2
O
T
KSIĄŻCE
en przewodnik powstał z połączenia zainteresowań i entuzjazmu dwóch najbardziej znanych na świecie dostawców informacji: wydawnictwa Insight Guides, którego publikacje od 1970 r. są wzorcem ilustrowanych przewodników, oraz Discovery Channel, najlepszego na świecie producenta telewizyjnych filmów dokumentalnych. Wydawcy Insight Guides dostarczają praktycznych rad oraz ogólnych informacji o historii, kulturze i mieszkańcach wybranych miejsc. Discovery Channel i jego strona internetowa www.discovery.com pomagają milionom telewidzów podróżować po świecie w zaciszu własnego domu i zachęcają ich do prawdziwych wypraw.
Jak korzystać z przewodnika Konstrukcja pierwszego kompletnego przewodnika po Skandynawii wydawnictwa Insight Guides została starannie zaplanowana, by umożliwić czytelnikom zrozumienie specyfiki Danii, Norwegii, Szwecji i Finlandii. ◆ Część zatytułowana Wademekum, oznaczona żółtym paskiem u góry strony, to zestaw bogatych w informacje esejów i ciekawostek na temat historii i kultury każdego kraju. ◆ Część główna, Zwiedzanie, oznaczona niebieskim paskiem, zawiera wyczerpujący przegląd wszystkich miejsc i atrakcji wartych odwiedzenia. Najciekawsze miejsca opatrzono odsyłaczami do map zamieszczonych w tekście. ◆ Część pod tytułem Informacje praktyczne, z po-
O KSIĄŻCE
marańczowym paskiem, to poręczny informator, w którym można znaleźć wiadomości dotyczące poruszania się po okolicy, hoteli, resturacji czy aktywnego wypoczynku i rekreacji. Współpracownicy Redaktorem przewodnika po Skandynawii była Jane Hutchings, pracująca pod nadzorem redaktora naczelnego Toma Le Bas. Książkę oparto na solidnych fundamentach, stworzonych przez zmarłą Doreen Taylor-Wilkie, redaktora przewodników po każdym z czterech krajów skandynawskich. Rewizję i aktualizację danych do tego wydania wykonał James Proctor. Artykuł na temat historii Skandynawii jest dziełem Rowlinson Carter. Kathryn Boyer, specjalistka z zakresu historii sztuki, napisała esej o kulturze i przesłała opis szwedzkiego Wybrzeża Zachodniego oraz Wielkich Jezior. Miesz-
kająca w Sztokholmie dziennikarka Amy Brown dostarczyła tekst na temat sportów i aktywnego wypoczynku, a także rozdziały o Sztokholmie, południowej Szwecji i prowincji Dalarna. Pisarka Debra Williamson jest autorką tekstów o Szwedach i wikingach. Illona Fjellström nadesłała swój tekst o północnej Szwecji z Arjeplog w Laponii. Joanie Rafidi Oxhammar opracowała Zbliżenie archipelagu sztokholmskiego. Dziennikarz Jack Jackson z Århus przygotował tekst o kulinarnych fascynacjach Skandynawów oraz opracował rozdziały o Duńczykach, Kopenhadze i Półwyspie Jutlandzkim oraz Zbliżenie duńskiego wzornictwa. Rozdziały dotyczące Norwegii zostały opracowane przez dziennikarza i pisarza Michaela Brady’ego we współpracy z agencją Samtext z Oslo. Pozostałymi autorami są Lance Price i felietonista z Oslo, Yngve Kvistad. Joan Gannij, amerykańska dziennikarka i „finatyczka”, dostarczyła artykuły na temat Finlandii oraz jej mieszkańców. Opracowała też Zbliżenie Hurtigruten w Norwegii. Autorami tekstów przejętych z przewodników po poszczególnych krajach skandynawskich są: Fradley Garner, Bryan Wilder (Dania); Anita Peltonen, Robert Spark, John Harley (Norwegia); Philip Ray (Szwecja); Anne Roston, Sylvie Nickels, Robert Spark (Finlandia). Informacje praktyczne zebrały Anna Lia Bright z Kopenhagi, Liv Bente T. Dybfest z Oslo, Elisabet Lim ze Sztokholmu oraz na temat Finlandii Joan Gannij. Redaktorem tej części przewodnika jest Sue Platt.
W wersji polskiej zadbano o wprowadzenie poloników i informacji potrzebnych polskiemu turyście.
