Lust for Life

Ed van der Elsken in kleur

LUST FOR LIFE

Ed van der Elsken in kleur

Kortsluiting in kleur

Birgit Donker

4

Kleurenfotografie is lange tijd een beetje verdacht geweest. Ze werd afgedaan als te plat, te commercieel. Gelukkig weten we nu wel beter. Bekijk de foto’s waarin Ed van der Elsken het leven vierde en je ziet wat je zou missen zonder kleur. Als je naar die beelden kijkt, is het zoals hij vlak voor zijn dood zei: ‘Het leven is zo mooi, dat die hemel daar allang doorheen geklutst is.’

Ruim 42.000 dia’s van Ed van der Elsken lieten restaurator Katrin Pietsch en haar collega Lénia Oliveira Fernandes door hun handen gaan, tijdens een grootscheeps herstel van zijn kleurenwerk. Op de vraag wat haar daarbij met name was opgevallen antwoordt Katrin Pietsch: ‘De beelden die hij níet gebruikte. En die laten zien hoe hij om zijn onderwerp heen cirkelde.’ Waar een fotograaf als Henri Cartier-Bresson of Koen Wessing vrijwel al zijn foto’s raak schoot, was Ed van der Elsken gretiger; hij had meer bijvangst. Maar die ene foto waar hij bij uitkwam was dan vervolgens ook bijzonder raak.

Ed van der Elsken gebruikte het rondcirkelen om contact te leggen met degene die hij fotografeerde ; om de regie te nemen. Hij was uit op dat ene specifieke moment dat die persoon op hem reageerde terwijl hij de aandacht trok, doordat hij zijn tong uitstak of iets toeriep. En dan was het: ‘Knip. Salut. En ik zie ze nooit weer, waarschijnlijk;’ schrijft Ed van der Elsken in zijn weergaloze boek EYE LOVE YOU. Zo creëerde de fotograaf zijn eigen beslissende moment. Hij legde het vast voor ons, de kijkers. Dat beslissende moment kan vervolgens leiden tot een ‘effect van kortsluiting’, zoals curator Frits Gierstberg dat noemt: een schijnbaar contact tussen de kijker en de persoon op de foto, zonder tussenkomst van de fotograaf. ‘Wij kijken naar hen alsof we door de ogen van Ed van der Elsken kijken,’ schrijft Gierstberg in deze publicatie.

Dit ‘kortsluiteffect’ werkt des te beter in kleur omdat dat nog meer dan in zwart-wit de suggestie wekt van transparantie, alsof je er zelf bij bent.

Dat we de kleurendia’s van Ed van der Elsken nog kunnen zien, ook in de toekomst, is te danken aan het ruim twee jaar durende restauratieproject van het Nederlands Fotomuseum, waarbij de beelden schimmelvrij zijn gemaakt. Deze omvangrijke hersteloperatie is een overtuigend voorbeeld hoe belangrijk het is dat er tijd, aandacht en middelen worden geïnvesteerd in de kostbare collectie van het museum, waar een groot deel van het fotografisch erfgoed van Nederland is opgeslagen. Fotografen als Ed van der Elsken legden ons gezamenlijk fotografisch geheugen vast. ‘Ed beschikt over een feilloos instinct voor tijdsverschijnselen,’ schrijft kunstspecialist Joyce Roodnat in haar boek Hee... zie je dat?

De films van Ed van der Elsken. ‘Wat voor iedereen “gewoon” is en

5

10

13

14

16

19

21

‘Maar het liefst zou ik een klein cameraatje in m’n kop laten bouwen met een high sensitive microfoontje en dan kijken en registreren en heel bewust 24 uur per dag alles vastleggen.’

