O
KSIÑ˚CE
Tytuł i zawartość przewodnika odnoszą się do całej wyspy – „ponad podziałami” politycznymi.
P
rzewodnik powstał z połączenia zainteresowań i entuzjazmu dwóch najbardziej znanych na świecie dostawców informacji: wydawnictwa Insight Guides, którego publikacje od 1970 r. są wzorcem ilustrowanych przewodników, oraz Discovery Channel, najlepszego na świecie producenta telewizyjnych filmów dokumentalnych. ◆ Wydawcy Insight Guides dostarczają praktycznych rad oraz ogólnych informacji o historii, kulturze i ludziach wybranych miejsc. Discovery Channel i jego strona internetowa www.discovery.com pomagają milionom telewidzów podróżować po świecie w zaciszu własnego domu i zachęcają ich do podróżowania naprawdę. Jak korzystać z przewodnika ◆ Nie sposób zrozumieć Irlandii bez znajomości jej dziejów. Część zatytułowana Wademekum, oznaczona żółtym paskiem u góry strony, to zestaw zawierających mnóstwo informacji esejów i ciekawostek na temat historii i kultury, napisanych przez ekspertów poszczególnych dziedzin. ◆ Część główna, Zwiedzanie, oznaczona niebieskim paskiem, zawiera wyczerpujący przegląd wszystkich atrakcji wartych obejrzenia. Najciekaw-
O KSIÑ˚CE
Długa Sala w Starej Bibliotece dublińskiego Trinity College.
◆
5
Mapy – legenda Granica paƒstwa
sze miejsca opatrzono odsyłaczami do map zamieszczonych w tekście. ◆ Część pod tytułem Informacje praktyczne, z pomarańczowym paskiem, to poręczny informator, w którym można znaleźć wiadomości dotyczące poruszania się po okolicy, hoteli, restauracji czy aktywnego wypoczynku i rekreacji.
Granica hrabstwa PrzejÊcie graniczne Granica parku narodowego/rezerwatu Trasa promu Lotnisko mi´dzynarodowe/krajowe Dworzec/przystanek autobusowy Parking
Współpracownicy Niniejsze wydanie przewodnika przy-gotował dyrektor wydawniczy Insight Guides, Brian Bell, Irlandczyk, który karierę w słowie pisanym zaczynał jako dziennikarz w Belfaście. Większość rozdziałów dotyczących Republiki przejrzała zajmująca się pisarstwem Rachel Warren, mieszkająca w zachodnim Cork i szczycąca się encyklopedyczną wiedzą o atrakcjach Irlandii. Taką samą pracę w rozdziałach o północnym zachodzie i północnym wschodzie wyspy wykonał Ian J. Hill, uznany belfaski dziennikarz. Spod jego pióra wyszły też całkiem nowe teksty w rozdziałach o Belfaście i o irlandzkim jedzeniu. Rozdział o Dublinie napisał Liam McAuley, redaktor dziennika „Irish Times”. McAuley jest także autorem szczegółowego Insight Compact Guide: Dublin, a na potrzeby niniejszego przewodnika przygotował fragmenty o koniach. Cały tekst obecnego wydania zaktualizował James Mitchell. Z „Irish Timesa” pochodzą też następujący autorzy: Eugene McEldowney (Pieśń i taniec), Seamus Martin (Puby) i Fintan O’Toole (Kościół). Rozdział Eksplozja młodości to dzieło Nialla Stokesa, założyciela wiodącego dublińskiego czasopisma „Hot Press”. Znaczna część materiału w rozdziałach o folklorze, sporcie i dalekim zachodzie kraju została oparta na pracy śp. Breandána O hEithira, który tworzył pierwsze wydanie przewodnika. Spośród autorów z poprzednich wydań, których praca została częściowo zachowana, należy wymienić Petera Kellnera i Naomi May. Wprowadzenie i rozdziały dotyczące historii napisał Brian Bell. W książce wykorzystano zdjęcia głównie belfaskiego fotografika Geraya Sweeneya oraz urodzonego w Limerick Thomasa Kelly’ego, obecnie mieszkającego koło Dublina.
