Made in bangladesh

MAATSCHAPPELIJK VERANTWOORD ONDERNEMEN IN DE KLEDINGINDUSTRIE VAN DHAKA ‘Made in Bangladesh’

Symke Nieboer

Atheneum – Marne College Bolsward

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka

“OUR LIVES BEGIN TO END THE DAY WE BECOME SILENT ABOUT THINGS THAT MATTER ” - MARTIN LUTHER KING, JR. 2

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka

VOORWOORD Allereerst zou ik graag de mensen willen bedanken die mij geholpen en ondersteund hebben bij dit onderzoek. Voor dit onderzoek ben ik tien dagen in het bijzondere land Bangladesh geweest. Dit was een unieke ervaring waar ik de rest van mijn leven trots op terug kan kijken.

Deze reis was niet mogelijk geweest zonder de aanmoediging en de financiële steun van mijn ouders, Sietske Nieboer Fritsma en Cees Nieboer. Ik ben de hulp vanuit het bedrijf van mijn vader, Hawar IT, erg dankbaar. Ik wil in het bijzonder Md. Shah Alam, SSM Hossain, Sumaiya Mahjabeen Mukut, Mahadeb Chandra Sutradhar en Subrha Bhattacharjee bedanken voor het regelen van bezoeken aan fabrieken en voor het vertalen.

Ook ben ik de eigenaren van de fabrieken erg dankbaar voor de gesprekken en de rondleidingen.

Ik wil Ashraf van de arbeidsorganisatie BLF bedanken voor het interview en de verder informatie.

Farhana Mitu en Halima Akter wil ik bedanken voor het laten zien van hun thuis situatie en Farhana’s man, Sohel Arman, en Halima’s neef, Md. Mostafizur Rahman, en zus Ayesha Akter bedanken voor de gesprekken over het werken in een kledingfabriek. Ook wil ik Saber Hadee bedanken voor de rondleiding bij Windy Group en voor zich beschikbaar te stellen om mijn latere vragen te beantwoorden over de mail.

Voor mijn reis naar Bangladesh in het bijzonder Frits Bouma bedanken. Hij heeft mij begeleid in mijn onderzoek in Dhaka, waar ik ontzettend veel aan heb gehad. Zonder hem was dit onderzoek niet geweest wat het nu is. En als laatst wil ik mijn profielwerkstuk begeleider, Bert Colly, bedanken voor de begeleiding bij het opzetten van dit onderzoek en de uitwerking.

∎ Afbeelding 1- In de fabriek Ananta sportswear ltd.

3

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka

INHOUD Voorwoord............................................................................................................................................................................. 3 Samenvatting ........................................................................................................................................................................ 6 1. Inleiding ............................................................................................................................................................................. 9 2.Wat is maatschappelijk verantwoord ondernemen? ...................................................................................... 11 2.1 Maatschappelijk verantwoord ondernemen ................................................................................................................... 11 2.2 Internationaal maatschappelijk verantwoord ondernemen .................................................................................... 12 3. Hoe kun je maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kleding industrie? ............................. 15 3.1 Initiatieven .................................................................................................................................................................................... 15 3.2 Toekomstvisie .............................................................................................................................................................................. 15 3.3 Controle .......................................................................................................................................................................................... 16 3.4 Hulpmiddelen............................................................................................................................................................................... 16 4.Hoe is de situatie in de kledingindustrie van Dhaka? .................................................................................... 19 4.1 Algemene feiten........................................................................................................................................................................... 19 4.2 Korte beschrijving van het proces in de fabrieken ........................................................................................................ 20 4.3 MVO risico checker vergelijken met eigen ervaring ..................................................................................................... 23 4.4 Modebedrijven ............................................................................................................................................................................. 29 4.5 Bezoek aan een arbeidsorganisatie .................................................................................................................................... 30 4.6 Fabrieken in vijf verschillende niveaus .............................................................................................................................. 30 5. Waarom zijn er slechte omstandigheden in de kledingfabrieken van Dhaka? .................................... 34 5.1 De politieke situatie ................................................................................................................................................................... 34 5.2 De Bengaalse cultuur door eigen ervaring ...................................................................................................................... 34 5.3 De invloed van het westen ...................................................................................................................................................... 36 6.Welke maatregelen moeten genomen worden vanuit Bangladesh? ......................................................... 38 6.1 Overheid ......................................................................................................................................................................................... 38 6.2 Fabrieken....................................................................................................................................................................................... 39 7.Welke maatregelen moeten genomen worden vanuit Europa? .................................................................. 40 7.1 Internationale modebedrijven .............................................................................................................................................. 40 7.2 De Europese Unie ....................................................................................................................................................................... 41 7.3 Consumenten................................................................................................................................................................................ 42

4

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka Conclusie ............................................................................................................................................................................. 43 Antwoord op de hoofdvraag ......................................................................................................................................................... 43 Media en de kledingindustrie ........................................................................................................................................................ 44 Bronnen ............................................................................................................................................................................... 45 Bijlagen ................................................................................................................................................................................ 47 De MVO Risico Checker .................................................................................................................................................................... 47 Logboek ............................................................................................................................................................................... 58

5

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka

SAMENVATTING De kledingindustrie van Dhaka is over de hele wereld bekend om zijn slechte omstandigheden.

De arbeiders krijgen lage lonen, werken onder slechte arbeidsomstandigheden en milieu staat onderaan de to do list. Van maatschappelijk verantwoord ondernemen is niet echt sprake in de kledingindustrie van Dhaka. Hoe kan maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka verbeterd worden?

Wat is maatschappelijk verantwoord ondernemen?

Voor elk bedrijf is maatschappelijk verantwoord ondernemen weer anders, maar centraal staat dat een bedrijf rekening houdt met de drie waarden profit, planet en people. Profit dekt het economische deel, planet het ecologische deel en people het sociale deel van MVO. MVO is een ontwikkeling binnen een bedrijf niet een bepaalde eindbestemming.

Aangezien we spreken over de kledingindustrie hebben we dus te maken met internationaal MVO. Bij deze vorm van MVO is er een grotere vorm van verantwoordelijkheid, doordat de productie en handelsketens steeds complexer worden. Er zijn verschillende hulpmiddelen en richtlijnen voor internationaal MVO. Hoe kun je maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kleding industrie?

MVO moet worden toegepast in de kledingindustrie. Internationale modebedrijven moeten hiervoor in gesprek gaan met alle belanghebbenden. De bedrijven moeten nu verschillende MVO-initiatieven ondernemen die een positief effect hebben op economisch, ecologisch en sociaal gebied. In de kledingfabrieken is het belangrijk om deze initiatieven te richten op ecologisch gebied, aangezien hier in opkomende landen niet veel aandacht aan wordt besteed.

Bij MVO is het belangrijk om je als bedrijf op de toekomst te richten. Een bedrijf moet hiervoor altijd zoekende zijn naar verbeteringen die ze in de toekomst uit kunnen voeren. De onafhankelijke controles op de gestelde eisen zijn hierbij erg belangrijk. Bij MVO is het de bedoeling dat het bedrijf de fabrieken waar zij produceren helpt ontwikkelen en niet alleen maar afkeurt. Er zijn een heleboel hulpmiddelen voor MVO in de kleding industrie.

Hoe is de situatie in de kledingindustrie in Dhaka?

Als reactie op de rampen die plaatsvonden in Dhaka werd het Bangladesh akkoord gesloten, The Accord on Fire and Building Safety in Bangladesh (the Accord). Maar ze spreken in Dhaka vooral van ‘the compliance’ dit een complex geheel van ethische, sociale, milieu en veiligheidsvoorwaarden van de koper, dus het westerse modebedrijf.

In de kledingindustrie zijn verschillende productie processen te onderscheiden. Zo heb je woven, knit en sweater. Voor deze vormen van productie zijn verschillende apparaten nodig en gelden er andere regels.

Wanneer je de MVO risico checker voor de kledingindustrie uitvoert komen er risico’s uit op veel verschillende gebieden. Deze risico’s heb ik vergelijken met mijn eigen ervaring op deze gebieden. Uit het deze vergelijking moet een middenweg gezocht worden. Ik ben mij er van bewust dat ik het verhaal veel door de mond van de managers van fabriek te horen heb gekregen en dus een mooier plaatje heb gekregen. De meeste fabrieken die ik bezocht heb waren groot en hier is de meeste informatie gewonnen voor mijn eigen ervaring. Bij de MVO risico checker zijn de extreme gevallen benoemd en de situaties die voorkomen in het nieuws. Deze risico’s zijn in vergelijking met mijn ervaringen erg overdreven en schetsen niet een goed beeld van de kledingindustrie, zoals ik die ervaren heb. Het zijn de uitzonderingen in de kleding industrie. In de grotere fabrieken zal het dus vaak gaan zoals mijn ervaringen beschreven zijn, maar er

6

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka kunnen nog altijd uitzonderingen zijn zoals de risico’s beschrijven. De kleinste fabrieken neigen wel naar de beschreven risico’s van de MVO risico checker.

Modebedrijven hebben meer invloed op de arbeidsomstandigheden in de fabrieken dan wij als consumenten denken. Het Amerikaanse merk Levis produceert nu al 20 jaar een groot deel van zijn kleding bij de fabriek Mbm ltd. Levis heeft deze fabriek geholpen in de ontwikkeling van de fabriek.

In Dhaka ben ik ook naar de Bangladesh Labour Welfare Foundation (BLF) geweest. Deze arbeidsorganisatie biedt trainingen aan voor arbeiders en draait op donaties uit Nederland en Duitsland. De trainingen gaan vaak achter de rug van de management om. De organisatie merkt dat de vraag naar hulp groeit en ze proberen daarom een positief beeld van de vakbonden te verspreiden.

Ik heb op basis van mijn ervaring de fabrieken die ik heb bezocht in vijf niveaus ingedeeld: Niveau 1

Niveau 2 Niveau 3 Niveau 4 Niveau 5

De fabrieken voldoen aan ‘the compliance’ en proberen nog net iets meer te doen voor de arbeiders. Het zijn

de grootste fabrieken in Dhaka. Voorbeelden zijn privérekeningen voor de arbeiders, het aannemen van gehandicapten en scholing voor de kinderen van arbeiders.

De fabrieken voldoen vrijwel aan ‘the compliance’ en is goed bezig met verbeteren en zullen zich langzaam ontwikkelen naar niveau 1.

De fabrieken zijn goed op weg en zullen zich langzaam ontwikkelen naar niveau 2 en later 1.

De fabrieken zijn vaak kleiner en werken voornamelijk voor andere fabrieken. De fabrieken hebben geen profijt van grote kopers en moeten zich met heel veel moeite ontwikkelen tot hogere niveaus. De kans is daarom groter dat de fabrieken het niet zullen overleven..

De fabrieken produceren voornamelijk voor Bangladesh zelf. Deze kleine fabrieken hebben geen toekomst. Hier vindt je de meeste schending van mensen rechten met kinderarbeid en slechte arbeidsomstandigheden.

Waarom zijn er slechte omstandigheden in de kledingfabrieken van Dhaka?

De slechte omstandigheden in Dhaka kun je verklaren door naar de politieke situatie, de cultuur en de invloed van het westen te kijken.

Bangladesh werd in 1971 onafhankelijk na bloedige gevechten met Pakistan. Hierna is er geen rust meer geweest in de politiek.

De Bengaalse cultuur heb ik doen begrijpen in mijn gesprekken met de lokale bevolking. Ik heb gesproken met (oud)arbeiders uit de kledingindustrie en gewone onafhankelijke bevolking. Zij vertelden mij dat als ik de cultuur van Bangladesh zou begrijpen, ik ook de situaties in de kledingfabriek zou begrijpen. De voorbeelden waarmee ik dit uit heb gewerkt vind je in 5.2.

De invloed van het westen begint in de 20ste eeuw. In hoog tempo werd de kledingproductie in derde wereld landen, zoals Bangladesh belangrijk. Deze productieketens zijn ingewikkeld en zijn vaak wereldwijd. Bij zo’n ingewikkelde structuur is het moeilijk om controles uit te voeren om te kijken hoe de arbeidsomstandigheden zijn, hierdoor wordt de verantwoordelijkheid makkelijk afgeschoven. In 2013 kwam er na de rampen een keerpunt in de kledingindustrie en gingen modebedrijven en de overheid hogere eisen stellen. Zoals ik het begrepen heb doen de fabrieken al deze aanpassing niet omdat de overheid dit in het akkoord heeft geschreven, ze doen dit om grote westerse modebedrijven te kunnen ontvangen.

Welke maatregelen moeten genomen worden vanuit Bangladesh?

Het is belangrijk dat de overheid zich bewust is van de situatie in de kledingindustrie en dat de overheid in ziet hoeveel invloed het westen heeft op deze industrie. De overheid moet proberen meer inzicht in de situaties te krijgen, door de industrie meer te controleren. Dit kan met onafhankelijke controles. Er zijn nu al onafhankelijke organisaties die hun inspectie verslagen online publiceren, maar dit zijn er te weinig. Wanneer dit verandert kunnen westerse modebedrijven op de hoogte blijven hoe de situaties in de fabrieken zijn. Er wordt op dit 7

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka moment in de fabrieken ook nauwelijks iets gedaan voor het milieu. De overheid moet eisen stellen aan de fabrieken voor het milieu. De overheid kan ook de arbeidsorganisaties ondersteunen, de arbeidsorganisatie die ik heb bezocht draaide nu op donaties uit het buitenland en vrijwilligers.

De management van de fabrieken zou alle arbeiders moeten betrekken bij het proces. Managers moeten ook van dag tot dag streven naar ontwikkeling, hiervoor moeten doelen gezet worden en deze moeten binnen een bepaalde tijd proberen bereikt te worden.

Welke maatregelen moeten genomen worden vanuit Europa?

Internationale modebedrijven moeten een contract op lange termijn aangaan met fabrieken, hierdoor zijn zij door het contract verplicht de fabriek te helpen en te ondersteunen. Door deze betere samenwerking tussen koper en verkoper kan er ook een betere kwaliteit van werk behaald worden en is er meer vertrouwen. Het geld wat het modebedrijf binnenkrijgt zou beter verdeeld moeten worden, waarbij er een groter deel naar de fabrieken gaat. Op dit moment betaal je het grootste deel voor het merk of bedrijf en gaat er maar een heel klein deel naar de fabrieken. De modebedrijven zouden ook duidelijk moeten zijn in welke kleding onder goede omstandigheden zijn gemaakt en welke niet. Mensen hebben nu niet de keus op eerlijke kleding te kopen, omdat het niet duidelijk is waar de kleding vandaan komt. De modebedrijven zouden het productieproces hiervoor openbaar moeten maken, zo is er meer inzicht.

De Europese Unie zou regels kunnen opstellen voor de modebedrijven over wat bekent moet zijn over de producten. Naast de landen zou je ook de fabrieken kunnen weergeven waar de kleding gemaakt is. Ook zou de EU een keurmerk kunnen opzetten voor eerlijke kleding, dit geeft overzicht. De EU kan hier regels voor opstellen over bijvoorbeeld lange termijn contracten, milieu factoren, maximale geldpercentages voor de kledingfabrieken en het openbaar maken van het productie proces.