◆
3
Legenda Granica państwa Granica prowincji Przejście graniczne Granica parku narodowego/rezerwatu Prom Metro
M
S
Kolej miejska
T
Kolej podziemna Lotnisko międzynarodowe/krajowe Autobus
P
i
Parking Informacja turystyczna Poczta Kościół/ruiny Klasztor Meczet Synagoga Zamek/ruiny Stanowiska archeologiczne Jaskinia Pomnik Interesujące miejsce
Opisy najbardziej interesujących obiektów w części Zwiedzanie opatrzono odsyłaczami do kolorowych map (np. 1), a lokator w górnym rogu strony informuje, gdzie szukać mapy.
SPIS
TREŚCI
Mapy
Skandynawia DANIA Kopenhaga Zelandia Bornholm Fionia Półwysep Jutlandzki Grenlandia Wyspy Owcze NORWEGIA Oslo Oslofjorden Południowa i środkowa Norwegia Bergen Północno-zachodnie wybrzeże Daleka Północ SZWECJA Sztokholm Okolice Sztokholmu Południowa Szwecja Zachodnie wybrzeże Göteborg Wielkie Jeziora Dalarna Środkowa Szwecja Północna Szwecja FINLANDIA Helsinki Pojezierze i południowa Finlandia Turku Tampere Zachodnie wybrzeże Karelia i Kuusamo Laponia
78 92 94 114 118 124 130 138 142 156 158 168 174 186 206 212 228 230 242 250 256 258 262 268 272 278 296 298 316 324 332 338 342 346
Przednia okładka: Skandynawia Tylna okładka: liniie metra i kolejki w stolicach
Wprowadzenie
Wademekum
Sąsiedzi z północy ...................... 15
Kultura i sztuka .......................... 51 Potrawy i napoje ........................ 61 Sport i rekreacja ........................ 65
Historia
Kalendarium .............................. 18 Początki ...................................... 21 Wojna i pokój ............................ 31 Czasy współczesne .................... 39
Ludzie
Duńczycy .................................... 89 Norwegowie .............................. 153 Szwedzi .................................... 225 Finowie .................................... 293
SPIS TREŚCI
Zbliżenia
Wikingowie.................................. 28 Duńskie wzornictwo ................ 110 Rejs Hurtigruten ........................202 Rejs wśród szkierów ................ 246 Tradycyjne fińskie sauny .......... 312
◆
5
Informacje praktyczne Dania . . . . . . . . . . . . . . . 354 Norwegia . . . . . . . . . . . . 370 Szwecja . . . . . . . . . . . . . 387 Finlandia . . . . . . . . . . . . 407
Okiem znawcy
Rodziny królewskie .................... 42 Skandynawski styl życia ............ 54 Samowie i aktywność w plenerze .............................. 70 Christiania ................................ 106 Andersen i Nielsen .................. 127 Bohaterowie Telemarku .......... 180 Stiklestad.................................. 209 Pałac Drottningholm ................ 245 Gotlandia .................................. 253 Kanał Gotajski .......................... 265 Śladami secesji ........................ 306 Wyspy Alandzkie ...................... 321 Kajakarstwo.............................. 335 Zwiedzanie
DANIA Wprowadzenie ............................ 87 Kopenhaga.................................. 97 Zelandia .................................... 113 Bornholm .................................. 118 Fionia ........................................ 123 Półwysep Jutlandzki ................ 129 Grenlandia ................................ 137 Wyspy Owcze ............................ 141 NORWEGIA Wprowadzenie .......................... 151 Oslo i Oslofjorden .................... 161 Południowa Norwegia .............. 173 Bergen ...................................... 185 Serce Norwegii ........................ 191 Północno-zachodnie wybrzeże ................................ 205 Norweska Daleka Północ ........ 211
SZWECJA Wprowadzenie .......................... 223 Sztokholm ................................ 233 Południowa Szwecja ................ 249 Zachodnie wybrzeże ................ 255 Wielkie Jeziora ........................ 261 Dalarna .................................... 267 Środkowa Szwecja .................. 271 Północna Szwecja .................... 277 FINLANDIA Wprowadzenie .......................... 291 Helsinki .................................... 301 Południowa Finlandia .............. 315 Turku ........................................ 323 Pojezierze Fińskie .................... 327 Zachodnie wybrzeże ................ 337 Karelia i Kuusamo.................... 340 Fińska Laponia ........................ 345
♦ Szczegółowy spis treści Informacji praktycznych s. 353