Informacja turystyczna Poczta KoÊció∏/ruiny Klasztor Meczet Synagoga Zamek/ruiny Wykopaliska archeologiczne Jaskinia Pomnik Interesujàce miejsce
Opisy najbardziej interesujàcych obiektów w cz´Êci Zwiedzanie opatrzono odsy∏aczami do kolorowych map (np. 1), a ikonka w górnym rogu strony informuje, gdzie szukaç mapy.
Zdj´cie na 1 str. ok∏adki: Healey Pass; hrabstwo Cork.
SPIS TREÂCI Mapy
Belfast
Dublin
Cork
Irlandia 136 Dublin 138 PrzedmieÊcia Dublina 161 Dublin i okolice 166 Region po∏udniowy 170 Miasto Cork 194 Okolice Killarney 209 Ârodkowa Irlandia i daleki zachód 230 Region pó∏nocny 260 Miasto Derry 280 Belfast 316 Kolejki podmiejskie DART i Suburban Rail Network 340 Przednia wyklejka: Irlandia Tylna wyklejka: Dublin
Wprowadzenie
Wademekum
Irlandzki charakter.................... 15
Rola KoÊcio∏a............................. 69 Eksplozja m∏odoÊci ................... 78 Pieʃ i taniec............................. 85 Irlandzkie s∏owa, irlandzka mowa ..................... 93 Wierzenia i baÊnie .................. 100 Postawiç na pewniaka ........... 105 Irlandzki sport ......................... 110 Powa˝ny biznes – puby .......... 119 Âwie˝e spojrzenie na jedzenie .......................... 125
Historia Kalendarium .............................. 22 Najeêdêcy ................................... 25 Kszta∏towanie si´ narodu......... 33 W rozdzieleniu ........................... 45 Irlandia dziÊ ............................... 53
SPIS TREÂCI
Okràg∏a wie˝a w zespole ruin Rock of Cashel; hrabstwo Tipperary. W Irlandii przetrwa∏o ok. 70 okràg∏ych wie˝.
◆
7
Informacje praktyczne Podstawowe informacje 334 Planowanie podró˝y 335 Rady praktyczne 337 Komunikacja 339 Noclegi 342 Gdzie zjeÊç 355 ˚ycie nocne 365 Kultura 367 Âwi´ta 371 Atrakcje 373 Zakupy 374 Sport 375
♦ Szczegó∏owy spis treÊci Informacji praktycznych str. 333
Zbli˝enia Architektura Irlandii .................. 62 Irlandia w filmie......................... 96 Wieczni tu∏acze ....................... 188 Burren ...................................... 228 Marsz, marsz, Irlandio............ 310
Zwiedzanie Wprowadzenie......................... 135 Dublin....................................... 141 Wycieczki z Dublina ................ 164 Po∏udniowy wschód ................ 175 Cork City i okolice ................... 193 Po∏udniowy zachód ................. 201
Region Shannon ..................... 219 Ârodkowa Irlandia................... 235 Daleki zachód.......................... 249 Pó∏nocny zachód ..................... 265 Pó∏nocny wschód .................... 279 Belfast ...................................... 315 Indeks.......................................... 379
WPROWADZENIE
◆
15
IRLANDZKI CHARAKTER Weê hojne porcje czaru, dowcipu, sympatycznego usposobienia i gadatliwoÊci. Przypraw melancholià, marzycielstwem i sk∏onnoÊcià do gwa∏townoÊci. Delikatnie zamieszaj.
J
ak rozpoznaç Irlandczyka w myjni samochodowej? – To ten, który siedzi na motocyklu.