De westerse consumenten kunnen ook meer doen dan zij denken. De modebedrijven leveren naar de wensen van de consument. Op dit moment is dit zo goedkoop mogelijke kleding van toch goede kwaliteit. Wanneer wij allemaal zouden vragen naar ‘eerlijke kleding’ zullen de modebedrijven wel iets moeten veranderen.

Conclusie Je kunt de kledingfabrieken indelen in vijf verschillende niveaus. De situaties in de kledingfabrieken is een middenweg tussen de omstandigheden volgens de MVO risico checker en mijn eigen ervaring, en verschilt per niveau van de fabriek. Wel zijn er zijn ernstige risico’s op het gebied van het milieu. De situaties van de fabrieken worden direct beïnvloed door de politiek van Bangladesh, de cultuur van Bangladesh en door het westen. Vanuit Bangladesh en het westen moeten de maatregelen genomen worden voor het verbeteren van maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka. De internationale modebedrijven zijn hierin het belangrijkst, daarna volgt de overheid, de fabrieken, de EU en de consument. ‘The compliance’ is het belangrijkste voor de fabrieken hier moet dus de winst behaald worden.

Als laatst is een belangrijke conclusie dat de media niet een objectief beeld geeft en dat hierdoor de gemiddelde mens een vertekent beeld heeft van de kledingindustrie.

Internationale modebedrijven:

De Bengaalse overheid: De kledingfabrieken: De Europese Unie: De consument:

Lange termijn contracten , betere verdeling van geld, groter deel naar de arbeiders, duidelijk zijn in welke producten 'eerlijk zijn' en het openbaar maken van productie proces Bemoeienis, controles, arbeidsorganisaties steunen en meer aandacht eisen voor het milieu Luisteren naar de arbeiders en een toekomstplan Regels opstellen en een EU keurmerk Vragen naar ‘eerlijke kleding’ 8

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka

1. INLEIDING Voor de aanleiding van het maken van mijn verslag moeten we terug naar 2010. Het IT-bedrijf van mijn vader is gevestigd in Dhaka en ook hier in Nederland komen regelmatig Bengalen voor mijn vader zijn werk. Bangladesh is dus altijd al een beetje een bijzonder land geweest voor mij. In 2010 bestond het bedrijf vijf jaar en dit werd gevierd. We werden met de hele familie uitgenodigd om voor tien dagen in Bangladesh te komen. Het was een hele shock en ik heb nog nooit zoveel nieuwe dingen gezien in tien dagen. Wij hebben toen onder andere ook een kledingfabriek bezocht, waar ik erg van schrok, hier kon mijn spijkerbroek ook gemaakt zijn. Dit is mij bijgebleven en wanneer er iets over de kledingindustrie in de krant stond of op tv was keek ik dit. Al een jaar voordat we van start gingen met ons profielwerkstuk hadden ik en mijn vader het onderwerp al bedacht, de kledingindustrie ∎ Afbeelding 2- Bangladesh in 2010 van Dhaka.

De probleemstelling De arbeiders in kledingfabrieken werken onder ernstige omstandigheden onder druk van de Westerse wereld die verlangt naar goedkope kleding. Op 25 november in 2012 kwamen er 109 arbeiders om bij de brand in een kledingfabriek van Tazreen Fashion. Dit nieuws ging de wereld over, maar toen gebeurde er nog iets ergers. Op 24 april in 2013 kwamen er 1127 mensen om bij het instorten van het Rana Plaza gebouw, waar onder andere kledingfabrieken in gevestigd waren. De hoogste verdiepingen waren tevens illegaal gebouwd. Deze ramp was de druppel voor vele arbeiders er volgden dan ook meerdere prostesten. Ook kwam er veel kritiek vanuit het westen op de kledingindustrie en de overheid. De overheid kan nu niet niks blijven doen met de ogen van de hele wereld op zich gevestigd. Er vinden ontwikkelingen plaats, maar dit is niet in het kader te brengen van maatschappelijk verantwoord ondernemen.

Deze probleemstelling ga ik uitwerken met als hoofdvraag: Hoe kan maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka verbeterd worden?

Dit onderzoek is voornamelijk gericht op het gebied van de kledingfabrieken, om dat het hele productie proces te complex en te groot is voor dit onderzoek. En het is alleen gericht op de kledingindustrie van Dhaka, omdat ik dit met eigen ogen gezien heb. Het is een aardrijkskundig onderzoek, daardoor zijn de deelvragen opgedeeld in beschrijvende, verklarende en probleemoplossende deelvragen, waar een conclusie uit volgt.

In dit onderzoek leg ik uit wat maatschappelijk verantwoord ondernemen is in het algemeen, op internationale schaal en in de kledingindustrie aan de hand van de beschrijvende deelvragen: Wat is maatschappelijk verantwoord ondernemen?

Hoe kun je maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kleding industrie?

In mijn volgende grootste, beschrijvende deelvraag geef ik feiten over Bangladesh, Dhaka, schets ik de situatie op basis van de MVO-risicochecker en eigen ervaring, geef ik informatie over een arbeidsorganisatie en modebedrijven en deel ik fabrieken in vijf verschillende niveaus op. Deze deelvraag luidt: 9

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka Hoe is de situatie in de kledingindustrie in Dhaka?

Daarna volgt het verklarende deel, waarin ik uitleg waarom de situatie in Dhaka is zoals hij is op basis van politieke, culturele en westerse uitgangspunten. Dit doe ik met de volgende deelvraag: Waarom zijn er slechte omstandigheden in de kledingfabrieken van Dhaka?

Als laatst geef ik aanbevelingen voor de probleemstelling met maatregelen die genomen moeten worden vanuit Bangladesh en Europa. Dit doe ik voor de overheid, modebedrijven, arbeidsorganisaties, fabrieken, arbeiders, Europese Unie en consumenten. Hiervoor heb ik de volgende probleemoplossende deelvragen: Welke maatregelen moeten genomen worden vanuit Bangladesh?

Welke maatregelen moeten genomen worden vanuit Europa?

Voor dit onderzoek heb ik mij ingelezen en documentaires gezien om zoveel mogelijk verschillende informatie over de kledingindustrie van Dhaka te weten te komen. Vervolgens ben ik in van 14 oktober tot 24 oktober 2015 in Bangladesh, Dhaka, geweest. Hier heb ik met arbeiders en oud-arbeiders, managers, lokale bevolking en een manager van een arbeidsorganisatie gesproken. In Dhaka heb ik verder zeven fabrieken van verschillende groottes en een arbeidsorganisatie bezocht. Na mijn bezoek aan Dhaka heb ik nog verschillende keren mailcontact gehad met de contacten die ik in Dhaka ontmoet heb. In mijn onderzoek heb ik bureauonderzoek, survey-onderzoek, case-study en veldonderzoek toegepast.

10

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka

2.WAT IS MAATSCHAPPELIJK VERANTWOORD ONDERNEMEN? Om te kijken hoe maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka verbeterd kan worden, moeten eerst gekeken worden naar wat maatschappelijk verantwoord ondernemen eigenlijk is. Aangezien we spreken over de kledingindustrie van Dhaka hebben we dus te maken met internationaal maatschappelijk verantwoord ondernemen.

2.1 MAATSCHAPPELIJK VERANTWOORD ONDERNEMEN Maatschappelijk verantwoord ondernemen of in het Engels corporate responsibility, heeft de volgende definitie: "maatschappelijk verantwoord ondernemen is een integrale visie op een duurzame bedrijfsvoering".

Voor elk bedrijf is maatschappelijk verantwoord ondernemen weer anders. Het hangt af van cultuur bedrijfsgrootte, sector, bedrijfsstrategie en cultuur van de onderneming.

Met maatschappelijk verantwoord ondernemen is het belangrijk dat een bedrijf rekening houdt met alle belanghebbenden. De beslissingen binnen het bedrijf moeten worden afgewogen met de effecten op verschillende gebieden. Deze beslissingen hebben namelijk invloed op alle belanghebbenden. MVO gaat om de ontwikkeling binnen een bedrijf niet om een bepaalde eindbestemming. Het is daarom ook onmogelijk om aan bedrijven een MVO-keurmerk te hangen. Er zijn geen eisen te bedenken die voor alle bedrijven gelden, hierdoor kunnen bedrijven er ook niet op gecontroleerd worden op MVO. De drie belangrijkste waarden in het MVO zijn profit, planet en people, de drie p's. Deze zijn weergeven in afbeelding 3. Profit dekt het economische deel, planet het ecologische deel en people het sociale deel van MVO. Deze drie p's zijn bedacht door John Elkington.

Planet Planet staat voor het bewust omgaan met het milieu. Het produceren van bijvoorbeeld goederen vraagt veel van het milieu. Daarom is het belangrijk dat ondernemers blijven zoeken naar milieuvriendelijke(re) alternatieven.

Voorbeelden  Recyclebare verpakkingen  Milieuvriendelijke productie

∎ Afbeelding 3- De drie P’s

People People staat voor de goede omgang met alle mensen die werken voor het bedrijf. Dus de mensen in het bedrijf maar ook de mensen die werken voor het bedrijf in de productielanden.

Voorbeelden • Geen discriminatie • Vrijheid om lid te worden van een vakbond • Veilige en hygiënische werkomstandigheden Profit Profit staat voor winst. Ieder bedrijf moet winst maken om te kunnen blijven bestaan. Bij MVO doe je dit met respect voor mens en milieu. Dit houdt in dat er geen winst gemaakt wordt ten koste van het milieu en de personeelsleden. Bij Planet voeg je People en Planet samen.

11

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka Om rekening te houden met de drie p's moet een bedrijf:  In kaart brengen wat de risico’s zijn voor mens en milieu in de productieketen van het bedrijf.  De risico's zien te voorkomen en te verminderen met duidelijke maatregelen.  De aanpak op de effecten van de maatregelen verantwoorden.  De situatie verbeteren door de invloed van het bedrijf te gebruiken.

De rijksoverheid legt dit uit aan de hand van een voorbeeld die is gebaseerd op de P van people.

Actie bedrijf Risico's in kaart brengen Maatregelen tegen deze risico's nemen Invloed gebruiken om situatie te verbeteren

Praktijkvoorbeeld MVO Een bedrijf koopt kleding in Azië. Het risico is dat arbeiders in de fabriek te weinig betaald krijgen. En dat zij te veel uren moeten werken.

Het bedrijf kan met de kledingfabriek een plan van aanpak opstellen. Zo zorgt het bedrijf ervoor dat de mensen genoeg betaald krijgen zonder teveel overuren te maken.

Zijn er meer opdrachtgevers die vragen om hogere lonen en kortere werktijden? Dan zal de fabriekseigenaar eerder meewerken aan veranderingen. Het bedrijf kan dus samenwerken met andere bedrijven die kleding inkopen om verbeteringen door te voeren.

2.2 INTERNATIONAAL MAATSCHAPPELIJK VERANTWOORD ONDERNEMEN Door het steeds meer outsourcen, het overdragen van bedrijfsprocessen die niet tot de kernactiviteit binnen een onderneming behoren, van de productie naar lagelonenlanden moet er dus ook sprake zijn van opkomende internationaal maatschappelijk verantwoorde ondernemingen. In deze twee afbeeldingen kun je zien hoe handel met ontwikkelingslanden is toegenomen van 2006 tot 2014.

∎ Afbeelding 4- Grafiek over handel in goederen met ontwikkelingslanden, 2006-2014

12

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka

∎ Afbeelding 5- Grafiek over outsourcing, 2014-2015

Het is erg belangrijk dat er meer aandacht komt voor internationaal MVO, doordat internationaal MVO toeneemt. Bij deze vorm van MVO is er een grotere vorm van verantwoordelijkheid. De productie en handelsketens wordt steeds complexer, er moet rekening gehouden worden met de leveranciers van de grondstoffen tot en met de schoonmaaksters op het hoofdkantoor. Voor elke tussenhandelaar is het bedrijf verantwoordelijk. De samenwerking vindt vaak plaats met opkomende markten die nog in strijd zijn met bijvoorbeeld arbeidsomstandigheden, milieu problemen en corruptie, waardoor het niet meer samengaat met MVO. De samenwerking met opkomende landen wordt echter wel gestimuleerd en gesteund door MVO Nederland.

Er zijn richtlijnen en hulpmiddelen voor bedrijven die internationaal maatschappelijk verantwoord willen ondernemen.

Deze richtlijnen zijn: 

OESO-richtlijnen: Deze richtlijnen gaan over de bestrijding van corruptie, ongelijkheid in behandeling tussen man en vrouw, dwangarbeid en uitbuiting. Er is een Nationaal Contact Punt (NCP) waar bedrijven hulp kunnen krijgen om de richtlijnen in de praktijk uit te voeren.



MVO Navigator van de OESO: Hierin kunnen ondernemers onderscheiden welke richtlijnen en gedragscodes wel en niet voor hun sector van toepassing zijn.



De ISO 26000-richtlijnen: Dit bevat praktische adviezen voor bedrijven, overheden, maatschappelijke organisaties en vakbonden voor MVO. Bijvoorbeeld over zuinig omgaan met energie, tegengaan van discriminatie op de werkvloer en eerlijke informatie voor consumenten.



De MVO-wegwijzer ISO 26000: Dit verduidelijkt hoe een ondernemer de ISO 26000-richtlijnen in het bedrijf kan verwezenlijken.



Er is een brochure Eerlijk zakendoen, zonder corruptie uitgebracht door de Rijksoverheid voor Nederlandse ondernemers in het buitenland.

13

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka



De Verenigde Naties heeft de Global Compact. Dit is een wereldwijd netwerk waar bedrijven zich bij kunnen aansluiten. Hier worden 10 stelregels over mensenrechten, arbeidsomstandigheden, milieubescherming en corruptiebestrijding na gestreefd.



De Eco Management and Audit Scheme (EMAS) is door de Europese Commissie opgezet. Dit is een hulpmiddel voor bedrijven om hun milieubeleid te verbeteren.



De Stichting Coördinatie Certificatie Milieuzorgsystemen (SCCM) dit is een ondersteuning voor het verbeteren van het (interne) milieubeleid van bedrijven.



Het CSR Passport (Engelstalig) is een duidelijke beschrijving van wat Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen is en hoe ondernemers bij internationaal zakendoen MVO kunnen toepassen.

14

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka

3. HOE KUN JE MAATSCHAPPELIJK VERANTWOORD ONDERNEMEN IN DE KLEDING INDUSTRIE ?

Maatschappelijk verantwoord ondernemen moet worden toegepast in de kledingindustrie. Het is hierbij belangrijk om je als bedrijf te richten op initiatieven, toekomstvisie, controles en de hulpmiddelen.

