O
KSIÑ˚CE
P
rzewodnik powsta∏ z po∏àczenia zainteresowaƒ i entuzjazmu dwóch najbardziej znanych na Êwiecie dostawców informacji: wydawnictwa Insight Guides, którego publikacje od 1970 r. sà wzorcem ilustrowanych przewodników, oraz Discovery Channel, najlepszego na Êwiecie producenta telewizyjnych filmów dokumentalnych. ◆ Wydawcy Insight Guides dostarczajà praktycznych rad oraz ogólnych informacji o historii, kulturze i ludziach wybranych miejsc. Discovery Channel i jego strona internetowa www.discovery.com pomagajà milionom telewidzów podró˝owaç po Êwiecie w zaciszu w∏asnego domu i zach´cajà ich do podró˝owania naprawd´. Jak korzystaç z przewodnika ◆ Nie sposób zrozumieç Grecji bez znajomoÊci jej dziejów. Cz´Êç zatytu∏owana W a d e m e k u m, oznaczona ˝ó∏tym paskiem u góry strony, to zestaw zawierajàcych mnóstwo informacji, esejów i ciekawostek na temat historii i kultury, napisanych przez ekspertów poszczególnych dziedzin. ◆ Cz´Êç g∏ówna, Z w i e d z a n i e, oznaczona niebieskim paskiem, zawiera wyczerpujàcy przeglàd wszystkich atrakcji wartych obejrzenia. Najciekawsze miejsca
O KSIÑ˚CE
opatrzono odsy∏aczami do map zamieszczonych w tekÊcie. ◆ Cz´Êç pod tytu∏em I n f o r m a c j e p r a kt y c z n e, z pomaraƒczowym paskiem, to por´czny informator, w którym mo˝na znaleêç wiadomoÊci dotyczàce poruszania si´ po okolicy, hoteli, restauracji czy aktywnego wypoczynku i rekreacji. Wspó∏pracownicy Pracami nad nowym wydaniem przewodnika po Grecji kierowa∏a Maria Lord, redaktorka Insight Guides. Zaj´∏a si´ dodatkowo aktualizacjà rozdzia∏ów o Atenach, Itace, Kefalonii i Zakinthos, napisa∏a równie˝ esej o epoce bràzu na Cykladach. Rozdzia∏ami o czasach staro˝ytnych, bizantyjskich i osmaƒskich zajà∏ si´ Jeffrey Pike. Fragment zatytu∏owany Niepodleg∏a Grecja wyszed∏ spod pióra profesora Richarda Clogga. Doktor David Sutton, profesor antropologii w Southern Illinois University, jest autorem rozdzia∏ów Wspó∏czesna Grecja oraz Spo∏eczeƒstwo i mentalnoÊç. Profesor Gail Holst-Warhaft z Cornell University wspó∏pracowa∏ przy tworzeniu rozdzia∏ów o literaturze, muzyce i taƒcu. Tajniki greckiej kuchni zg∏´bi∏ Aglaia Kremezi, ceniony krytyk kulinarny, a cz´Êç poÊwi´cona sztuce i architekturze zosta∏a opracowana przez doktora Johna Lorda, historyka sztuki i rzeêbiarza. Danny Aeberhard, sta∏y wspó∏pracownik wydawnictwa Insight Guides, przybli˝y∏ Czytelnikom greckà flor´ i faun´. Marc Dubin, amerykaƒski obie˝yÊwiat, który ma dom na Samos, uaktualni∏ rozdzia∏y o Rodos, Dodekanezie, pó∏nocno-wschodnich Wyspach Egejskich, Korfu, Paksi, Lefkas, Êrodkowej Grecji i Epirze. Zaktualizowa∏ Informacje praktyczne i napisa∏ rozdzia∏ pt. Kraj ró˝norodnoÊci. Autorem eseju o w∏oskiej architekturze na Dodekanezie jest John Chapple. Fragmenty poÊwi´cone Krecie i Peloponezowi zosta∏y na nowo opracowane przez Lance’a Hiltona, pisarza, botanika i przewodnika wycieczek. Paul Hellander, pisarz i historyk, zaktualizowa∏ rozdzia∏y o Salonikach, Macedonii i Tracji, wyspach zatoki Saroƒskiej, Sporadach i Eubei oraz Samotrace. Jeffrey Carson, mieszkajàcy na Paros, jest autorem rozdzia∏u o Cykladach. Gregory Wrona, Phil Wood, Terry Harris i Blaine Harrington to g∏ówni fotograficy, których zdj´cia ozdobi∏y niniejsze wydanie przewodnika. W wersji polskiej zadbano o wprowadzenie poloników i informacji potrzebnych polskiemu turyÊcie.
