O
KSIÑ˚CE
P
rzewodniki ilustrowane zawierajà wszystko, czego mo˝na oczekiwaç od nowoczesnych przewodników turystycznych – sà zarówno inspirujàcà lekturà przed wyjazdem, bezcennà pomocà podczas zwiedzania, jak i niezrównanà pamiàtkà z podró˝y. Jak korzystaç z przewodnika ◆ Nie sposób zrozumieç Meksyku bez znajomoÊci jego dziejów. Cz´Êç zatytu∏owana Wademekum, oznaczona ˝ó∏tym paskiem u góry strony, to zestaw esejów i ciekawostek na temat historii i kultury, napisanych przez ekspertów. ◆ Cz´Êç g∏ówna, Zwiedzanie, oznaczona niebieskim paskiem, zawiera przeglàd atrakcji wartych obejrzenia.
Najciekawsze miejsca opatrzono odsy∏aczami do map. ◆ Cz´Êç pod tytu∏em Informacje praktyczne, z pomaraƒczowym paskiem, to por´czny informator, w którym mo˝na znaleêç wiadomoÊci dotyczàce poruszania si´ po okolicy, hoteli i restauracji. W wersji polskiej zadbano o wprowadzenie poloników i informacji potrzebnych polskiemu turyÊcie. Wspó∏pracownicy Grup´ autorów przewodnika zgromadzi∏a Felicity Laughton, redaktor projektu. Felicity przenios∏a si´ do Meksyku 18 lat temu, jest ˝onà meksykaƒskiego artysty i mieszka w Cotswolds.
O KSIÑ˚CE
◆
3
Legenda Granica mi´dzynarodowa Granica paƒstwa PrzejÊcie graniczne Granica parku narodowego/rezerwatu Prom Metro Lotnisko mi´dzynarodowe/krajowe Autobus P
Parking
i
Informacja turystyczna Poczta KoÊció∏/ruiny Klasztor Meczet Synagoga Zamek/ruiny Stanowisko archeologiczne Jaskinia
Pomnik Interesujàce miejsce
Niniejsze wydanie, dok∏adnie poprawione i zaktualizowane, opiera si´ na wczeÊniejszej edycji autorstwa Kala Müllera, zredagowanej przez Marth´ Ellen Zenfeell. Wspó∏autorami wydania sà: John Wilcock, Margaret King, Mike Nelson, Barbara Ann Rosenberg, José-Antonio Guzmán, Patricia Diaz i Guillermo García-Oropeza. Rozdzia∏ Zwiedzanie zosta∏ poprawiony i uaktualniony przez Wendy Luft, pisark´ i redaktork´ zamieszka∏à w mieÊcie Meksyk. W. Luft napisa∏a te˝ niektóre fragmenty oraz uaktualni∏a informacje w Informacjach praktycznych. Janne Egginton zaktualizowa∏a ca∏y przewodnik w wersji na rok 2004. Wspó∏czesnà histori´ Meksyku uaktualni∏ Andrea Dubrowski, doÊwiadczony dziennikarz z miasta Meksyk. Nowy
esej na temat architektury kolonialnej napisa∏a Chloe Sayers, a informacji o ruchu guerilla w stanie Chiapas dostarczy∏ Phil Gunson, meksykaƒski korespondent „Guardiana”. Barbara McKinnon, prezes organizacji ochrony Êrodowiska (rezerwat biosfery Sian Ka’an, Chetumal) jest autorkà tekstu o morskiej faunie wód u wybrze˝y Jukatanu. Ron Mader, pracujàcy w sto∏ecznym Meksyku i specjalizujàcy si´ w ekoturystyce Ameryki ¸aciƒskiej, przygotowa∏ materia∏y na temat „ekstremalnego zwiedzania”. Wi´kszoÊç fotografii jest dzie∏em K. Müllera, a nowe dostarczyli: J. Brunton, M. Vautier, B. Mays, A. Gross, M. Wilson-Smith i E. Gill. Fotografie zebra∏a H. Genin, wspomagana przez M. Allende i J. Beardwell.