3.1 INITIATIEVEN Als je maatschappelijk verantwoord wilt ondernemen, heb je een grote verantwoordelijkheid.

Het bedrijf heeft dan de verantwoordelijkheid van bijvoorbeeld de katoenboeren tot en met de arbeidsomstandigheden in fabrieken. Het bedrijf moet dus in gesprek gaan met alle belanghebbenden. Het milieu kan hier ook gezien worden als een belanghebbende. Het bedrijf moet nu verschillende MVO-initiatieven ondernemen die positief effect hebben op economisch, ecologisch en sociaal gebied.

In de kledingfabrieken is het belangrijk om de initiatieven te richten op ecologisch gebied, aangezien hier niet veel aandacht aan wordt besteed in opkomende landen. Ook is het belangrijk dat de ondernemingsbedrijven kennis hebben van de cultuur van de landen waarin hun productie plaats vindt. In landen waar de arbeidsomstandigheden van alle sectoren van een laag niveau zijn, kun je niet dezelfde eisen stellen als wat hier de normen zijn.

3.2 TOEKOMSTVISIE Bij MVO is het belangrijk om je als bedrijf op de toekomst te richten. Een bedrijf moet altijd zoekende zijn naar verbeteringen die ze in de toekomst uit kunnen voeren. De maatregelen moeten gelden voor op de lange termijn. MVO is immers een proces en niet een bestemming.

Een voorbeeld van een kledingmerk met plannen voor de toekomst is het internationale kledingmerk C&A, van oorsprong een Nederlands merk. Zo kun je op de site van de C&A een heleboel informatie vinden over duurzame initiatieven die C&A neemt om een meer maatschappelijk verantwoorde kledingketen te worden. De C&A meldt hier het volgende: "In het duurzaamheidsrapport voor 2014 van C&A Europe wordt uitgelegd waarom we duurzaamheid belangrijk vinden en wat we ∎ Afbeelding 6- C&A label, gevonden doen. Hoewel we de afgelopen twee jaar veel vooruitgang hebben in de fabriek Windy Group geboekt, beseffen we - in het licht van twee tragische gebeurtenissen in onze sector in Bangladesh - ook dat er fundamentele veranderingen moeten komen. We werken daar zelf hard aan en ook in grote samenwerkingsverbanden om sneller veranderingen te bewerkstelligen op het gebied van arbeidsveiligheid, betere middelen van bestaan, chemische veiligheid en duurzamere materialen. Voortdurend leggen wij de lat hoger. Wij zijn ervan overtuigd, en zetten ons ervoor in, dat C&A samen met onze branchepartners de benodigde, beslissende stappen kan zetten en de overstap kan maken naar duurzame mode."

In het duurzaamheidsrapport staan alle projecten waar de C&A zich mee bezighoudt, de doelen de ze willen bereiken en de manier waarop ze dit willen verwezenlijken. Belangrijke vragen die een bedrijf zichzelf moet stellen zijn:

15

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka     

Zijn de grondstoffen duurzaam geproduceerd, zijn ze bijvoorbeeld van biologische afkomst?

Worden de producten tussendoor op een zo milieu vriendelijke manier vervoert?

Zijn de productie processen in de fabrieken milieu vriendelijk, wordt chemisch afval bijvoorbeeld gescheiden?

Hoe zijn de arbeidsomstandigheden van de werknemers in de productie keten?

Kan de productie duurzamer?

Als je puur alleen kijkt naar de kledingfabrieken zijn alleen de laatste vier vragen van belang.

3.3 CONTROLE Een duurzaamheidsrapport is één ding, maar je bereikt er niks mee als je als bedrijf vervolgens niet de kledingfabrieken gaat controleren of de eisen die je stelt wel worden na geleefd. Het controleren van de gestelde eisen is minstens zo belangrijk als het opstellen van het rapport. De controle kan worden uitgevoerd door eigen teams van het bedrijf, maar kan ook gedaan worden door externe organisaties. Het is nodig dat deze controles onaangekondigd plaats vinden, anders kan er een vertekend beeld uit ontstaan. Bij MVO is het de bedoeling dat het bedrijf de aangenomen bedrijven waar zij bijvoorbeeld produceert helpt ontwikkelen. Wanneer bij controle blijkt dat er niet aan de eisen voldaan wordt, moet dit niet direct leiden tot afkapping van de samenwerking. Dit moet de aanleiding zijn om een concreet plan op te stellen om de afgekeurde punten te verbeteren. Het bedrijf moet dan waar het kan haar steun geven bij dit ontwikkelingsplan.

3.4 HULPMIDDELEN The Business Social Compliance Initiative (BSCI) is een Initiatief van de Foreign Trade Association (FTA) en is een voorbeeld van een hulpmiddel voor maatschappelijk verantwoord ondernemen ook in de kledingindustrie. Er zijn een heleboel hulpmiddelen voor MVO, dus ik leg hier als voorbeeld BSCI uit.

De BSCI ondersteunt de handelaren, importeurs en grote merken in het verbeteren van de arbeidsomstandigheden in de kledingfabrieken. De visie van het FTA is een wereld van vrije handel en een duurzame productieketen wereldwijd. Met BSCI is het doel om bedrijven te laten voldoen aan de internationale arbeidswetgeving en de overeenkomsten van de International Labour Organization (ILO) voor het beschermen van de arbeidsrechten. De ILO is een arbeidsorganisatie van de Verenigde Naties.

BSCI biedt een gemeenschappelijke gedragscode en een enkel systeem voor de uitvoering die van toepassing is op alle soorten bedrijven in verschillende landen.

De gedragscode bevat 11 principes die staan voor de rechten van de arbeiders: o

The Rights of Freedom of Association and Collective Bargaining De onderneming respecteert het recht van arbeiders om vakbonden of andere soorten arbeidsverenigingen te vormen en deel te nemen aan collectieve onderhandelingen.

o

Fair Remuneration De onderneming respecteert het recht van de arbeiders op een eerlijke vergoeding.

16

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka o

Occupational Health and Safety De onderneming zorgt voor een gezonde en veilige werkomgeving, het beoordelen van risico's en nemen van alle nodige maatregelen om deze te verminderen.

o

Special Protection for Young Workers De onderneming biedt bijzondere bescherming voor eventuele werknemers die nog niet volwassen zijn.

o

No Bonded Labour De onderneming is niet betrokken bij enige vorm van gedwongen arbeid.

o

Ethical Business Behaviour De onderneming tolereert geen daden van corruptie, afpersing, verduistering of omkoping.

o

No Discrimination De onderneming biedt gelijke kansen aan arbeiders en doet niet aan discriminatie.

o

Decent Working Hours De onderneming houdt zich aan de wet met betrekking tot de werkuren.

o

No Child Labour De onderneming neemt geen kinderen aan die jonger zijn dan de minimale werk leeftijd.

o

No Precarious Employment De onderneming huurt arbeiders volgens de wet op basis van gedocumenteerde contracten.

o

Protection of the Environment De onderneming neemt de nodige maatregelen om aantasting van het milieu te voorkomen.

∎ Afbeelding 7 – Symbolen van de 11 BSCI principes

In het uitvoeringssysteem wordt gehandeld via de volgende drie pilaren: monitoring, empowering engaging. Deze pilaren staan voor de controle van de eisen, arbeiders kansen geven en de arbeiders in het proces betrekken. Deze controle wordt gedaan door onafhankelijke bedrijven en niet door BSCI zelf. Bij BSCI gaat het, net als bij MVO, om de ontwikkeling en niet om een bepaald doel. Er bestaat voor BSCI ook niet een speciaal certificaat wanneer je aan de BSCI eisen voldoet.

17

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka PORTRET DIT IS TOUHIDA KHATUN, ZE IS 21 JAAR OUD. TOUHIDA HEEFT HAAR PRIMAIR ONDERWIJS AFGEROND EN IS DAARNA GETROUWD EN HUISVROUW GEWORDEN . SINDS 2 JAAR WERKT ZE NU BIJ DE KLEDINGFABRIEK LUSAKA GROUP, HET IS HAAR EERSTE WERKERVARING . ZE HEEFT ÉÉN KIND VAN ANDERHALF JAAR OUD .

HAAR MAN HEEFT EEN BAAN IN DE WEB BUSINESS. ZE KOMT UIT DHAKA EN WOONT HIER SAMEN MET HAAR MAN EN KIND . ZE WERKT VAN 8 UUR ’ S OCHTENDS TOT 6 OF 7 UUR ’ S AVONDS EN HEEFT EEN SALARIS VAN 6000+ TK (MINIMAAL ONGEVEER 60 EURO) PER MAAND. ZE IS ERG BLIJ MET HAAR BAAN.

∎ Afbeelding 8 - Portret van Touhida Khatun

18

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka

4.HOE IS DE SITUATIE IN DE KLEDINGINDUSTRIE VAN DHAKA? Om te kijken hoe de situatie in de kledingindustrie is moet eerst gekeken worden naar de algemene feiten van Bangladesh. Om een indruk te krijgen hoe het werkt in de kledingfabrieken geef ik daarna een korte beschrijving van het productie proces in de fabrieken. De situatie rondom de kledingfabrieken beschrijf ik met een vergelijk van de risico’s van de MVO risico checker en mijn eigen ervaring. Ook geef ik een beschrijving van wat de invloed is van de internationale modebedrijven en beschrijf ik mijn bezoek aan een arbeidsorganisatie. Dan sluit ik af met het indelen van de fabrieken in vijf niveaus op basis van al deze informatie.

4.1 ALGEMENE FEITEN Bangladesh ligt in Zuid-Azië met als buurlanden India en Myanmar (Burma). In Bangladesh telt op 23-11-2015 precies 159,647,750 inwoners, 10,356,500 inwoners daarvan wonen in de hoofdstad, Dhaka.

Bangladesh ligt ongeveer 7,650 kilometer van Nederland vandaan, toch is Bangladesh na China de grootste exporteur van kleding naar Europa en de Verenigde Staten. De kledingindustrie wordt in het Engels de Ready-Made Garments sector genoemd, RMG. Dit is de afgelopen jaren sterk gegroeid en is nu inmiddels het belangrijkste export product van Bangladesh. Zie afbeelding 9 en 8.

∎ Afbeelding 9 – Grafiek over de belangrijkste export producten van Bangladesh, 2009-2010

De export is niet alleen vanuit Dhaka, Chittagong was voor Dhaka de grootste exporteur van kledingindustrie in Bangladesh. Ook in Khulna vindt ∎ Afbeelding 10 – Grafiek over de vergelijking van de kledingindustrie kledingproductie plaats. Chittagong en export met de totale export van Bangladesh (in miljoen, $) Khulna zijn weergeven op afbeelding 11. De kledingindustrie ontwikkelde zich als informele sector met hele kleine fabrieken. Ook in Dhaka kwamen nu steeds meer fabrieken en de industrie stroomt langzaam in de formele sector. De fabriek groei door de jaren heen vindt je op afbeelding 12. Er zijn in totaal nu ongeveer 4296 fabrieken met totaal 4 miljoen werknemers in Bangladesh. Voor een kledingfabriek die westerse klanten wil vangen moet je minimaal 500 19

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka arbeiders in dienst hebben, is mij vertelt. Anders kunnen de gevraagde collecties nooit verwerkt worden binnen de gevraagde tijd. De arbeiders zijn vaak laag opgeleid of hebben geen opleiding gedaan. De meeste arbeiders hebben alleen de lagere school afgerond. Een groot deel van deze arbeiders komt van kleine dorpjes buiten Dhaka en grofweg 65 % van de arbeiders is vrouw.

Als reactie op de rampen die plaatsvonden in Dhaka, werd het Bangladesh akkoord gesloten, The Accord on Fire and Building Safety in Bangladesh (the Accord). De nadruk ligt in dit akkoord op het controleren van de veiligheid door onafhankelijke organisaties, het openbaar maken van inspectierapporten, het opstellen van een actieplan (CAP), het betrekken van vakbonden, training van arbeiders over hun rechten en commissies organiseren binnen een fabriek voor de gezondheid en veiligheid. Ze spreken in Dhaka vooral van ‘the compliance’ dit een complex geheel van ethische, sociale, milieu en veiligheidsvoorwaarden van de koper, dus het westerse modebedrijf. In principe is "Compliance" afgeleid van "Comply", dus dat een fabriek moet voldoen aan deze eisen . De basis is voornamelijk de Bengaalse wetgeving (BD Arbeidsrecht, BD National Building Code), internationale regelingen (BSCI, ETI, WRAP) en eigen gedragscode van klanten.

∎ Afbeelding 12 – Grafiek over de kledingfabriek groei in Bangladesh

∎ Afbeelding 11 – Kaart van Bangladesh, Dhaka, Hhulna & Chittagong

4.2 KORTE BESCHRIJVING VAN HET PROCES IN DE FABRIEKEN In de kledingindustrie zijn verschillende productie processen te onderscheiden. Zo heb je woven, knit en sweater. Voor deze vormen van productie zijn verschillende apparaten nodig en gelden er andere regels.

Woven Bij woven worden er lappen stof ingekocht en hier worden vervolgens de kledingstukken stap voor stap uit geproduceerd. Elke arbeider verricht één stap en geeft het daarna door in de productie rij waar de volgende arbeider de andere stap voltooid. Na een bepaald aantal stappen is er een gevorderde arbeider die alle gemaakte stappen controleert en wanneer de stappen juist zijn uitgevoerd wordt het product doorgevoerd in de rij. De afdeling met deze rijen wordt de 20

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka sewing section genoemd. In afbeelding 13 zie je de productierij bij woven productie. In deze fabriek geeft elke vlag een stap aan. Ze konden hier aangeven als er iets aan de hand was door de groen vlag te vervangen met een rode vlag.

∎ Afbeelding 13 – Productie rij in de kledingfabriek Windy Group

Knit Hier wordt de stof eerst met hand bestuurbare machines en bij grotere fabrieken met automatische machines gemaakt, afbeelding 14 en 15. Hierna vindt deze productie op dezelfde wijze plaats als woven met de eigen geproduceerde lappen stof met af en toe een andere machine.

ut

∎ Afbeelding 14 – Automatische machine bij Lusaka Group

∎ Afbeelding 15 – Hand bestuurbare machine bij Millenium Dressers ltd.

Sweater Hier worden er kledingstukken gemaakt uit één lap stof. Een product wordt, in tegenstelling tot woven en knit, door één persoon gemaakt. Deze afdelingen zijn hierdoor ook anders ingedeeld dan woven en knit.

Binnen deze producties zijn er nog verschillende andere afdelingen: ∎ Afbeelding 16 – Sweater afdeling bij Lusaka Group

Cutting section, hier worden de ingekochte stoffen voor woven in de goede patronen gesneden met het apparaat uit de afbeelding. Dit gebeurd met ongeveer 100 lagen van de stof op elkaar, in de ene fabriek gebruiken deze arbeiders wel handschoenen met ijzeren ringetjes en in de andere fabriek weer niet. ∎ Afbeelding 17 –Cutting section bij Millenium Dressers ltd.

