Boer doet leven by Lecturis

Boer doet leven

Portretten van landschapsboeren Berno Strootman Jantien de Boer Caspar Janssen

INTRODUCTIE

Een rijk boeren land JE ZOU HAAST DENKEN DAT DE BOER VAN DE TOEKOMST NOG SCIENCEFICTION IS... MAAR NIETS IS MINDER WAAR: DE BOER VAN DE TOEKOMST BESTAAT AL! WANT OVERAL IN ONS LAND ZIJN ER AL PIONIERS DIE AANTONEN DAT HET KAN

Nederlanders houden van hun landschap. Ze bezingen het in gedichten, geven er uiting aan in volksliederen, wandelen en fietsen er graag in, gaan er op vakantie en dromen er vaak van om er ooit nog eens in te wonen. Het grootste deel van ons land bestaat uit agrarisch cultuurlandschap, in vorige eeuwen ontgonnen en grotendeels door boeren ingericht land, waar voedsel wordt geproduceerd. De schoonheid van dat cultuurlandschap was lange tijd bijzaak. Het was niet meer dan een gratis bijproduct dat ontstond doordat de boer met zijn beperkte middelen de natuurlijke omstandigheden zó probeerde te beïnvloeden dat hij het land productief kon maken. Houtwallen en houtsingels stonden er bijvoorbeeld niet vanwege hun esthetische of ecologische waarde, maar dienden simpelweg als veekering en geriefhout.

Inmiddels zijn we zo ver dat we de natuurlijke omstandigheden vergaand kunnen beïnvloeden. En dat doen we ook. Onze landbouw is productiever dan ooit, voedsel is goedkoper dan ooit en de keuze is groter dan ooit. Maar alles heeft zijn prijs. De kwaliteit van ons landschap is de afgelopen decennia fors teruggelopen. Zo is er nog maar een derde over van het aantal boerenlandvogels dat we in 1960 hadden, is het aantal houtwallen gehalveerd en is de hoeveelheid insecten schrikbarend teruggelopen. Het voedsel dat op ons bord komt, is voor driekwart geproduceerd in het buitenland. Omgekeerd exporteren onze boeren driekwart van wat zij produceren. De producenten van ons voedsel wonen dus grotendeels in het buitenland. En we hebben een stikstofprobleem, we willen de CO2-uitstoot verminderen, de bodemdaling in het veen tegengaan, het verdrogingsprobleem oplossen, meer dierenwelzijn creëren, de risico’s voor de volksgezondheid beperken en zo is er nog een handvol opgaven. Het is dus hoog tijd voor een nieuw perspectief voor de landbouw. Een landbouw die niet alleen duurzaam en vol te houden is, maar waarbij ook landbouw en landschap opnieuw nauw verweven zijn. Iets wat veel boeren 3

