O
Nazewnictwo Językoznawcy nie są zgodni co do nowych zasad polskiej transkrypcji hindi, wprowadzonych w latach 90. XX w. Wprawdzie lepiej oddają one brzmienie hinduskich nazw, kłócą się jednak z zasadami polskiej ortografii. W rezultacie spotykamy się z odmiennymi hasłami w encyklopediach i słownikach ort. (np. Gudźarat, Gudżarat; Radźasthan, Radżasthan; dźinizm, dżinizm). Co więcej, nawet encyklopedyści nie są konsekwentni, zachowując np. na pierwszym miejscu pisownię Kaszmir, Maharasztra czy Pendżab (wg nowych zasad – Kaśmir, Maharaśtra, Pańdźab). Redaktorzy niniejszego przewodnika w odniesieniu do nazw geograficznych, świeckich obiektów i nazwisk historycznych zdecydowali się zastosować transkrypcję tradycyjną, polegającą na spolonizowaniu nazw angielskich (międzynarodowych). Wyjątkiem są niektóre stany (np. Himaćal Pradeś, dawniej Himaczal Pradesz), których nowy zapis zdążył się już utrwalić w literaturze. Dodatkowo przy każdej nazwie w tekście umieszczono jej angielski odpowiednik, figurujący na mapie. Jako że angielski jest drugim językiem urzędowym Indii, większość obiektów na mapach i planach miast pozostawiono w oryginale (polskie objaśnienia w tekście). Ogólne zasady transkrypcji – zob. Informacje praktyczne, Język.
KSIÑ˚CE
P
rzewodnik powstał z połączenia zainteresowań i entuzjazmu dwóch najbardziej znanych na świecie dostawców informacji: wydawnictwa Insight Guides, którego publikacje od 1970 r. są wzorcem ilustrowanych przewodników, oraz Discovery Channel, najlepszego na świecie producenta telewizyjnych filmów dokumentalnych. ◆ Wydawcy Insight Guides dostarczają praktycznych rad oraz ogólnych informacji o historii, kulturze i ludziach wybranych miejsc. Discovery Channel i jego strona internetowa www.discovery.com pomagają milionom telewidzów podróżować po świecie w zaciszu własnego domu i zachęcają ich do podróżowania naprawdę. ◆ Część zatytułowana Wademekum, oznaczona żółtym paskiem u góry strony, to zestaw zawierających mnóstwo informacji esejów i ciekawostek na temat historii i kultury, napisanych przez ekspertów poszczególnych dziedzin. ◆ Część główna, Zwiedzanie, oznaczona niebieskim paskiem, zawiera wyczerpujący przegląd wszystkich atrakcji wartych obejrzenia. Najciekawsze miejsca opatrzono odsyłaczami do map zamieszczonych w tekście. ◆ Część pod tytułem Informacje praktyczne, z pomarańczowym paskiem, to poręczny informator, w którym można znaleźć wiadomości dotyczące poruszania się po okolicy, hoteli, restauracji czy aktywnego wypoczynku i rekreacji. Współpracownicy Nowe wydanie przewodnika zostało zaktualizowane przez Marię Lord, redaktorkę wydawnictwa Insight Guides i pisarkę. Spod jej pióra wyszły rozdziały dotyczące Adiwasi i fundamentalizmu hinduskiego, współczesnych Indii, tańca i muzyki. Dodała również kilka nowych rozdziałów na temat stanów i regionów: Ladakh, Lakszadwip, Uttaranćal, Dżharkhand i Czattisgarh, a także dokonała dokładnego przeglądu Informacji praktycznych.