21

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka Washing section, hier worden de kledingstukken na de productie gewassen. Soms kan het wassen nog een extra functie hebben, bijvoorbeeld het iets bleker maken van de spijkerbroek.

∎ Afbeelding 19 – Control section bij Lusaka Group

∎ Afbeelding 18 – Washing section bij Lusaka Group

Control section, hier worden de eindproducten gecontroleerd en zo nodig afgekeurd. Na controle worden de goede producten opgevouwen en verpakt of direct doorgevoerd na de volgende afdeling.

Sample section, in deze afdeling werken de beste arbeiders om de voorbeeld producten te maken van het gevraagde ontwerp van de kopers. In deze afbeeldingen worden er voorbeeld producten gemaakt voor de merken H&M en GAP. Dit zijn de afdelingen die ik het meest gezien heb en die ∎ Afbeelding 20 – Sampel section bij Ananta in bijna elke fabriek voor komen. Voor andere sportswear ltd. processen worden de producten doorgevoerd naar andere fabrieken voor bijvoorbeeld het bevestigen van knopen en ritsen, het controleren op ijzer in de kleding, het bedrukken met teksten, het borduren van logo’s etc. Ook hebben sommige fabrieken een eigen gedeelte waar stoffen worden geverfd voor het productie proces begint. Bij één van de zeven fabrieken waar ik ben geweest maakten zij zelf alle stoffen met automatische machine’s en werden de stoffen er ook geverfd.

∎ Afbeelding 23 – Automatische borduurmachine bij Lusaka Group

∎ Afbeelding 21 – Machine die stoffen produceert bij Lusaka Group

∎ Afbeelding 22 –Afdeling voor het maken van prints bij Lusaka Group

22

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka

∎ Afbeelding 24 – Afdeling voor het verven van stoffen bij Lusaka Group

∎ Afbeelding 25 – Machine die knopen in de stof zet bij Windy Group

4.3 MVO RISICO CHECKER VERGELIJKEN MET EIGEN ERVARING Wanneer je de MVO risico checker voor de kledingindustrie uitvoert kot er naar voren dat er op verschillende gebieden risico’s zijn. Deze risico’s heb ik vergeleken met mijn eigen ervaring op deze gebieden. Helaas heb ik niet eigen ervaring op alle gebieden van de MVO-risicochecker, deze gebieden zal ik wel benoemen. Ook waren niet alle risico’s van toepassing op alleen de kledingfabrieken. Het MVO risico checker bestand vindt u terug bij de bijlagen.

Vrijheid van vereniging MVO risico checker Het recht op vrijheid van vereniging wordt niet gerespecteerd in de textielsector van Bangladesh. De arbeider die deelnemen aan stakingsacties kunnen tegengewerkt of zelfs gestraft worden. De arbeiders die mee doen aan vakbondsactiviteiten kunnen worden geïntimideerd of riskeren wraakacties. Ook kunnen bedrijven worden aangekeken voor het intimideren, mishandelen of zelfs doden van arbeiders door derden. Deze activiteiten komt op grote schaal voor in de kledingindustrie.

Bangladesh scoort een vijf op de ITUC Global Rights Index (schaal 1-5) voor vrijheid van vereniging en arbeidsrechten, dit betekent dat arbeidsrechten niet kunnen worden gerealiseerd.

Landen die een vijf scoren op de rating, worden beschouwd als de minst prettige landen om te werken. Er zijn bepaalde rechten voor de arbeiders opgenomen in de wet, toch kunnen arbeiders hier in de praktijk geen beroep op doen.

Eigen ervaring Bangladesh heeft de ILO conventies voor vakbondsvrijheid getekend. De vakbonden zijn echter niet erg populair in Dhaka. Dit komt doordat er niet veel goede ervaringen met de bestaande vakbonden zijn. De arbeiders in de fabrieken zijn laag opgeleid en zijn zich vaak niet bewust van de rechten die ze hebben als arbeider. Het is voorgekomen dat de vakbonden misbruik maakten van deze onwetendheid van de arbeiders en dat dit ten koste ging van een fabriek. Een vakbond kan er namelijk voor zorgen dat een fabriek uiteindelijk moet sluiten. Het management is daardoor helemaal niet positief over de vakbonden, ze zijn bang de macht over hun arbeiders te verliezen. Door de negatieve verhalen over de vakbonden is er ook geen enkel vertrouwen. De arbeiders die zijn aangesloten bij een vakbond zullen hierdoor ook nadeel ondervinden bij het vinden van een baan of kunnen hun baan zelfs kwijtraken.

Er zijn wel vakbonden in Bangladesh maar een heleboel van deze vakbonden zijn niet officieel geregistreerd. Er zijn ongeveer 500 vakbonden, waarvan 150 officieel zijn geregistreerd. Als een vakbond iets wil bereiken, moet dit achter de rug van het management om en moet de vakbond vaak de arbeiders zelf benaderen.

23

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka Arbeidsvoorwaarden MVO risico checker Het gebruik van werknemers met een contract was in 2012 nog steeds vrij ongebruikelijk op de arbeidsmarkt in Bangladesh. Werknemers hebben hierdoor geen schriftelijke arbeidsovereenkomsten en zijn niet beschermt door de arbeidswetgeving. De arbeiders worden gedwongen om lange dagen te werken onder slechte omstandigheden. De arbeiders hebben vaak geen aanstellingsbrief en identiteitskaart ontvangen van hun werkgevers. Deze documenten vermelden welke specifieke taken, verantwoordelijkheden de werknemer moet uitvoeren. Hierdoor kennen werknemers hun rechten niet en/of kunnen ze geen vergoeding eisen voor het misbruik van hun rechten. Er is veel mishandeling door het middenmanagement.

De arbeiders kunnen op elk moment ontslagen worden zonder geldige reden.

Eigen ervaring De arbeiders werken zes dagen in de week, omdat Bangladesh een moslimland is zijn ze vrij op de vrijdag. Een standaard werkdag is volgens de managers acht uren, maar dit is te weinig om de productie ronde te krijgen. Officieel mag een arbeider tien uren werken op een dag, dit zorgt voor een werkweek van maximaal zestig uren. Managers geven ook aan dat sommige kledingmerken meer uren toelaten. En ook dat arbeiders van buiten Dhaka graag overuren maken. In Dhaka hebben deze arbeiders vaak geen leven opgebouwd waar ze naar terug gaan uit het werk. In sommige fabrieken worden die overuren dan ook dubbel betaalt.

Dwangarbeid en mensenhandel MVO risico checker Er zijn in 2012 gevallen voor het Bengaalse Hoge Gerechtshof gekomen van dwangarbeid en slavernij, hieruit bleek dat werknemers werden opgesloten en/of dat hun handen en voeten werden vastgebonden. In Bangladesh zijn er inspecties van de arbeidswet om de naleving op de arbeidswet te controleren, in werkelijkheid werken deze controles niet effectief. Het Ministerie van Arbeid kan de wet in de praktijk niet af dwingen, doordat zij opleiding, personeel en financiĂŤle middelen missen.

Werknemers die van het platteland komen en naar de steden gaan zijn vatbaarder voor mensenhandel. Mannen, vrouwen en kinderen worden vaak het slachtoffer van mensenhandel en worden gebruikt voor dwangarbeid en seksueel uitgebuit.

Eigen ervaring De (oud)arbeiders waar ik mee gesproken heb, schetsten geen negatief beeld over de omstandigheden. Ze voelden zich veilig en hadden nog nooit meegemaakt of gehoord dat er iemand in de kledingfabrieken misbruikt of mishandeld werd. De arbeiders waren erg tevreden met hun baan.

Kinderarbeid MVO risico checker Er mag in Bangladesh niet gecontroleerd worden in bedrijven of zij kinderen in dienst hebben.

De bedrijven kunnen arbeiders onder de 18 jaar in dienst nemen ten koste van hun gezondheid, ontwikkeling, onderwijs of gezinsleven. In 2012 waren er volgens de International Trade Union Confederation (ITUC) ongeveer 7 miljoen kinderen aan het werk in Bangladesh. De meerderheid van deze kinderen werkte in de informele sector. Kinderen onder de 18 jaar hebben geen toegang tot basisonderwijs, omdat bedrijven volwassen werknemers niet voldoende loon betalen om schoolboeken, uniformen en docenten te kunnen betalen voor hun kinderen.

24

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka Eigen ervaring In de kleinste fabriek (naam onbekend) waar ik ben geweest wordt alleen voor de lokale markt geproduceerd, je kunt deze fabriek zien op de afbeelding. Veel gelijksoortige fabrieken zijn informeel. Je vindt hier meer kinderarbeid en slechtere arbeidsomstandigheden, omdat deze fabriekjes niet grote westerse merken boven zich hebben die goede werkomstandigheden eisen in de fabrieken.

De arbeiders die ik verder in alle andere fabrieken gezien heb, waren allemaal tussen de 18 en 35 jaar. Het is wettelijk verplicht in Bangladesh dat de arbeiders minimaal 18 jaar zijn, na ongeveer je 35e ∎ Afbeelding 26 – Informele fabriek, naam onbekend levensjaar is het werk in de kledingfabrieken vaak te zwaar om nog te doen. Je ziet in de grotere fabrieken dus geen kinderen aan het werk.

Discriminatie en gender MVO risico checker Er komen in Bangladesh verschillende vormen van discriminatie voor. Zo hebben etnische minderheden meer risico om gediscrimineerd te worden, op basis van identiteit, religie, etniciteit en hun sociaaleconomische status. Ook riskeren personen met een handicap een beperkte toegang tot de arbeidsmarkt en discriminatie op het werk. De meerderheid van de volwassenen met een handicap is werkloos en heeft moeilijk toegang tot werk. Gehandicapten werknemers zouden niet productief zijn. Daarnaast hebben personen met HIV / AIDS last van discriminatie op hun werkplek. Vrouwen hebben te maken met discriminatie, seksuele intimidatie en geweld. Er zijn juridische richtlijnen en diverse wetten om geweld tegen vrouwen te bestrijden in Bangladesh. De uitvoering van deze wetten is slecht, vrouwen krijgen toch te maken met geweld, waaronder verkrachting, bruidsschat gerelateerde aanvallen, huiselijk geweld, aanvallen met zuur, illegale straffen in naam van religieuze decreten, en seksuele intimidatie. Vrouwen raken vaak verarmd wanneer ze scheiden van hun partners. Dit komt door verouderde en discriminerende familiewetten voor moslims, hindoes en christenen.

Eigen ervaring De oud-arbeider waar ik mee gesproken heb zei dat er niet extreme discriminatie is, maar dat het wel speelt. Discriminatie vind je in elke omgeving, dus dit is niet uitzonderlijk. In één fabriek (Ananta sportswear ltd. ) waar ik geweest ben waren twee gehandicapten aan het werk. Een doofstomme man en een vrouw die een been miste. Dit was één van de betere fabrieken waar ik ben geweest.

Salaris en beloning MVO risico checker Er zijn sterke signalen dat de lonen in kledingindustrie zeer laag zijn. Vaak wordt ook de loonwetgeving van de industrie niet nageleefd. Door de lage lonen maken werknemers vaak overuren, deze overuren worden vaak ook niet betaald volgens wettelijke verplichtingen.

Eigen ervaring Het precieze loon is moeilijk te achterhalen, het verschilt sterk per fabriek. Het minimum loon van de kledingindustrie van Dhaka was in 2013 ongeveer zeventig dollar. Managers beweerden dat het loon per maand van tachtig dollar tot tweehonderd dollar opliep. Bij een salaris van 80 dollar in de maand krijg je dus één derde dollar per uur. De fabrieken leveren de lonen niet altijd op tijd. Zo heeft de fabriek Ananta sportswear ltd. voor elke arbeider een rekening geopend en maakt daar de loon op over. Hierdoor komt het geld direct bij de familie terecht. Het geld kan

25

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka dan niet gestolen worden, verdronken of anders verkeer uitbesteed worden, doordat de hele familie er zicht op heeft.

Veiligheid en gezondheid op de werkvloer MVO risico checker Bangladesh staat bekent om de onveilige arbeidsomstandigheden in de kledingindustrie. Er zijn meerdere rampen voor gevallen in 2012 en 2013. Er is vaak een slechte fundering en ondergrond van de fabrieken, onveilige bedrading, geblokkeerde nooduitgangen en illegaal gebouwde extra verdiepingen. Er is vaak ook een gebrek aan voedzaam voedsel en medicijnen onder de arbeiders. En wanneer een arbeiders voor zich zelf opkomt tegenover de management, kan de arbeider worden bedreigt of ontslagen worden. ∎ Afbeelding 27 – Kast voor brandveiligheid Eigen ervaring bij Ananta sportswear ltd.

Alle fabrieken verschillen sterk van elkaar. Sommige fabrieken zijn heel oud en moeten elke keer weer aangepast worden door nieuwe eisen, maar je hebt ook nieuwe grote gebouwen die technisch erg goed in elkaar zitten, zoals de fabriek Ananta sportswear ltd. Deze fabriek was zo ontworpen dat er een natuurlijke luchtstroom door de afdelingen liep, er kwam geen elektriciteit aan te pas. Het waren ruime afdelingen met aan alle zijden brede trappen. In andere fabrieken waar ik ben geweest stonden de arbeiders erg dicht op elkaar en was het er erg warm, doordat er niet een goed werkende airco was. Er hing in veel fabrieken een erg stoffige lucht, hiervoor droegen arbeiders soms mond en neuskapjes. Dit was niet verplicht en kwam vaak uit eigen initiatief, het zijn dan ook simpele, stoffen mondkapjes. Ook ben ik ook op afdelingen geweest waar ze werkten met verf, in deze afdelingen hing een onaangename lucht, waar de arbeiders de hele werkdag in doorbrachten. In alle fabrieken, behalve de kleinste fabriek waar ik ben geweest, zie je overal borden hangen met eisen en voorschriften.

De borden zijn veelal in het Engels, deze kunnen de arbeiders dus vaak niet lezen. Ook zie je in elke fabriek kasten voor brandveiligheid en verbanddozen. Het scheelt per fabriek hoe goed dezen gevuld zijn. ∎ Afbeelding 28 – Brandduren van ‘the compliance’ bij Lusaka group.

∎ Afbeelding 29– Mondkapjes bij Windy Group

26

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka ∎ Afbeelding 30 – Verbanddoos bij Windy Group

∎ Afbeelding 31 – Verbanddoos bij Lusaka Group

Bodem- en (grond)watervervuiling MVO risico checker Er is reden om aan te nemen dat de kledingindustrie tot de industrieën behoort die het meeste bijdragen aan de vervuiling van (grond)water.