◆
5
Mapy – legenda Granica paƒstwa Granica regionu PrzejÊcie graniczne Granica parku narodowego/rezerwatu Trasa promu Lotnisko mi´dzynarodowe/krajowe Dworzec/przystanek autobusowy Parking Informacja turystyczna Poczta KoÊció∏/ruiny Klasztor Meczet Synagoga Zamek/ruiny Wykopaliska archeologiczne Jaskinia Pomnik Interesujàce miejsce
Opisy najbardziej interesujàcych obiektów w cz´Êci Zwiedzanie opatrzono odsy∏aczami do kolorowych map (np. 1), a ikonka w górnym rogu strony informuje, gdzie szukaç mapy.
Zdj´cie na 1 str. ok∏adki: widok z Thiry (Santoryn).
SPIS TREÂCI Mapy Kiáto Heraion
kala Soúli
Sikyóna
iso
os
Sikyóna s Leháo
Perahóra
Loutráki Kórinthos
1351
1
Sa
Isthmía Akrokórinth os
Akrokorynt
Mé
8A
ron
i
70
Neméa Dersenákia Fíh ti
Kórfos
2 Mykeny (Mycenae) Mykín es Néa Epídavros Ireon
E 65
Árgos
Tiryns
3
5 4
Lerna 7
Agí
Lygoúrio
My´ li
Ahladókambos
Toló
Paleá Epídavros
Epidauros
Nafplion (Epídavros) (Nauplion)
Grecja Ateny Akropol Peloponez Ârodkowa Grecja Epir i pó∏nocno-zachodnia Macedonia Saloniki Macedonia i Tracja Wyspy Zatoki Saroƒskiej Cyklady Miasto Rodos Rodos Dodekanez Thasos, Samotraka i Limnos Lesbos, Chios, Ikaria i Samos Sporady Eubeja Miasto Korfu Wyspa Korfu Po∏udniowe Wyspy Joƒskie Kreta Iraklion Plan metra w Atenach
120 124 128 148 166
178 194 202 218 226 247 248 254
Wprowadzenie
Wademekum
268
Staro˝ytnoÊç i nowoczesnoÊç... 13 Kraj ró˝norodnoÊci.................... 15
Spo∏eczeƒstwo i mentalnoÊç ... 61 Literatura ................................... 71 Muzyka i taniec ......................... 79 Grecka kuchnia ......................... 88 Sztuka i architektura ................ 95 Flora i fauna ............................ 105
274 286 290 294 296 300 308 310 390
Przednia ok∏adka: Grecja Tylna ok∏adka: Ateny
Historia Kalendarium .............................. 20 Grecja staro˝ytna ...................... 23 Grecja bizantyjska..................... 33 Grecja osmaƒska ...................... 39 Niepodleg∏a Grecja ................... 45 Wspó∏czesna Grecja ................. 54
SPIS
Akropol w Atenach.
Zbli˝enia Pobo˝noÊç z przyjemnoÊcià ..... 86 Narodowy skarbiec Grecji ...... 144 Kwitnàce wyspy....................... 242 Najstarsza cywilizacja Europy .................................. 318
Okiem znawcy Epoka bràzu na Cykladach .... 230 Staro˝ytne Delos..................... 241 W∏oska architektura na Dodekanezie .................. 251
Zwiedzanie Wprowadzenie......................... 119 Kontynent ................................ 123 Ateny ........................................ 127 Peloponez ................................ 147 Ârodkowa Grecja..................... 165 Epir ........................................... 177 Saloniki .................................... 193 Macedonia i Tracja ................. 201
Wyspy ....................................... 215 Wyspy Zatoki Saroƒskiej ........ 217 Cyklady..................................... 225 Rodos ....................................... 245 Dodekanez............................... 253 Pó∏nocno-wschodnie Wyspy Egejskie.................... 267 Sporady i Eubeja..................... 285 Korfu......................................... 293 Wyspy Joƒskie ......................... 299 Kreta (Kriti) .............................. 307 Indeks................................... 387
T R E ÂC I
◆
7
Informacje praktyczne Podstawowe informacje 324 Planowanie podró˝y 325 Rady praktyczne 327 Komunikacja 330 Noclegi 334 Gdzie zjeÊç 359 Kultura 379 ˚ycie nocne 380 Sport 380 J´zyk 381
♦ Szczegó∏owy spis treÊci Informacji praktycznych str. 323
WPROWADZENIE
STARO˚YTNOÂå I NOWOCZESNOÂå Grecja to ekscytujàca kraina s∏oƒca, morza i staro˝ytnych ruin skàpanych w olÊniewajàcym egejskim Êwietle, która od stuleci budzi zachwyt turystów.