O KSIÑ˚CE
Obecne, siódme już wydanie przewodnika opiera się na poprzedniej wersji, przygotowanej przez brytyjską dziennikarkę Jane Hutchings oraz Jana McGirka, który zajął się rozdziałami o polityce, przyrodzie, ochronie środowiska i architekturze sakralnej. Pomocą służyła im Farah Singha, badaczka, tłumaczka, producentka i mieszkanka Delhi, która napisała o Nowym Delhi i Andhra Pradeś; pracowała również nad innymi sekcjami. Savitri Choudhury, korespondentka Australian Broadcasting Corporation, zaktualizowała rozdział o Asamie – jej rodzinnym stanie. Dziennikarka Lea Terhune, mieszkająca od dawna w Nowym Delhi, napisała część poświęconą Dżammu i Kaszmirowi. Krytyk sztuki i wykładowca Juliet Reynolds, która całe dorosłe życie spędziła w Indiach, przygotowała rozdział dotyczący sztuki indyjskiej. Gillian Wright, autorka sekcji poświęconej Uttar Pradeś, jest tłumaczką i producentką filmów dokumentalnych, znającą każdy zakątek między Nowym Delhi a Lakhnau. Wśród pozostałych autorów przewodniTadż Mahal – widok znad Jamuny ka znaleźli się: geograf dr Kamala Seshan, który pisał o geografii i klimacie, prof. Harbans Mukhia oraz analitycy Prem Shankar Jha i Ajay Singh, odpowiadający za część o historii Indii. Rozdział dotyczący społeczeństwa przygotował Radhika Chopra we współpracy z Janem McGirkiem, a rozdział o religii – prof. V.S. Naravané. Royina Rewal zajęła się świętami i kuchnią. Anil Dharker i Jan McGirk napisali rozdział o kinie, a sam Dharker również o Maharasztrze. Laila Tyabji przybliża szczegóły dotyczące indyjskiego rękodzieła, a Bill Aitken – podróży koleją. Samuel Israel, jeden z najbardziej doświadczonych wydawców książek w Indiach, oraz Bikram Rewal, dyrektor naczelny Dass Media, napisali tekst o Bombaju; Rewal jest również autorem części dotyczącej Madrasu. Meenakshi Ganguly, dziennikarka tygodnika „Time”, wróciła do swego rodzinnego miasta, żeby zredagować rozdział na temat Kalkuty i Bengalu Zachodniego. Sardar Khushwant Singh, komentator polityczny pracujący dla wielu agencji, napisał o Pendżabie i Harijanie, a Aman Nath i Francis Wacziarg – o Radżasthanie. Francuski pisarz Michel Vatin jest autorem rozdziałów poświęconych wschodnim i północno-wschodnim stanom indyjskim oraz eseju o herbacie. Madhja Pradeś zostało opisane przez działacza ruchu na rzecz ochrony przyrody, M.M. Bucha. Rozdział dotyczący Goa przygotowała Usha Albuquerque. Gudżaratem zajęła się Jaya Jaitly, a Keralą – Pepita Noble. Vikram Sundarji, bramin tamilski, napisał fragmenty na temat Tamilnadu. W wersji polskiej zadbano o wprowadzenie poloników i informacji potrzebnych polskiemu turyÊcie.
◆
3
Legenda Granica paƒstwa Granica stanu Granica parku narodowego/rezerwatu Lotnisko mi´dzynarodowe/krajowe Stacja metra Dworzec/przystanek autobusowy Parking Informacja turystyczna Poczta KoÊció∏/ruiny Klasztor Meczet Synagoga Zamek/ruiny Stanowisko archeologiczne Jaskinia Pomnik Interesujàce miejsce
Opisy najbardziej interesujàcych obiektów w cz´Êci Zwiedzanie opatrzono odsy∏aczami do kolorowych map (np. 1), a ikonka w górnym rogu strony informuje, gdzie szukaç mapy.