Irlandczycy znajdujà perwersyjne upodobanie w dowcipach, w których wyÊmiewajà sami siebie. Niektóre z nich wydrukowane sà nawet na p∏óciennych Êciereczkach sprzedawanych w sklepach z pamiàtkami. To po cz´Êci t∏umaczy ów dziwny obyczaj – godzàc si´ na stereotyp pó∏g∏ówka, mo˝na zarobiç, a przy tym poÊmiaç si´ z naiwnych, którym si´ opró˝ni∏o kieszeƒ. W∏aÊnie dlatego sprytny przewodnik, snujàcy opowieÊci z zamierzch∏ych czasów, mo˝e tak oczarowaç turystów, ˝e nawet najwi´ksi sceptycy sporo zap∏acà za mo˝liwoÊç poca∏owania kamienia z Blarney w hrabstwie Cork i b´dà przekonani, ˝e uzyskujà w ten sposób dar niezwyk∏ej wymowy. Có˝, nale˝a∏oby wiedzieç, ˝e s∏owo blarney, wywodzàce si´ z j´zyka gaelickiego, oznacza „bajerowanie”. Oczarowaç dajà si´ miliony podró˝ników zakochujàcych si´ w Irlandii od pierwszego wejrzenia. Stare has∏o reklamujàce turystyczne walory kraju nie bez powodu obiecuje Céad Mile Fáilte, czyli „sto tysi´cy powitaƒ”, jako ˝e ludzie majà tutaj wspania∏y dar okazywania bliênim niewymuszonej ˝yczliwoÊci. Kraj piel´gnuje wartoÊci wiejskie – kiedy w 1921 r. odzyska∏ niepodleg∏oÊç spod zwierzchnoÊci Wielkiej Brytanii, wybito monety, na których widnia∏y nie portrety bohaterów narodowych czy w∏adców, lecz Êwinie, kury, zajàce i ∏ososie. OczywiÊcie, chodzi o monety Republiki, bo Irlandie sà dwie. Jednà jest Republika, sk∏adajàca si´ z 26 hrabstw, przywodzàca na myÊl ciemne mocne piwo i zielonà koniczynk´, malownicze zaPOPRZEDNIE STRONY: malowid∏o Êcienne w mieÊcie Killarney; sklep z dzie∏ami sztuki w Inishshannon, hrabstwo Cork; wiejskie dzieci z Connemary. PO LEWEJ: flaga Republiki prezentowana przed meczem pi∏ki no˝nej na Croke Park w Dublinie. PO PRAWEJ: D∏uga Sala w Starej Bibliotece w dubliƒskim Trinity College.
chody s∏oƒca nad zatokà Galway i figury NajÊwi´tszej Marii Panny, które – co poÊwiadczajà tysiàce naocznych Êwiadków – potrafià si´ w cudowny sposób poruszaç. Druga Irlandia to 6 hrabstw na pó∏nocy wyspy nale˝àcych do Wielkiej Bryta-
nii. Tu, w Irlandii Pó∏nocnej, nic nie jest ∏atwe ani proste – na zrujnowanym domu ktoÊ napisa∏: „Czy istnieje ˝ycie przed Êmiercià?”. Na nieÊwiadomego podró˝nika czyhajà niekoƒczàce si´ paradoksy. Wkrótce zaczyna si´ g∏owiç nad takimi zagadkami, jak: „dlaczego dubliƒscy katolicy nienawidzà Brytyjczyków, lecz majà w powa˝aniu Anglików?”, „dlaczego protestanci z Belfastu krzywià si´ na Anglików, a przysi´gajà wieczystà lojalnoÊç Brytyjczykom?”. Kto nie mieszka na Zielonej Wyspie, nie powinien dyskutowaç na podobne tematy, chyba ˝e lubi wtràcaç si´ w ma∏˝eƒskie konflikty. Naturalnà kolejà rzeczy stereotypy szybko przeradzajà si´ w nadmierne uproszczenia i prowadzà do absurdów. Np. pewien angielski dziennikarz wybra∏ si´ do Irlandii Pó∏nocnej, by dociec, dlaczego