Ilustracja główna: oszałamiająca kolorami wiosna w południowej Szwecji
WPROWADZENIE
SĄSIEDZI
Z PÓŁNOCY
Na skraju mapy, ale ju˝ od dawna nie na marginesie Êwiata, kraje skandynawskie sà najlepiej strze˝onà tajemnicà Europy. pojrzenie z lotu ptaka na Skandynawię pozwala dostrzec rozległe, słabo zaludnione przestrzenie, dziewicze krajobrazy, połyskliwe fiordy i skaliste góry, skute lodem jeziora, gęste lasy i zmrożoną tundrę, rozciągające się na północ od położonej na Półwyspie Jutlandzkim Danii po krainę Samów na Dalekiej Północy i odległe Wyspy Owcze oraz Grenlandię. Norwegia, Dania, Szwecja i Finlandia to kraje należące do najstarszych europejskich cywilizacji. Mają bogatą wspólną historię militarną i polityczną. Po najstarszych kupcach nordyckich, zapuszczających się daleko w głąb Azji, pozostały runiczne inskrypcje na kamieniach, które umożliwiają ustalenie zasięgu ich ekspansji. Potem osławieni wikingowie, którzy pustoszyli wybrzeża Irlandii, Wielkiej Brytanii i Francji, położyli podwaliny pod królestwa i utorowali chrześcijaństwu drogę do Skandynawii. Nastali po nich królowie, królowe i carowie, snujący plany i prowadzący kampanie. Granice ulegały przesunięciom, zawiązywano i zrywano unie i przymierza, i na początku XX w. pojawiły się cztery odrębne narody, które rozwinęły się w znane nam obecnie nowoczesne społeczeństwa i państwa o wysokim stopniu tożsamości. Skandynawskie stolice: Kopenhaga, Oslo, Sztokholm i Helsinki, to miasta tętniące życiem, w których znajdują się liczne muzea i sławne kolekcje dzieł sztuki, a koncerty i festiwale muzyczne przenoszą się na ulice. Faktem jest, że pod każdym pretekstem Skandynawowie gotowi są wyjść z domu, czy to na rowerową wycieczkę krętymi ścieżkami Danii, narciarską wyprawę oświetlonymi szlakami wokół Oslo, na wędrówkę do pomalowanej na czerwono, drewnianej letniej chaty nad jeziorem w Szwecji czy na skok z rozgrzanej sauny do lodowatej wody w Finlandii. Bezgraniczna miłość przyrody jest głęboko zakorzeniona w ich psychice narodowej. Być może pozostaje to w związku z długimi, ciemnymi zimowymi nocami i potrzebą ogrzania się promieniami letniego słońca. Przyjeżdżając do dowolnego kraju skandynawskiego w drugiej połowie czerwca, natrafimy niezawodnie na tańce i zabawy z okazji letniego przesilenia, obchodzonego przy ozdobnych słupach i ogniskach. Transport i komunikacja są znakomite: sieć dróg łączy południową Danię z Przylądkiem Północnym, linie kolejowe przecinają Laponię, promy przemierzają fiordy i łączą odległe wyspy oraz wioski nad jeziorami, samoloty skracają czas podróży. A otwarcie mostu nad cieśniną Sund w 2000 r., łączącego Danię ze Szwecją, sprawiło, że Półwysep Skandynawski przybliżył się do europejskich sąsiadów. ❑
S
POPRZEDNIE STRONY: duńscy kibice piłki nożnej w stanie euforii; chwila zadumy, Hustad, Norwegia; zimowe uroczystości w północnej Szwecji; przedstawiciel Samów z reniferem, Rovaniemi, fińska Laponia PO LEWEJ: na wodzie – życie na łodzi jest skandynawską codziennością
◆
15
18
◆
SKANDYNAWIA
NAJWAŻNIEJSZE DATY HISTORIA NAJDAWNIEJSZA 10 000 P.N.E.–800 N.E. od 10 000 p.n.e. w miarę ustępowania pokrywy lodowej plemiona łowców-zbieraczy posuwają się na północ, zakładają osady i wspólnoty rolnicze w południowej Skandynawii. Plemiona z Europy Wschodniej osiedlają się na wybrzeżu Arktyki. 1500 p.n.e. Wodne szlaki handlowe wiodące rzekami Europy Wschodniej prowadzą do Dunaju. ok. 500 p.n.e.–800 n.e. „Człowiek z Grauballe” i „Człowiek z Tollund” zostają w epoce żelaza pochowani w smołowanych łodziach na terenie Danii – ich znako-
830 Benedyktyn Ansgar (801–875) ląduje w Björkö w Szwecji i zakłada tam kościół. 861 Wikingowie pustoszą Paryż. 866 Po licznych wyprawach wzdłuż wybrzeży angielskich i francuskich oraz spustoszeniu klasztorów wikingowie kontrolują większość terytorium Anglii i Normandii. 940–995 Harald Sinozęby wprowadza w Danii chrześcijaństwo; Olav Tryggvason ucieka się do użycia siły w próbach nawrócenia wikingów norweskich. 1001 Sagi głoszą, że Leif Eriksson dotarł do Vinland, czyli odkrył Amerykę. 1030 Bitwa pod Stiklestad w Norwegii i śmierć króla Olava Haraldssona, późniejszego Olafa II Świętego. 1050 Norweski Harald III Srogi zakłada Oslo. 1066 Klęska w bitwie pod Stamford Bridge w Anglii kładzie kres epoce wikingów.