Mapki – słowniczek Cave – jaskinia Hills – wzgórza Lake – jezioro Mountains, Range – góry National Park, N.P. – park narodowy Pass – przełęcz Plateau – płaskowyż Reserve, Wildlife Sanctuary – rezerwat przyrody Valley – dolina
SPIS TREÂCI Mapy Himach Lahore
Amritsar
abad Kasur Okara
tan
tlej
Ku
Prade
Jullundur Chandig Ludhiana De Punjab D Ambala
Ganganagar
Karnal
H a r ya n a
lpur
Meerut
Delhi ar
New Delhi Bikaner
Ha
Aligar Mathura
Indie 160 Delhi 164 Uttar Pradeś 176 Pendżab, Harijana i Himaćal Pradeś 186 Dżammu i Kaszmir 197 Radżasthan 204 Kalkuta (Kolkata) 222 Wschód 232 Orisa 258 Andamany i Nikobary 262 Bombaj (Mumbai) 270 Maharasztra 278 Gudżarat i Madhja Pradeś 284 Goa 298
Wprowadzenie Magia Indii ................................. 15 Krajobraz i klimat...................... 19
Madras (Chennai) 310
Historia
Tamilnadu i Kerala 316
Kalendarium .............................. 24 Poczàtki dziejów Indii ............... 27 Su∏tanaty i okres póêniejszy..... 34 Pod panowaniem brytyjskim .... 43 Niezale˝ne Indie........................ 57 Wspó∏czesne Indie .................... 67
Lakszadwip 328 Karnataka i Andhra Pradeś 332
Przednia wyklejka: Indie Tylna wyklejka: Delhi
Wademekum LudnoÊç...................................... 77 Religie Indii ................................ 85 Âwi´ta....................................... 105 Film........................................... 111 Taniec i muzyka ........................ 116 Sztuka ...................................... 123 Rzemios∏o................................. 131 Kuchnia indyjska..................... 137 Flora i fauna ............................ 143 Kolej ......................................... 149
SPIS
Biblioteka Towarzystwa Azjatyckiego, Bombaj
TREÂCI
◆
5
Informacje praktyczne Podstawowe informacje 348 Planowanie podró˝y 351 Rady praktyczne 354 Komunikacja 357 Noclegi 364 Gdzie zjeÊç 395 Zakupy 403 Przyroda 406 J´zyk 407
Zbli˝enia Pierwsza dziesiàtka .................. 16
Okiem znawcy Ochrona Êrodowiska ................. 73 Adiwasi ....................................... 83 Symbolika budowli...................... 92 Fundamentalizm religijny....... 101 Doroczne Êwi´ta...................... 109 Herbata .................................... 249
Zwiedzanie Wprowadzenie......................... 159 Pó∏noc ...................................... 163 Delhi ......................................... 167 Uttar PradeÊ ............................ 174 Uttarançal .................................. 182 Pend˝ab i Harijana ................. 184 Himaçal PradeÊ....................... 190 D˝ammu i Kaszmir ................. 196 Ladakh ..................................... 198 Rad˝asthan.............................. 203 Wschód .................................... 219 Kalkuta..................................... 221 Bengal Zachodni....................... 230 Sikkim ...................................... 238 Pó∏nocny Wschód.................... 241 Bihar ......................................... 250 D˝harkhand ............................. 254
Orisa ......................................... 257 Andamany i Nikobary ............. 262 Zachód ..................................... 267 Bombaj..................................... 269 Maharasztra ............................ 276 Gud˝arat .................................. 282 Madhja PradeÊ ........................ 289 Czattisgarh............................... 294 Goa ........................................... 297 Po∏udnie ................................... 307 Madras ..................................... 309 Tamilnadu................................ 314 Kerala....................................... 322 Lakszadwip .............................. 328 Karnataka ................................ 331 Andhra PradeÊ......................... 339 Indeks.......................................... 412
♦ Szczegó∏owy spis treÊci Informacji praktycznych str. 347
WPROWADZENIE