Opisy najbardziej interesujàcych obiektów w cz´Êci Zwiedzanie opatrzono odsy∏aczami do kolorowych map (np. 1), a ikonka w prawym górnym rogu strony informuje, gdzie szukaç mapy.
SPIS TREÂCI Mapy
Meksyk 144 Centrum historyczne 152 Zona Rosa i Chapultepec 162 Dystrykt Federalny 168 Wokó∏ miasta Meksyk 178 Teotihuacán 180 Puebla 184 Pó∏noc 200 Cabo San Lucas 211 Ârodkowy Meksyk 236 Guanajuato 240 Guadalajara 250 Morelia 256
Wst´p
Wademekum
¡Qué viva México! ...................... 15
LudnoÊç i kultura ...................... 79 Ludzie.......................................... 81 Los Charros: meksykaƒscy kowboje .......... 94 Los Toros .................................... 96 Artesanía .................................. 101 MuraliÊci ................................... 108 Fiesty, czyli meksykaƒskie Êwi´ta........... 115 La Virgen de Guadalupe ........ 118 Kuchnia ...................................... 124 Música mexicana ...................... 131
Acapulco 271 Po∏udnie i wybrze˝e Zatoki Meksykaƒskiej 280
Wprowadzenie
El Tajín 282 Oaxaca 292 Palenque 308 Jukatan 318 Uxmal 322 Mérida 324 Chichén Itzá 327
Przednia wyklejka: Meksyk Tylna wyklejka: miasto Meksyk
Dymiàce wulkany i kwitnàce pustynie ............... 19 Historia
Cywilizacje prekolumbijskie ..... 29 Kalendarium .............................. 40 Konkwistadorzy ......................... 42 Kolonializm i niepodleg∏oÊç ..... 49 XIX wiek ...................................... 56 Rewolucja i jej nast´pstwa ...... 63 Wspó∏czesny Meksyk ................ 69
SPIS TREÂCI
Widok na poroÊni´te lasami kaniony z drogi powy˝ej Puerto Vallarty
Zbli˝enia
Nurkowanie w g∏´bokiej wodzie.............. 134 Najbardziej widowiskowa linia kolejowa Êwiata .......... 220 Ku czci przodków ....................262 Podwodne oazy Jukatanu ........314
Okiem znawcy
Architektura okresu kolonialnego .......................... 54 La Lotería Nacional .................. 73 Konflikt w Chiapas .................... 90 Papryczki chili .......................... 127 Tequila i spó∏ka ........................ 253 Turystyka przygodowa ............ 289 Zwiedzanie
Wprowadzenie ............................ 143 Miasto Meksyk i okolice .......... 149 Miasto Meksyk .......................... 151 Wokó∏ miasta Meksyk .............. 177 Pó∏noc .......................................... 199 Pó∏wysep Kalifornijski .............. 203 Przez góry Sierra Madre .......... 213 Pó∏nocno-zachodnia cz´Êç wybrze˝a ...................... 222 Ârodkowy Meksyk ...................... 233 El Bajío i kolonialne serce Meksyku ...................... 235
Jalisco i Michoacán .................. 249 Acapulco i pla˝e Pacyfiku ........ 265 Po∏udnie ...................................... 277 Wybrze˝e Zatoki Meksykaƒskiej .......... 279 Oaxaca ........................................ 291 Tabasco i Chiapas .................... 301 Jukatan ........................................ 317