zouden omarmen, ware het niet dat zij klem zitten vanwege gedane investeringen, onzekere marktontwikkelingen en onduidelijkheid en tegenstrijdige regels en maatregelen van het Rijk en van Brussel. In mijn rol als Rijksadviseur voor het landschap heb ik, als lid van het College van Rijksadviseurs, de regering van 2016-2020 gevraagd en ongevraagd geadviseerd over alles wat met ruimtelijke kwaliteit te maken heeft. Ik heb daarbij veel aandacht besteed aan de relatie tussen landbouw en landschap. Zo hebben we als college in 2018 Panorama Nederland uitgebracht: een toekomstperspectief voor de ruimtelijke inrichting van Nederland in de komende dertig jaar. Het laat zien hoe de grote maatschappelijke vraagstukken van nu de sleutel kunnen zijn voor welkome, structurele verbeteringen in de toekomst. Belangrijk onderdeel daarvan is een pleidooi voor een ‘New Deal’ tussen boer en maatschappij, die moet leiden tot ‘landschapsinclusieve landbouw’. Met een New Deal tussen boer en maatschappij beogen we dat consumenten een redelijke prijs betalen voor hun voedsel, en de boer een eerlijk inkomen ontvangt voor het produceren van gezond voedsel en daarnaast zorgt voor schoon water, schone lucht, een vitale bodem en een aantrekkelijk, toegankelijk en biodivers landschap. Landschapsinclusieve landbouw is een intelligente, 21e-eeuwse vorm van landbouw, waarbij de productie van voedsel bijdraagt aan een aantrekkelijk, rijk, biodivers en toegankelijk landschap en waarin aandacht is voor erfgoed, schoonheid en voor de mensen die erin wonen, leven en werken. Dit alles uitgaande van natuurlijke processen en op een gezonde bodem. In een landschapsinclusieve landbouw zien we de landschappelijke diversiteit van Nederland terug in het voedselproductiesysteem en omgekeerd. Landschapsinclusieve landbouw is natuurinclusieve landbouw, waarin kringlopen op regionale schaal zo veel mogelijk worden gesloten. We hebben met ons college de prijsvraag Brood en Spelen georganiseerd, voor de vernieuwing van het platteland. Die heeft zestien winnende teams van grondeigenaren en ontwerpers opgeleverd die hun plannen nu uitwerken. En ik heb als lid van het college het initiatief genomen voor het opzetten van drie regionale pilots voor landschapsinclusieve landbouw in De Marne, Salland en de Krimpenerwaard. In die pilots hebben we samen met boeren, 5

INHOUDSOPGAVE

Het Twentse coulisselandschap nog mooier maken

Alles voor de grauwe kiekendief op de grens van het Oldambt en de veenkoloniën

PAGINA 10

PAGINA 26

Van stadse kunstenaars naar Sallandse landschapsbouwers

Kippenwalhalla in de Gelderse Vallei PAGINA 91

PAGINA 76

Limburgse wijnbouwers brengen boscultuur in de monocultuur

Flakkeese zeeklei gaat bruisen van het leven

PAGINA 132

PAGINA 146

Boomwallen als koeienapotheek in de Friese Wouden

Drieduizend gezinnen voeden met uitzicht over het rivierengebied

PAGINA 186

PAGINA 201

Natuurinclusief pionieren in de Noord-Hollandse bloembollenteelt

Nieuw leven in de bodem van de Alblasserwaard

PAGINA 242

PAGINA 257

Een oase aan de rand van het Brabantse zand PAGINA 45

Circulair boeren op niveau in de Amsterdamse stadsrand PAGINA 60

Weidevogelmissionaris in het open Friese land PAGINA 104

Natuur en landbouw in een web verweven onder de rook van Delft PAGINA 119

Biologische Flevomelk en vijftig soorten vogels

Fjordenpaarden als werknemers in Drentse groenteteelt

PAGINA 163

PAGINA 175

Landschapsvernieuwing in het Kromme Rijn-landschap

Landschapspark De Maashorst krijgt er een voedselbos bij

PAGINA 216

PAGINA 229

Een droom van een Zeeuws voedselbos PAGINA 272

Relaxte Gaasterlanders laten de koeien het werk doen PAGINA 285

Jos & Dorthy Elderink INNOVEREN MET NATUUR

“Wandelaars lopen hier ook door het weiland en over het erf. Vaak raak je dan in gesprek en vertellen we over ons bedrijf en onze koeien. Dat vinden wij belangrijk.”

Jos, Frans, Marije Elderink. Drie generaties.

Solitaire eik in het weiland.

Jos en Dorthy Elderink

Innoveren met natuur

Het Twentse coulisselandschap nog mooier maken Het begon hem steeds meer tegen te staan, het gebruik van kunstmest, antibiotica en bestrijdingsmiddelen. Jos Elderink schakelde om naar biologisch en heeft nu een florerende melkveehouderij met gezonde koeien. En hij voegt weer iets toe aan het fameuze Twentse coulisselandschap. Vernieuwen om het waardevolle te bewaren. “Als het systeem maar sterk en divers genoeg is, dan doet de natuur gewoon het werk.”