Jan Bosdriesz, documentaire Ed van der Elsken 1925-1990, 1996

Portret Ed van der Elsken, 1971 Foto: Dick Coersen/ANP

Ed van der Elsken en de kleurrijke ander

Frits Gierstberg

226

Zomer, zon, Saint-Tropez. KLIK! Zijn lichtblauwe overhemd hangt open, zijn rechterhand houdt hij lief maar ook een beetje verlegerig tegen haar schouder, een halve omarming. Zij heeft een hip rozerood vestje met een fraai bewerkte kraag aan, van voren breed openstaand en op één punt dichtgeknoopt met een miniem strikje, de linkerborst half zichtbaar; sigaretje in één hand en in de andere een baby’tje dat ons onbevangen aankijkt. Twee keer een brede lach. Hun drie lichamen vormen een dubbele, over elkaar geschoven letter V die vertelt dat ze één zijn. Het is de V van Vrijheid, Verlangen, Verleiding, Verliefd Zijn - en misschien ook van Vakantie, of van Veelkleurig. EYE LOVE YOU, zegt de fotograaf en tekent dat met veelkleurige letters boven hun hoofden. Dan is hij weer weg. Typisch Ed. Cover EYE LOVE YOU, 1977

De kleurrijke ander Ed. Het veelvuldige gebruik van de voornaam van Ed van der Elsken wanneer er over zijn werk wordt gesproken, is opmerkelijk. In de internationale fotografie horen we immers nooit over een ‘Henri’ (Cartier-Bresson), een ‘Anton’ (Corbijn) of een ‘Martin’ (Parr). Waar normaal gesproken een kunstenaar uit een zeker respect bij zijn of haar achternaam wordt genoemd, is het ‘Ed’ bij Ed. Dat wijst in dit geval niet op een gebrek aan respect, maar op een eerbetoon dat in Nederland alleen nog Rembrandt en Vincent ten deel is gevallen.

Ook vele jaren na zijn overlijden in 1990 is het nog steeds ‘Ed’ en dat zegt veel over de mate waarin Ed van der Elsken door zijn publiek in de armen is gesloten. Het tekent ook de manier waarop het werk en de persoon van de fotograaf in de loop der tijd zijn gaan samenvallen – of misschien wel met elkaar worden verward.

1 Evelyn de Regt, Once Upon a Time, Amsterdam (Fragment), 1991, p. 24 en noot 34. Bij het schrijven van dit essay heb ik dankbaar gebruik gemaakt van deze uitmuntende biografie.

Dat samenvallen van de fotograaf met zijn werk is bij Van der Elsken al vaker opgemerkt. Het gaat dan over zijn portretten van mensen op straat, die op de dominante aanwezigheid van de fotograaf reageren.

Als een jager heeft Van der Elsken zijn prooi vaak al van ver gezien en omzichtig benaderd, ondertussen de juiste positie en de juiste lens kiezend. Soms maakt hij een hele serie foto’s voordat het raak is. Wanneer het contact er eenmaal is, daagt hij ze uit maar houdt hij tegelijkertijd de regie over wat er gebeurt. Hij beschreef dat zelf eens als volgt: ‘Ik ben niet de eerste de beste op straat. Als ik op straat aan het fotograferen ben, ja, dan ben ik gewoon iemand die enorm aanwezig is, die tien vierkante meter of honderd vierkante meter beheerst. Dan ben ik even de baas. Dat is mijn specialiteit geworden.’ 1 Zo staan niet de gefotografeerde personen, maar staat de fotograaf zelf telkens weer in het onzichtbare middelpunt van

227

Schimmel in de dia’s van Ed van der Elsken

Loes van Harrevelt Katrin Pietsch

246

‘Sommige van mijn negatieven zijn een beetje vergaan in de loop der jaren. Want ik woonde altijd wel pittoresk, maar niet altijd even droog en schimmelvrij. Ik vind het eigenlijk wel deftig staan al die krasjes op zo’n foto, net craquelé op een oud schilderij. Het lijkt zo wel echte kunst.’ 1 Dit schreef Ed van der Elsken bij een van zijn met schimmel bedekte foto’s uit zijn fotoboek Amsterdam (1979). Bladerend in het boek valt direct op dat er meer zwart-witbeelden met schimmeldraden doortrokken zijn.

Besef van de desastreuze gevolgen van schimmel in fotocollecties was lang niet aanwezig en als het er wel was, waren er onvoldoende middelen, menskracht en methodes om deze aantasting een halt toe te roepen. Koud en droog bewaren was de enige optie. En dat was wat het Nederlands Fotoarchief (vanaf 2003 Nederlands Fotomuseum) in Rotterdam deed. Vanaf 1993 worden hier de zwart-witnegatieven, kleurendia’s, een uitgebreide collectie brieven en documenten - en later ook de complete doka-inrichting - van Ed van de Elsken bewaard. Tot die tijd bevond dit omvangrijke archief zich in zijn woonhuis in een waterrijke omgeving aan een dijk in Edam. Temperatuurschommelingen en hoge luchtvochtigheid hadden het ontstaan en de verdere verspreiding van schimmel bevorderd.