spó∏czesna Grecja, która narodzi∏a si´ w XIX w. po 500 latach osmaƒskiej niewoli, le˝y na skalistych pó∏wyspach i wyspach, we wschodniej cz´Êci Morza Âródziemnego. To z greckiego j´zyka Êwiat Zachodu zaczerpnà∏ takie s∏owa i kryjàce si´ pod nimi poj´cia, jak historia, teatr, polityka, filozofia... To tu dwadzieÊcia kilka wieków temu rywalizowa∏y ze sobà miasta-paƒstwa: Korynt, Sparta, Mykeny, Tracja, Ateny... Tutaj te˝ znajdujà si´ Delfy, Partenon i góra Olimp, mityczna siedziba staro˝ytnych bogów. Bez wzgl´du na to, czy do Grecji podró˝uje si´ samochodem, promem czy samolotem, pierwsze, co uderza po dotarciu na miejsce, to Êwiat∏o. Âródziemnomorskie s∏oƒce – drgajàce refleksami na powierzchni wody, odbijajàce si´ od metalu i szk∏a, rzucajàce cienie – jest wszechobecne. Niczym flesz niewidocznego aparatu fotograficznego, olÊniewajàcy blask zaskakuje i pora˝a, czyniàc z przybysza jeszcze jeden element greckiego krajobrazu – obok b∏´kitnego nieba nad g∏owà, bia∏ego piasku pod stopami, staro˝ytnych ruin, gajów oliwnych, Êwi´ta wina... Trudno nie ulec czarowi tego przepi´knego kraju i jego mieszkaƒców – otwartych, goÊcinnych i spontanicznych. Turystów, którzy sà tu po raz pierwszy, nierzadko zaskakuje ˝yczliwoÊç i wylewnoÊç gospodarzy, jest to jednak mi∏e zaskoczenie, m.in. dlatego tak ch´tnie si´ tu wraca. Jak magnes dzia∏a tak˝e widok Morza Egejskiego, lÊniàcego o poranku taflà g∏adkà jak szk∏o, sympatyczny kafenion, gdzie na drewnianym krzeÊle przy krzywym stole mo˝na schowaç si´ w cieniu przed popo∏udniowym upa∏em, a wieczorem pos∏uchaç brz´czenia cykad w srebrzystozielonych gajach oliwnych. Cz∏onkostwo w Unii Europejskiej i igrzyska olimpijskie w Atenach w 2004 r. bardzo przyspieszy∏y modernizacj´ Grecji. Ale „nowoczesnoÊç” w mniejszym stopniu ni˝ w wielu innych szybko zmieniajàcych si´ krajach stanowi tu synonim uniformizacji. Nadal silny jest szacunek dla historii i tradycji, a wi´kszoÊç Greków z dumà dzieli si´ swà kulturà z przybyszami z zagranicy. Greckie s∏owo ksenos oznacza nie tylko „obcego”, ale równie˝ „goÊcia”; przy odrobinie szcz´Êcia ksenos mo˝e zostaç zaproszony do domu greckiej rodziny i podj´ty obfitym posi∏kiem, a opowieÊci o jego rodzinnym kraju spotkajà si´ z pewnoÊcià z autentycznym zainteresowaniem. Niniejsza ksià˝ka ma na celu oprowadziç turyst´ po Grecji, a tak˝e przygotowaç na niezapomniane spotkania z jej mieszkaƒcami, tradycjami, zabytkami i krajobrazami. J
W
POPRZEDNIE STRONY: uliczka na Hydrze; panorama Thiry (Santoryn). PO LEWEJ: cichy poranek na Mykonos.
◆
13
WPROWADZENIE
◆
15
KRAJ RÓ˚NORODNOÂCI Góry i jaskinie, s∏one bagna i bujne lasy, upalne lato i Ênieg zimà – ma∏o gdzie mo˝na znaleêç równie urozmaicone krajobrazy i klimat. potocznym wyobra˝eniu Grecja to kraj, w którym zawsze Êwieci s∏oƒce, a pomaraƒcze jada si´ prosto z drzew i to codziennie. Równie trafnie (jeÊli nie trafniej) mo˝na jà opisaç jako miejsce, gdzie cz´sto pada deszcz, a najpopularniejszymi owocami sà jab∏ka. SpoÊród wszystkich krajów Êródziemnomorskich ten jest najbardziej zró˝nicowany: obok niemal pustynnych krajobrazów i s∏onych mokrade∏ wyst´pujà tu wspania∏e lasy strefy umiarkowanej czy alpejskie turnie. Poszarpane kontury po∏udniowo-wschodniej cz´Êci Pó∏wyspu Ba∏kaƒskiego powsta∏y w rezultacie zalania basenu Morza Âródziemnego, kiedy pod naporem Atlantyku p´k∏a wàt∏a skalna zapora przegradzajàca dzisiejszà CieÊnin´ Gibraltarskà. Wody oceanu wdar∏y si´ do gigantycznej depresji, zatapiajàc stopniowo wyrastajàce z niej ∏aƒcuchy górskie. Proces ten zakoƒczy∏ si´ dopiero po ostatniej epoce lodowcowej. Samotne, ods∏oni´te szczyty sta∏y si´ wyspami, z których najwy˝szà i najwi´kszà jest Kreta. Gdyby w jakiÊ sposób uda∏o si´ osuszyç Morze Âródziemne, okaza∏oby si´, ˝e przybrze˝ne góry dawnej Jugos∏awii, albaƒsko-grecki Pindos, góry Peloponezu i Krety oraz turecki Tauros tworzà jeden nieprzerwany ciàg, okreÊlany jako ¸uk Dynarski. Jest on zbudowany z wapienia, niezwykle porowatego i podziurawionego jaskiniami, lejami krasowymi i podziemnymi rzekami. Istotnà rol´ w ukszta∏towaniu gór odegra∏y równie˝ lodowce, które podczas ostatniej epoki lodowcowej dotar∏y na po∏udnie a˝ do obecnej Zatoki Korynckiej.
