263022 L99 KOME_POST_p1-89_C.qxp_Opmaak 1 30-03-18 10:27 Pagina 6
fotografen Tonnis Post
263022 L99 KOME_POST_p1-89_C.qxp_Opmaak 1 30-03-18 10:27 Pagina 7
van de
vooruitgang Dirk Kome
Uitgeverij Lecturis
263022 L99 KOME_POST_p1-89_C.qxp_Opmaak 1 30-03-18 10:27 Pagina 8
8
263022 L99 KOME_POST_p1-89_C.qxp_Opmaak 1 30-03-18 10:27 Pagina 9
9
263022 L99 KOME_POST_p1-89_C.qxp_Opmaak 1 30-03-18 10:27 Pagina 10
10
263022 L99 KOME_POST_p1-89_C.qxp_Opmaak 1 30-03-18 10:27 Pagina 11
11
263022 L99 KOME_POST_p1-89_C.qxp_Opmaak 1 30-03-18 10:27 Pagina 12
12
263022 L99 KOME_POST_p1-89_C.qxp_Opmaak 1 30-03-18 10:27 Pagina 13
13
263022 L99 KOME_POST_p1-89_C.qxp_Opmaak 1 30-03-18 10:27 Pagina 14
14
263022 L99 KOME_POST_p1-89_C.qxp_Opmaak 1 30-03-18 10:27 Pagina 15
15
263022 L99 KOME_POST_p1-89_C.qxp_Opmaak 1 30-03-18 10:27 Pagina 16
16
263022 L99 KOME_POST_p1-89_C.qxp_Opmaak 1 30-03-18 10:27 Pagina 17
17
263022 L99 KOME_POST_p1-89_C.qxp_Opmaak 1 30-03-18 10:27 Pagina 18
18
263022 L99 KOME_POST_p1-89_C.qxp_Opmaak 1 30-03-18 10:27 Pagina 19
19
263022 L99 KOME_POST_p1-89_C.qxp_Opmaak 1 30-03-18 10:27 Pagina 20
20
263022 L99 KOME_POST_p1-89_C.qxp_Opmaak 1 30-03-18 10:27 Pagina 21
21
263022 L99 KOME_POST_THUMBS_07_p90-111.qxp_Opmaak 1 30-03-18 10:48 Pagina 91
de mensen, de plekken, de tijd GrA NOM sow CHCO
De Groninger archieven, Groningen Het Nederlands Openluchtmuseum, Arnhem Stichting Oud Winschoten, Winschoten Cultuurhistorisch Centrum Oldambt
263022 L99 KOME_POST_THUMBS_07_p90-111.qxp_Opmaak 1 30-03-18 10:48 Pagina 92
omslag voorzijde Leonard van der Sluis (m+v+6 kinderen) No.17 (collectie Middendorp) Onstwedder Tange 20 november 1913
omslag achterzijde Tarwe Ulsda 29 juli 2017
NOM (AA 49270)
Op 39-jarige leeftijd trouwde de weduwnaar Leonard van der Sluis met de tien jaar jongere weduwe Hinderkien. Bij elkaar hadden ze toen al tien kinderen. Samen bouwden zij een woning in het veen, waar nog zes gezamenlijke kinderen werden geboren. Egbertien, Evert (met pet), Hinderkien en Abel staan op de foto voor de hut. Deze was lang 3,10 m, breed 2,80 m, hoog 1,60 m en gedeeltelijk in de grond uitgegraven. Het vertrek stond door een slecht trekkende schoorsteen voortdurend blauw van de rook. ’s Nachts keek je tussen de pannen door vanuit de bedstee naar de sterrenhemel en
met slecht weer kreeg je een frisse douche. In een nieuwbouwwijk met een stratenpatroon dat iedereen laat verdwalen, spreek ik meneer Poelman. Hij is de zoon van de in 1903 geboren Hinderkien jr. Ten tijde van het fotograferen is zij niet aanwezig. ‘Moeder moest als klein kind al werken. Turf stapelen. Later werkte ze voor een grote boer. Mijn ouders waren net als mijn beide opa’s en oma’s echte socialisten. Bij de opa en oma van vaderskant heeft Domela Nieuwenhuis nog een keer gelogeerd toen hij in de buurt een toespraak hield.’ Links: Interieur van de plaggenhut van Oltman Baalman uit Onstwedde. Links naast de klok een ingelijste foto van Oltman, zijn vrouw en hun kind voor de hut, die Tonnis enkele maanden eerder maakte.