Het gehele schoongemaakte beeld. V.l.n.r: Ata, Thomas, Madeleine en Juliette Kandó en Ed van der Elsken (in spiegel), Parijs, 1954 Boven: door schimmel aangetast beeld, fragment. Onder: hetzelfde fragment na reiniging en beeldbewerking.

1 Amsterdam! Oude Foto’s 1947-1970, Bussum (Van Holkema & Warendorf / Unieboek BV) 1979/1988, p. 95.

2 Met de invoering van digitalisering rond de eeuwwisseling werd de aanwezigheid van schade en schimmel steeds beter zichtbaar in dia’s en negatieven.

3 Vergeleken met eerdere kleurenprocedés (zoals autochroom) benaderde de kleurweergave van de kleurendia de menselijke waarneming van de werkelijkheid, al waren er verschillende films met specifieke kleureigenschappen.

Het archief van Ed van der Elsken bleef steeds volop in gebruik voor publicaties en tentoonstellingen. De klimatologische omstandigheden in de depots (3 graden Celsius en 33 procent relatieve luchtvochtigheid) zorgen ervoor dat de schadelijke werking van schimmel werd geminimaliseerd. Rond 2001 werden de dia’s nader onderzocht op de aanwezigheid van schimmel en bleek een groot gedeelte hierdoor te zijn aangetast.2 Om verdere verspreiding tegen te gaan werd het dia-archief ingepakt en apart gehouden van de overige collectie. Af en toe werd een dia gereinigd en gedigitaliseerd. Met een archief van 42.000 dia’s was deze incidentele aanpak echter een druppel op een gloeiende plaat.

Ondanks het optimale klimaat tastte de schimmel de rest van het archief verder aan, met onomkeerbare schade tot gevolg.

Het kleurendiapositief, kortweg ‘dia’, is een direct positief procedé, dat wil zeggen dat er na ontwikkeling een positief beeld met een kleurweergave ontstaat.3 De weergave van kleur kan per techniek of dia-film enorm verschillen, zoals te zien is in de grote verscheidenheid aan kleurendiafilms die het archief van Van der Elsken kenmerkt. Het kleurendia-archief van Ed van der Elsken vormde zich op het moment dat een ontwikkelde dia-film van 36

247

Biografie Ed van der Elsken

Frits Gierstberg

252

1925

Ed van der Elsken wordt op 10 maart als de middelste van drie kinderen in Amsterdam geboren.

Zijn vader heeft een winkel voor woninginrichting en modern meubilair, zijn moeder is huisvrouw.

Beiden zijn lid van de Sociaaldemocratische Arbeiderspartij SDAP.

1937

Van der Elsken volgt een opleiding aan de Openbare Handelsschool maar wil beeldhouwer worden. In zijn vrije tijd gaat hij in de leer bij Van Tetterode Steenhouwerij in Amsterdam.

1943

Hij schrijft zich in bij de Kunstnijverheidsschool, de voorloper van de Gerrit Rietveld Academie.

1944

Na een jaar kiest hij voor de beeldhouwrichting. Om de voor jonge mannen verplichte tewerkstelling in Duitsland te ontlopen, duikt hij onder in Bergeijk, in de provincie Noord-Brabant. Wanneer hij na de Slag om Arnhem op 17 september wordt geconfronteerd met de lichamen van gedode Duitse soldaten langs een weg, laat dat een diepe indruk op hem na. Na de bevrijding van Zuid-Nederland werkt hij als tolk voor de geallieerden, meldt hij zich aan als vrijwilliger bij de mijnopruimingsdienst en volgt hij in België een opleiding om bommen te demonteren. Hij ziet voor het eerst een nummer van het fotografisch geïllustreerde tijdschrift Picture Post, knipt de foto’s van onder anderen Bill Brandt en Kurt Hutton uit en maakt er collages mee.

