Dagboek jan lels

JAN’LELS ‘

Inleiding ‘

In’de’volgende’bladzijden’heb’ik,’nu’ik’60’jaar’oud’geworden’ben,’mijn’geheele’le vensloop’beschreven.’Niet,’dat’deze’zoo’belangwekkend’is,’dat’de’herinneringen’w aarde’zouden’hebben’voor’wijderen’kring,’maar’hoofdzakelijk’omdat’ik’weet,’bij’o ndervinding,’dat’een’mensch’gaarne’vorscht’naar’het’verleden’van’hen,’die’voor’he m’gingen,’en’dat’een’kind’dit t’liefste’doet’naar’de’lotgevallen’van’zijn’ouders.

Het’is’dus’hoofdzakelijk’voor’mijne’beide’jongens,’dat’ik’navolgende’heb’op’schrif t’gesteld.

Wanneer’zij’komen’tot’den’tijd,’dat’zij’tot’kennis’des’onderscheids’geraken,’dat’zij’ meerderjarig’worden’en’er’aan’moeten’denken’zelfstandig’hun’weg’te’gaan’en’zich ’door’het’leven’te’slaan,’dan’kan’het’hun’niet’schaden,’wanneer’zij’op’dien’weg’ee n’paar’goede,’beproefde’zeilaanwijzingen’mede’krijgen,’waardoor’zij’op’hunne’lev enszee’in’staat’zullen’zijn’zich’te’oriënteeren’en’behouden’haven’te’bereiken.

Mijne’jongens’zullen,’wanneer’zij’op’dien’leeftijd’zijn’gekomen,’hierin’met’mij’gel ijk’staan,’dat’zij’de’gelegenheid’hebben’gehad’ ’evenals’mijne’ouders’mij’die’hebbe n’geboden-’om’iets’te’leeren’en’zich’te’ontwikkelen.’Niet’het’minst’hunne’goede’m oeder’zal’ze’aangespoord’hebben’om’te’woekeren’met’den’tijd’die’elk’gegeven’is’o m’zich’voor’het’ernstige’leven’voor’te’bereiden,’om’zich’goed’uit’te’rusten’voor’de n’strijd’om’het’bestaan.

In’geldelijk’opzicht’zullen’ze’reeds’op’betrekkelijk’jongen’leeftijd’veel’sterker’en’o nafhankelijker’staan’dan’ik’destijds,’en’wellicht’reeds’op’een’standpunt’dat’ik’eerst’ op’50’jarigen’leeftijd’bereikte.

Moge’deze’betrekkelijke’gegoedheid’hen’niet’tot’nadeel’doch’ten’zegen’zijn.’Moge n’zij’weten’en’beseffen,’dat’het’bezit’van’geld’een’vloek’is,’wanneer’men’het’niet’ oordeelkundig’weet’te’gebruiken.

Tijdig’de’waarde’van’geld’te’leeren’kennen’is’een’groot’voordeel’en’voorrecht.

Hoe’dikwijls’toch’heb’ik’in’mijn’leven’personen’zien’rijzen’op’den’maatschappelijk en’ladder,’zoodra’zij’onverwacht’en’dikwijls’onverdiend’in’het’bezit’van’vermogen’ kwamen,’doch’ook’hoe’menigmaal’heb’ik’diezelfde’personen’weer’eens’zien’dalen’ en’terugkeeren’tot’hun’sfeer’van’minder’gegoeden,’alleen’omdat’zij’van’het’hun’toe gevallen’vermogen’geen’oordeelkundig’gebruik’hadden’gemaakt.

Hij,’die’hetgeen’hij’bezit’heeft’verdiend’op’eerlijke’wijze,’door’eigen’werkzaamhei d,’eigen’ijver’en’spaarzaamheid,’zal’eerder’een’goed’gebruik’van’zijn’vermogen’m aken’dan’hij’die’het’erlangde’door’erfenis,’door’speculatie’of’langs’slinkse’wegen.