ŚREDNIOWIECZE OK. 1100–1500 1100 Powstają pierwsze biskupstwa, wśród nich w Nidaros (Trondheim) w Norwegii. 1155 Król szwedzki Eryk prowadzi wyprawę na Finlandię; kolejne inwazje mają miejsce w 1239 i 1293 r. i prowadzą do podboju rozległych połaci kraju. 1319–1343 W wyniku małżeństw dynastycznych powstaje wspólna monarchia norwesko-szwedzka. 1362 Finlandia staje się jedną z prowincji Szwecji. 1397 Zawarta z inicjatywy królowej Małgorzaty unia kalmarska jednoczy królestwa Norwegii, Danii i Szwecji. 1417 Król duński Eryk VII osadza stolicę w Kopenhadze i wznosi zamek Helsingør. 1460 Chrystian I zapewnia Danii panowanie nad księstwami Szlezwiku i Holsztynu.
WOJNY I REFORMACJA
micie zachowane szczątki odkryto w latach 50. XX w. ok. 100 n.e. Rzymski historyk Tacyt wspomina w Germanii o „Fenni”, czyli Samach z Finlandii, i opisuje Swewów, zamieszkujących tereny współczesnej środkowej Szwecji. ok. 400 n.e. Suomalaiset (bałtyccy Finowie) przekraczają Bałtyk i zasiedlają Finlandię. Początek wpływów szwedzkich w tej „wschodniej prowincji”. W Norwegii rolnicy prą w głąb lądu. Nad jeziorem Mjøsa wyrastają forty.
EPOKA WIKINGÓW 800–1060 Skandynawscy wikingowie zyskują sławę morskich wojowników. W 862 r. na zaproszenie Słowian książę Ruryk organizuje wyprawę Waregów (szwedzkich wikingów) na wschód, by zaprowadzić porządek w księstwie nowogrodzkim. Wkrótce podporządkowują sobie szlaki handlowe do Bizancjum.
1520 Król duński Chrystian najeżdża Szwecję i dokonuje masakry szlachty podczas „sztokholmskiej krwawej łaźni”. Gustaw Waza wypiera go z kraju i unia kalmarska przestaje obowiązywać. Norwegia pozostaje pod panowaniem duńskim. 1523 Gustaw Waza (1523–1560) wstępuje na tron szwedzki i daje początek panowaniu dynastii Wazów (1523–1720), rządzącej też w Finlandii. Za Gustawa II Adolfa (1611–1632) Szwecja staje się potęgą europejską, upadek następuje za panowania króla-wojownika Karola XII (1697–1718). W czasach Gustawa III (1771–1792) następuje rozkwit sztuki. 1530 Do krajów skandynawskich wkracza reformacja i religia luterańska. W Finlandii tłumaczenie Biblii Mikaela Agricoli daje początek fińskiemu językowi literackiemu. 1536 Norwegia traci niepodległość i panowanie nad nią obejmuje Dania. 1588–1648 Rozkwit Danii za długiego panowania Chrystiana IV (1577–1648). Bezskuteczne wysiłki odzyskania terytoriów utraconych na rzecz Szwecji.