◆
5
Informacje praktyczne Planowanie podró˝y 341 Rady praktyczne 344 Komunikacja 347 Podró˝ samochodem 350 Noclegi 351 Gdzie zjeÊç 364 Kultura 372 ˚ycie nocne 373 Sport 375 Zakupy 376 J´zyk 377 Warto przeczytaç 379
♦ Szczegó∏owy spis treÊci Informacji praktycznych str. 339
WST¢P
¬QUÉ VIVA MÉXICO! Malownicze pla˝e, widowiskowe fiesty, staro˝ytne zabytki – Meksyk to raj na ziemi o wielu obliczach. eksyk istnieje w swoich obecnych granicach niewiele ponad 150 lat – wczeÊniej obejmowa∏ jeszcze m.in. Teksas, Nowy Meksyk i Kaliforni´ na pó∏nocy, dziÊ nale˝àce do USA. Mimo ˝e jego powierzchnia stanowi tylko jednà czwartà obszaru Stanów Zjednoczonych, jest to kraj wielu niespodzianek, i to zarówno pod wzgl´dem geograficznym, jak i spo∏ecznym. W Monterrey na pustyni stojà fabryki jako ˝ywo przypominajàce zak∏ady w amerykaƒskim mieÊcie Pittsburgh; na pó∏nocy, w Veracruz i wzd∏u˝ wybrze˝a stanu Tabasco wy∏aniajà si´ z morza platformy wiertnicze, przywodzàce na myÊl rzàd czarnych wykrzykników, a niemal w cieniu fabryk i zak∏adów przemys∏owych rdzenni mieszkaƒcy Meksyku, oboj´tni na post´p technologiczny, kultywujà swoje tradycje. Co roku 6 milionów turystów wypoczywa na pla˝ach wybrze˝a Pacyfiku, Zatoki Meksykaƒskiej i Morza Karaibskiego. Za dnia korzystajà z uroków tropikalnego s∏oƒca, a ciep∏e wieczory sp´dzajà, taƒczàc cza-cz´ i sàczàc sangri´ w pobli˝u zabytków staro˝ytnych cywilizacji. W mieÊcie Meksyk, liczàcym 20 mln mieszkaƒców, bajecznie kolorowe murale pokrywajà wiele budynków, ale jednoczeÊnie gruba warstwa smogu przys∏ania niebo i widok na oÊnie˝one wulkany Popocatépetl i Iztaccíhuatl. Mimo ˝e Meksyk nie jest ju˝ dzisiaj „krainà najczystszego powietrza” – jak zatytu∏owa∏ swojà najpopularniejszà powieÊç meksykaƒski pisarz Carlos Fuentes – poza dynamicznie rozwijajàcym si´ Dystryktem Federalnym (Districto Federal) powietrze jest tutaj wyjàtkowo czyste. Chocia˝ wiele regionów to obszary odleg∏e i odizolowane, kraj przecina ponad 214 tys. km dróg. Dwie trzecie ze 150 mln obywateli Meksyku ma mniej ni˝ 30 lat. Oprócz dominujàcej grupy hiszpaƒskoj´zycznych Metysów (mestizos – potomkowie europejskich osadników i Indian) ˝yje tu ponad 50 grup rdzennej ludnoÊci, pos∏ugujàcej si´ 60 dialektami. Jak wi´c opisaç ten fantastyczny i tak mocno zró˝nicowany kraj? „Meksyku si´ nie opisuje” – twierdzi filozof Manuel Zamacona w powieÊci C. Fuentesa Kraina najczystszego powietrza (wyd. pol. 1972 r.). „W Meksyk si´ wierzy, z nami´tnoÊcià, z pasjà…”. J
M
POPRZEDNIE STRONY: podniesienie flagi na zócalo; uroczysta parada; charros, meksykaƒscy macho; relaks na pla˝y Xcacel PO LEWEJ: wulkan Popocatépetl – Dymiàca Góra
◆
15
WPROWADZENIE
◆
19