MAGIA INDII Nies∏ychana ró˝norodnoÊç ludzi, kultur i krajobrazów Indii od dawna urzeka podró˝nych. d niepami´tnych czasów Indie serdecznie przyjmowa∏y przybyszów i cierpliwie wprowadza∏y ich w swój Êwiat, a jednoczeÊnie nie zamyka∏y si´ na poglàdy, idea∏y i obyczaje przedstawicieli odmiennych kultur. Z takà samà otwartoÊcià i goÊcinnoÊcià spotyka si´ wspó∏czesny turysta, niemal od pierwszego wejrzenia zauroczony ró˝norodnoÊcià tradycji i religii. Indie sà ojczyznà hinduistów, muzu∏manów, chrzeÊcijan, sikhów, d˝inistów, buddystów i ˝ydów, kolebkà ró˝nych ideologii, poczàwszy od komunistów wspierajàcych ch∏opskie ruchy wyzwoleƒcze po nacjonalistów hinduskich. Bogactwo krajobrazu jest tu ogromne – od najwy˝szych na Êwiecie ∏aƒcuchów górskich po tropikalne wybrze˝a. Indie to fascynujàca mozaika ludów i miejsc, kraj, który u zwiedzajàcych wywo∏uje niejednokrotnie skrajne odczucia, nikogo jednak nie pozostawia oboj´tnym. Istniejà dowody Êwiadczàce o wielkich w´drówkach ludów przez tereny Azji Po∏udniowej w najdawniejszych dziejach Indii. Niektóre plemiona zajmowa∏y miejsce rdzennej ludnoÊci, inne integrowa∏y si´ z nià. Masy ludnoÊci nap∏ywajàce z Azji Zachodniej i Ârodkowej pokonywa∏y wysoko po∏o˝one prze∏´cze na pó∏nocnym zachodzie, przynoszàc zalà˝ki wiary hinduistycznej, które zakie∏kowa∏y na indyjskim gruncie, a nast´pnie rozwin´∏y si´ w filozoficznie subtelny i wysoce z∏o˝ony system religijny. Dopiero w ostatnich latach obserwuje si´ ponowny wzrost znaczenia hinduizmu poza subkontynentem indyjskim. Na jego bazie wyrós∏ buddyzm, który jest jednà z g∏ównych religii Êwiata, ale Indie przyciàgn´∏y tak˝e islam, chrzeÊcijaƒstwo, zoroastryzm oraz, na niewielkà, lecz bardzo istotnà skal´ – judaizm. Ró˝norodne grupy etniczne, z których wi´kszoÊç zachowa∏a do dziÊ swà to˝samoÊç, przynios∏y do Indii odmiennie religie, sztuk´, architektur´, j´zyki, zwyczaje, literatur´, style muzyki i taƒca, struktur´ administracyjnà, technologi´ i medycyn´. Zrozumienie, w jaki sposób w tak ogromnym tyglu kulturowym mo˝liwe jest pogodzenie tylu przeciwieƒstw, bywa zadaniem nie∏atwym zarówno dla turysty, jak i dla polityków indyjskich, nie brakuje jednak entuzjastów gotowych si´ z nim zmierzyç. Ka˝dy patrzy na Indie inaczej. Angielski dziennikarz James Cameron, jeden z najwi´kszych wielbicieli tego kraju, trafnie odda∏ jego atmosfer´: „Lubi´ wieczory w Indiach, t´ magicznà chwil´, gdy s∏oƒce powoli zachodzi na kraƒcu Êwiata, cichnie gwar, a ulicami p∏ynie rzeka 10 tysi´cy rowerów, na których urz´dnicy s∏u˝by cywilnej wracajà do domu, rozmyÊlajàc o bogu Krysznie i kosztach utrzymania”. J
O
POPRZEDNIE STRONY: targ wielb∏àdów, Puszkar, Rad˝asthan; ghaty – schodki prowadzàce do Gangesu, Waranasi; Êwiàtynia Dilwara, Mount Abu; zasady obowiàzujàce w restauracji w Bombaju (Mumbai) PO LEWEJ: mieszkaniec Rad˝asthanu uprzejmie wita turystów
◆
15
16
N
ZBLI˚ENIA
PIERWSZA DZIESIÑTKA • Pó∏nocne kraƒce: trasa prowadzi w wysokie
Himalaje. Rozpoczyna si´ w Manali, nast´pnie biegnie przez jedne z najwy˝szych prze∏´czy Êwiata (po drodze niesamowite widoki) a˝ do nagich szczytów i buddyjskich klasztorów Ladakhu. Z∏oty Trójkàt: wycieczka rozpoczyna si´ w stolicy Indii, Delhi. Jest to jedna z najpopularniejszych tras wiodàca przez Agr´ i Tad˝ Mahal do miasta D˝ajpur i imponujàcego fortu Amber. Równina Gangesu: z Delhi obszar zalewowy Gangesu rozciàga si´ a˝ do Kalkuty. Po drodze fascynujàce miasta Lakhnau i Waranasi oraz wa˝ne buddyjskie oÊrodki w stanie Bihar. Wschód: trasa rozpoczyna si´ w pe∏nej ˝ycia Kalkucie, mieÊcie, w którym przenikajà si´ wp∏ywy wielu kultur, nast´pnie mo˝na wybieraç: pierwszy wariant wiedzie na po∏udnie do Orisy – bajkowego miasta Êwiàtyƒ, drugi na pó∏noc do górskiej miejscowoÊci Dard˝iling i ma∏o zbadanych rejonów pó∏nocno-wschodnich. Rad˝asthan: jeden z najbarwniejszych i najcz´Êciej odwiedzanych regionów Indii, z licznymi pa∏acami, fortami i Êwiàtyniami. Najwa˝niejsze spoÊród miejsc, które nale˝y zwiedziç: Udajpur, Mount Abu, D˝odhpur i D˝ajsalmer. Indie Ârodkowe: trasa rozpoczyna si´ od zwiedzania Êwiàtyƒ w Khad˝uraho i prowadzi do najciekawszych w kraju rezerwatów dzikiej przyrody w Kanha, Bandhawgarhu oraz Indrawati. Zachód: Bombaj – t´tniàce gwarem centrum filmowe i handlowe. W pobli˝u, w Ad˝ancie i Elurze, uwag´ przyciàgajà bajkowe Êwiàtynie wykute w skale. Dekan: do jego atrakcji nale˝à ruiny w Hampi oraz pe∏ne kontrastów miasta Bangalur i Majsur. Âwiàtynie tamilskie: trasa prowadzi z Madrasu (Sennaj), ostoi tamilskiej kultury, na po∏udnie do Êwiàtyƒ w Mahabalipuramie, Tand˝awurze i Maduraju. Wybrze˝e Malabarskie: wycieczka po przepi´knej Kerali, obejmujàca Triwandrum i pla˝e oraz sp∏yw do portu w Koczinie.