16
◆
WPROWADZENIE
˝yjàcy tam protestanci i katolicy skaczà sobie do garde∏, i dokona∏ epokowego odkrycia: „Sà nieporównanie milsi dla przybysza z zewnàtrz ni˝ inni ludzie na Wyspach Brytyjskich. Nawet terroryÊci majà doskona∏e maniery”. Niemiecki pisarz Heinrich Böll zanotowa∏ dwa zwroty najbardziej charakterystyczne dla filozofii Irlandczyka: „Mog∏o byç gorzej” i „Nie ma co si´ martwiç”. W Êwiecie, w którym zmartwienia potrafià zepsuç ka˝dy dzieƒ, Irlandia proponuje prawdziwà wartoÊç – niezniszczalny optymizm. Filozofia ta równie˝ zosta∏a uwieczniona na p∏óciennych Êciereczkach, które sprzedaje si´ turystom z niez∏ym zyskiem. Przeczytamy na nich: „Sà tylko dwa powody do zmartwieƒ: albo jesteÊ
loznaczna, jak niekompletne puzzle. W kreowaniu i utrwalaniu stereotypu Irlandczyka pajaca, ch´tnie si´gajàcego po alkohol i ∏atwo anga˝ujàcego si´ w k∏ótnie, spore „zas∏ugi” ma Hollywood, ale trzeba te˝ przyznaç, ˝e sami mieszkaƒcy Zielonej Wyspy od wieków pracowali na ten wizerunek. W ich charakterze niewàtpliwie tkwi zami∏owanie do teatralnoÊci. Sà beztroscy i majà sk∏onnoÊç do przesadzania. Uwielbiajà ˝arty, zarówno j´zykowe, jak i te, które si´ komuÊ robi. Do tego dochodzà cechy: introwertycznoÊç i melancholia, dobrze uj´ta przez George’a Bernarda Shawa w sztuce Druga wyspa Johna Bulla: „Twój umys∏ nie zwolni kroku w tym mi´kkim, wilgotnym powietrzu, na bia∏ych, spr´˝ystych drogach, w spowitym mg∏à
zdrów, albo chory. JeÊliÊ zdrów, nie ma si´ o co martwiç. JeÊli chory, sà dwa powody do zmartwieƒ: albo wyzdrowiejesz, albo umrzesz. Je˝eli wyzdrowiejesz, nie ma si´ o co martwiç. JeÊli umrzesz, sà tylko dwa powody do zmartwieƒ: albo pójdziesz do nieba, albo do piek∏a. JeÊli trafisz do nieba, nie ma si´ o co martwiç. A je˝eli do piek∏a, b´dziesz taki zaj´ty witaniem si´ z kumplami, ˝e nie b´dziesz mia∏ czasu, ˝eby si´ martwiç. To po co si´ martwiç?”.
sitowiu i na brunatnych torfowiskach, na wzgórzach zas∏anych granitowymi g∏azami i poroÊni´tych liliowym wrzosem. Nie masz takich kolorów na niebie, takiego powabu w oddali ani takiego smutku wieczorami. O, Ênienie! Ênienie! dr´czàce, do g∏´bi palàce i nigdy niedajàce ukojenia Ênienie, Ênienie, Ênienie”. Ten aspekt usposobienia Irlandczyków mo˝na niekiedy wyczuç w pubie, kiedy rozmowa – swego czasu nazwana „grà bez zasad” – osiàga wy˝yny b∏yskotliwoÊci, a potem radosny nastrój raptownie pryska, rozmówcy wpadajà w zadum´, zamykajà si´ w sobie i ju˝ wiadomo: pora si´ rozstaç. Obserwujàc ów utkany z przeciwieƒstw charakter narodu, ˝yjàcy w XIX w. filozof Søren Kierkegaard stwierdzi∏, ˝e gdyby nie urodzi∏ si´ Duƒczykiem,