KALENDARIUM
1625–1657 Zaangażowanie Szwecji w wojnę trzydziestoletnią. Walki wywołane przez duńskiego króla Chrystiana IV w celu powstrzymania ekspansji szwedzkiej kończą się klęską Danii. 1714–1741 Wojna północna: zmagania Rosji i Szwecji o Finlandię. Na mocy traktatu z Turku (1743) Rosja przesuwa swoje granice dalej na zachód.
WYDARZENIA XIX W. 1801–1814 W czasach napoleońskich flota angielska dwukrotnie ostrzeliwuje Kopenhagę. Dania wspiera Napoleona i ponosi dalsze klęski. W 1814 r. zwycięskie mocarstwa rozwiązują unię duńsko-norweską i Norwegia przechodzi pod berło Szwecji (1815–1905). W Eidsvoll zostaje przyjęta nowa konstytucja norweska. 1807–1905 Car Aleksander I w 1807 r. zajmuje Finlandię. Traktat z Haminy (Fredrikhamn) przekazuje Finlandię Rosji. Rosja wdraża program rusyfikacji Finlandii. W 1899 r. kompozytor Jan Sibelius zostaje zmuszony do opublikowania poematu symfonicznego Finlandia jako Opus 26, Nr 7. Narasta opór Finów. W 1905 r. wydarzenia w Rosji doprowadzają do pewnej autonomii Finlandii. 1812 Car Aleksander ustanawia Helsinki stolicą Finlandii. 1815–1907 W Szwecji francuski marszałek Jean Baptiste Bernadotte obejmuje rządy jako Karol XIV Jan (1818–1844) i daje początek dynastii. Wielki exodus do Stanów Zjednoczonych. 1864 Wojna duńsko-pruska. Dania traci Szlezwik i Holsztyn.
◆
19
rialnych na rzecz ZSRR i surowych reparacji wojennych. W 1948 r. walczące strony zawierają porozumienie o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej. Szwecja zachowuje neutralność w II wojnie światowej. Norwegia proklamuje neutralność, ale zostaje zaatakowana przez Niemcy, które okupują także Danię. 1949 Dania w gronie państw założycielskich NATO. 1951–1986 W Szwecji przez większość czasu socjaldemokraci utrzymują się u władzy; następuje likwidacja prerogatyw monarchii konstytucyjnej. W 1986 r. w zamachu ginie premier Olof Palme, znany orędownik pokoju międzynarodowego. 1955 Finlandia zostaje przyjęta do Organizacji Narodów Zjednoczonych. Helsinki stają się miejscem międzynarodowych konferencji pokojowych oraz na rzecz ograniczenia zbrojeń.
WIEK XX I POCZĄTEK XXI 1905 Referendum w Norwegii kładzie kres unii ze Szwecją. Duński książę Hakon VII otrzymuje zaproszenie do objęcia tronu Norwegii. 1906 Kobiety fińskie pierwsze w Europie uzyskują prawa wyborcze. 1917–1919 Finlandia proklamuje niezalezność od Związku Radzieckiego, ale pogrąża się w 1918 r. w wojnie domowej wskutek dążeń radykałów do przeprowadzenia rewolucji na wzór rosyjski. Biała Gwardia (oddziały rządowe) pod dowództwem generała Mannerheima pokonuje wojska Czerwonych. 1919 Powstaje Republika Finlandii z prezydentem K.J. Ståhlbergiem na czele. 1919 Dania odzyskuje Szlezwik, ale bez Holsztynu. Lata 30. Szwecja i Dania wprowadzają zasady państwa dobrobytu. 1939–1948 Sowieckie roszczenia terytorialne wywołują wojnę zimową z Finlandią, po której następuje wojna kontynuacyjna. Finlandia jest zmuszona do ustępstw terytoPOPRZEDNIE STRONY: klęska Szwecji w bitwie pod Połtawą i utrata Finlandii, 1709 PO LEWEJ: król Szwecji Gustaw Waza PO PRAWEJ: Marti Ahtissari, prezydent Finlandii do 2000 r.