• • •
π D˚AJSALMER Opustosza∏a cytadela z fortem z ˝ó∏toz∏otego piaskowca i wspania∏ymi domami kupieckimi (haveli) to najstarsza stolica Rad˝putany.
•
•
•
• •
•
π TAD˚ MAHAL Symbol Indii – monumentalne mauzoleum z bia∏ego marmuru urzeka idealnà symetrià i finezjà detali.
√ MADURAJ Âwiàtynia bogini Minakszi, jedno z najÊwi´tszych miejsc w Tamilnadu, przykuwa uwag´ strzelistà wie˝à (gopuram) z rzeêbami.
ZBLI˚ENIA
N
17
√ WARANASI NajÊwi´tsze miejsce nad najÊwi´tszà rzekà Indii i jedno z najstarszych miast Êwiata. Schodki wiodàce do Gangesu (ghaty) i uliczki Waranasi to miejsca, gdzie mo˝na zaobserwowaç najwa˝niejsze momenty ludzkiego ˝ycia – narodziny, Êluby, akty g∏´bokiego oddania religijnego, Êmierç.
√ DARD˚ILING Z tej górskiej miejscowoÊci otoczonej plantacjami herbaty mo˝na podziwiaç niezwyk∏e widoki na wschodnie Himalaje. Niezapomnianych wra˝eƒ dostarcza podró˝ turystycznà kolejkà himalajskà (Toy Train) wpisanà na list´ UNESCO.
√ ¸ODZIÑ PO WODACH KERALI Âródlàdowe wody regionu Kerala mienià si´ barwami b∏´kitu i szmaragdu. Na brzegach rosnà niezliczone palmy kokosowe.
π KHAD˚URAHO Misternie wykute w skale Êwiàtynie w Khad˝uraho w stanie Madhja PradeÊ to wyraz afirmacji ˝ycia. Pochodzà z X w. Sà efektem po∏àczenia niezwyk∏ej wyobraêni, religijnego oddania i zmys∏owoÊci.
® HAMPI Pozosta∏oÊci stolicy królestwa Wid˝ajanagaru w Hampi dzia∏ajà na wyobraêni´. Âwiàtynia Vittala zosta∏a wpisana na list´ UNESCO.
® LADAKH Himalajskie ksi´stwo buddyjskie na Wy˝ynie Tybetaƒskiej, otoczone surowymi nagimi szczytami. Imponujàce klasztory buddyjskie (gompa) Ladakhu skrywajà niezliczone skarby sztuki.
√ AD˚ANTA Pochodzàce z II w. p.n.e., wykute w skale Êwiàtynie w Ad˝ancie zdobià olÊniewajàce freski zaliczane do najwi´kszych dzie∏ sztuki buddyjskiej.
WPROWADZENIE
◆
19
KRAJOBRAZ I KLIMAT Niewiele krajów ma tak zró˝nicowany krajobraz jak nawadniane dzi´ki monsunom i palone s∏oƒcem Indie. oni˝ej charakterystycznego wybrzuszenia làd Indii „zwija si´” niczym tràba s∏onia, by „piç” wod´ z Oceanu Indyjskiego, Zatoki Bengalskiej i Morza Arabskiego. Nic dziwnego, ˝e Indie odczuwajà tak wielki g∏ód wody. Najwi´ksze pustynie Êwiata – Arabska, Sahara i tereny pó∏nocnego Meksyku le˝à na tej samej szerokoÊci geograficznej. Ale obszar Indii si´ga o wiele dalej, poza pustyni´ Thar, a wi´ksza wysokoÊç geograficzna sprawia, ˝e wyst´pujà tu lasy deszczowe, ∏àki o alpejskim charakterze i lodowce.