Naturalna teatralnoÊç Irlandczycy zawsze zdo∏ajà nas zaskoczyç. Ich charakter jest tak niekonkretny, jak baÊniowe z∏oto, które podobno le˝y zakopane w garnku na koƒcu t´czy, a ka˝da rozmowa tak bardzo aluzyjna i wie-
IRLANDZKI CHARAKTER
◆
17
le˝y szukaç w po∏o˝eniu wyspy. „Z wyjàtkiem morównie dobrze móg∏by byç Irlandczykiem: „Ponie˝e Malty i Islandii – napisa∏ aktor i re˝yser teatralwa˝ Irlandczycy nie majà serca chrzciç swoich dzieny Micheál MacLiammóir – ˝adna europejska wyci bez reszty, chcà zachowaç choç odrobin´ pogaƒspa nie le˝y w tak op∏akanym i tak nieprzyjaznym stwa – zwykle podczas chrztu zanurza si´ dziecko ludziom osamotnieniu jak Irlandia, która po praw wodzie, oni jednak trzymajà jedno rami´ ch∏opca ponad wodà, tak aby – kiedy doro- IRLANDCZYCY ZA MORZAMI wej nie ma sàsiada, lecz wroga-zdobywc´, po lewej zaÊ nic Ênie – móg∏ chwyciç za miecz i trzyzupe∏nie, tylko pusty ocean, ani maç w ramionach dziewczyn´”. Ponad 3 mln osób narodowoÊci jednego skrawka ziemi hen, a˝ W rzeczywistoÊci Irlandczycy irlandzkiej ˝yje za granicà, po brzeg Ameryki”. „Nieszcz´swyglàdajà na mniej porywczych, z czego 2 mln w Wielkiej na grudka ziemi oderwana od ni˝ si´ zazwyczaj mówi. Np. poeta Brytanii, 500 tys. w USA, 213 tys. wi´kszej grudy oderwanej od zaLouis MacNeice opisa∏ naród irw Australii i 74 tys. w Kanadzie. chodniego kraƒca Europy”, jak landzki jako „wyros∏y na gwa∏towjà okreÊli∏ Shaw, mia∏a burzliwà histori´, której noÊci i z∏owrogich wendetach”. DziÊ, majàc w pazabrak∏o satysfakcjonujàcego zakoƒczenia (co odmi´ci walki i akty zemsty, do jakich dochodzi∏o
na pó∏nocnym wschodzie przez dwadzieÊcia kilka lat, od 1969 r., mo˝na by MacNeice’owi przyznaç racj´, ale ponad 50 lat temu obraz kraju przedstawia∏ si´ ca∏kiem inaczej, jak w filmie Spokojny cz∏owiek (1952), w którym John Wayne i Maureen O’Hara odgrywali swój melodramat wÊród sielankowo zielonych wzgórz. Jednak pozory mylà, jak zauwa˝y∏ pewien obserwator: „Spokojny Irlandczyk jest tak nieszkodliwy, jak magazyn prochu strzelniczego postawiony na fabryce zapa∏ek”. Niewykluczone, ˝e przyczyn takiego stanu rzeczy naPO LEWEJ: narodowym kolorem Irlandczyków jest zielony. POWY˚EJ: typowa wiejska chata i typowi mieszkaƒcy wsi.