263022 L99 KOME_POST_THUMBS_07_p90-111.qxp_Opmaak 1 05-04-18 14:00 Pagina 93
1 Grondduiker Oude Statenzijl / Westerwoldse Aa 20 april 2017 In de tijd van Tonnis werden alle riviertjes verdiept en rechtgetrokken. Het water moest zo snel mogelijk via de Dollard naar zee. Met een enorme inspanning werd ervoor gezorgd dat de polders nooit meer onder water zouden lopen. Honderd jaar later is dat idee ouderwets en wordt gedeeltelijk teruggekeerd naar de toestand van begin twintigste eeuw.
2 De Dollard vanaf Nieuwe Statenzijl Nieuwe Statenzijl circa 1917
3 Hinderktjen Prins Photo-atelier T. Post – Winschoten circa 1905
Hunze en Aa’s
privécollectie
Om het water met het spuien achter de dijk goed weg te krijgen, werd ook de Dollard deels uitgebaggerd. (zie ook p.80 en extra foto 82)
Over Hinderktjen is niet veel meer bekend dan de droge feiten die aan de hand van de akten terug te vinden zijn op de website allegroningers. Haar geboorte (1832), overlijden (1908) en dat ze dienstmeid was voor haar huwelijk met Beerend Deelden, waar vijf kinderen uit voortkwamen. Onder: ‘de handwerkgroep’, atelier van Tonnis
4 interieur van Freerk Smit (m+v+8 kinderen) No.3 (collectie Middendorp) De Lethe 20 november 1913
5 Stoomtramweg-Maatschappij Oostelijk Groningen Afwateringskanaal Duurswold Farmsum 1919
NOM (AA 49260)
collectie G.R. de Wege
Dit is de woonkamer van Hilko ‘de jongen met het schaap’ Smid en zijn familie. Op de foto onder houdt Hilko zijn jongste broertje Remko vast. Helemaal rechts staat zijn vader. Vader dronk veel. Het lijkt één huisje, maar het waren er twee. Het eigenlijke huis, met de deur en de twee linkerramen, was van Haiko Meyering, zijn vrouw en hun twaalf kinderen. Rechts was de ‘afdakwoning’, bewoond door de familie Smid. Hun woonkamer was achter het grote en kleine raam rechts. De ramen konden niet open waardoor de ruimte slecht ventileerbaar was. (zie ook pp.65 en 77)
Nadat de StoomtramwegMaatschappij Oostelijk Groningen verschillende ontwerpen had gemaakt, werd uiteindelijk gekozen voor een betonbrug met een afzonderlijk deel voor tram- en wegverkeer. Naast de bovenstaande foto maakte Tonnis er nog drie: twee van de brug in aanbouw en een op dezelfde dag als hierboven, maar dan genomen vanaf het spoor. Op een van de foto’s van de brug in aanbouw staan de opzichter, drie werklui die bezig zijn met het betonijzer en, als je heel goed kijkt, zie je nog een vijfde persoon. Hij zit scheef op de bok van een wagen en kijkt recht in de lens.
263022 L99 KOME_POST_THUMBS_07_p90-111.qxp_Opmaak 1 30-03-18 10:48 Pagina 94
8 Locatie van de boerderij van Koers Wessingtange 18 juni 2017 Dit is het land waarop de boerderij van Koers stond (zie hieronder). Op pagina 19 kun je de boerderij van binnen zien. Op de foto staat Koers samen met zijn buurjongen. Mevrouw Heun-Engelkens heeft drie door Tonnis gemaakte portretten. ‘Koers was de buurman van mijn vader. De jongen met de hoge hoed is mijn oom Albert. Hij is wel getrouwd, maar heeft nooit kinderen gekregen. Ik kan mij nog herinneren dat hij de foto had. In 2005 is hij gestorven.’
9 J. van Dijk (m+v+2 kinderen) No. 13 (collectie Middendorp) Onstwedder Holte 20 november 1913
10 Zeewering Delfzijl 19 oktober 2017
NOM (AA 49267)
Net achter de zeedijk bij Delfzijl ligt een strook water met de naam ‘de Bucht von Watum’. Het is een verwijzing naar het kerkdorp Watum, dat in de zestiende eeuw door hevige stormen door het water werd opgeslokt en in zee verdween.
Voor de hut van Van Dijk, ook wel de dromedaris genoemd, lag een groot gat gevuld met water, mest en afval. Het stonk enorm. Vlakbij het gat zat de waterput. Tonnis maakte een foto van de voorkant en een van de zijkant. Vijf maanden later fotografeerde hij het interieur. De bodem was uitgegraven en de vloer was van zand. Toen Tonnis met Middendorp binnenkwam, was Hendrik, de jongste zoon, bezig met het uitzoeken van de aardappels. Voor de foto moest hij in de bedstede zitten. Hij had zijn kleren aan en een pet op. Het stro van de matras stak onder hem uit.