P
dzi przez szerokie doliny rzeczne ograniczone Himalajami i ich obficie zalesionym przedgórzem. Poros∏e bujnà roÊlinnoÊcià lasy deszczowe pokrywajà wzgórza wybrze˝a po∏udniowo-zachodniego w Kerali, gdzie nizinne laguny os∏oni´te sà palmami kokosowymi niczym baldachimem. Wybrze˝e rozciàga si´ na pó∏noc do ujÊcia rzek na równinach Goa, gdzie delikatne fale Morza
Pory roku Monsun nadciàgajàcy z po∏udniowego zachodu wieje w ca∏ym kraju od po∏owy czerwca do koƒca wrzeÊnia, przynoszàc du˝à wilgotnoÊç i obfite opady deszczu. Gdy ust´puje w paêdzierniku, gleba osusza si´, a poziom wilgotnoÊci spada. Wybrze˝a po∏udniowo-wschodnie do stycznia nawiedzane sà przez ulewy i cyklony. W listopadzie, gdy s∏oƒce grzeje s∏abiej, na równinie pó∏nocnej rozpoczyna si´ pora ch∏odna. Do lutego w Himalajach i rejonach podgórskich (gdzie mo˝na jeêdziç na nartach) temperatura jest niska (poni˝ej 5°C), na równinach umiarkowana (15–20°C), na po∏udniu natomiast, poza ch∏odniejszymi obszarami wy˝ynnymi, przekracza 20°C. Indyjskie lato, które trwa od marca do maja, jest goràce i suche. Na pó∏nocy bardzo silne wiatry wzbijajà tumany kurzu, a najwy˝sza temperatura w dzieƒ wynosi Êrednio 40°C. Na po∏udniu Indii jest parno i goràco, ale temperatura zwykle jest znoÊna (27–29°C).
W Êlad za monsunem Z nadejÊciem czerwca intensywny upa∏ panujàcy na równinie pó∏nocnej przegania górne warstwy powietrza na pó∏noc od Himalajów i Êciàga monsun na obszar ca∏ego kraju. Monsun nawiedza najpierw wybrze˝e po∏udniowo-zachodnie, nast´pnie rozchodzi si´ w kierunku wschodnim i pó∏nocnym, a gdy dotrze do delty Gangesu, przechoPO LEWEJ: krajobraz uprawny, Uttar PradeÊ PO PRAWEJ: wody Kerali w po∏udniowo-zachodnich Indiach
Arabskiego muskajà rozleg∏e s∏oneczne pla˝e. Pozosta∏a cz´Êç wybrze˝a, w wi´kszoÊci skalista, przechodzi w niski czerwonawy p∏askowy˝ równoleg∏y do wybrze˝a, a nast´pnie w bardziej strome, ciemne, zalesione stoki Ghatów Zachodnich. Dalej na pó∏noc, w Kathijawarze, wybrze˝e jest zasolone, a na bagnistych nizinach spotyka si´ zwykle mnóstwo flamingów. W g∏´bi làdu spore po∏acie pokryte polami bawe∏nianymi i s∏onecznikowymi przeplatajà si´ ze skalistà pustynià. Od Rann (zasolonych terenów bagiennych) w Kutch na zachodzie, do rzeki Luni, ciàgnie si´ Wielka Pustynia, a dalej na pó∏noc, pomi´dzy D˝ajsalmerem a D˝odhpurem, Ma∏a Pustynia. Jest to busz ze skalistymi wzgórzami, na których gdzieniegdzie dumnie wznoszà si´ forty w∏adców rad˝puckich. W tym rejonie mo˝na
20
◆
WPROWADZENIE