zwierciedla dzisiaj podzia∏ wyspy). „K∏opoty” targajàce Irlandià Pó∏nocnà Êwiat poczàtkowo postrzega∏ jako przedziwny konflikt religijny, b´dàcy zadawnionym odbiciem tarç okresu reformacji. W rzeczywistoÊci przynale˝noÊç religijna obu zwaÊnionych stron by∏a raczej tylko symbolem, a konflikt zasadza∏ si´ na nacjonalizmie i niewiele mia∏ wspólnego z wiarà czy Bogiem. Kap∏ani byç mo˝e rozprawiajà o ró˝nicach dzielàcych dwa istniejàce obok siebie wyznania, lecz antagonizmy zwyk∏ych ludzi wynikajà ze spraw Êwieckich: z tego, ˝e milionowa spo∏ecznoÊç protestantów pozostaje wierna Koronie Brytyjskiej, a liczàcy pó∏ miliona katolicy czujà si´ zwiàzani z Republikà. Cz´Êciowo jest to kwestia to˝samoÊci narodowej, a cz´Êciowo ca∏kowicie przyziemnej walki o byt
18
◆
WPROWADZENIE
– na obszarze, gdzie brakuje pracy i nie wszyscy si´ mogà wy˝ywiç, ka˝de „plemi´” gotowe jest walczyç o przetrwanie. Podzia∏y oznaczajà, ˝e jest wi´cej ni˝ jeden „irlandzki” charakter. Protestanci z Pó∏nocy na ogó∏ uwa˝ani sà za bardziej sumiennych i szczerych, ale te˝ obdarzonych mniejszà wyobraênià ni˝ ich sàsiedzi katolicy, a ci uchodzà za mniej wylewnych i mniej impulsywnych od katolików z po∏udnia. Sami Irlandczycy posuwajà owe rozró˝nienia jeszcze dalej (do poziomu hrabstw i miast) – wed∏ug nich miejsce urodzenia i wychowania w znacznej mierze przesàdza o osobowoÊci cz∏owieka. Dla wielu ludzi urodzonych w Irlandii genius loci okazuje si´ jednak nie do zniesienia. PowieÊciopisarka Edna O’Brien w Matce Irlandii opisa∏a dra˝niàce parafiaƒstwo i okropnà przewidywalnoÊç, które sprawi∏y, ˝e si´ wynios∏a do Londynu: „Mog´ myÊleç o Irlandii godzina po godzinie i wyobra˝aç sobie, nie mylàc si´ zbytnio, co dzieje si´ w którymkolwiek z ma∏ych miasteczek w dzieƒ czy w nocy (...). Mog´ wam prawie powiedzieç, co w danej chwili robi któryÊ z moich przyjació∏, tak niezmienny jest rytm tamtejszego ˝ycia”. A jednak znaczna wi´kszoÊç przybyszów zachwyca si´ tym rytmem. W irlandzkiej codziennoÊci pobrzmiewa jeszcze echo XVIII w. – koƒ wyÊcigowy przyciàga wi´cej pe∏nych podziwu spojrzeƒ ni˝ rolls-royce. Poza tym najwyraêniej nikomu si´ nie Êpieszy. Pewien podró˝ny wypytuje pracownika stacji kolejowej o przyjazd pociàgu, który spóênia si´ ju˝ pó∏ godziny, a kolejarz odpowiada z wymówkà: „Musi panu doprawdy brakowaç radoÊci ˝ycia, skoro zamiast pójÊç do miasteczka i napiç si´ z kolegami, zadr´cza mnie pan narzekaniem”. Tego rodzaju podejÊcie do ˝ycia sprawia, ˝e wizyta w Irlandii pozostawia mi∏e i niezatarte wspomnienia. Jak to ujà∏ pochodzàcy z Ameryki pisarz J.P. Donleavy w The Ginger Man: „Gdy umr´, chcia∏bym zostaç pochowany w beczce porteru, który zostanie zaserwowany we wszystkich pubach w Dublinie”. J
I RLANDZKA DIASPORA Na ca∏ym Êwiecie do irlandzkich korzeni przyznaje si´ ponad 70 mln ludzi, a irlandzkà narodowoÊç deklarujà nawet wnuki i prawnuki ludzi urodzonych na Zielonej Wyspie. ˚yliby w ojczyênie, gdyby ich przodków bieda nie zmusi∏a do emigracji.
PO PRAWEJ: do pubów przyciàga tradycyjna muzyka.