W
Strefa trz´sieƒ ziemi Grecja jest czynnà strefà tzw. subdukcji, w której afrykaƒska p∏yta tektoniczna wsuwa si´ pod p∏yt´ europejskà. Skutkiem tego sà liczne uskoki, trz´sienia ziemi (nierzadko niszczycielskie) oraz znaczny poziom aktywnoÊci geotermicznej. W cz´Êci kontynentalnej i na wyspach powsta∏o PO LEWEJ: malownicze skalne ∏uki na przylàdku Skinari (Zakinthos). PO PRAWEJ: nadmorskie urwiska na zachodzie wyspy Zakinthos.
ponad sto uzdrowisk z goràcymi êród∏ami. Procesy geologiczne przejawiajà si´ tak˝e w dzia∏alnoÊci wulkanów: granice strefy kolizji obu p∏yt mo˝na wyznaczyç, ∏àczàc linià na mapie wygas∏e bàdê uÊpione wulkany na Methanie (obecnie pó∏wysep) i Poros, zatopione kaldery Milos i Thiry oraz na Nissiros, które po raz ostatni wybuch∏y
w czasach historycznych. Równie˝ wyspy Lesbos, Limnos i Agios Efstratios w pó∏nocno-wschodnim rejonie Morza Egejskiego sà pochodzenia wulkanicznego. Do celów rolniczych nadaje si´ zaledwie jedna czwarta terytorium Grecji, g∏ównie tereny w Tesalii i Macedonii. Spora cz´Êç upraw jest prowadzona na nisko po∏o˝onych równinach bàdê p∏askowy˝ach, cz´sto na dnach dawnych jezior, osuszonych dla pozyskania ziemi albo zlikwidowania siedliska widliszków. Na pó∏noc od Zatoki Korynckiej przetrwa∏o tylko kilka sta∏ych jezior s∏odkowodnych, zwykle p∏ytkich, m´tnych i raczej niewykorzystywanych do rekreacji. Najwi´ksze i najbardziej malownicze jest jezioro Trichonis
16
◆
WPROWADZENIE
w Etolo-Akarnanii, poza nim na wzmiank´ zatalnego”, o upalnym, parnym lecie i ch∏odnej zis∏ugujà; Vegoritis, Ma∏a Prespa i Kastoria w zamie. Najwy˝sze opady notuje si´ na Wyspach chodniej Macedonii oraz PamJoƒskich (zw∏aszcza na Korfu B OGACTWA MINERALNE votis w Epirze. Kilka polodowi Zakinthos) oraz w zachodniej Dawniej Grecja czerpa∏a spore cowych stawów znajduje si´ takcz´Êci sta∏ego làdu, gdzie góry zyski z wydobycia minera∏ów ˝e w górach Pindos w Epirze, na Pindos stanowià naturalnà ba– boksytów i chromitu w g∏´bi wi´kszych wyspach natomiast jerier´ dla wilgotnych mas powiesta∏ego làdu oraz rozmaitych ziora sà zazwyczaj rzadkoÊcià trza nap∏ywajàcych znad Morza kopalin pochodzenia z uwagi na zbyt du˝à porowatoÊç Joƒskiego. wulkanicznego na Milos i Nissiros ska∏. Najwi´ksze i najbardziej Reszta kraju le˝y w „deszczo– ale dziÊ górnictwo prze˝ywa znane z nich to Kournas niedalewym cieniu”; wyjàtkiem jest redramatyczny kryzys. ko Chanii na Krecie. jon góry Olimp ko∏o Salonik, Trzy czwarte kraju stanowià która wyrasta ku niebu niemal kamieniste bàdê cz´Êciowo zalesione góry – jak na 3000 m n.p.m. w odleg∏oÊci kilku kilometrów zauwa˝y∏ Henry Miller, nigdzie Bóg nie umieod wilgotnej zatoki Thermaikos, tworzàc pu∏ap-
Êci∏ tylu kamieni co w Grecji. Wzgórza sà cz´sto zupe∏nie nagie; greckie lasy wyràbywano intensywnie od czasów staro˝ytnych, a tu˝ po I wojnie Êwiatowej tempo wylesiania uleg∏o niepokojàcemu przyspieszeniu. G∏ównà przyczynà sà po˝ary, zazwyczaj wywo∏ywane celowo; w obecnych warunkach klimatycznych sosnowy las potrzebuje tu ponad 50 lat, by si´ odrodziç po takiej katastrofie.