zobaczyç wa∏´sajàce si´ stada owiec i kóz oraz wielb∏àdy dêwigajàce bawe∏n´ i marmur. Pustyni´ od równiny Gangesu i utworzonej przez law´ wy˝yny Dekan oddzielajà p∏askowy˝e Malwa, Bundelkhand i Rewa, o nierówno ukszta∏towanej powierzchni. Skaliste, surowe i pokryte cienkà warstwà gleby tereny wy˝ynne sà nawadniane przez rzeki Czambal, Ken i Betwa. Wàwozy wyrzeêbione przez rzeki tworzà dzikie obszary o niezwyk∏ych formacjach skalnych i ubogiej roÊlinnoÊci, a pola gorczycy i pszenicy mozaik´ zieleni i z∏ota. Na zachodzie równina gwa∏townie przechodzi w powulkaniczny p∏askowy˝, tworzàc góry Win-
W ciàgu trzech d∏ugich monsunowych miesi´cy brunatne lasy z drzewami mas∏owymi, bambusowymi i tekowymi stajà si´ zielone, a Adiwasi (zbiorcza nazwa rdzennej ludnoÊci Indii obejmujàca ok. 256 spo∏ecznoÊci, ˝yjàcych w trudno dost´pnych rejonach – zalesionych i górzystych) zbierajà szelak – wydzielin´ pewnego gatunku leÊnego owada. D˝amszedpur to miasto, gdzie wyrabia si´ stal, znane z kopalni w´gla i rud ˝elaza. Wy˝yn´ otaczajà od wschodu wzgórza Rad˝mahal schodzàce stromo na równin´ Gangesu, gdzie rzeka ostro skr´ca w kierunku morza.
dhja. Pasmo gór Satpura oddziela rzek´ Narbad´, p∏ynàcà przez wàski parów i rzek´ Tapi, toczàcà wody przez szerokà dolin´. Na po∏udnie od Tapi wznoszà si´ wzgórza – w Ad˝ancie i Elurze w ich ska∏ach wykuto groty i ozdobiono je malowid∏ami. Dawne miasto portowe Surat, u ujÊcia Tapi, s∏yn´∏o niegdyÊ ze z∏otego i srebrnego brokatu (zari). To tutaj w 1608 r. dotar∏ pierwszy statek brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej, zak∏adajàcej w nast´pnych latach liczne faktorie, czyli oÊrodki handlowe. Do 15 czerwca dà˝àcy na wschód monsun dociera do wy˝yny Czhota Nagpur w D˝harkhandzie, gdzie sp∏ywajà wody rzeki Damodar. Jest to rozleg∏a wy˝yna ze wzgórzami w kszta∏cie sto˝ka lub kopu∏y, które wyglàdajà jak gigantyczne baƒki mydlane.
Dekan Szczyty stromych wzgórz pokrytego czarnà lawà Dekanu wieƒczy zbudowany przez Marathów ∏aƒcuch fortec nie do zdobycia. Nawodniony p∏askowy˝ Karnataka, który przecinajà rzeki Kryszna, Godawari i Kaweri p∏ynàce na wschód, porastajà g´ste lasy sanda∏owe, tekowe i kostràczynowe – w ich naturalnym Êrodowisku ˝yjà na wolnoÊci s∏onie. Dalej na wschód p∏askowy˝ Telengana pokrywa jedynie cienka warstwa czerwonawej gleby, urozmaicona gdzieniegdzie niewielkimi wzniesieniami. Na po∏udniowy wschód od p∏askowy˝u, oddzielony od Kerali B∏´kitnymi Górami i skrytymi w chmurach wzgórzami Palani, rozciàga si´ w kierunku wschodnim p∏askowy˝ Kojambatur. Zaczynajàca tu bieg Kaweri p∏ynie na wschód
KRAJOBRAZ I KLIMAT
do równin Tamilnadu. ˚yzna delta rzeki dzi´ki uprawom ry˝u jest prawdziwà skarbnicà tego stanu, zapewniajàc dobrobyt, którego wyrazem jest pe∏na przepychu architektura Êwiàtynna takich miast jak Tand˝awur.