11 Sluiswachterswoning Vlagtwedde 6 april 1916
12 Metbroekbos Onstwedde 17 december 2017
Hunze en Aa’s
De sluiswachterswoning in Vlagtwedde is een van zestien woningen die het waterschap Westerwolde langs het Tijdenskanaal bouwde. In het piekjaar 1925-1926 kwamen er zevenduizend schepen door de Vriescheloostersluis. Het bedienen van de sluizen en bruggen was handwerk, een voltijdbaan. het waterschap heeft de woningen inmiddels op één na, die van oud-sluiswachter Moret (zie p.18), verkocht. Het graven van het kanaal en de bouw van de bijhorende sluizen, bruggen en gebouwen trok de belangstelling van vele groepen en hoogwaardigheidsbekleders. De minister, statenleden en, zoals hieronder, een groep ingenieurs met hun vrouwen. Naast de bezoekers mocht het personeel van het waterschap ook altijd op de foto. Iedereen, ook het personeel, kreeg een afdruk.
Om iets van ‘het natuurschoon voor het nageslacht te bewaren’ kochten de heren Schönfeld, Stikker en Bos in 1907 enkele stukken grond van het Metbroekbos. In 1919 werd het bos door Van Tienhoven en Jac. P. Thijsse namens Natuurmonumenten bezocht. Ze waren daar op uitnodiging van het waterschap en werden ontvangen door Schönfeld en Zandstra. De bezoekers waren onder de indruk van de natuur, vooral omdat er de zeer zeldzame Zweedse kornoelje voorkwam. Het plantje met kleine witte bloemetjes groeit er nog steeds en is nu nóg zeldzamer. Het staat sinds 1 januari 2017 op de lijst van wettelijk beschermde planten. Het Metbroekbos werd in 1937 met het overlijden van Schönfeld geschonken aan Natuurmonumenten.
263022 L99 KOME_POST_THUMBS_07_p90-111.qxp_Opmaak 1 30-03-18 10:48 Pagina 95
13 Brug over de (oude) Ruiten Aa Wollinghuizen circa 1910
14 Boerderij Waalkens Kroonpolder, Drieborg winter 1924-1925
GrA (818-18281)
GrA (818-08087)
15 H.P. Waalkens Boerderij Waalkens Kroonpolder, Drieborg 16 december 2017
16 Draaibare lighal Groene Kruis No. 48 (collectie Middendorp) Bellingwolde 1915 GrA (818-21635)
Deze boerderij was van herenboer Waalkens. Achter het zevende raam van rechts kun je hem zien zitten. De eerste boerenbehuizing dateert van 1853. In 1907 brandde de schuur af door broei, een jaar later werd er een nieuw achtergedeelte neergezet, twee keer zo groot als het oude. Op de foto die Tonnis in 1925 maakte, staat de voorkant uit 1853 met de schuur uit 1908. In 1937 werd het woongedeelte afgebroken en gemoderniseerd. Tijdens de laatste oorlogsdagen van 1945 sloeg het onheil opnieuw toe, net als bij de heerd van buurman Ebels (zie p.35) ging de boerderij in vlammen op. Twee jaar na de oorlog verrees op dezelfde plek een volledig nieuwe boerderij. De achterkleinzoon van de man achter het raam boert daar nu. Hij is de laatste Waalkens. Zijn zonen zien er geen toekomst.
‘Draaibare lighal, met openslaande vensters. Uit elkaar te halen. Gewicht 250 kilo. Prijs compleet in 1913 fl. 60,-. In gebruik te Bellingwolde, Vlachtwedde, Onstwedde, Winschoten en andere gemeente’ P.B. Middendorp
17 Hilko Smid jr (poezen) Kleinzoon jongen met het schaap Beerta 16 december 2017 Hilko Smid is de zoon en kleinzoon van Hilko Smid. Hij is de laatste Hilko Smid, zelf heeft hij geen kinderen. Zijn opa Hilko is de ‘jongen met het schaap’ (zie pp.4, 65, 77). In de Lethe waren twee families Smid. De hazen en de poezen. De hazen waren slimme stropers, die uit handen van de veldwachter wisten te blijven. De poezen waren zo arm dat ze op blote voeten door de sneeuw liepen.