Upalne lata, ch∏odne zimy Stereotypowy „Êródziemnomorski” klimat Grecji w istocie ogranicza si´ g∏ównie do rejonów nadmorskich; w innych cz´Êciach kraju nale˝a∏oby stosowaç okreÊlenie „odmiana klimatu kontynen-
k´ dla mas wilgotnego powietrza. Olimp jest najwy˝szym z grupy szczytów przekraczajàcych 2300 m n.p.m., na zboczach których powsta∏o kilkanaÊcie oÊrodków narciarskich cieszàcych si´ coraz wi´kszà popularnoÊcià, g∏ównie wÊród Greków, bo oczywiÊcie nikt z pó∏nocnej Europy nie przylatuje tu specjalnie na narty. Bajkowa, niezwykle kr´ta linia brzegowa ma ∏àcznà d∏ugoÊç porównywalnà z wybrze˝em Francji, kraju czterokrotnie wi´kszego. Pla˝e, choç szeroko reklamowane na plakatach w biurach podró˝y, sà tu jednak bardziej wyjàtkiem ni˝ regu∏à. Przewa˝ajà strome brzegi i urwiska, niegoÊcinne zarówno dla amatorów pla˝owania, jak i ˝eglarzy szukajàcych miejsca do rzucenia kotwicy, sprzyja-
KRAJ RÓ˚NORODNOÂCI
jàce natomiast licznym gatunkom ptaków (Grecja le˝y na szlaku ptasich przelotów z pó∏nocno-Êrodkowej Europy do Afryki). Prócz klifów i pla˝ nad morzem mo˝na te˝ znaleêç liczne zalewy, ujÊcia rzek i s∏one bagna, b´dàce wa˝nym siedliskiem dla fauny i flory. Do najwa˝niejszych nale˝à moczary Kalogria niedaleko Patras, Kalloni na Lesbos, delta rzeki Evros w Tracji, zalew Korission na Korfu, bagna Alyki na Kos oraz rozleg∏y zalew ko∏o Mesolongi.
Kontrowersyjne zapory ˚adnego miejsca w Grecji nie dzieli od morza wi´cej ni˝ 100 km, a teren ma z regu∏y znaczne nachylenie, dlatego rzeki sà nie tylko krótkie, ale
i wartkie – zatem nic dziwnego, ˝e sp∏ywy cieszà si´ tutaj zawsze ogromnà popularnoÊcià wÊród miejscowych i turystów. Nieliczne rzeki, które p∏ynà równie leniwie jak te w pó∏nocnej Europie – przynajmniej w dolnym biegu – to Aliakmon, Pinios, Acheloos i Arachtos. Zdecydowanie to samo mo˝na powiedzieç o Aksios, Strimon i Evros w Macedonii i Tracji, ale ich êród∏a znajdujà si´ w innych krajach ba∏kaƒskich. Po II wojnie Êwiatowej wi´kszoÊç rzek na pó∏noc od Zatoki Korynckiej przegrodzono zaporaPO LEWEJ: Arahova, górska miejscowoÊç pod Delfami. POWY˚EJ: most na rzece Arta na wybrze˝u Epiru.
◆
17
mi, zazwyczaj dla celów irygacji i ochrony przeciwpowodziowej, a nie po to, by wykorzystaç ich energi´ w hydroelektrowniach. Tego rodzaju przedsi´wzi´cia, dowodzàce upodobania do centralnego planowania, od którego odchodzi si´ w ca∏ej Europie, do chwili obecnej nieustannie budzà ogromne kontrowersje. Nale˝y w tym kontekÊcie wspomnieç zw∏aszcza zapor´ Mesochara na Acheloos, uznanà przez greckà Rad´ Paƒstwa za nielegalnà (Unia Europejska wstrzyma∏a wspó∏finansowanie tej inwestycji). JeÊli olbrzymia tama – która ma zapewniç wod´ Nizinie Tesalskiej – zostanie kiedykolwiek ukoƒczona, zagrozi zag∏adà ∏owiskom i terenom podmok∏ym w delcie rzeki.