Lata 60. Norwegia rozpoczyna eksploatację złóż ropy naftowej z dna Morza Północnego i pod koniec XX w. staje się głównym eksporterem ropy. Także Dania przystępuje do wydobycia swoich złóż spod dna morskiego. 1972 Dania wstępuje do EWG (obecnie Unia Europejska). 1995 Finlandia i Szwecja przystępują do Unii Europejskiej. Norwegowie w referendach (1972 i 1994) wypowiadają się przeciw akcesji. 1999 Pod wpływem nacisków Danii Szwecja zamyka jeden z dwóch reaktorów nuklearnych w Barsebäck. 2000 Nad cieśniną Sund między Danią i Szwecją otwarty zostaje imponujący most. 2002 Parlament Finlandii wyraża zgodę na budowę nowej elektrowni jądrowej wbrew skandynawskiej tendencji do odchodzenia od energii nuklearnej. 2003 Debata na temat przystąpienia Szwecji do strefy euro. ❑
HISTORIA: DZIEJE NAJDAWNIEJSZE
◆
21
POCZĄTKI Gdy topniejàce lodowce ustàpiły, łowcy-zbieracze wyruszyli na północ, zasiedlajàc krainy nordyckie i rozpoczynajàc epok´ wikingów. rzez ponad półtora miliona lat Skandynawia leżała pod trzykilometrowej grubości pokrywą lodową, sięgającą od Jostedalsbreen w Norwegii aż po Wyspy Brytyjskie i Moskwę. Gdy lód w końcu stopniał, wędrowne plemiona łowców-zbieraczy wyruszyły w poszukiwaniu roślin i zwierząt, które pojawiły się na odsłoniętym obszarze. Około 12 tys. lat temu półwysep został ostatecznie uwolniony spod masy lodu i wyrósł jak bochen chleba w piecu. Tylko Dania pozostała nizinną równiną, a most lądowy łączący ją z Norwegią i Szwecją został przerwany.
P
Przeważająca większość Skandynawów reprezentuje legendarny typ antropologiczny, podobnie jak XI-wieczny normański uczestnik wypraw krzyżowych Bohemund, który w drodze do Ziemi Świętej zatrzymał się w Konstantynopolu. Córka cesarza Bizancjum, Anna Komnena, rozwodziła się nad jego urodą: „Jak
Pierwsi mieszkańcy
Najwcześniejsi kolonizatorzy nowo ukształtowanych ziem przyprowadzili ze sobą udomowione psy, umieli sporządzać skórzane łodzie i dysponowali dobrze wyposażonymi arsenałami łuków, strzał, harpunów i oszczepów. Niewiele więcej o nich wiadomo, uznano więc koczownicze plemię Lapończyków, zwanych też Samami, za coś w rodzaju skandynawskich aborygenów. Inne szkoły naukowe uważają ich jednak za stosunkowo niedawnych przybyszów z Syberii. Jeżeli chodzi o Finów, drugą grupę dość wyjątkowych Skandynawów, XIX-wieczny uczony Matias Aleksanteri Castren wysnuł teorię, że wraz z innymi ludami z ugrofińskiej grupy językowej, obejmującej jeszcze Węgrów, Estończyków, a także Lapończyków, wywodzą się z Mongolii Zewnętrznej i mogą szczycić się pokrewieństwem z plemionami podobnymi do Czyngis-chana. Po wnikliwych badaniach większość Finów uważa się za lud rdzennie bałtycki, który zasiedlił swoje obecne terytorium pomiędzy epoką brązu i początkiem wielkiej europejskiej migracji w V w. n.e., zwanej wędrówką ludów. PO LEWEJ: wikingowie wyruszają na wyprawę przez Morze Północne, IX w. PO PRAWEJ: współczesny wiking w tradycyjnym hełmie w czasie jednej z popularnych w Danii rekonstrukcji historycznych wydarzeń
żaden mąż widziany kiedykolwiek w Imperium Bizantyjskim, czy to barbarzyńca, czy Grek, [był] tak wysoki, że przewyższał nawet najwyższych mężczyzn prawie o dwie głowy… tak szczupły w talii i biodrach… tak szeroki w barkach i o potężnej piersi… tak silny w ramionach. Całą jego postać można opisać jako ani nie nazbyt krępą, ani nadmiernie obdarzoną tuszą, ale tak doskonale proporcjonalną, jak to tylko możliwe”. Mimo to w regionie nie brakowało nigdy ludzi drobniejszej budowy i ciemniejszej karnacji, o bardziej zaokrąglonych czaszkach, chociaż liczniej występowali w Danii niż w lasach Północy czy wśród fiordów. Pomi-