263022 L99 KOME_POST_p112-136.qxp_Opmaak 1 29-03-18 17:06 Pagina 113
photograaf Post door
Dirk Kome
263022 L99 KOME_POST_p112-136.qxp_Opmaak 1 29-03-18 17:06 Pagina 114
Idian Powerplus Biddinghuizen 20 januari 2018
263022 L99 KOME_POST_p112-136.qxp_Opmaak 1 29-03-18 17:06 Pagina 115
Ten Post (1877-1893) Ik rij Ten Post binnen, ga een brug over, maak een bocht naar rechts en merk dat ik het dorp alweer ben uitgereden . Het is een vrij drukke rijksweg, waardoor ik niet kan stoppen en omkeren, ik moet doorrijden naar Ten Boer. In het dorp dat ik in mijn achteruitkijkspiegel zie verdwijnen, groeide Tonnis Post op. Hij woonde er vanaf twee en een halve maand tot zijn vijftiende jaar. Een kleine zeven kilometer noordelijker, in Loppersum, werd Tonnis op 28 november 1877 om 3 uur ’s nachts geboren. Hij werd vernoemd naar zijn opa van moederskant. Zijn ouders, Jan en Geertruida Post, trouwden een maand voor zijn geboorte. Geertruida was zeven jaar ouder en de nicht van Jan. Beide ouders stammen af van arme wevers uit het Hogeland en hadden hun ouders al verloren. Volgens de huwelijkspapieren was Jan Post een onecht kind, hij is ook niet erkend door zijn moeder Grietje Post. De geschiedenis van Grietje heeft niet direct met de fotografie van Tonnis te maken, maar moet het leven van zijn vader, en daarmee dat van Tonnis, getekend hebben. In 1847 stierf Grietjes man en een klein jaar later binnen drie maanden vier van haar vijf kinderen. 1847 was ook het jaar waarin Marx en Engels het Communistisch Manifest schreven, de revoluties door Europa raasden en in Groningen de tyfus meedogenloos aan de deuren klopte. Grietje bleef achter met haar dochtertje en is nooit hertrouwd, al kreeg ze nog vijf kinderen, waaronder een tweeling. Van die vijf werd alleen Jan ouder dan vier maanden. Ook op andere vlakken zat het niet mee. Het lukte niet om als dagloonster aan voldoende werk te komen. Regelmatig moest zij naar de bedeling. Op voorbedrukte formulieren is haar ellende zakelijk ingevuld: ‘… de gemelde persoon verkeert door ge 115
brek aan verdiensten in zulke armoedige en hulpbehoevende omstandigheden dat zij niet in staat is, het benoodigde voor levensonderhoud, huisvesting te verschaffen, enz …’. Wekelijks kreeg zij 50 cent en wat turf. Als ik in Ten Boer kom, kan ik eindelijk de auto keren en rij ik terug naar Ten Post. Daar aangekomen zoek ik de dorpskern, maar die is er niet. Vlakbij de brug parkeer ik mijn auto naast café/snackbar Ten Post. Het dorpje ligt er wat verlaten bij. Als ik door het raam van het café/snackbar naar binnen kijk, zie ik een leeg interieur. De wanden zijn afgebikt, de vloer is eruit. In het midden staat een kruiwagen met daarnaast een schop in de grond. Ik wandel verder op zoek naar gebouwen die Tonnis gezien moet hebben. Ik kom bij een gereformeerd kerkje dat een eindje van de weg staat, verborgen achter een jaren-zeventighuis. Boven de deur zit een steen, 1870 staat erin gebeiteld. Ik klop aan. Het kerkje is de werkplaats van een timmerman. Hij wijst me door naar Teije Penninga, een bevlogen plaatselijke amateurhistoricus. Samen lopen wij naar zijn huis. Teije Penninga weet veel over Ten Post, heel veel. Maar Tonnis Post? Nooit van gehoord. Het is een muur waar ik tijdens mijn onderzoek voortdurend tegenop bots. Tonnis Post is vrijwel vergeten. Ironisch voor een man die er met zijn iconische foto’s voor heeft gezorgd dat we ons eigen verleden kunnen bekijken. Wat ik wel weet uit de periode in Ten Post, komt uit de geboorte- en overlijdensaktes. Bij Jan Post staat als beroep ‘brievenvergaarder’ en bij Geertruida staat ‘zonder’. Er worden hier zes zusjes en een broertje van Tonnis geboren. Het broertje en twee zusjes worden niet ouder dan twee jaar. Dat maakt zeven geboorteaangiftes en drie overlijdensaktes. Van de tien aangiftes zijn er zeven