Zró˝nicowanie terenu i du˝a liczba wysp, cz´sto skupionych w wi´ksze grupy, ju˝ w czasach staro˝ytnych miast-paƒstw sprzyja∏a tworzeniu si´ wielu odr´bnych regionów. Jak na tak ma∏y kraj, wyst´puje tu zaskakujàco du˝o dialektów, zw∏aszcza jeÊli porównaç go na przyk∏ad z wielokrotnie wi´kszà Rosjà. Stosunkowo niedawno powsta∏y w Grecji porzàdne drogi; jeszcze kilkadziesiàt lat temu ∏atwiej by∏o dostaç si´ z Aten na wschodnie wybrze˝e Peloponezu czy z Chanii na po∏udnie Krety od strony morza ni˝ làdem. W przypadku Grecji wzajemna izolacja poszczególnych prowincji, z wszelkimi jej wadami i zaletami, odegra∏a zasadniczà rol´ w kszta∏towaniu to˝samoÊci narodowej. J
20
◆
KALENDARIUM
Najwa˝niejsze daty 2600–1450 p.n.e. Cywilizacja minojska na Krecie. Kontakty handlowe z Egipcjanami. 2100–1500 p.n.e. Szczyt rozwoju kultury minojskiej, s∏ynàcej ze wspania∏ych miast i pa∏aców oraz wyrafinowanej sztuki. Ok. 1500 p.n.e. Pot´˝ny wybuch wulkanu unicestwia miasto Akrotiri na Thirze (Santoryn). Po˝ary niszczà wi´kszoÊç innych oÊrodków minojskich, a ich mieszkaƒcy uciekajà z wyspy. 1400 p.n.e. Mykeƒczycy z Peloponezu wznoszà imponujàce grody w Mykenach i Tyrynsie.
776 p.n.e. Przypuszczalna data pierwszych igrzysk olimpijskich ku czci Zeusa i Hery. 900–750 p.n.e. Rozwój miast-paƒstw, takich jak Ateny, Sparta, Teby i Korynt, które rywalizujà ze sobà o przywództwo. 550 p.n.e. Sparta zak∏ada wraz z sàsiednimi paƒstwami Zwiàzek Peloponeski. Nasila si´ rywalizacja z Atenami. 500 p.n.e. Greckie miasta-paƒstwa kontrolujà znaczne fragmenty wybrze˝y Morza Âródziemnego.
WOJNY GRECKO-PERSKIE I OKRES KLASYCZNY 490 p.n.e. Perski król Dariusz próbuje najechaç i podbiç Grecj´, ale zostaje pokonany przez ateƒskà armi´ pod Maratonem. 480 p.n.e. Syn Dariusza, Kserkses, ponownie naje˝d˝a Grecj´. Król Sparty Leonidas przegrywa z nim pod Termopilami. Ateny zostajà zdobyte, ale greckie okr´ty w niespodziewanym ataku zatapiajà perskà flot´ nieopodal Salaminy. 478/477 p.n.e. Utworzenie pierwszego Zwiàzku Ateƒskiego (zwanego te˝ Morskim), skupiajàcego wiele greckich wysp oraz miast w Azji Mniejszej. 431–404 p.n.e. Wojny peloponeskie, których g∏ównymi uczestnikami sà Sparta i Ateny. Ateny ostatecznie przegrywajà, a Sparta podporzàdkowuje sobie znacznà cz´Êç Grecji. 338 p.n.e. Król Macedonii Filip II zwyci´˝a Ateny i Teby w bitwie pod Cheroneà i jednoczy wszystkie greckie paƒstewka oprócz Sparty.
OKRES HELLENISTYCZNY I RZYMSKI
XI/X w. p.n.e. Ekspansja Dorów; podbój znacznej cz´Êci Peloponezu.
N ARODZINY E UROPY Grecja – a ÊciÊlej Kreta – uczestniczy∏a w narodzinach Europy. Wed∏ug prastarego mitu Zeus, najpot´˝niejszy z bogów, zakocha∏ si´ kiedyÊ w pi´knej córce fenickiego króla i ukaza∏ si´ jej w pa∏acu pod postacià bia∏ego byka. Kiedy królewna usiad∏a mu na grzbiecie, porwa∏ jà i uniós∏ ku brzegom dalekiego kontynentu, który od tamtej pory nosi jej imi´: Europa. Reszta, jak powiadajà, jest historià...
336 p.n.e. Filip II zostaje zamordowany. Jego syn Aleksander Wielki w∏àcza Grecj´ w obr´b wielkiego mocarstwa z g∏ównym oÊrodkiem w∏adzy w Macedonii. 323 p.n.e. Po Êmierci Aleksandra imperium zostaje podzielone pomi´dzy jego trzech wodzów, zwanych diadochami; oÊrodki w∏adzy politycznej przenoszà si´ z Grecji na Bliski Wschód i do Egiptu. 320–275 p.n.e. Wojny pomi´dzy diadochami; Macedonia usi∏uje utrzymaç swà pozycj´. Na g∏ównà pot´g´ w regionie wyrasta Rzym. 146 p.n.e. Aneksja Grecji jako prowincji rzymskiego imperium.
BIZANCJUM I OKRES OSMA¡SKI 395 Rozpad cesarstwa rzymskiego na cz´Êç zachodnià i wschodnià, zdominowanà przez Greków. 1204 Krzy˝owcy, wspierani przez Wenecjan, zdobywajà i plàdrujà Konstantynopol podczas czwartej wyprawy krzy˝owej. Frankowie i Wenecjanie dzielà mi´dzy siebie Grecj´. W obliczu zagro˝enia ze strony Turków, na Peloponezie, Rodos i Krecie powstajà ufortyfikowane porty i twierdze.
