2
Inhoudsopgave
Voorwoord 5 Inleiding 7 Straat en struikgewas 9 Amsterdam en Amersfoort 10 Emoties en inspiratie 11 Samenvatting 13 Kunst en wederopbouw - Armando 20 – 35 jaar 15 Naar een nieuwe kunst 15 Korte terugblik 1929 – 1955 22 Gevonden voorwerpen 24 Getuigenissen en plekken - Armando 35 – 50 jaar 35 Terug naar de natuur 35 Plekken en monumenten 39 Getuigenissen 43 Reflecties op Europa - Armando 50 – 60 jaar 45 Berlijns atelier 45 Joseph Beuys 47 Eerste kunstwerken in brons 52 Thema’s en symboliek 69 Jij en ik, mensbeelden - Armando 60 jaar – heden 91 Nieuwe thema’s en motieven 91 Schimmen 94 Voorbij de haat 96 Naschrift 145 Armando en de wereld van nu 145 Catalogus beelden van brons, glas en aluminium 1988 - 2017 149 Foto-essay september/ oktober 2017 181 Bijlagen 203 Kunstinstallaties 1958 - 2015 203 Beelden van steen en brons in de (semi)openbare ruimte 1973 - 2015 204 Overzicht tentoonstellingen 205 Colofon 208
3
Inleiding
Armando’s naar eigen zeggen meest autobiografische boek is ‘De straat en het struikgewas’, in 2018 is het dertig jaar geleden dat het verscheen. Het boek is een belangrijke bron om het werk van Armando te begrijpen, misschien wel de belangrijkste. In dit boek beschrijft Armando hoe zijn jeugd in Amersfoort een dramatische wending kreeg. De ‘straat’ waar hij woonde als puber werd het podium van oorlogshandelingen. Hij zag er op ‘straat’ de dagelijkse tocht van gevangenen, richting het nabijgelegen Kamp Amersfoort. Door het kijken door het ‘struikgewas’ was hij ook ooggetuige van wat zich binnenin het kamp afspeelde. Armando in Noordwijk aan Zee (1941).
In het oeuvre van Armando zou eenzelfde indeling gemaakt kunnen worden: de ‘straat’ is de plek waar de beelden van de kunstenaar voor iedereen zichtbaar mogen zijn en het ‘struikgewas’ is de afschermende omgeving van musea en huizen van particulieren waar schilderijen en tekeningen geheimzinnig zijn en blijven. Dit boek legt de nadruk op de buitenbeelden, de beelden op ‘straat’. De ‘straat’ is hier de openbare ruimte waarin de beelden hun betekenis krijgen. Het past bij het karakter van de kunstenaar Armando om met de openheid en directheid van een echte jongen van de straat direct na de oorlog naar Duitsland, Frankrijk en Italië te gaan, om zelf contact te zoeken met de ‘daders’. Hij wilde uit eerste hand hun verhalen en motieven horen. Armando deed hetzelfde enkele jaren later, samen met zijn kompaan de journalist en dichter Hans Sleutelaar, maar nu met Nederlandse daders, Nederlandse SS’ers. Dit resulteerde in hun publicatie ‘De SS’ers’ in 1967. Als een verslaggever - maar eigenlijk als een soort chroniqueur publiceerde hij zowel in ‘De straat en het struikgewas’ als in ‘De SS’ers’ zijn gesprekken en interviews zonder enige vorm van persoonlijk commentaar. Zelf noemde hij deze manier van verslaglegging ‘isoleren en annexeren’ van de werkelijkheid, maar in feite ging 7
Vijf rode en vijf zwarte vaten (1964), 200 liter barrels zijn 5x rood + 5x zwart op 2 houten sokkels van 200L x 200B x 100H cm. Foto gemaakt op de tentoonstelling ‘Zero/Nul’ in het Haags Gemeentemuseum in 1964. De helft van het kunstwerk bevindt zich in het museum, de andere helft op straat. Collectie Kröller-Müller Museum Otterlo.
31
Albrecht Altdorfer, Jaël doodt Sisera (ca. 1506 – 1538), houtsnede, 122 × 94 mm. Collectie Rijksprentenkabinet, Amsterdam.
Albrecht Dürer, Ridder, Dood en Duivel (1513), gravure, 246 × 188 mm. Collectie Rijksprentenkabinet, Amsterdam.
34
Getuigenissen en plekken - Armando 35 – 50 jaar
Terug naar de natuur Vlak na de oorlog probeerde ik zo snel mogelijk naar het land van de verslagen vijand te komen. Ik wilde weten hoe ze er zonder uniform uitzagen. Hoe ze spraken. Ze spraken, ze konden spreken. Ze schreeuwden niet meer. Hoe was het mogelijk.36 Wat een prachtig landschap, wat een heerlijke omgeving. En zulke vriendelijke, behulpzame mensen. Is dit nu het land dat zo oorlogszuchtig was? Ja? Onbegrijpelijk.37 Armando (1973). Fotografie: Ronald Hoeben.