1947

Van der Elsken maakt kennis met het fotoboek Naked City van de Amerikaanse fotograaf Arthur Fellig (bijnaam ‘Weegee’) en raakt er dermate van onder de indruk dat hij besluit ook fotograaf te worden. Hij werkt in diverse fotowinkels en volgt een schriftelijke cursus fotografie aan de Fotovakschool in Den Haag, maar maakt die niet af.

1949

Na een ballotage accepteert de fotografenvakvereniging GKf hem als volwaardig lid. Van der Elsken bevindt zich er in het gezelschap van onder anderen Emmy Andriesse, Eva Besnyö, Carel Blazer en Cas Oorthuys.

Hij heeft het in Nederland echter niet naar zijn zin en vertrekt in de voetsporen van vele andere kunstenaars, dichters en schrijvers naar Parijs. Daar vindt hij werk in de donkere kamer van Pictorial Service, waar hij foto’s afdrukt voor fotografen van

253

Magnum Photos als Henri Cartier-Bresson en Ernst Haas. Hier leert hij zijn eerste vrouw kennen, de fotograaf Ata Kandó.

1953

In Parijs komt Van der Elsken in contact met Edward Steichen, de Amerikaanse fotograaf en fotoconservator van het Museum of Modern Art in New York.

Steichen selecteert een aantal van zijn foto’s voor tentoonstellingen in New York, waaronder The Family of Man in 1955 die de hele wereld over reist en in 1956 het Stedelijk Museum Amsterdam aandoet. Op de voorbedrukte contactbladen uit deze periode staat ‘ed van der elsken - parijs – fotografie in kleur en zwart wit’.

1954

In Sèvres, vlak bij Parijs, treden Ata Kandó en Ed van der Elsken op 26 juni in het huwelijk. Kandó heeft drie kinderen van haar ex-man, die terug is naar Hongarije.

In het Britse Picture Post en Wereldkroniek verschijnen voorpublicaties van Een liefdesgeschiedenis in Saint Germain des Prés.

In hetzelfde jaar publiceert Van der Elsken voor het eerst een kleurenfoto, in een beeldverhaal bij een artikel van grafisch vormgever Jurriaan Schrofer in het vakblad Drukkersweekblad en auto-lijn. Schrofers artikel gaat over de emancipatie van de fotografie en de geboorte van de ‘roman in foto’s’. Parallel daaraan vertelt Van der Elsken een gefictioneerd verhaal over zijn leven in Parijs met Ata Kandó en de kinderen. Met Schrofer zou Van der Elsken in de jaren daarna veel en nauw samenwerken aan wat later zijn bekendste fotoboeken in zwart-wit worden.

1955

Het gezin verhuist naar Amsterdam, Van der Elsken en Kandó scheiden nog hetzelfde jaar. Van der Elsken heeft voor het eerst een solotentoonstelling, in het Art Institute of Chicago en vervolgens het Walker Art Center in Minneapolis. Samen met de journalist en cineast Jan Vrijman onderneemt hij zijn eerste filmproject, over het nucleaire onderzoeksinstituut CERN in Genève.

1956

Ed van der Elskens eerste fotoboek, Een liefdesgeschiedenis in Saint Germain des Prés, verschijnt tegelijkertijd in drie talen. Het boek heeft de vorm van een fotoroman en is gebaseerd op de foto’s die Van der Elsken maakte van een groep jonge mensen die de maatschappij waren ontvlucht en ’s nachts rondhingen in cafés. Het maakt Van der Elsken in

Ed van der Elsken was een mensenfotograaf. Zijn hoofdonderwerp was wat mensen van het leven maakten en wat het leven met mensen deed. Zijn fotografie is een ode aan de veelkleurige mens en het leven in al zijn facetten.

In de jaren vijftig en zestig werd Ed wereldberoemd met zijn zwart-witfoto’s, die hij in verschillende fotoboeken publiceerde. Omdat hij zocht naar een manier om het leven zo direct mogelijk vast te leggen, werkte hij graag óók in kleur. Dat was toen nog niet gebruikelijk en kleurenfoto’s publiceren was duur. Bovendien kwam de échte waardering voor kleurenfotografie pas laat - als pionier heeft Ed dat niet meer meegemaakt.

Dit boek vormt het eerste grote overzicht van het kleurenwerk van Ed van der Elsken, met een titel die zijn onbegrensde energie en enthousiasme voor het leven uitstraalt: Lust for Life.