KALENDARIUM
1453 Turcy osmaƒscy zdobywajà Konstantynopol. Upadek cesarstwa bizantyjskiego. 1453 Su∏tan przekazuje cywilne zarzàdzanie Grecjà greckiemu KoÊcio∏owi prawos∏awnemu. Poczàtkowo Grecy cieszà si´ wieloma swobodami. XVI w. Turcy nak∏adajà na Greków coraz wy˝sze podatki od dochodów i posiadanej ziemi. XVII w. Obcià˝enia podatkowe sk∏aniajà Greków do walki o niepodleg∏oÊç, wspieranej przez KoÊció∏ prawos∏awny.
WALKA O NIEPODLEG¸OÂå 1821 Po kilku nieudanych próbach arcybiskup Germanos rozpoczyna na Peloponezie walk´ zbrojnà z Turkami. Powstaƒcom udaje si´ wyzwoliç Ateny. Lata 20. XIX w. Interwencja mocarstw europejskich w powstanie greckie. Dzi´ki ich wsparciu wojskowemu Turcy wycofujà si´ z po∏udniowej i Êrodkowej Grecji. 1832 Rosja, Francja i Wielka Brytania osadzajà na tronie Grecji bawarskiego ksi´cia Ottona. 1863 Wygnanego Ottona zast´puje król Jerzy I.
◆
21
1941 Hitlerowskie Niemcy zajmujà Grecj´. W górach zaczyna dzia∏aç ruch oporu. 1943–1944 Grecja wyzwolona przez aliantów, którzy próbujà przywróciç cywilne rzàdy. Lewicowa partyzantka nie uznaje prawicowych w∏adz osadzonych przez aliantów. 1946–1949 Wojna domowa mi´dzy zwolennikami i przeciwnikami monarchii. 1947–1967 Grecja monarchià konstytucyjnà. 1967 Grupa pu∏kowników pod wodzà Georgiosa Papadopoulosa przeprowadza udany zamach stanu. 1974 Junta próbuje zajàç Cypr, ale ponosi kl´sk´ i zostaje zmuszona do oddania w∏adzy. Zniesienie monarchii; Grecja staje si´ republikà.
XX WIEK 1909 Partia Liberalna Eleftheriosa Wenizelosa zdobywa w∏adz´ i rzàdzi krajem do 1920 r. 1912 Wybuch I wojny ba∏kaƒskiej. Grecja zdobywa na Turkach po∏udniowà Macedoni´, Epir, Kret´ i wyspy we wschodniej cz´Êci Morza Egejskiego. 1917 Po za˝artych sporach mi´dzy republikanami a monarchistami Grecja przyst´puje do I wojny Êwiatowej. 1922 Grecy, zach´ceni przez sojuszników, usi∏ujà zajàç tureckà Smyrn´, ale ponoszà kl´sk´. Konstantyn I musi abdykowaç i opuÊciç kraj. Królem zostaje Jerzy II. 1923 Ostateczne wytyczenie granic pomi´dzy Grecjà a Turcjà i zwiàzana z tym wymiana ludnoÊci. Azj´ Mniejszà opuszcza 1,1 mln prawos∏awnych Greków, a z Grecji do Turcji przenosi si´ 380 tys. muzu∏manów. 1924 Grecja zostaje republikà. Rozpoczyna si´ dekada walk politycznych mi´dzy rojalistami i republikanami. 1928–1932 Wenizelos powraca do w∏adzy. 1933 W wyborach zwyci´˝a rojalistyczna Partia Ludowa. 1935–1947 Król Jerzy II ponownie zasiada na tronie w wyniku referendum w sprawie restytucji monarchii. 1936–1941 Wojskowa (faszystowska) dyktatura genera∏a Metaksasa. Po wybuchu II wojny Êwiatowej Grecja poczàtkowo zachowuje neutralnoÊç. 1940 Wojska Mussoliniego dokonujà inwazji na Grecj´, która staje po stronie aliantów. POPRZEDNIE STRONY: XVII-wieczna mapa staro˝ytnej Grecji. PO LEWEJ: popiersie Posejdona. PO PRAWEJ: hrabia Ioannis Kapodistrias, prezydent w latach 1827–1831 (zginà∏ w zamachu).