Het optimisme en de drang naar vernieuwing die sprak uit de beelden en installaties uit de eerste tien jaar van zijn carrière als kunstenaar, konden niet verbloemen dat er een onverwerkt verleden zat van haat en onbegrip jegens de voormalige bezetter zoals te zien op een aantal schilderijen uit het tweede deel van de jaren vijftig. Maar dat niet alleen. Uit zijn eigen omgeving waren er ook Nederlanders die vrijwillig voor de bezetter waren gaan werken. Rond zijn vijfendertigste jaar besloot Armando werk te maken van de motieven van deze landgenoten door er een aantal te interviewen. Niet om te moraliseren maar om te begrijpen waarom mensen toen zo handelden. Samen met zijn kompaan Hans Sleutelaar zocht hij deze landgenoten op en noteerde de gesprekken, gebruik makend van de beproefde methode van ‘isoleren en annexeren’ van elementen uit de werkelijkheid. Ze kregen een speciale doelgroep voor ogen: landgenoten die als SS’er dienst hadden gedaan in het Duitse leger. De publicatie van deze interviews in 1967 leidde tot een storm van verontwaardiging. Velen vonden het boek verschrikkelijk of zelfs fascistisch: ‘een gevaar voor de volksgezondheid’ en ‘een 36 Armando (1988), De straat en het struikgewas/ Het land van de vijand, p.209. 37 Armando (1988), De straat en het struikgewas/ Het land van de vijand, p.212.
35
Der Kopf – zwart (1989), litho, 57 x 76 cm, oplage 250. Courtesy Steendrukkerij Amsterdam.
Der Kopf – rood (1989), litho, 57 x 76 cm, oplage 250. Courtesy Steendrukkerij Amsterdam.
54
Kopf nr.7 (1989), particuliere collectie.
55
Der Arm no.1 (1988).
Die Hand nr.57 (1998).
57
Das Rad nr.18 (1992), Gemeente Rosmalen, situatie 2017.
66
67
Catalogus beelden van brons, glas en aluminium 1988 - 2017
1 Der Arm, 1988 Brons, oplage 5 Afmeting 16 x 106,5 x 21,5 cm Bronsgieterij Hermann Noack, Berlijn Collectie Museum van Bommel van Dam, Venlo (1/5)
2 Fahne, 1988 Brons, oplage 5 Afmeting 206 x 110 x 52,5 cm Bronsgieterij Hermann Noack, Berlijn Sammlung WĂźrth, KĂźnzelsau (1/5)
3 Fahne, 1988 Brons, oplage 5 Afmeting 201 x 84 x 52,5 cm Bronsgieterij Hermann Noack, Berlijn Collectie Hess, Napa (1/5) Gemeente Westerbork (2/5)
4 Fahne, 1988 Brons, oplage 8 + 2 EA Afmeting 33 x 15 x 3,5 cm Bronsgieterij Hermann Noack, Berlijn
149
166 Das Blatt, 2015 Brons met gele lak, oplage 100 Afmeting 9,8 x 14 cm Bronsgieterij Kemner, Cuijk
167 Die Flügel, 2015 Brons met rode lak, unicum Afmeting 420 x 160 x 177 cm Bronsgieterij Kemner, Cuijk
168 Die schwarze Schale, 2013 Eenmalig uitgevoerd in aluminium (mal van nr.104) Afmeting 44 x 11 cm Bronsgieterij Kemner, Cuijk
169 Kopf, 2017 Brons, oplage 3 + 1 EA Afmeting 21 x 13 x 5 cm Bronsgieterij Kemner, Cuijk
170 Bruchstück, 2017 Brons met rode lak, oplage 3 + 1 EA Afmeting 31 x 22 x 8 cm Bronsgieterij Kemner, Cuijk
Artist Impression
165 Das Blatt, 2015 Brons met donkergroene lak, oplage 100 Afmeting 9,7 x 10,5 cm Bronsgieterij Kemner, Cuijk
178
171 Kopf, 2017 Brons, oplage 3 + 1 EA Afmeting 26 x 15,5 x 5 cm Bronsgieterij Kemner, Cuijk
172 Die Hand, 2017 Brons, oplage 3 + 1 EA Afmetingen 38,5 x 21 x 5 cm Bronsgieterij Kemner, Cuijk
173 Kopf, 2017 Brons, oplage 3 + 1 EA Afmeting 18,5 x 11,5 x 7 cm Bronsgieterij Kemner, Cuijk
174 Bruchstück, 2017 Brons, oplage 3 + 1 EA Afmeting 22 x1 5,5 x 6,5 cm Bronsgieterij Kemner, Cuijk
179