22
◆
KALENDARIUM
Najwa˝niejsze daty Ok. 7000 p.n.e. Archeologiczne świadectwa (krzesiwa itd.) pozostawione przez mezolitycznych myśliwych-rybaków z wybrzeża. Od ok. 3000 p.n.e. W neolicie pojawiają się megalityczne grobowce. Coraz więcej śladów trwalszego osadnictwa i postępu kulturowego (grobowce portalowe). Od ok. 500 p.n.e. Z Brytanii przybywają Celtowie. Rozpoczyna się epoka żelaza. Ok. 300 n.e. Pierwsze ryte w kamieniu inskrypcje w piśmie ogamicznym (podobnym do run). Ok. 432 Do Irlandii wraca św. Patryk i podejmuje działalność misyjną (wcześniej, gdy miał 16 lat,
porwano go z Brytanii i sprzedano w Irlandii, ale uciekł do Francji; później zostanie patronem Zielonej Wyspy). Od ok. 800 Najazdy wikingów. Pustoszą oni wioski i klasztory, aż w końcu zakładają własne osady, które wyrastają na miasta portowe (jak np. Dublin). 976–1014 Brian Ború, w 976 r. koronowany na króla Munsteru, w 1002 r. ogłasza się arcykrólem Irlandii, a w 1014 pokonuje wikingów pod Clontarf,
podczas bitwy zostaje jednak zamordowany. Jego państwo ponownie rozpada się na małe królestwa. Od 1169 Król Anglii Henryk II na zaproszenie Dermota MacMurrougha (przegranego w walce z rywalem do tronu) wysyła na Zieloną Wyspę Anglonormanów, a ci podbijają znaczną jej część. Wprowadzają feudalizm i budują zamki. 1366 Statuty z Kilkenny – angielska Korona usiłuje powstrzymać swych baronów przed asymilacją (zabrania im żenić się z Irlandkami i mówić po irlandzku). Od 1541 Henryk VIII ogłasza się królem Irlandii i zaczyna utwierdzać brytyjską przewagę nad książętami z irlandzkich klanów. 1607 Najmożniejsi z irlandzkich książąt klanowych uciekają do Hiszpanii (tzw. ucieczka lordów) – koniec supremacji celtyckiej. 1608 Jakub I zapoczątkowuje systematyczne osiedlanie na północy Irlandii protestanckich Szkotów i Anglików (kolonizacja Ulsteru). 1641–1653 Powstanie irlandzkich katolików przeciw angielskiej polityce osadniczej. Oliver Cromwell bezlitośnie się z nimi rozprawia. 1691 Protestancki parlament w Dublinie uchwala „prawa karne”, które wykluczają katolików z publicznych urzędów, pozbawiają ich własności prywatnej i prawa głosu, zabraniają posługiwania się językiem irlandzkim i odprawiania mszy. 1791 Pod wpływem rewolucji we Francji zawiązuje się Towarzystwo Zjednoczonych Irlandczyków. Na jego czele stoi protestancki adwokat Wolfe Tone. 1800 Unia z Wielką Brytanią, Irlandia włączona do Zjednoczonego Królestwa. Rozwiązanie dublińskiego parlamentu – Irlandia reprezentowana jest odtąd w parlamencie londyńskim przez 100 członków Izby Gmin. 1829 Katolicki polityk Daniel O’Connell („Wyzwoliciel”) wymusza na londyńskim parlamencie wydanie ustawy o emancypacji katolików. Od 1840 Umacniają się ruchy nacjonalistyczne (Irlandzkie Bractwo Republikańskie, zał. 1858, i irlandzka Narodowa Liga Ziemska, zał. 1879). Odradza się zainteresowanie kulturą gaelicką (Liga Gaelicka, zał. 1893). 1845–1851 Wielka zaraza ziemniaczana pozbawia ponad jedną trzecią Irlandczyków głównego pożywienia. W latach 1846–1851 ok. miliona ludzi umiera z niedożywienia, na tyfus i na inne choroby; kolejny milion w tym czasie emigruje. Od 1880 Liga Ziemska i Irlandzka Partia Ustawy o Autonomii, prowadzona przez Charlesa Stewarta Parnella, walczą o autonomię Irlandii i reformę ziemską.