1981–1998 Krajem rzàdzi, z przerwà w latach 1989–1993, Grecka Partia Socjalistyczna (PASOK) z premierem Papandreu. 1993 Po rozpadzie Jugos∏awii jedna z dawnych republik, która (ku ogromnemu oburzeniu Greków) przyj´∏a nazw´ Macedonia, zostaje uznana przez Uni´ Europejskà i ONZ jako Dawna Jugos∏owiaƒska Republika Macedonii. 1996 Âmierç Andreasa Papandreu; jego nast´pcà zostaje Kostas Simitis, który w tym samym roku zwyci´˝a w wyborach (i ponownie w 2000 r.). 2002 Grecja wprowadza euro jako walut´. 2004 Prawicowa Nowa Demokracja Kostasa Karamanlisa wygrywa w wyborach powszechnych. Olimpiada w Atenach. J
HISTORIA
◆
23
GRECJA STARO˚YTNA Wspania∏e cywilizacje, które powsta∏y i upad∏y nad Morzem Egejskim, pozostawi∏y imponujàcà spuÊcizn´, z której czerpiemy po dziÊ dzieƒ. zieje Grecji si´gajà 3000 lat p.n.e., kiedy ludy z pó∏nocno-wschodnich równin przenios∏y uprawy zbó˝ na bardziej skalisty Peloponez i wyspy, gdzie zaj´∏y si´ tak˝e uprawà drzew oliwnych i winoroÊli. Mniej wi´cej w tym samym czasie na Krecie rozkwit∏a cywilizacja epoki bràzu, ogarniajàc wp∏ywami ca∏y rejon Morza Egejskiego. Minojczycy, których obyczaje i obrz´dy znamy dzi´ki mitologicznym opowieÊciom o Tezeuszu, labiryncie i Minotaurze, byli znakomitymi budowniczymi, czego dowodzà ruiny pa∏aców w Knossos i Fajstos (Festos). Byli równie˝ odwa˝nymi ˝eglarzami, którzy, jak si´ wydaje, woleli zajmowaç si´ handlem ni˝ rolnictwem. Wed∏ug historyka Tukidydesa z V w. p.n.e. kreteƒski król Minos powierzy∏ swym synom w∏adz´ na Cykladach i wypleni∏ piractwo na Morzu Egejskim. Minojczycy za∏o˝yli równie˝ kilka kolonii na Peloponezie, a tak˝e nawiàzali kontakty z Egipcjanami. Oko∏o 1500 r. p.n.e. cywilizacja minojska osiàgn´∏a szczyt rozwoju. Wystarczy∏o jednak stulecie, by z niewyjaÊnionych dotàd przyczyn wi´kszoÊç oÊrodków w∏adzy zosta∏a zniszczona przez ogieƒ i opuszczona. Akrotiri na Thirze (Santoryn) unicestwi∏ pot´˝ny wybuch wulkanu, nie wiadomo jednak, co spowodowa∏o upadek innych minojskich miast. Dominacja Krety w basenie Morza Egejskiego dobieg∏a koƒca, a zamieszkane pozosta∏o jedynie Knossos. Miejsce Minojczyków zaj´li mieszkaƒcy Myken, pos´pnego warownego grodu na Peloponezie. Trudno powiedzieç, czy tamtejsi w∏adcy sprawowali kontrol´ nad resztà làdu sta∏ego, ale w Iliadzie Homer opisuje mykeƒskiego króla Agamemnona jako najpot´˝niejszego poÊród Greków, co sugeruje, ˝e Mykeny musia∏y byç oÊrodkiem w∏adzy o znaczàcych wp∏ywach. W okresie rozkwitu Myken ich mieszkaƒców staç by∏o na budowanie sobie masywnych kamiennych grobowców i kupowanie kunsztownych
D
PO LEWEJ: marmurowy posà˝ek z wczesnej epoki cykladzkiej. PO PRAWEJ: staro˝ytny napis w Olimpii.
wyrobów ze z∏ota. W∏adcy korzystali z ca∏ej armii pa∏acowych skrybów i administratorów, którzy nadzorowali ˝ycie gospodarcze w paƒstwie, dbali o Êciàganie podatków i danin, a tak˝e decydowali o rozdziale trudno dost´pnych metali.
Okres geometryczny W XIII w. p.n.e. cywilizacja mykeƒska upad∏a, podobnie jak wczeÊniej kreteƒska. Klasyczne mity ∏àczà to z pojawieniem si´ ludów doryckich. W rzeczywistoÊci jednak w∏adza Mykeƒczyków dobieg∏a kresu, zanim Dorowie dotarli do Grecji. Wkroczyli oni, tak jak póêniejsi najeêdêcy, od pó∏nocnego zachodu, zmierzajàc wzd∏u˝ gór Pindos w stron´ Peloponezu. Byli to prawdopodobnie koczownicy, co t∏umaczy∏oby ich sk∏onnoÊç do przemieszczania si´, a tak˝e ni˝szy stopieƒ rozwoju cywilizacyjnego. Dorowie przynieÊli ze sobà w∏asnà form´ j´zyka greckiego. W rejonach, gdzie si´ osiedlali szczególnie ch´tnie, wyst´pujà dialekty zachodniogreckie, a w Attyce, na Wyspach Egejskich