Eigen ervaring In de meeste afdelingen van de fabrieken is er niet direct iets te zien op het gebied van vervuiling. De vervuilende afdelingen zijn vooral de washing- en colorsections. Na wat doorvragen kwam ik bij de fabriek van Lusaka group op de colorsection terecht. Dit lag een beetje afgelegen in een schuur en daar omheen zag je de gevolgen van dit proces. Op de afbeelding 31 zie je dat het afval water bijna zwart is. De man die ons daar rondleidde vertelde ons dat ze wel een reinigingsinstallatie hadden voor het afvalwater wat we zagen, maar dat we dit niet konden bekijken. ∎ Afbeelding 32 – Afval water van de color section bij Lusaka Group

Milieu en afval MVO risico checker De kledingindustrie zorgt voor grondstoffen schaarste en veel afval productie. Het verdienmodel in de mode noemen we fast fashion, waardoor de kleding snel weer wordt afgedankt en weggegooid.

Eigen ervaring Bij de productie van een collectie van een bepaald merk komt het merk de producten controleren. In de fabriek van Windy Group kwam ik hier een voorbeeld van tegen van de H&M. Je ziet afbeelding 33 bij hoeveel foute producten de totale collectie wordt afgekeurd. Wanneer deze producten worden afgekeurd worden ze weggegooid of komen ze op de lokale markt terecht.

Over het algemeen zijn de mensen in Bangladesh niet bewust bezig met het milieu, overal op straat ligt afval. Ook de afvalbakken en containers worden in hoeken op de straat gegooid, waardoor deze afvalbakken ook hun nut verliezen. ∎ Afbeelding 33 – H&M regelement over productie fouten bij Windy Group

27

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka Conflicten en veiligheid MVO risico checker Er zijn in Bangladesh terroristische groeperingen actief. Vooral westerlingen lopen risico slachtoffer te worden van aanslagen met geweld en ontvoeringen. In eind september en begin oktober 2015 zijn er twee westerlingen neergeschoten. Het is nog altijd onrustig in de Chittagong Hill Tracts. Er vinden incidenteel botsingen plaats tussen de bevolking en het leger.

Hierdoor staat dit gebied onder strikte militaire controle.

Eigen ervaring In mijn dagen in Dhaka was het nog maar kort geleden dat de westerlingen neergeschoten waren. Wij zaten in het hotel van Dutch Club in de buurt waar één van deze moorden was gepleegd. Wij mochten daar nog niet eens de straat oversteken. Als onze taxi aan de andere kant van de weg stond geparkeerd en wij erheen wilden lopen, werden we tegengehouden door wachters. Deze wachters zorgden er dan vervolgens voor dat de taxi keurig voor onze neus kwam te staan. Verder hadden we constant begeleiding van Bengaalse werknemers van mijn vaders bedrijf, omdat zij het niet vertrouwden dat wij alleen op pad gingen. De werknemers van mijn vader vertrouwden ons maar in één buurt alleen op straat, maar liever niet.

Overige risicogebieden Corruptie en smeergeld Bangladesh wordt regelmatig genoemd bij de meest corrupte landen van de wereld, door alle belangrijke ranking instellingen. Corruptie is belangrijk bij overheidsopdrachten, belasting, douane en regelgevende instanties. Volgens de Corruption Perceptions Index heeft Bangladesh een score van 25, op een schaal van 0 ("highly corrupt") tot 100 ("very clean"). Dit betekent dat het risico op corruptie in Bangladesh zeer hoog is.

Overheidsinvloed In Bangladesh komen gedwongen verdwijningen voor. Journalisten en mensenrechten activisten hebben te maken met aanvallen en intimidaties. De overheid beperkt de vrijheid van meningsuiting. Marteling en mishandeling kan zonder straf worden uitgevoerd. De politie martelt regelamtig zijn gevangenen. Bangladesh is gerangschikt op de 146e plaats van in totaal 180 landen in de 2015 World Press Freedom Index met een score van 42,95 op een schaal van 0 (best mogelijke score) en 100 (slechtst mogelijke score).

Effecten op lokale gemeenschap De kleur- en verfstofindustrie veroorzaakt vervuiling die een miljoen mensen in gevaar brengt.

Volgens de database van het Blacksmith Institute zijn chroom, lood en cadmium de meest verontreinigende stoffen. Chroom is een bekend carcinogeen en lood produceert bij kinderen neurologische en bij volwassenen ontwikkelingsstoornissen en hart- en vaatziekten. Andere gevaarlijke stoffen zijn zwavel, nitraten, chloorverbindingen, arseen, kwik, nikkel en kobalt. De blootstelling aan vervuiling wordt komt door het drinken van vervuild water en de consumptie van voedsel dat met vervuild water is geproduceerd.

Watergebruik en waterbeschikbaarheid De textielindustrie behoort tot de grootste economische sectoren van de wereld. Per jaar wordt 60 miljard kilo textiel geproduceerd, met behulp van maximaal 9 biljoen gallon water. Er is ernstige vervuiling door dit enorme watergebruik. Water wordt onder andere gebruikt als koelwater, om apparatuur te reinigen, en om kleurstoffen en producten te spoelen en te verwerken. Door de verwerking van kleurstoffen bevat het afvalwater veel verschillende chemische stoffen. Er wordt geschat dat het verven en bewerken van textiel verantwoordelijk is voor 17-20% van de totale industriële watervervuiling.

In Bangladesh is sprake van waterschaarste in het stroomgebied van de Ganges.

28

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka Luchtvervuiling Volgens de World Health Organisation (WHO) is er in Bangladesh sprake van extreme luchtverontreiniging. Het jaarlijks gemiddelde PM 2,5 niveau is hier hoger dan 35 ug/m3, wat de WHO beschrijft als eerste tussentijdse doelstelling voor landen. Bij dit niveau is sprake van 15% meer risico op gezondheidsproblemen, dan bij het geadviseerd jaarlijks maximum gemiddelde van 10 ug/m3. Dit betekent dat werknemers in deze landen waarschijnlijk bloot staan aan deze luchtvervuiling, met mogelijk ziekte en vroegtijdig overlijden als gevolg.

De vergelijking Uit het vergelijken van de omstandigheden volgens de risico checker en mijn eigen ervaring moet een middenweg gezocht worden. Ik ben mij er van bewust dat ik het verhaal veel door de mond van de managers van fabriek te horen heb gekregen en dus een mooier plaatje heb gekregen. De meeste fabrieken die ik bezocht heb waren groot en hier is de meeste informatie gewonnen voor mijn eigen ervaring. Bij de MVO risico checker zijn de extreme gevallen benoemd en de situaties die voorkomen in het nieuws. Deze risico’s zijn in vergelijking met mijn ervaringen erg overdreven en schetsen niet een goed beeld van de kledingindustrie, zoals ik die ervaren heb. Het zijn de uitzonderingen in de kleding industrie. In de grotere fabrieken zal het dus vaak gaan zoals mijn ervaringen beschreven zijn, maar er kunnen nog altijd uitzonderingen zijn zoals de risico’s beschrijven. De kleinste fabrieken neigen wel naar de beschreven risico’s van de MVO risico checker.

4.4 MODEBEDRIJVEN Modebedrijven hebben meer invloed op de arbeidsomstandigheden in de fabrieken dan wij als consumenten denken. Dit zag ik heel goed bij het bezoek van de kledingfabriek MBM Garments ltd.

MBM is opgericht in 1980 en telt nu 6000 arbeiders die zijn verdeeldt over twee fabrieken. Ze exporteren vooral naar Europa, Japan en de Verenigde Staten. Het Amerikaanse merk Levis produceert nu al 20 jaar een groot deel van zijn kleding in deze fabriek. Levis heeft MBM geholpen in de ontwikkeling van de fabriek.

Levis heeft regelmatig aangegeven dat MBM. iets moest aanpassen of toevoegen aan de fabriek. Zo ∎ Afbeelding 34 – Het kantoor waar MBM Garments ltd. heeft MBM een zeggenschapsraad van 12, door de zijn klanten ontvangt. arbeiders zelf geselecteerde, arbeiders en ook het management heeft een zeggenschapsraad, waar ze eens in de zoveel tijd mee om de tafel zitten.

Ook is er bij de pauzes in MBM voor de arbeiders een maaltijd voor een lage prijs. In andere fabrieken verlaten de arbeiders de fabriek in de pauzes om eten op straat te kopen. MBM heeft voor 2016 het plan om een school op te richten voor de kinderen van de arbeiders en wil graag ook plannen maken om iets te doen met de woonsituatie van de arbeiders. Je ziet bij deze fabriek dat het zich ontwikkeld met veel hulp van het kledingmerk Levis. Levis eist naast ‘the compliance’ ook nog andere dingen van de fabrieken. Levis heeft alleen niet ‘The Accord’ ondertekent. Het is dus moeilijk om te kijken welke kledingmerken goed omgaan met de fabrieken en welke niet, een ondertekent akkoord zegt niet altijd alles.

Lijst van Nederlandse merken die ‘The Accord’ hebben ondertekent: De Bijenkorf Bristol Coolcat DPDB Group

Etam Groep B.V. Fashion Linq G-Star Hema 29

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka Holland House Fashion Hunkemöller McGregor Fashion Group BV MS Mode O’Neill Europe BV Teidem Texsport BV The Sting B.V. V&D

VDR Fashion Group B.V. (Lake Side, Shoeby) Veldhoven Group Verburgt Fashion B.V. Vingino We Europe BV Wibra Supermarkt B.V. Y’Organic BV Zeeman

4.5 BEZOEK AAN EEN ARBEIDSORGANISATIE In Dhaka ben ik ook naar de Bangladesh Labour Welfare Foundation (BLF) geweest. BLF is een arbeids organisatie die draait op donaties uit Nederland en Duitsland, ze werkten ook wel samen met de Federatie Nederlandse Vakbeweging (FNV) uit Nederland. Ik heb hier gesproken met Ashraf Uddin Mukut (Executive Director). Deze organisatie heeft dezelfde naam als een afdeling van de regering.

Ze bestaan uit 56 mensen waarvan 40 vrijwilligers zijn. Ze bieden trainingen aan van twee tot vijf dagen voor groepen van twintig tot dertig mensen. De arbeiders leren in de trainingen wat bijvoorbeeld hun rechten zijn als arbeiders. Een lokale organisatie benadert arbeiders van een fabriek en nodigt ze uit voor een training. Deze trainingen gaan achter de rug om van de managers van de fabrieken. Deze trainingen zijn op verschillende niveaus te volgen.

De organisatie merkt dat de vraag naar hulp groeit en ze proberen daarom een positief beeld van de vakbonden te verspreiden.

De trainingen worden nu alleen nog gegeven aan de arbeiders van de kledingfabrieken. In de toekomst hoopt de organisatie ook het management te kunnen trainen, want vaak zit daar het probleem. Zij zijn vaak niet veel hoger opgeleid dan de arbeiders. De manager eist dingen die vervolgens niet worden uitgevoerd door het middenmanagement.

De arbeidsorganisatie benoemt ook hoe belangrijk het is voor fabrieken om een toekomstplan op te stellen. Fabrieken moeten toekomstgericht denken om te kunnen voortbestaan en hiervoor doelen opstellen. Niet elke manager van een fabriek staat er namelijk even serieus tegenover.

Soms zijn het gewoon investeerders die naast de kledingfabriek nog in andere dingen hun geld steken.

4.6 FABRIEKEN IN VIJF VERSCHILLENDE NIVEAUS Tijdens mijn bezoek aan Dhaka heb ik in totaal zeven fabrieken bezocht er zijn al verschillende namen voorbij gekomen. Na mijn idee zaten er erg goede fabrieken tussen en ook wel fabrieken die mij wel even deden schrikken. Ik heb op basis van mijn ervaring de fabrieken in vijf niveaus ingedeeld: Niveau 1 – De fabrieken voldoen aan ‘the compliance’ en proberen nog net iets meer te doen voor de arbeiders. Het zijn de grootste fabrieken in Dhaka. Voorbeelden zijn privérekeningen voor de arbeiders, het aannemen van gehandicapten en scholing voor de kinderen van arbeiders.

Bezochte fabrieken op dit niveau: Windy Group en Ananta sportswear ltd.

30

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka Afbeeldingen niveau 1:

∎ Afbeelding 35 – Sewing section van Ananta sportswear ltd.

∎ Afbeelding 36 –Control section van Windy Group

∎ Afbeelding 37 – De showroom waar Windy Group zijn klanten ontvangt

Niveau 2 – De fabrieken voldoen vrijwel aan ‘the compliance’ en zijn goed bezig met verbeteren en zullen zich langzaam ontwikkelen naar niveau 1.

Bezochte fabrieken op dit niveau: MBM Garments ltd.

Afbeeldingen niveau 2:

∎ Afbeelding 38 – Sewing section van MBM Garments ltd.

∎ Afbeelding 39 –Trappenhuis van MBM Garments ltd.

31

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka Niveau 3 – De fabrieken zijn goed op weg en zullen zich langzaam ontwikkelen naar niveau 2 en later 1.

Bezochte fabrieken op dit niveau: Lusaka group, Millenium dressers ltd.

Afbeeldingen niveau 3:

∎ Afbeelding 40 – Sewing section van Lusaka Group

∎ Afbeelding 41– Control section van Millenium Dressers ltd.

Niveau 4 – De fabrieken zijn vaak kleiner en werken voornamelijk voor andere fabrieken. De fabrieken hebben geen profijt van grote kopers en moeten zich met heel veel moeite ontwikkelen tot hogere niveaus. De kans is daarom groter dat de fabrieken het niet zullen overleven.

Bezochte fabrieken op dit niveau: S B design ltb.

Afbeeldingen niveau 4:

∎ Afbeelding 42/43 – Sewing section van S B design ltb.

Niveau 5 – De fabrieken produceren voornamelijk voor Bangladesh zelf. Deze kleine fabrieken hebben geen toekomst. Hier vindt je de meeste schending van mensen rechten met kinderarbeid en slechte arbeidsomstandigheden.

Bezochte fabrieken op dit niveau: Naam onbekend

32

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka Afbeeldingen niveau 5:

∎ Afbeelding 44 – De enige machines in de fabriek

∎ Afbeelding 46 – Borduren met een hand bestuurbare machine ∎ Afbeelding 45 – De ruimte voor het strijken, opvouwen en verpakken van de kleding

33

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka

5. WAAROM ZIJN ER SLECHTE OMSTANDIGHEDEN IN DE KLEDINGFABRIEKEN VAN DHAKA? De slechte omstandigheden in Dhaka kun je verklaren door naar de politieke situatie, de cultuur en de invloed van het westen te kijken. In de verklaring vanuit de cultuur komt ook mijn eigen mening naar boven.

5.1 DE POLITIEKE SITUATIE Bangladesh werd in 1971 na bloedige gevechten met Pakistan onafhankelijk. Hierna is er geen rust meer geweest in de politiek. Het land heeft last van gewelddadige verkiezingen, noodtoestanden en parlementaire boycots. Bangladesh behoort ook nog altijd tot de armste landen ter wereld.

Bangladesh is een parlementaire democratie.