KALENDARIUM
1905–1908 Zawiązuje się grupa znana jako Sinn Féin (My Sami), dążąca do tego, „aby Anglia zdjęła jedną rękę z irlandzkiego gardła, a drugą wyjęła z irlandzkiej kieszeni”. 1912 Większość ulsterskich protestantów podpisuje prośbę o powstrzymanie dążeń do autonomii „wszelkimi niezbędnymi środkami”. Od 1913 r. organizują się paramilitarne oddziały Ulsterskich Ochotników, gotowych poprzeć petycję zbrojnie. 1916 24 kwietnia ok. 1800 ochotników, dowodzonych przez Pádraiga Pearse’a i Jamesa Connolly’ego, zajmuje publiczne budynki w Dublinie i ogłasza utworzenie Republiki Irlandii. Sześć dni później powstanie wielkanocne zostaje stłumione. Brytyjczycy odpowiadają represjami. 1918–1923 W wyborach do brytyjskiego parlamentu Sinn Féin otrzymuje 73 ze 105 irlandzkich miejsc. Ogłasza utworzenie parlamentu w Dublinie, z Éamonem de Valerą jako przewodniczącym. Rząd brytyjski wysyła do Irlandii wojska. Podczas wojny w latach 1919–1921 Irlandzka Armia Republikańska (IRA) stopniowo zdobywa przewagę nad siłami brytyjskimi. W 1922 r. w irlandzkim parlamencie niedużą większością głosów zostaje zaakceptowany brytyjsko-irlandzki traktat stanowiący o założeniu Wolnego Państwa Irlandzkiego (będącego faktycznie dominium brytyjskim), z wyłączeniem sześciu hrabstw w Irlandii Północnej, zamieszkanych przez protestancką większość. Wybucha irlandzka wojna domowa między zwolennikami republiki obejmującej całą wyspę a siłami rządowymi, broniącymi postanowień traktatu (te ostatnie wygrywają). 1937 Wolne Państwo (teraz pod nazwą Éire – Irlandia) przyjmuje własną konstytucję. 1939 Podczas II wojny światowej Irlandia deklaruje neutralność. 1949 Irlandia przyjmuje nazwę Republiki Irlandii. 1969/1970 W 1969 r. ulsterscy lojaliści atakują demonstrację Północnoirlandzkiego Ruchu Praw Obywatelskich. IRA, która od lat 30. walczyła o zjednoczenie Irlandii, w 1970 r. dzieli się na dwie frakcje. Skrzydło militarne intensyfikuje „walkę zbrojną”. 1972 Sytuacja zaostrza się, kiedy w Krwawą Niedzielę ginie 13 demonstrantów zastrzelonych przez brytyjskich żołnierzy. Parlament w Belfaście zostaje POPRZEDNIE STRONY: mapa Irlandii zamieszczona w 1606 r. w amsterdamskim atlasie Merkatora-Hondiusa. PO LEWEJ: staro˝ytna r´kojeÊç sztyletu. PO PRAWEJ: pomnik Charlesa Stewarta Parnella na O’Connell Street; Dublin.
◆
23
rozwiązany, a Irlandia Północna rządzona będzie odtąd bezpośrednio z Londynu. 1973 Republika Irlandii wraz z Wielką Brytanią wstępuje do EWG. 1990 Prezydentem Republiki Irlandii po raz pierwszy zostaje kobieta – Mary Robinson. 1994 IRA deklaruje zawieszenie broni (zerwane w 1996 r. zamachem bombowym w Londynie). 1997 Wybory wygrywa koalicja na czele z partią Fianna Fáil, a prezydentem zostaje pochodząca z północy Mary McAleese. IRA deklaruje kolejne zawieszenie broni. 1998 W Irlandii Północnej wszystkie strony podpisują traktat pokojowy, włącznie z Sinn Féin. David Trimble i John Hume, politycy z przeciwnych sobie obozów, otrzymują Pokojową Nagrodę Nobla.
2002 Republika przyjmuje nową walutę – euro. Na północy załamuje się wzajemne zaufanie unionistów i nacjonalistów i ponownie wprowadzona zostaje władza Londynu. 2003 W wyniku wyborów w Irlandii Północnej większe wpływy uzyskują prawicowi unioniści i Sinn Féin. 2005 Miasto Cork ogłoszone zostaje Europejską Stolicą Kultury. J