Zmierzajàc na wschód Kamieniste wschodnie wybrze˝e Indii, z rozleg∏ymi ods∏oni´tymi obszarami, gdzie miejscami rosnà aloesy i palmy, a brzegi zajmujà aluwialne trz´sawiska, przechodzà ku pó∏nocy w ˝yzne niziny, z deltowymi ujÊciami rzek Kryszna, Godawari i Mahanadi. Tam, gdzie dotar∏ letni monsun, g´ste lasy ust´pujà plantacjom trzciny cukrowej i tytoniu. Przesuwajàc si´ nad Zatokà Bengalskà, po∏udniowo-zachodni monsun uzupe∏nia zapasy wody, a nast´pnie dà˝y dalej w kierunku zachodnim, wzd∏u˝ równiny Gangesu, i na wschód, prze∏omem Brahmaputry. Na wschodzie p∏askowy˝ Szilong przecina dolin´ Brahmaputry obszarami Garo, Khasi i D˝aintia, prowadzàc przez ∏aƒcuch górski mi´dzy stanem Asam a Birmà. Rzeka p∏ynie zakolami przez dolin´ w ogromnym skalistym korycie. Krajobraz urozmaicajà niewielkie wioski, pola ry˝owe i herbaciane; rosnà tu tak˝e drzewa morwowe, na których hoduje si´ jedwabniki, a plantacje ananasów przynoszà obfite plony.
◆
21
dzà w suche ziemie Harijany. Tutaj, u wylotu doliny Gangesu, le˝y Delhi. Na pó∏noc ∏aƒcuchy gór Sziwalik i ˝wirowe doliny prowadzà coraz wy˝ej i wy˝ej, a˝ do malowniczo oÊnie˝onych szczytów Himalajów. Dolina Tisty we wschodnich Himalajach rozciàga si´ naprzeciwko delty Gangesu. W górnej cz´Êci delty le˝y Sikkim. W okolicy spotyka si´ dziko rosnàce orchidee i rododendrony, a w g´stych lasach ˝yjà pi˝mowce i nosoro˝ce. Doliny przypominajà niezwyk∏à malowniczà mozaik´ z∏o˝onà z pól ry˝owych, a na tarasowych zboczach roÊnie kukurydza i proso. J
Delta namorzynowa Brahmaputra dop∏ywa do delty Gangesu, gdzie znajduje si´ port Kalkuta. Lasy namorzynowe (zwane inaczej mangrowymi), poprzecinane odnogami rozrastajàcej si´ delty, dajà schronienie mi´dzy innymi tygrysowi bengalskiemu. W g∏´bi làdu wyci´to d˝ungl´, aby uprawiaç j´czmieƒ i roÊliny stràczkowe. Podà˝ajàc w Êlad za monsunem w kierunku zachodnim, dociera si´ do równiny w Êrodkowym biegu Gangesu. Suma rocznych opadów deszczu wynosi tutaj 80 cm (w Delhi 140). Na pó∏noc od równiny wnoszà si´ Himalaje, przez które dop∏ywy Gangesu p∏ynà lasami kostràczynowymi, tworzàc ostre zakola, a brzegi poroÊni´te sà trzcinà. W Terai, tak jak w rejonie Duars w Bengalu, sà d˝ungle pe∏ne drzew tamaryndu i kostràczyny, zapewniajàce wspania∏e schronienie tygrysom. Zmierzajàc na zachód, mo˝na zauwa˝yç jak, nawadniane pszeniczne pola Pend˝abu przechoPO LEWEJ: ˝niwa w okolicy Tiruchirappalli w Tamilnadu PO PRAWEJ: B∏´kitne Góry (Nilgiri), zachodni Tamilnadu
T RASY W ¢DRÓWEK NOMADÓW Ârodkowe Himalaje, Himaçal PradeÊ, to ulubione miejsce amatorów trekkingu i ∏owienia ryb. Z∏ocàce si´ w s∏oƒcu, pokryte Êniegiem ∏aƒcuchy Dholadhar oddzielajà rzeki Bjas i Rawi. Tereny w górnym biegu Bjas zajmujà sady jab∏oniowe i dolina Kulu. Nad rzekà Satled˝ tarasowe zbocza, na których uprawia si´ ziemniaki i ry˝, otacza d˝ungla pe∏na drzew cedrowych. Tradycyjne trasy w´drówek pasterzy z plemienia Bhotiów wiod∏y z doliny Kulu na wy˝ynne pastwiska Ladakhu. W najni˝ej po∏o˝onych dolinach pogórza Himalajów, Terai, latem jest parno i goràco, a w lipcu wyst´pujà obfite opady deszczu. Koczowniczy tryb ˝ycia Bhotiów z czasem zastàpi∏a osiad∏a gospodarka pasterska na skraju lasu i rolnictwo w dolinach.