DYMIÑCE WULKANY I KWITNÑCE PUSTYNIE Meksyk – raj dla mi∏oÊników nieujarzmionej natury – to kraj kontrastów: pustynie i lasy tropikalne, góry i malownicze wioski...Tu ka˝dy znajdzie coÊ dla siebie. ówi si´, ˝e Meksyk ma wiele twarzy, co wynika m.in. z ukszta∏towania terenu. Na po∏udnie od granicy z USA, wzd∏u˝ wybrze˝a Pacyfiku i Zatoki Meksykaƒskiej, wyrastajà dwa du˝e ∏aƒcuchy górskie: Sierra Madre Zachodnia (Sierra Madre Occidental) i Sierra Madre Wschodnia (Sierra Madre Oriental). Góry stopniowo przechodzà w p∏askowy˝ (Mesa Centralna, cz´Êç Wy˝yny Meksykaƒskiej), ciàgnàcy si´ przez ok. 640 km ze wschodu na zachód i przez 320 km z pó∏nocy na po∏udnie. Region stanowi jednà dziesiàtà powierzchni ca∏ego kraju, ale zamieszkuje go niemal po∏owa obywateli. Serce kraju przecina masyw o d∏ugoÊci 160 km, mi´dzy Puerto Vallartà na wybrze˝u Pacyfiku a Puerto de Veracruz nad Zatokà Meksykaƒskà – Kordyliera Wulkaniczna, b´dàca granicà mi´dzy Amerykà Pó∏nocnà a Ârodkowà. Na po∏udnie od tego pasma le˝y Sierra Madre Po∏udniowa (Sierra Madre del Sur), si´gajàca przesmyku Tehuantepec – obni˝enia mi´dzy dwoma oceanami, gdzie kontynent zw´˝a si´ do 160 km. Na wschód od przesmyku góry ciàgnà si´ na po∏udnie, a˝ do Gwatemali. Na pó∏nocy krajobraz si´ zmienia – pó∏wysep Jukatan (Yucatán) to wapienna równina, przykryta cienkà warstwà ziemi.
M
tak intensywne (nawet do 6 m rocznie!), ˝e wymywajà ziemi´, a farmerzy muszà wycinaç nadmiar roÊlinnoÊci. W Êrodkowej cz´Êci kraju, gdzie uprawia si´ wi´kszoÊç kukurydzy i fasoli, opady sà nieregularne i zró˝nicowane:
Opady i klimat Przewa˝ajàca cz´Êç Meksyku ma charakter wy˝ynny, ale na pó∏nocy kraju dominujà pustynie, m.in. w stanie Sonora, sàsiadujàcym z amerykaƒskà Arizonà. Podobnie jak w Kalifornii Dolnej (Baja California) i pó∏nocnych stanach Chihuahua, Coahuila i Durango, zbo˝e mo˝na tu uprawiaç tylko przy zastosowaniu irygacji pól. W wielu miejscach roczny poziom opadów wynosi zaledwie 10 cm. A˝ trudno uwierzyç, ˝e na wybrze˝u Zatoki Meksykaƒskiej deszcze sà POPRZEDNIE STRONY: symbole patriotyczne PO LEWEJ: charro na koniu w pe∏nym galopie PO PRAWEJ: kwiaty bandillero i agawa kantalowa
czasem siàpi m˝awka, innym razem zdarzy si´ ulewa. Du˝e problemy ekologiczne Meksyku wynikajà z masowej wycinki drzew, prowadzàcej w szybkim tempie do wyniszczania lasów – takie praktyki datuje si´ od czasów kolonialnych, kiedy karczowano drzewa dla potrzeb przemys∏u wydobywczego lub w celu zyskania ziemi uprawnej. W regionie Zacatecas, gdzie dzia∏a wiele kopalni srebra, du˝a cz´Êç obszarów leÊnych zosta∏a tym sposobem przekszta∏cona w sawann´, czego konsekwencjà jest obni˝ony poziom wód gruntowych i zmiana klimatu. Rozwój dróg zagrozi∏
20
◆
WPROWADZENIE
równie˝ tym obszarom, które wczeÊniej by∏y w pewnym stopniu chronione dzi´ki swojej niedost´pnoÊci.
