1973 Wojna Jom Kipur z Izraelem. 1974–1977 Polityka otwartych drzwi, demokratyzacja i zwrot ku Zachodowi. 1979 Podpisanie traktatu pokojowego z Izraelem po rozmowach w Camp Dawid i w konsekwencji bojkot Egiptu przez inne państwa arabskie. 1981 Prezydent Anwar Sadat ginie w zamachu. Jego następcą zostaje Hosni Mubarak. 1996–1997 Ataki terrorystyczne na turystów. 1999 Mubarak po raz czwarty wybrany na prezydenta (na kolejne sześć lat). 2000 Rząd egipski ogłasza, że po serii masowych aresztowań ruch islamistów został zlikwidowany. 2002 Dewaluacja funta egipskiego. Aresztowanie kilku urzędników wysokiego szczebla pod zarzutem korupcji. 2003 Egipt nadal pełni rolę uznanego mediatora w procesie pokojowym na Bliskim Wschodzie. J
HISTORIA
◆
21
STARO˚YTNY EGIPT Cywilizacja staro˝ytnego Egiptu to stulecia ÊwietnoÊci wielkich faraonów, ale tak˝e ich upadek, który doprowadzi∏ do wielu lat obcych rzàdów. gipt stworzy∏ jednà z najstarszych i najwspanialszych cywilizacji, jakie kiedykolwiek oglàda∏ Êwiat. Pi´ç tysi´cy lat temu, gdy w Mezopotamii walczy∏y mi´dzy sobà drobne paƒstwa-miasta, a w Europie, Ameryce i na wi´kszoÊci obszaru zachodniej Azji ˝yli myÊliwi epoki kamiennej, staro˝ytni Egipcjanie umieli ju˝ wypiekaç chleb, warzyç piwo i mieszaç farby. Potrafili wytapiaç i odlewaç miedê, wytwarzaç bi˝uteri´, mieszaç sk∏adniki mineralne do produkcji kosmetyków i pokrywaç szkliwem powierzchnie kamienne i ceramiczne. Wynaleêli motyk´, najstarsze narz´dzie rolnicze, i eksperymentowali z hodowlà zwierzàt i roÊlin. Egipt to kraj o wyrazistych granicach, wyjàtkowo mocno odizolowany geograficznie. Na wschodzie i zachodzie rozciàgajà si´ pustynie. Pó∏noc to wybrze˝e Morza Âródziemnego. Zanim powsta∏a Wielka Tama Asuaƒska na po∏udniu naturalna bariera ska∏ wulkanicznych oddziela∏a kraj od ja∏owych ziem Nubii. Zamkni´te w takich granicach paƒstwo by∏o równie˝ podzielone wewn´trznie. Górny Egipt, si´gajàcy od Asuanu niemal do Kairu, by∏ – z wyjàtkiem wàskiego pasa wzd∏u˝ rzeki – ziemià nieurodzajnà. Delta, czyli Egipt Dolny, ˝yzny trójkàt utworzony przez rozlewisko Nilu, si´ga∏a do Morza Âródziemnego. Górny i Dolny Egipt by∏y po∏àczone ˝yciodajnà arterià Nilu. Zanim rzeka zosta∏a okie∏znana za pomocà technologii, coroczne wylewy – rezultat deszczów monsunowych padajàcych na p∏askowy˝u etiopskim – nanosi∏y na równiny grubà warstw´ mu∏u. Jako ˝e w Egipcie deszcze nie padajà prawie wcale, plony zale˝a∏y od Nilu. Staro˝ytna cywilizacja opiera∏a si´ przede wszystkim na uprawie gleby u˝yênionej przez rzek´. Pierwszymi mieszkaƒcami doliny Nilu byli myÊliwi podà˝ajàcy za zwierzynà przez obsza-
E
PO LEWEJ: w XIX w. ods∏oni´to kolumny Êwiàtyni w File z zachowanymi Êladami oryginalnych kolorów. PO PRAWEJ: malarstwo Êcienne z grobowca Nakta (w po∏owie panowania XVIII dynastii); Teby.
ry pó∏nocnej Afryki i wschodniego Sudanu. Potem do∏àczy∏y do nich koczownicze plemiona pochodzenia azjatyckiego, które znalaz∏y si´ na terenie Egiptu na skutek okresowych migracji przez pó∏wysep Synaj i Morze Czerwone. Osiedla pochodzàce z czasów póênego paleolitu (12 000–8000 p.n.e.) wskazujà, ˝e za-
równo przybysze, jak i pierwotni mieszkaƒcy prowadzili gospodark´ myÊliwsko-zbierackà. W miar´ up∏ywu czasu ich ˝ycie uzale˝ni∏o si´ od odp∏ywów i przyp∏ywów Nilu. Gdy poziom wody wzrasta∏ w lipcu, mieszkaƒcy musieli opuszczaç tereny po∏o˝one nad brzegami rzeki. W sierpniu, gdy niziny znajdowa∏y si´ pod wodà, zamieszkiwali p∏askowy˝, gdzie polowali na antylopy gnu, os∏y nubijskie i gazele, u˝ywajàc dzid, ∏uków i strza∏. W pierwszej po∏owie paêdziernika poziom wody w rzece by∏ najwy˝szy, a potem zaczyna∏ opadaç, pozostawiajàc obfitujàce w ryby zalewy i strumienie.