Zelf is hij eraan gewend, maar Jos Elderink ziet bijna dagelijks hoe de wandelaars reageren als ze over zijn land en erf lopen waarop twee wandelroutes zijn aangelegd: opgetogen en verbaasd bijna. Want hier bij De Lutte, op Landgoed Het Hengelman waar Jos en Dorthy Elderink hun biologische melkveehouderij hebben, is het fameuze Twentse coulisselandschap nog intact. Vandaag, een mooie voorjaarsdag, loopt Jos zelf door het kruidenrijke weiland, af en toe gevolgd door een bont gezelschap koeien. In gezelschap van hond Boyka die het af en toe als taak ziet om koeien op te jagen. Het gras, waar paardenbloem, herderstasjes, zuring, klavers, madeliefjes en margrieten een kans hebben, is ondanks de droogte nog aardig groen. De percelen worden gescheiden door houtwallen uit het boekje: met door Jos aangeplant en onderhouden eiken, berken, hazelaars, meidoorns en inheemse struiken. Lijnen in het landschap, met doorkijkjes naar het bos op de achtergrond dat behoort tot het natuurgebiedje Duivelshof, waar de klokjesgentiaan nog voorkomt, net als de nachtorchis, het heideblauwtje en vijf spechtensoorten. Ook daar heeft Jos wat grasland in gebruik voor de jonge koeien en een akker waarop hij sinds kort luzerne verbouwt.

Jos en Dorthy Elderink

“ALS JE DE NATUUR GAAT BEVECHTEN VERLIES JE ALTIJD.”

Innoveren met natuur

Wie op zoek is naar verweving van natuur en landbouw, wie wil zien hoe mooi dat kan zijn en hoe ze elkaar kunnen versterken, die is hier aan het juiste adres. Onlangs nog werd hij aangesproken door een buurtbewoonster. Ze zei: “Als jij mest uitrijdt, dan laat ik mijn was gewoon buiten hangen. Dat kan echt niet als andere boeren in de omgeving met drijfmest het land op gaan.” Jos weet nog dat hij als “klein jochie” de mest op de boerderij van zijn ouders lekker vond ruiken. Dat was in de jaren zeventig. Tientallen jaren gingen eroverheen, maar nu is die geur terug. Niet zuur en pregnant als de drijfmest (vaste mest vermengd met gier, urine) die een hele week in de put heeft liggen rotten en – eenmaal uitgereden – snakt naar zuurstof. Nee, in zijn vaste mest ruik je het gras en de kruiden; de grondstoffen voor de mest. Mest waar alleen de koe, het gras en wat toegevoegde granen en kruiden aan te pas zijn gekomen. Krachtvoer, chemie en antibiotica, dat ruik je allemaal niet. Veel minder ammoniak komt er ook vrij in de twee stallen van Jos en Dorthy, een potstal en een ligboxstal; er slaat veel minder ammoniak neer in de omgeving. Een waterspraysysteem verspreidt effectieve micro-organismen door de stal. Dit, in combinatie met de gemalen houtskool die door de drijfmest is gemengd, zorgt voor de vastlegging van de ammoniak die vervolgens vrijkomt als voeding voor de plant in de bodem. Jos zuigt het niet uit zijn duim, hij heeft het laten meten: als hij de mest uitrijdt op het land, dan halen de wortels de stikstof weer uit de houtskool. Ze hebben inmiddels zelfs een ontheffing om mest bovengronds uit te rijden, dus niet te injecteren. “Want we hebben geen ammoniakuitstoot als wij bovengronds mest uitrijden.” En dus gaat de welriekende mest over hun land, mest met de geur die hem weer doet denken aan zijn vroege jeugd. Het is altijd Jos’ devies geweest: zélf nadenken en goed om zich heen kijken. Innoveren zit in zijn bloed, maar dan wel met het doel om de kringlopen rond te krijgen, te perfectioneren en zo een evenwichtig plaatje te bewerkstelligen. “Wat is er mis met vroeger?” vraagt hij weleens retorisch. Alleen gebruikt Jos de modernste inzichten om die natuurlijker gang van zaken mogelijk te maken. Nee, Landgoed Het Hengelman is geen klein bedrijf. Tamelijk groot zelfs, met 140 koeien en nog wat graanteelt. Om op deze schaal toch het kleinschalig landschap weten te behouden en te versterken, dat kan dus. “De natuur volgend,” zoals Jos zegt. Want: “Als je de natuur gaat bevechten verlies je altijd.” 14