Het presidentschap van Bangladesh is vooral een ceremoniĂŤle positie. De minister-president is het hoofd van de regering en heeft de meeste macht. Sjeik Hasina Wajed is sinds 2008 de minister-president, dit is een vrouw wat erg bijzonder is. Abdul Hamid is de huidige president van Bangladesh, de president wordt iedere vijf jaar gekozen door het parlement. De president benoemt de leden van de hoogste rechtbank, de Supreme Court. Ook benoemt de president in samenwerking met de parlementsleden de minister-president. De regering bestaat uit ministers die gekozen worden door de minister-president.

Je kan de Bengaalse politiek beschrijven als een strijd tussen de elite en de staatsmiddelen. Door de strijd tussen de twee belangrijkste politieke partijen in Bangladesh is de rechtstaat verzwakt.

Het komt vaak voor dat de politieke partijen en het parlement worden beĂŻnvloed door machtige zakelijke belangen.

5.2 DE BENGAALSE CULTUUR DOOR EIGEN ERVARING Wanneer je wilt kijken naar MVO in de kledingindustrie moet je de situatie niet gaan vergelijken met wat wij hier gewend zijn in Nederland. Ik heb meer van de Bengaalse cultuur leren begrijpen in mijn gesprekken met de lokale bevolking. Ik heb gesproken met MMS Hossain, hij doet op het moment projecten van liefdadigheidswerk op het gebied van visserij in Bangladesh.

Ook heb ik gesproken met (oud)arbeiders uit de kledingindustrie en gewone onafhankelijke bevolking.

Zij vertelden mij dat als ik de cultuur van Bangladesh zou begrijpen, ik ook de situaties in de kledingfabriek zou begrijpen. Het is namelijk allemaal complexer dan wij denken, daarom zal ik hier verschillende voorbeelden noemen: o Wij vinden dat kinderarbeid verboden moet worden. Dan ontslaat de directeur al de kinderen die in zijn bedrijf werken. Die kinderen komen dan op straat terecht en kunnen hierdoor in nog slechtere situaties terecht komen. Voordat je een kind kunt ontslaan moet je er dus eigenlijk zeker van zijn dat een kind goed terecht komt. Door een kind te ontslaan zonder te weten wat er met hem zal gebeuren maak je het vaak alleen maar erger. o Wij vinden dat je niet meer dan 12 uur op een dag mag werken en maximaal 60 uur in de week en dan moet dit ook nog per leeftijd aangepast worden. In Bangladesh kennen de mensen het begrip overwerken niet. Ze vinden het heel normaal om te werken tot hun werk af is. In Nederland doen we moeilijk als het bedrijfsuitje op een zaterdag valt en we het vervoer zelf moeten betalen. Ik ben in Bangladesh mee geweest naar het bedrijfsuitje van het IT-bedrijf van mijn vader . Dit was op een zaterdag en ik heb nog nooit zulke gelukkige mensen gezien op een voor ons erg simpel bedrijfsuitje. De werknemers van mijn vader hebben hier het hele jaar naar uitgekeken.

34

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka o

o

o o

o

o

o

o

Toen Hossain klein was waren er een heleboel mensen die als slaven leefden, zonder waardigheid. Deze slaven hadden geen enkele mogelijkheid om zich te ontwikkelen, ze hadden een bed en kregen wat eten maar waren dag in dag uit alle wensen van een persoon of een familie aan het volbrengen. Deze slaven vind je nog veel in kleine dorpjes in Bangladesh, maar door de komst van de kledingindustrie hebben veel van de slaven een baan gekregen in een kledingfabriek. Ze hebben nu een maandelijks loon waar ze mee kunnen doen wat ze willen en dus ook een stuk vrijheid. Met dit geld kunnen zij terug naar hun familie en die onderhouden. Ook kunnen ze zich in een kledingfabriek ontwikkelen en zijn er meer kansen voor deze arbeiders.

Een werkneemster van mijn vader kreeg toen ze jonger was een baan in de kledingindustrie, hierdoor was zij degene in de familie die het meeste geld binnen bracht.

Zij onderhield nu haar familie en kreeg hierdoor meer te zeggen in de familie, hierdoor kon zij voorstellen dat haar broertje naar school moest gaan.

Er is een laag geschoold niveau onder de arbeiders en soms ook onder de managers in de kledingfabrieken, zij zijn zich dus ook niet altijd bewust van sociale verzekeringen en arbeidsrechten.

In Bangladesh zijn er veel mensen met twee identificatiebewijzen. Eén met hun echte leeftijd en ook nog één met een leeftijdsverschil van maximaal 2 jaar ouder of jonger.

Hierdoor kunnen er jonge meiden onder de 18 toch aan het werk in bijvoorbeeld een kledingfabriek, doordat zij hun ID gebruiken met het leeftijdsverschil van 2 jaar ouder.

Door de corruptie in Bangladesh is het niet moeilijk om daar aan een tweede identificatiebewijs te komen.

Als je eerlijk wilt leven in Bangladesh is je leven erg moeilijk. Je maakt het jezelf namelijk veel gemakkelijker door oneerlijk te leven. Mijn vader heeft bij de overheid een bouwvergunning aangevraagd voor het bouwen van een nieuw kantoorpand. Op de eerlijke manier heeft dit 2 jaar geduurd maar anderen adviseerden hem om dit op de oneerlijke manier te doen, dan zou het maar 2 maanden duren. Hierdoor krijg je dat er veel gebouwen gebouwd worden die niet voldoen aan de eisen en hierdoor later dreigen in te storten. In Dhaka is de grond duur, dus wanneer je grond koopt kun je goedkoper de hoogte inbouwen.

De arbeidsomstandigheden in de fabrieken passen bij het land. Mensen in de kledingindustrie hebben een redelijke baan in vergelijking met mensen in de informele sector die nog erg groot is in Bangladesh.

Vaak is de thuissituatie van de arbeiders erg slecht. Ik ben bij twee arbeiders thuis geweest, waarvan één in een buurtje woonde waar allemaal arbeiders uit de kledingindustrie woonden. Dit zijn hutjes zonder deur waar minimaal stromend water aanwezig is, geen wc, soms een bed maar vaak alleen matrassen of kleedjes.

Arbeiders zullen hierdoor niet hoge eisen stellen aan bijvoorbeeld de hygiëne van de toiletten in de ∎ Afbeelding 47 – De informele sector zie je overal fabrieken. op straat Ik vroeg de arbeiders wat ze in de toekomst wilden met hun leven. Ze zeiden dat ze wilden promoveren in de kledingfabrieken waar ze werkten en met ongeveer 35 jaar te stoppen. Ze hoopten dan dat ze genoeg geld hadden gespaard om grond te kopen in hun geboortedorpje en daar te gaan wonen. Het leven is daar relatief goedkoop, dus echt werken hoeven ze dan niet meer. Na mijn mening vragen de arbeiders niet veel van het leven en zijn ze snel tevreden.

In en rondom Dhaka zie je straten vol met afval, dit komt omdat iedereen gewoon zijn afval overal en nergens neer gooit. De Bengalen zijn hier mee opgegroeid en weten niet beter. Je ziet heel af en toe een prullenbak, maar deze prullenbakken worden ergens in een berm langs de weg geleegd. Wat voor zin heeft het dan om je afval in de prullenbak te 35

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka

o

o

o

gooien? Het milieu is in Bangladesh niet een belangrijk punt waar ze mee bezig zijn. Op afbeelding 48 zie je een berm waar afval gedumpt is.

Het is vaak zo dat fabrieken alles op papier goed voor elkaar hebben mede dankzij corruptie, hierdoor kun je Westerse mode bedrijven er niet op aan te spreken. Ze maken gebruik van bewuste onwetendheid. Ook zijn er fabrieken die het in de fabriek goed voor elkaar hebben, maar waarvan het papierwerk niet op orde is.

De kleding industrie hoort voor een deel nog bij de ∎ Afbeelding 48 – Afval rondom de color informele sector, doordat deze fabrieken niet bekend zijn bij section van Lusaka Group de regering valt er niks te controleren. Dat de kleding industrie deels informeel is, valt te verklaren met de ontwikkeling van deze industrie. De kleding industrie is zoals al eerder genoemd ontstaan als kleine informele fabriekjes langs rivieren in bijvoorbeeld de plaats Chittagong. Door de jaren heen kwamen er steeds meer fabriekjes en werd het heel langzaam een formele industrie.

Deze industrie sprong ook over naar Dhaka, waar nu dus inmiddels 4000 fabrieken zijn gevestigd.

Ook heb ik gemerkt dat de mensen uit Bangladesh erg trots zijn op hun land. Het is daarom soms moeilijk om eerlijke antwoorden te krijgen over de kledingindustrie van mensen die er verder helemaal los van staan. Zo ging een Bengaalse man mee naar de kledingfabriek waar hij voor mij het bezoek geregeld had. Hij kon mij zo de hele rondleiding geven en bij al mijn vragen wist hij dat de fabriek dit voor elkaar had. Toen ik hem vroeg of hij hier al een paar keer geweest was, omdat hij er zoveel over wist, vertelde hij mij dat dit voor hem vandaag ook de eerste keer was in deze kledingfabriek.

5.3 DE INVLOED VAN HET WESTEN Door de globalisering zijn er in de geschiedenis altijd verschuivingen geweest in de kledingindustrie. In hoog tempo kwam in de 20ste eeuw de kledingproductie op in derde wereld landen, waaronder Bangladesh. Dit was doordat ze in Bangladesh te maken hadden met lage arbeidskosten, stimulerende regelingen voor buitenlandse bedrijven, lagere transportkosten en dan ook nog eens veel minder regels waar het bedrijf zich aan moest houden, zoals mensenrechten.

Hierdoor gingen modebedrijven zich ontwikkelen tot internationale ondernemingen die de minst winstgevende onderdelen van de kledingproductie uitbesteden naar bijvoorbeeld Bangladesh.

Deze productie ketens zijn ingewikkeld en vaak wereldwijd. De bedrijven die de opdracht geven, weten niet eens meer waar en hoe de kleding geproduceerd wordt. Het wordt uitbesteed aan fabrieken die het vervolgens weer uitbesteden aan andere fabrieken. Bij zo’n ingewikkelde structuur is het moeilijk om controles uit te voeren om te kijken hoe de arbeidsomstandigheden zijn. Hierdoor wordt de verantwoordelijkheid makkelijk afgeschoven naar derden.

Na de rampen in 2013 kwam er een keerpunt in de kledingindustrie en modebedrijven gingen hogere eisen stellen. Er zullen hierna toen een heleboel fabrieken zich beter ontwikkeld hebben, maar er waren in 2013 ook fabrieken die het al langer goed deden. Bij de fabrieken die ik heb bezocht heb ik telkens bepaalde vragen weer gesteld. Zo zeiden alle managers dat het loon van de arbeiders in de afgelopen jaren al met 150% is verdubbeld, terwijl de verkoopprijs van de producten hetzelfde is gebleven. Managers van de fabrieken moeten van de overheid de lonen omhoog brengen maar hebben niet meer inkomsten dan anders. Fabrieken moeten dus ergens dat geld vandaan halen en dit kan niet van de één op de andere dag. Ik heb veel gehoord dat ze 36

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka het halen uit effectiviteit, arbeiders moeten dus meer producten per uur leveren en harder werken. Een fabrieksmanager heeft mij verteld dat bij hun fabriek ongeveer 70% van de inkomsten als loon naar de arbeiders gaat. Verder moeten de fabrieken geld besteden aan het brandveilig maken van de fabriek, bouwtechnisch veilig maken van de fabriek, een kinderopvang en een dokterspost creëren en ga zo maar door. Deze aanpassingen kosten veel geld en hebben dus tijd nodig.

Bij MVO zit ook het aspect milieu, dit is vaak één van de laatste aanpassingen die gedaan worden bij een fabriek in ontwikkeling. Veel managers zeggen dat het milieuvriendelijk maken van hun fabriek bijna geen invloed heeft, omdat heel Bangladesh niet met het milieu bezig is.

Zoals ik het begrepen heb doen de fabrieken deze aanpassing niet omdat de overheid dit van ze vraagt. De fabrieken doen dit om grote westerse modebedrijven te kunnen ontvangen. De overheid verliest hierdoor steeds meer grip op deze industrie. Na 2013 gingen de grote merken namelijk niet graag meer naar fabrieken ´die niet op orde zijn´. De prijs die de merken betalen voor de productie is vaak toch gelijk, dus dan gaan ze liever voor een fabriek die het al beter voor elkaar heeft. De kleinere fabrieken die deze aanpassingen niet kunnen ophoesten, moeten hierdoor de kostprijs lager maken om nog merken aan te trekken. De kleinere fabrieken hebben daardoor geen toekomst, deze fabrieken behoren tot niveau 4 of zelfs 5.

37

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka

6.WELKE MAATREGELEN MOETEN GENOMEN WORDEN VANUIT BANGLADESH? Er moeten maatregelen komen om maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka te verbeteren. De maatregelen vanuit Bangladesh moeten door de overheid en de kledingfabrieken genomen worden.

6.1 OVERHEID Bemoeienis Zoals al eerder gezegd ging de overheid zich meer bemoeien met de kledingindustrie na de tweede ramp in Dhaka, 2013. Het is belangrijk dat de overheid zich bewust is van de situatie in de kledingindustrie en dat de overheid inziet hoeveel invloed het westen heeft op deze industrie.

De Bengaalse overheid moet het de westerse modebedrijven natuurlijk niet moeilijker maken, wanneer dit gebeurd zullen de modebedrijven de productie naar een ander land verplaatsen. De overheid moet proberen meer inzicht in de situaties te krijgen, door de industrie meer te controleren. Dit kan met onafhankelijke controles.

Er wordt op dit moment in de fabrieken nauwelijks iets gedaan voor het milieu. De overheid is hier helemaal niet mee bezig en de fabrieken daardoor ook niet. De fabrieken hebben genoeg andere dingen die verbeterd moeten worden en laten het milieu dan makkelijk links liggen. De overheid moet eisen stellen aan de fabrieken voor het milieu, bijvoorbeeld een zuiveringsinstallatie voor afvalwater verplichten. Milieu moet een belangrijk punt worden in ‘the compliance’. Van de één op de andere dag is dit niet mogelijk, maar door dit tot belangrijke doelen te rekenen van het toekomstplan moet dit uiteindelijk te realiseren zijn.

Controles Controles zijn erg belangrijk, hierdoor krijgt de overheid zicht op de ontwikkelingen binnen de kledingindustrie. Zo wordt ook zichtbaar welke kledingfabrieken hulp nodig hebben en welke fabrieken goed op weg zijn. Er zijn nu al onafhankelijke organisaties die hun inspectie verslagen online publiceren. Van één van de fabrieken die ik heb bezocht, Windy Apparels ltd. stond een inspectie verslag online. Deze inspectie vond plaats op 24 september 2013, mijn bezoek was op 20 oktober 2015. Deze fabriek behoorde in mijn ervaring bij de beste twee fabrieken die ik heb bezocht en volgens de manager voldeden ze aan de gevraagde eisen. Uit het inspectie verslag blijkt dat ze in 2013 nog achterop schema waren. Er is dus zeker sprake van ontwikkeling binnen deze fabriek.