Rzeki i drogi Wi´kszoÊç meksykaƒskich rzek nie nadaje si´ do ˝eglugi, z wyjàtkiem kilku na po∏udniu kraju. W okresie kolonialnym droga z miasta Meksyku do Veracruz funkcjonowa∏a jako „p´powina” mi´dzy Nowym Âwiatem a Hiszpanià. W XVI w. utworzono po∏àczenie làdowe z bogatym rolniczym regionem Bajío, le˝àcym na pó∏noc od miasta Meksyku oraz zasobnym w bogactwa naturalne stanem Zacatecas. Po odkryciu z∏ó˝
metali w po∏udniowej cz´Êci obecnego stanu Chihuahua próby skolonizowania Nowego Meksyku zosta∏y zarzucone. Podró˝ w obie strony z Zacatecas do Nowego Meksyku trwa∏a ponad rok (2,6 tys. km), a dodatkowo ani Hiszpania, ani Meksyk nie dysponowa∏y odpowiednimi Êrodkami, aby zagarnàç te tereny, niegdyÊ podbite przez konkwistadorów. W koƒcu Amerykanie pokonali Meksykanów i przej´li kontrol´ nad pó∏nocnym terytorium ówczesnego kraju. W okresie dyktatury Porfiria Díaza de la Cruz do kraju nap∏ynà∏ zagraniczny kapita∏, co pozwoli∏o na rozbudowanie dróg i sieci kolejowej w kierunku pó∏nocnym, a tak˝e przyczyni∏o si´
do zwi´kszenia eksploatacji dotychczas niewykorzystanych zasobów naturalnych. Firmy pó∏nocnoamerykaƒskie odkry∏y, ˝e wydobywanie rud metali na du˝à skal´ jest ekonomicznie op∏acalne. Do 1938 r., kiedy rzàd meksykaƒski znacjonalizowa∏ przemys∏ naftowy, system dróg i linia kolejowa by∏y ju˝ gotowe.
Spektakularne wulkany W sensie geologicznym wulkan Popocatépetl (Dymiàca Góra; 5452 m n.p.m.) to maleƒstwo. Pozostawa∏ w uÊpieniu przez wiele lat, ale gdy wybuch∏ w 1997 r. lawa i gruba warstwa py∏u pokry∏y ca∏à okolic´, si´gajàc granic miasta Meksy-
ku. W∏adze zamkn´∏y drogi dojazdowe z Paso de Cortés, ale turyÊci nadal mogà si´ wspinaç na wygas∏ego sàsiada Popo, jak si´ go pieszczotliwie nazywa – Iztaccíhuatl (Âpiàca Kobieta; 5286 m n.p.m.). Pico de Orizaba, inaczej zwany Citlaltépetl – co w j´zyku nahuatl znaczy Góra Gwiazd – si´ga 5700 m n.p.m. (najwy˝szy szczyt kraju) i jest widoczny z drogi prowadzàcej z miasta Meksyk do Veracruz, a tak˝e z Zatoki Meksykaƒskiej. Na zachód od stolicy wyrasta Nevado de Toluca (Xinantécatl; 4392 m n.p.m.). Droga gruntowa, przejezdna przez wi´kszà cz´Êç roku, prowadzi do krateru i dwóch jezior – El Sol (S∏oƒce) i La Luna (Ksi´˝yc).