Jos en Dorthy Elderink

“IK WILDE EEN KOE DIE VAN GRAS MELK MAAKT.”

Innoveren met natuur

Dagkoekoeksbloem in houtwal.

Hij boert op 95 hectare eigen grond en heeft dertig hectare natuurgrond in gebruik. Zes jaar geleden maakte hij de keuze voor koeien van het ras MRIJ (Maas-Rijn-IJssel) en ging zo eigenlijk terug naar de koeien uit zijn jeugd. Via inkruisen gaat daar een aantal generaties overheen, vandaar die bonte mengeling op zijn land. Maar uiteindelijk zullen alle koeien roodbont zijn. Over een jaar of vijf, schat hij, klopt het plaatje helemaal. Die keuze voor MRIJ-koeien maakte hij niet voor niets. “Ik wilde een koe die van gras melk maakt. Daar is MRIJ goed geschikt voor.” De HolsteinFriesian, verreweg het meest gebruikte koeienras in Nederland, is meer een maiskoe en dat wilde hij nu juist niet meer. Want een koe eet van nature gras. “Bovendien zijn maisvelden niet zo mooi, ze ontnemen het zicht op het mooie landschap,” vult Dorthy aan. De kiem voor hun aanpak ligt in de jaren negentig. Toen al begon het willen streven naar een almaar hogere melkproductie per koe Elderink tegen te staan. Op een goede dag in 1999 hakte hij de knoop door: het roer ging radicaal om. 15

De melkcarrousel: “Dit is compact en overzichtelijk; in twee uur tijd, inclusief schoonmaken, kan één persoon alle koeien melken en zien.”

Jos en Dorthy Elderink

“VEEL BOEREN WILLEN GEEN BURGERS MEER OP HET BEDRIJF HEBBEN, ZE ZIJN BANG VOOR ZIEKTES. WIJ NIET.”

Innoveren met natuur

om het land open te stellen. Ze legden zelf een grote en een kleine wandelroute aan: een zwartbonte route en een roodbonte route. Inmiddels heeft de regio Twente de wandelroutes overgenomen en opgenomen in het regionale netwerk; er loopt nu een “blauwe” route over hun land en erf. Vroeger hield Elderink de paden nog bij, maar de laatste jaren is dat niet meer nodig. “Er zijn zoveel wandelaars dat de paadjes vanzelf open blijven.” Vanochtend nog spraken wandelaars hem aan: ‘“Wat fantastisch dat we hier zomaar over het erf mogen.’ Vaak raak je dan in gesprek en dan vertellen we over het bedrijf en over onze koeien. Dat vind ik belangrijk, want er werken steeds minder mensen in de landbouw en de landbouw en de maatschappij zijn steeds meer uit elkaar gegroeid… een slechte zaak. Boeren willen ook geen burgers meer op het bedrijf hebben, ze zijn bang voor ziektes. Wij niet, want ik zeg altijd: je moet zorgen dat je vee genoeg weerstand heeft. Wandelaars lopen hier ook door het weiland. Collega-boeren vragen dan ook: ‘Ben je niet bang voor ziektes?’ ‘Nee,’ zeg ik dan. En als ze al een besmetting oplopen krijgen ze daar weer weerstand van.” De Hengelheurneweg oversteken, naar het andere deel van het land. Nog altijd in gezelschap van hond Boyka, tot voorbij de Lutterbeek. Weer kruidenrijk grasland, houtwallen, een monumentale eik midden in het weiland. Een deel van het land, aan de rand van het natuurgebied, heeft Elderink omgezet in “nieuwe natuur”; daar staan nu elzen op de plek waar ze volgens de oude kaarten ook al stonden. Nee, in de houtwallen – waarin ook eiken staan – heeft hij vanwege die gevarieerde begroeiing onder de bomen en de afwisseling van boomsoorten gelukkig geen last van de eikenprocessierups. In de rijen eiken langs de openbare weg zit de rups wel, omdat daar geen ondergroei is. Het is eigenlijk het verhaal in een notendop. Elderink: “Als het systeem maar sterk en divers genoeg is, dan doet de natuur gewoon het werk.”