Je kunt de online rapporten vinden over brandveiligheid, elektrische voorziening en bouwtechnisch aspecten. De managers waar ik mee gesproken heb, zeggen dat de overheid een fabriek kan sluiten, wanneer deze niet aan de gestelde eisen voldoet. Dit wordt echter bijna nooit gedaan. Er staan totaal 1365 inspectie verslagen online, terwijl er ongeveer 4000 fabrieken zijn in Bangladesh. Daar komt bij dat niet alle inspectieverslagen actueel zijn, zoals het inspectie verslag van Windy Apparels ltd.

Het zou een mooi doel zijn om meer en regelmatiger te controleren en al de inspectieverslagen vervolgens online te publiceren. Westerse modebedrijven kunnen zo ook gemakkelijk op de hoogte blijven over hoe de situaties in de fabrieken zijn. Er kan daardoor ook niet meer bewuste onwetendheid zijn bij de modebedrijven, want het staat zwart wit op papier.

Arbeidsorganisaties ondersteunen Met alleen controles vindt er geen ontwikkeling plaats in de kledingfabrieken. Het is daarom van belang dat er ook trainingen komen voor alle werknemers en werkgevers, dus voor de managers en de arbeiders. Zo wordt iedereen zich bewust van zijn rechten en plichten. De overheid kan de arbeidsorganisaties ondersteunen, de arbeidsorganisatie die ik heb bezocht draaiden nu op donaties uit het buitenland en vrijwilligers. Op dit moment is er geen positief beeld van vakbonden in Dhaka en zijn de arbeiders bang om zich bij een vakbond aan te sluiten.

38

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka Arbeidsorganisaties kunnen met steun van de overheid een positief beeld proberen te creëren door ook te gaan samenwerken met het management van de fabrieken. Zo verliest het management voor zijn gevoel niet de macht over de arbeiders en wordt het een samenwerking tussen de overheid, de arbeidsorganisaties en de managers.

6.2 FABRIEKEN Luisteren naar de arbeiders Alle arbeiders zouden betrokken moeten worden bij het proces in de fabriek. Hiervoor moeten de arbeiders eerst wel op de hoogte zijn van de rechten en plichten die ze hebben. Elke fabriek zou een groep arbeiders mee in gesprek moeten nemen, die de rest van de arbeiders dan vertegenwoordigen. Deze groep moet aanwezig zijn met overleg, een eigen inbreng hebben en met eigen ideeën mogen komen. Dit zorgt voor meer vertrouwen in elkaar en hierdoor verklein je de afstand tussen de managers en de arbeiders.

Toekomstplan Het management moet van dag tot dag streven naar ontwikkeling. Een toekomstplan kan de fabriek hierbij helpen. Er moeten doelen gezet worden en deze moeten proberen bereikt te worden binnen een bepaalde tijd. Deze doelen moeten wel realistisch zijn, anders heeft het hele toekomstplan geen nut. Het doel moet eerst zijn om als fabriek te voldoen aan ‘the compliance’, daarna kan er gekeken worden naar wat de fabriek verder nog voor de arbeiders kan betekenen.

Voorbeelden zijn: o Bankrekeningen openen voor de arbeiders o Goedkope lunch aanbieden o Zorgen voor scholing voor de kinderen van arbeiders o Investeren voor het milieu o Aandacht besteden aan de woonsituatie van de arbeiders o Het geven van trainingen op alle niveaus o Het uitdelen van bonussen bij uitmuntend werk Daarna zouden deze doelen bij ontwikkeling door moeten schuiven naar ‘the compliance’ eisen.

39

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka

7.WELKE MAATREGELEN MOETEN GENOMEN WORDEN VANUIT EUROPA? Ook vanuit Europa moeten maatregelen genomen worden om maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka te verbeteren. De maatregelen vanuit Europa moeten door de internationale modebedrijven, de Europese Unie en de consumenten genomen worden.

7.1 INTERNATIONALE MODEBEDRIJVEN Lange termijn contracten Bij de kledingfabriek MBM Garments ltd. heb ik kunnen zien hoeveel invloed een blijvende koper bij een fabriek heeft. De koper gaat in gesprek met de manager van de fabriek en bouwt een vertrouwensband op. De koper kan daardoor druk uitoefenen en eisen dat er aanpassingen of veranderingen moeten komen. Wanneer er een lange termijn contract is met de koper staat de samenwerking minder onder spanning. De fabriek kan niet van de één op de andere dag de koper kwijtraken. Ze zijn door het contract verplicht de fabriek te helpen en te ondersteunen.

Dus wanneer een fabriek niet alles op orde heeft, lopen de kopers er niet gelijk van weg. Door een betere samenwerking tussen koper en verkoper kan er ook een betere kwaliteit van werk behaald worden. Dit is alleen mogelijk bij betrokkenheid van beide partijen en is een proces wat tijd kost.

Geld beter verdelen, groter deel naar de arbeiders Het geld wat het modebedrijf binnenkrijgt zou beter verdeeld moeten worden, waarbij er een groter deel naar de fabrieken gaat. Op dit moment betaal je het grootste deel voor het merk of bedrijf, maar een heel klein deel van wat je betaalt voor een kledingstuk komt ook echt bij de arbeiders terecht. Als je meer betaalt voor een kleding stuk, ge je er vanuit dat er dus ook meer geld bij de arbeider terecht komt. Dit is niet altijd het geval het verschil zit vaak in bijvoorbeeld de stofsoort. Niet in het productie proces van de arbeiders in de kledingfabrieken. En bij kledingstukken van grote merken betaal je een groot deel meer voor het merk en een beetje meer voor het product.

Uit een onderzoek dat NCDO in samenwerking met TNS NIPO uitvoerde blijkt dat Nederlanders bereid zijn om meer te betalen voor kleding waarvan ze zeker weten dat het onder goede omstandigheden is geproduceerd. Nederlanders zijn bereid om gemiddeld €4,50 meer te betalen voor een broek van €50,-, dit is 9%. Het grote probleem is dat we niet weten welke kleding onder goede omstandigheden zijn gemaakt en welke niet. Het enige wat we af en toe kunnen vinden is ‘made in Bangladesh’.

Duidelijk zijn in welke producten 'eerlijk zijn' en welke niet De modebedrijven zouden duidelijk moeten zijn in welke kleding onder goede omstandigheden zijn gemaakt en welke niet. Mensen hebben nu niet de keus op eerlijke kleding te kopen of niet, omdat het niet duidelijk is in een winkel waar de kleding vandaan komt. Er zijn wel kledingketens die hier heel duidelijk in zijn, de ketens zijn bijvoorbeeld aangesloten bij de Fair Wear Foundation. Deze ketens zijn alleen vaak klein en onbekend. De populaire kledingketens die zich al wereldwijd verspreid hebben zie je niet terug in deze lijst. Kledingketens die zijn aangesloten bij de Fair Wear Foundation: 1982 Acne Studios Anna Alchemist ARMEDANGELS Bragard

blutsgeschwister BrandLess Bestex Bel&Bo Continental Collection Cruyff Classics

Cruyff Sports ClubKollektion Claudia Sträter Deuter DW-Shop Die Rote Zora 40

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka Expresso Epona Filippa K Gonso Bike & Active Wear Gruenheld Goliath Sportswear GREIFF HempAge Hess Natur-Textilien GmbH Haglöfs Hilly HEJCO IRIEDAILY Jack Wolfskin JBC Kjus King Louie l'Ascolana LaDress

Lutteurs Mammut Manroof Mayerline Mountain Force Minibär Mountain Equipment Meyba Madness Mud Jeans International BV Maier Sports Mini Rodini Nudie Jeans Nakedshirt Odd Molly ODLO Ortovox Orcon Ronhill

Rono Innovations Simon Jersey Schöffel Suit Supply Switcher Sena Eco Couture Sprayway Salewa Star Sock Sheeld S-GARD Takko Traced Good UVU Underprotection Vivanda Vaude Vanilia VAN LIER

Wanneer de modebedrijven eerlijk zijn over hun productieproces en de consumenten hier inzicht in hebben, kunnen de consumenten vervolgens zelf beslissen wat ze willen kopen. De werknemers die de kleding verkopen moeten ook op de hoogte zijn van de arbeidsomstandigheden, zodat als er vragen zijn van consumenten, deze vragen direct beantwoord kunnen worden.

Openbaar maken van productie proces Het zou het beste zijn dat wanneer je een kledingstuk uit een rek pakt, je meteen kan zien waar het geproduceerd is en onder welke omstandigheden. De modebedrijven zouden bekent moeten maken in welke kledingfabrieken de kleding geproduceerd wordt. Wanneer deze fabrieken niet in orde zijn is er des te meer reden om deze fabriek te ondersteunen in de ontwikkeling. Dit kan bijvoorbeeld op de website van het modebedrijf maar het zou ook in de winkels te vinden moeten zijn of zelfs in de labels van de kleding.

7.2 DE EUROPESE UNIE Regels opstellen De Europese Unie zou regels kunnen opstellen voor de modebedrijven over wat bekent moet zijn over de producten die zij verkopen. Bij de kleding die we dragen weten we dat het van bijvoorbeeld katoen is en dat we dit op 40 graden moeten wassen en dat het gestreken mag worden. Maar we weten niet in welke omstandigheden de kleding is geproduceerd. Het is voor de modemerken in Nederland niet verplicht om aan te geven waar de kledingstukken zijn gemaakt. Enkele Europese landen hebben dit wel verplicht op het etiket, zoals Italië en Spanje.

De beschrijving van bijvoorbeeld Made in Bangladesh zou dus makkelijk een verplichting kunnen worden. Naast de landen zou je ook de fabrieken kunnen weergeven waar de kleding is gemaakt. Als je dit combineert met de inspectie verslagen die online gepubliceerd zijn, zou je dus altijd terug kunnen vinden waar jou kledingstuk is gemaakt.

Een EU keurmerk De EU heeft het Ecolabel, een milieukeurmerk voor nonfood producten. Dit wordt alleen nog niet echt toegepast op kleding en is vooral gericht op het milieu. Bij de kleding productie zijn naast het milieu de werkomstandigheden natuurlijk belangrijk voor de arbeiders. Wanneer de EU 41

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka hiervoor een keurmerk opzet zal dit ook overzicht geven. De EU kan hier regels voor opstellen over bijvoorbeeld lange termijn contracten, milieu factoren, maximale geldpercentages voor de kledingfabrieken en het openbaar maken van het productie proces. Dit kan uitgroeien tot een belangrijk keurmerk zoals Fairtrade en hier kunnen de consumenten dan bewust voor kiezen.

7.3 CONSUMENTEN Vragen naar 'eerlijke kleding' Een kwart van de Nederlands voelt zich medeverantwoordelijk voor de veiligheid van de arbeiders in de kledingfabrieken van Bangladesh. Nederlandse zijn zich dus wel bewust dat wij als consumenten invloed hebben. En dit hebben we ook zeker de modebedrijven leveren naar de wensen van de consument. Op dit moment is dit zo goedkoop mogelijke kleding van toch goede kwaliteit.

Wanneer wij allemaal zouden vragen naar ‘eerlijke kleding’ zullen de modebedrijven wel iets moeten veranderen. Dit is natuurlijk niet iets wat van de één op de andere dag kan.

We zouden in Nederland meer aandacht kunnen besteden aan het bewust maken van de consumenten. Dit gebeurt al in zekere mate door campagnes zoals de Schone Kleren Campagne.

Er bestaat bijvoorbeeld ook een app van Talking Dress, hier kun je kleding winkels bij jou in de buurt vinden die bewust bezig zijn met duurzame en eerlijke kleding. Fair Fashion Lab is een ander project die een tentoonstelling maakte om mensen bewust te maken over waar onze kleding vandaan komt. Je kon hier ook een petitie tekenen waarin je beloofde bij de volgende aankoop bij de verkoper te informeren waar dit kledingstuk was gemaakt en onder welke omstandigheden. Het is iets kleins een vraag stellen, maar wanneer iedereen hier een gewoonte van maakt, doen we samen toch iets groots.

42

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka

CONCLUSIE ANTWOORD OP DE HOOFDVRAAG De kledingindustrie van Dhaka is over de hele wereld bekent om zijn slechte omstandigheden.

De arbeiders krijgen lage lonen, werken onder slechte arbeidsomstandigheden en milieu staat onderaan de to do list. Van maatschappelijk verantwoord ondernemen is niet echt sprake in de kledingindustrie van Dhaka. Hoe kan maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka verbeterd worden?

Je kunt de kledingfabrieken indelen in vijf verschillende niveaus: Niveau 1

Niveau 2 Niveau 3 Niveau 4 Niveau 5

De fabrieken voldoen aan ‘the compliance’ en proberen nog net iets meer te doen voor de arbeiders. Het zijn de grootste fabrieken in Dhaka. Voorbeelden zijn privérekeningen voor de arbeiders, het aannemen van gehandicapten en scholing voor de kinderen van arbeiders.

De fabrieken voldoen vrijwel aan ‘the compliance’ en is goed bezig met verbeteren en zullen zich langzaam ontwikkelen naar niveau 1.

De fabrieken zijn goed op weg en zullen zich langzaam ontwikkelen naar niveau 2 en later 1.

De fabrieken zijn vaak kleiner en werken voornamelijk voor andere fabrieken. De fabrieken hebben geen profijt van grote kopers en moeten zich met heel veel moeite ontwikkelen tot hogere niveaus. De kans is daarom groter dat de fabrieken het niet zullen overleven..

De fabrieken produceren voornamelijk voor Bangladesh zelf. Deze kleine fabrieken hebben geen toekomst. Hier vindt je de meeste schending van mensen rechten met kinderarbeid en slechte arbeidsomstandigheden.

De situatie is een middenweg tussen de omstandigheden volgens de risico checker en mijn eigen ervaring, en verschilt per niveau van de fabriek. In de grotere fabrieken zal het dus vaak gaan zoals mijn ervaringen beschreven zijn, maar kunnen nog altijd uitzonderingen zijn zoals de risico’s beschrijven. De kleinste fabrieken neigen wel naar de beschreven risico’s van de MVO risico checker. Belangrijk is dat er ernstige risico’s zijn op het gebied van het milieu. Op dit gebied moet er erg veel veranderen.

De aanpak van elke fabriek is hierdoor ook anders. Deze situaties van de fabrieken worden direct beïnvloed door de politiek en de cultuur van Bangladesh en door het westen. Uit Bangladesh en het westen moeten dus ook de maatregelen komen voor maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka. ‘The compliance’ is het belangrijkste voor de fabrieken dus hier moet goed naar gekeken worden.

De internationale modebedrijven zijn hierin het belangrijkst, zij moeten veranderen in maatschappelijk verantwoorde ondernemers. De modebedrijven moet initiatieven nemen, een toekomst plan maken en dit gaan controleren. De verschillende hulpmiddelen hiervoor kan een modebedrijf hierin gebruiken.