WULKANY I PUSTYNIE
Wcià˝ aktywny Paricutín (3170 m n.p.m.), najm∏odszy z meksykaƒskich wulkanów, powsta∏ w lutym 1943 r. Miejscowy farmer Dionisio Pulido by∏ Êwiadkiem, jak pewnego popo∏udnia góra wyros∏a niemal spod ziemi na polu kukurydzy. Oniemia∏y z wra˝enia powróci∏ nast´pnego dnia ze swoimi compadres, aby odkryç sto˝ek o wysokoÊci 6 metrów. Erupcja nastàpi∏a wkrótce potem – Paricutín wyrzuci∏ w powietrze popio∏y na wysokoÊç 100 m, w towarzystwie fajerwerków pomaraƒczowej lawy. Przez 9 lat aktywnoÊci wulkan wyla∏ miliardy ton lawy, która przykry∏a wiosk´ San Juan Parangaricutiro, zala∏a 10 innych osad i uformowa∏a sto˝ek si´gajàcy 427 m. Do krateru
mo˝na dojechaç z wioski Purépecha Amerindian w Angahuan. Po drodze widaç wie˝´ koÊcio∏a Êw. Jana wystajàcà spod czarnej pokrywy. Wulkan Nevado y Fuego (Ânieg i Ogieƒ) w zachodniej cz´Êci Kordyliery Wulkanicznej nie jest szczególnie wysoki (3326 m n.p.m.), ale za to ma dwa kratery – jeden jest przykryty Êniegiem, a drugi co pewien czas emituje opary. Ostatnia du˝a erupcja mia∏a miejsce w 1913 r., ale wulkan grzmia∏ oraz wyrzuca∏ law´ i popio∏y jeszcze w 1973 r. POWY˝EJ: dziewczynki z plemienia Tarasków pasà kozy, stan Michoacán
◆
21
W 1952 r., 575 km od wybrze˝a Pacyfiku, wybuch∏ wulkan Mariano Bárcena na wyspach Revillagigedos, nale˝àcych do Meksyku. W 1982 r. erupcja wulkanu Chichonal w stanie Chiapas spowodowa∏a Êmierç wielu osób.
Fauna i flora W Meksyku jest wiele dzikich i niedost´pnych obszarów zamieszkiwanych przez rzadkie zwierz´ta, a do terenów tych nale˝à bezkresne pustynie Pó∏wyspu Kalifornijskiego (Baja California), góry i d˝ungla na granicy z Bahía de Campeche. ˚yje tu ponad 2890 gatunków kr´gowców, w tym 520 gatunków ssaków, 1424 gatunki ptaków, 685 gatunków gadów i 267 gatunków p∏azów. 16 gatunków ssaków, 13 gatunków ptaków i 9 gatunków gadów jest zagro˝onych. W kraju utworzono ponad 50 parków narodowych, ale wiele z nich le˝y w bardzo odleg∏ych regionach, podczas gdy rzeki w pobli˝u miast sà nadal mocno zanieczyszczone. W∏adze stolicy uczyni∏y wiele, by wyeliminowaç smog, ale wcià˝ stanowi on du˝y problem, szczególnie zimà. Niszczenie zasobów leÊnych, erozja gleby, industrializacja oraz – w niektórych przypadkach – niekontrolowana turystyka nadal stanowià powa˝ne zagro˝enie dla Êrodowiska naturalnego. Tak du˝y kraj o tak mocno zró˝nicowanym krajobrazie (pustynie, d˝ungla, góry, wulkany, jeziora, laguny, rzeki) ma bardzo wiele do zaoferowania ka˝demu, kto szuka nowych wra˝eƒ. Wytrawni piechurzy mogà podziwiaç kozice w Parku Narodowym San Pedro Mártir. Park Narodowy Cumbres de Monterrey zamieszkuje baribal (niedêwiedê czarny), a wed∏ug niepotwierdzonych relacji – w najdzikszych ost´pach Sierra Madre Wschodniej mo˝na spotkaç niedêwiedzia grizzly. Wyspy San Benito i Guadalupe (ta druga zosta∏a uznana za rezerwat biosfery) to rezerwaty s∏oni morskich – najwi´ksi przedstawiciele tego gatunku osiàgajà ponad 6 metrów d∏ugoÊci. Mimo ˝e na poczàtku XX w. s∏onie morskie niemal wygin´∏y w tej cz´Êci Êwiata, do koƒca lat 70. XX w. ich populacja na samej Guadalupe przekroczy∏a 47 tys. Na pla˝ach Cedros wygrzewajà si´ w s∏oƒcu kolonie lwów morskich, a w wodach Zatoki Kalifornijskiej ˝yje obj´ty ochronà ˝ó∏w zielony, zwany równie˝ jadalnym (Chelonia mydas). Najpot´˝niejszy meksykaƒski ssak to p∏etwal b∏´kitny, który co roku w okresie godowym migruje z Morza Beringa do Zatoki Kalifornijskiej. Trwajàce przez ponad sto lat polowania na wie-