De boekhouding van Jos & Dorthy EIGENAREN

ADRES

TYPE BEDRIJF

Jos & Dorthy

Hengelerheurneweg 2

biologische

Elderink

7587 PS De Lutte

melkveehouderij

OPPERVLAKTE

WAT WORDT GEPRODUCEERD?

vlees zand

melk

MEDEWERKERS

3 vaste medewerkers

125 ha

AFNEMERS

35%

coöperatie

huisverkoop

Eko Holland

en ijsmaker 60% particuliere verwerker: Raw Milk

vlees naar Vion en Ameco

Company

HOEVEEL KOEIEN, JONGVEE, STIEREN?

140

JAAROMZET

TEVREDEN OVER INKOMEN?

€ 500.000

Peter Harry Mulder & Eline Ringelberg DENKEN ALS EEN PATRIJS

“Ik wilde iets realiseren voor de vogels en ik zag dat het werkte. Dat gaf me zoveel moed.”

Oogsttijd. Dorpsgenoot Kor helpt Peter Harry bij het maaien en dorsen.

Bloemenstrook naast de aardappels.

Peter Harry Mulder & Eline Ringelberg

Denken als een patrijs

Alles voor de grauwe kiekendief op de grens van het Oldambt en de veenkoloniën Peter Harry Mulder en Eline Ringelberg leerden kijken met de ogen van een patrijs. En nu willen de vogels op hun land zijn. “Omdat we dingen anders doen.” Binnen de marges van het systeem maakten ze hun gangbare akkerbouwbedrijf landschapsinclusief. Tegen de financiële stroom in, maar met aantoonbaar resultaat. “En als we een eerlijke prijs zouden krijgen voor onze producten zou het nog veel extensiever kunnen.”

Nee, ze schakelen niet over naar een biologische bedrijfsvoering. Hij met een onverzettelijke helderblauwe blik: “Omdat we de patrijzen en leeuweriken willen redden. Dat klinkt ontzettend tegenstrijdig, maar het is de waarheid.” Want de meerderheid van het agrarische land in Nederland is gangbaar boerenland en stel je nu eens voor dat juist op dát land meer ruimte komt voor natuur, zegt Peter Harry. Dan krijgen de vogels er in één klap een enorm leefgebied bij. Welbewust experimenteren ze daarom met verschillende vormen van natuurinclusieve, gangbare akkerbouw. Want er gaan misschien nog wel vijftien of twintig jaar overheen voordat genoeg boeren in Nederland biologisch zijn, denkt Peter Harry. “En zo lang kunnen de vogels niet wachten.” Bovendien kán het. In het duizend hectare grote “boerenbuitengebied” rond de boerderij, waar een vrijwilligersclub bermen beheert en landschapselementen aanplantte en onderhoudt, broeden in totaal tien paartjes patrijzen. Drie daarvan zitten op hun zeventig hectare land. “Dat lijkt misschien niet veel,” erkent Peter Harry, “maar relatief gezien zijn het er in dit gebied wel veel. Patrijzen willen hier zijn.” En daarom dus willen ze anderen laten zien 29