Internationale modebedrijven o Er moeten lange termijn contracten komen tussen de Internationale modebedrijven en de kleding fabrieken. o Het geld wat het modebedrijf binnenkrijgt zou beter verdeeld moeten worden, waarbij er een groter deel naar de fabrieken gaat. o De modebedrijven zouden duidelijk moeten zijn in welke kleding onder goede omstandigheden zijn gemaakt en welke niet. o De modebedrijven zouden bekent moeten maken in wat voor kledingfabrieken de kleding geproduceerd wordt.

De Bengaalse overheid o De overheid zal zich meer met deze industrie moeten bemoeien.

43

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka o o o

De overheid moet het inzicht terugwinnen met onafhankelijke controles, die ze online publiceren.

De overheid kan de industrie steunen door arbeidsorganisaties te financieren.

De overheid moet eisen dat er meer aandacht komt voor het milieu.

De kledingfabrieken o Het management van de fabrieken moet alle arbeiders betrekken bij het proces in de fabriek. o Het management moet van dag tot dag streven naar ontwikkeling door toekomstplannen te maken.

De Europese Unie o De Europese Unie zou regels kunnen opstellen voor de modebedrijven over wat bekent moet zijn over de producten die zij verkopen. o De Europese Unie zou een keurmerk op kunnen zetten voor eerlijke kleding.

De consument o De consumenten moeten vragen naar ‘eerlijke kleding’.

MEDIA EN DE KLEDINGINDUSTRIE Door mijn reis naar Bangladesh ben ik ook nog tot een andere conclusie gekomen wat betreft de media en de kledingindustrie Na het definitief doorgeven van mijn onderwerp op 23 juni 2015, wist ik misschien net iets meer over de kledingindustrie dan de gemiddelde Nederlander. In de zomer heb ik meerdere documentaires gekeken, deze documentaires schetsten een bepaald beeld over de kledingindustrie. Het beeld dat de omstandigheden enorm slecht zijn, alle arbeiders mishandelt worden, er allemaal kinderen in de fabrieken werken en de fabrieken dit allemaal willen verbergen voor iedereen die erna vraagt. Met dit beeld in mijn hoofd ging ik naar Bangladesh in de hoop dat ik tenminste één of twee fabrieken kon bezoeken.

Eénmaal in Bangladesh bleek het allemaal anders. Elke dag kon ik, als ik had gewild, wel vijf fabrieken bezoeken. De managers lieten mij de hele fabrieken zien en al snel durfde ik ook alle vragen te stellen. Ook bleek dat de arbeidsomstandigheden bij lang niet alle fabrieken zo slecht zijn, als de media beweert.

Ik ben hierdoor bij mezelf tot de conclusie gekomen dat de media niet een objectief beeld geeft over de kledingindustrie en dat hierdoor de gemiddelde mens een vertekent beeld heeft van de kledingindustrie. Namelijk het beeld waar ik mijn reis ook mee begon.

“SO, YOU COULD CALL ME OPTIMISTIC AND HOPEFUL AND PROBABLY JUST A LITTLE BIT NAÏVE , BUT I'M COMING FROM THE SPACE THAT THE BEST WAY TO PREDICT THE FUTURE IS TO GET OUT THERE AND JUST DO IT YOURSELF .”

- JOHN ELKINGTON

44

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka

BRONNEN Yunus, M. (2010). Building Social Business, The New Kind of Capitalism that Serves Humanity’s Most Pressing Needs.

MVO Nederland, Wat is MVO? Geraadpleegd op 13 november 2015, http://mvonederland.nl/wat-mvo/wat-is-mvo Rijksoverheid, Maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO). Geraadpleegd op 13 november 2015, https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/maatschappelijk-verantwoord-ondernemen/ Centraal bureau voor de statistieken. Geraadpleegd op 20 november 2015, http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/internationalehandel/publicaties/artikelen/archief/2015/handel-met-ontwikkelingslandenverdrievoudigd.htm Outsourcing diensten in Nederland, Nieuws. Geraadpleegd op 24 november 2015, http://www.consultancy.nl/nieuws/10530/vraag-naar-outsourcing-diensten-in-nederlandstijgt Foreign Trade Association, The Business Social Compliance Initiative (BSCI). Geraadpleegd op 27 november 2015, http://www.bsci-intl.org/ Schone Kleren Campagne, informatie. Geraadpleegd op 27 november 2015, http://www.schonekleren.nl/informatie/de-kledingindustrie/mvo Assingment Point, report on Merchandising Process of Garments Sector. Geraadpleegd op 2 december 2015, http://www.assignmentpoint.com/science/textile/report-on-merchandising-process-ofgarments-sector-2.html Wikivoyage, Bangladesh. Geraadpleegd op 2 december 2015, https://nl.wikivoyage.org/wiki/Bangladesh Bangladesh Bureau of Statistics (BBS). Geraadpleegd op 3 december 2015, http://www.bbs.gov.bd/ Web Calender, Dhaka, hoofdstad van Bangladesh.Geraadpleegd op 3 december 2015, http://www.web-calendar.org/nl/world/asia/bangladesh/dhaka--81 RMG Bangladesh, The home of Bangladesh Garments. Geraadpleegd op 8 december 2015, http://rmgbd.net/ Bangladesh Garment Manufacturers And Exports Association (BGMEA), Bussiness & Trade, Trade information. Geraadpleegd op 8 december 2015, http://www.bgmea.com.bd/home/pages_test/TradeInformation CNV internationaal, Made in Bangladesh. Geraadpleegd op 11 december 2015, http://www.cnvinternationaal.nl/eerlijke-kleding/made-in-bangladesh/

45

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka Stravens M. (Vice Versa #02 februari 2014 jaargang 48), Bedrijfsbelangen en mensenlevens aan een gouden draad. Geraadpleegd op 11 december 2015, http://manonstravens.nl/article/bedrijfsbelangen-en-mensenlevens-aan-een-gouden-draad Schone Kleren Campagne, Nieuws. Geraadpleegd op 11 december 2015, http://www.schonekleren.nl/nieuws/2013/het-bangladesh-veiligheidsakkoord-eenbaanbrekend-initiatief-voor-veilige-fabrieken Wikipedia, Bangladesh. Geraadpleegd op 11 december 2015, https://nl.wikipedia.org/wiki/Bangladesh#Regering MVO risico checker zelf uitgevoerd. Geraadpleegd op 18 december 2015, http://www.mvorisicochecker.nl/nl Transparency International, The global coalition agains corruption. Geraadpleegd op 15 januari 2016, http://www.transparency.org/whatwedo/answer/overview_of_corruption_and_anti_corruption _in_bangladesh1 Accord on Fire and Building Safety In Bangladesh. Geraadpleegd op 15 januari 2016, http://bangladeshaccord.org/ Haar, B. ter & Broeke M. ten (UvA), Moderne slavernij in de kledingindustrie: weglopen is geen oplossing. Geraadpleegd op 29 januari 2016, http://020ar.nl/2014/10/30/moderne-slavernij-in-de-kledingindustrie-weglopen-is-geenoplossing/ TNS Nipo, Driekwart Nederlanders wil meer betalen voor veilig geproduceerde kleding.

Geraadpleegd op 1 februari 2016, http://www.tns-nipo.com/nieuws/nieuwsberichten/driekwart-nederlanders-wil-meerbetalen-voor-veili/ CNV international, Eerlijke Kleding, Misverstanden over Eerlijke Kleding. Geraadpleegd op 1 februari 2016, http://www.cnvinternationaal.nl/eerlijke-kleding/ Fair Wear Foundation, Brands. Geraadpleegd op 1 februari 2016, http://www.fairwear.org/36/brands/?shoppingListFilter=consumer Het Europees Ecolabel. Geraadpleegd op 2 februari 2016, http://www.europeesecolabel.nl/search/28/SearchSite/textiel/textiel Rijksdienst voor ondernemend Nederland, EU-landen: algemene producteisen. Geraadpleegd op 2 februari 2016, http://www.rvo.nl/onderwerpen/tools/wet-en-regelgeving/eu-wetgeving/algemeneproducteisen Alle foto’s in Bangladesh zijn gemaakt door Frits Bouma of door mijzelf, Symke Nieboer.

46

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka

BIJLAGEN DE MVO RISICO CHECKER

47

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka

48

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka

49

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka

50

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka

51

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka

52

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka

53

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka

54

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka

55

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka

56

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka

57

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka

LOGBOEK Datum

Plaats

Verrichte werkzaamheden

Resultaat

Tijd (uren)

23/6

Bolsward

Hoofd en deelvragen grofweg op papier

4

25/6

Tjerkwerd

Informatie zoeken – maken van hoofd en deelvragen – overleg met studiebegeleider – In groepen hoofd en deel vragen bespreken Plan van aanpak maken

2,5

Juli

Tjerkwerd

21/8

Tjerkwerd

24/8

Tjerkwerd

28/8 4/9 16/9

Tjerkwerd Tjerkwerd Bolsward

18/9

Tjerkwerd

Tijdsplan maken en afwerken Bronnen verzamelen Bronnen verzamelen Bespreking met PWS begeleider Contactpersonen zoeken

Begin plan van aanpak gemaakt De reis is mogelijk met een persoonlijke begeleider Plan van aanpak aangepast, alles af behalve het tijdsplan Tijdsplan af en netjes plan van aanpak Beter geïnformeerd Veel bronnen verzameld Deelvragen aangepast Mogelijke interviews en bezoekadressen

2

25/9 29/9 2/10 6/10

Tjerkwerd Bolsward Tjerkwerd Bolsward

Mails sturen Interviews schrijven Interviews schrijven Plan van aanpak vertalen

1,5 1 2,5 1

8/10

Bolsward

8/10

Bolsward

Bespreking met PWS begeleider Mails sturen

15/10

Bangladesh Dhaka Dhaka

Bezoek fabriek 1 – Millenium dresses Gesprek met MMS Hossain

Dhaka

Bezoek shoppingmal Jamuna Futur Park

18/10

Dhaka

Bezoek fabriek 2 – MBM

19/10

Dhaka

Bezoek Bangladesh Labour Welfare Foundation

20/10

Dhaka

21/10

Dhaka

Bezoek fabriek 3 – Windy Group, fabriek 4 – Lusaka Group en fabriek 5 – Ananta Bezoek fabriek 6 – naam onbekend, fabriek 7 – S.B.

Mogelijke afspraken Interviews bijna af Interviews af Plan van aanpak in het Engels en Bengaals Alles duidelijk voor de reis naar Bangladesh Afspraken en interviews regelen Inzicht hoe en bezoek verloopt en foto’s Beter beeld van de Bengaalse cultuur Beeld van de kledingverkoop in Bangladesh zelf Beeld van een goed ontwikkelde fabriek en hoe een fabriek in elkaar zit Beeld vanuit het perspectief van een arbeidsorganisatie Beeld van de kledingindustrie vanuit het perspectief van de managing afdeling Beeld van de kleinere fabrieken en de werk

16/10

Zaken regelen in verband met reis naar Bangladesh Plan van aanpak afmaken

2 1,5 2 1,5 2

1 2 3 4 4,5

2 7

5

58

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka Design Ltd. En bezoek kledingwinkel Aarong

23/10

Dhaka

6/11

Bolsward

13/11 20/11

Tjerkwerd Tjerkwerd

Notities voor het reisverslag uitwerken, bezoek huizen van kledingarbeiders en interview Notities reisverslag verder uitwerken Deelvraag 1 uitwerken Deelvraag 1 uitwerken

24/11 27/11

Bolsward Tjerkwerd

Deelvraag 2 uitwerken Deelvraag 2 uitwerken

2/12 3/12

Bolsward Bolsward

8/12 11/12

Bolsward Tjerkwerd

15/12 17/12 18/12

Bolsward Tjerkwerd Tjerkwerd

5/1

Tjerkwerd

7/1 12/1

Tjerkwerd Bolsward

Deelvraag 3 uitwerken Deelvraag 3 uitwerken en deelvragen 1 en 2 bijwerken Deelvraag 3 uitwerken Deelvraag 3 en 4 uitwerken Deelvraag 4 uitwerken Deelvraag 5 uitwerken Eerste versie op orde maken Deelvraag 3 aanpassen en deelvraag 4 afmaken Introductie schrijven Deelvraag 5 uitwerken

13/1

Bolsward

15/1

Tjerkwerd

28/1

Bolsward

29/1 1/2

Tjerkwerd Bolsward

2/2

Tjerkwerd Tjerkwerd

3/2

Bolsward

4/2

Bolsward

5/2

Tjerkwerd

7/2

Tjerkwerd

Bespreking met PWS begeleider Aanpassingen aan PWS en opmaak Deelvragen 5 en 6 afronden Samenvatting schrijven

8/2

Bolsward

Conclusie schrijven

Bespreking met PWS begeleider Deelvraag 3 & 4 samenvoegen Deelvraag 4 (eerst deelvraag 5) afmaken Deelvraag 5 uitwerken Deelvraag 5 uitwerken, inhoudsopgave maken en document netjes maken Deelvraag 6 uitwerken Deelvraag 6 uitwerken Bronnelijst netjes maken

omstandigheden, kijk waar de kleding in Bangladesh terecht komt.

Beeld vanuit het perspectief van de arbeider

6,5

Overzichtelijk reisverslag

2

Begin deelvraag 1 Deelvraag 1 zo goed als uitgewerkt Begin deelvraag 2 Deelvraag 1 zo goed als uitgewerkt Begin deelvraag 3 Deelvraag 1 en 2 af.

2,5 3

Deelvraag 3 zo goed als af Deelvraag 3 af en begin deelvraag 4 Deelvraag 4 zo goed als af Begin deelvraag 5 PWS eerste versie

1 5

Deelvraag 3 aangepast en deelvraag 4 zo goed als af Introductie af Deelvraag 5 opbouw duidelijk Deelvragen weggestreept en duidelijke opbouw Deelvraag 3 & 4 zijn deelvraag 3 geworden Deelvraag 4 zo goed als af

4,5

Begin deelvraag 5 Deelvraag 5 zo goed als af

3,5 2

Begin deelvraag 6 Deelvraag 6 zo goed als af Bronnelijst af

3,5 3 1 110,5

1 3,5 1 1

2 5,5 4

2,5 1

5 2

Kleine aanpassingen en duidelijkere formulering Aanpassingen klaar

2

Deelvragen 5 en 6 klaar

4

Samenvatting zo goed als klaar Conclusie zo goed als klaar

4,5 3

59

Maatschappelijk verantwoord ondernemen in de kledingindustrie van Dhaka 9/2 10/2

Bolsward/Tjerkwerd Tjerkwerd

11/2

Bolsward/Tjerkwerd

Bijlagen maken Document bijwerken met opmaak en afbeeldingen toevoegen Taalgebruik wijzigen

12/2

Tjerkwerd

Laatste wijzigingen

Bijlagen afgerond Document netjes

2,5 5,5

Document gecontroleerd op taalfouten PWS afgerond

6 6,5

Totaal: 144,5

60