Mijn’eerste’raad’is,’weest’zuinig’en’spaarzaam.

Het’is’niet’de’zuinigheid’welke’de’wijsheid’bedriegt,’die’ik’U’voorhoud,’doch’de’z uinigheid’welke’er’toe’leidt’ook’op’kleinigheden’te’letten’en’niets’te’verwaarloozen

.’Zuinig’op’Uw’kleding’en’schoeisel,’zuinig’in’Uw’genietingen’en’in’de’uitgaven’d ie’in’ t’bijzonder’met’Uwe’persoonlijke’behoeften’en’gewoonten’samenhangen. ’Het’is’vooral’deze’laatste’zuinigheid,’welke’zonder’dat’zij’behoeft’te’zijn’een’bron ’van’onthouding-’bij’voortduring’oorzaak’is’dat’de’genietingen’des’levens’waarde’v oor’U’behouden.

Spaarzaamheid’kunt’gij’betrachten’wanneer’zuinigheid’U’daarvoor’de’middelen’ver schaft Vermijd’kostbare’liefhebberijen’!

Als’zulke’noem’ik’thans’zeil-,’stoom-’of’motorsport,’jagen,’paardenhouden,’automo bilisme;’wellicht’dat’in’afzienbare’toekomst’ook’de’luchtsport’hieronder’te’rangschi kken’valt.’Ik’wil’nu’met’deze’machtspreuk’niet’gezegd’hebben,’dat’al’deze’liefheb berijen’geheel’te’vermijden’zijn,’dat’men’zich’moet’onthouden’om’een’zeilbootje’o f’een’paardje’te’houden’indien’de’eischen’van’woonplaats’of’omgeving’dit’mede’br engen,’doch’ik’waarschuw’tegen’het’hebben’en’aankweeken’van’kostbare’liefhebbe rijen,’tegen’het’overdrijven’van’de’sport.

Dit’maakt’niet’alleen’een’bres’in’de’beurs,’doch’wat’erger’is’’een’bres’in’den’tijd,’ dien’men’òf’voor’zijne’zaken,’òf’voor’zijn’werk’in’ ’belang’van’het’algemeen’noo dig’heeft’en’beter’kan’besteden.

Ik’heb’in’mijn’leven,’tot’heden,’slechts’eene’kostbare’liefhebberij’gehad’en’dat’was ’reizen.’De’sporen’daarvan’zult’ge’in’de’volgende’bladzijden’vinden.’Maar’van’het’ reizen’neemt’men’dan’ook’iets’mee’door’het’geheele’leven.’Wanneer’men’op’reis’z ijn’oogen’goed’open’houdt,’wanneer’men’bovendien’zorgt’geen’vreemdeling’te’zijn ’in’de’taal’van’het’land,’dat’men’bezoekt,’dan’vergaart’men’een’schat’aan’herinneri ngen,’die’den’geest’in’verloren’ogenblikken’bezig’houden,’die’zorgen,’dat’men’niet ’indommelt’en’dat’men’frisch’blijft’van’geest’en’jong’van’lichaam.

Speculeer’nooit’!’Dat’wil’niet’zeggen,’dat’men’in’zaken’angstig’moet’zijn’om’iets’t e’wagen,’doch’dat’men’dit’wagen’zelf’niet’tot’gewoonte’of’tot’bedrijf’moet’maken, ’dat’men,’met’de’bedoeling’om’zijn’vermogen’te’zien’aangroeien’door’omstandighe den,’waarop’men’niet’den’minsten’invloed’kan’uitoefenen,’omstandigheden’die’geh eel’onafhankelijk’van’den’goeden’wil,’den’ijver’en’de’kennis’van’de’wager’werken ,’dat’men’met’die’bedoeling’-herhaal’ik-’’ zijn’vermogen’niet’mag’riskeeren.

Wat’ge’doet’in’zaken,’doe’dat’royaal’en’loyaal.’Zorg’dat’niemand’een’natte’vinger’ kunne’leggen’op’uw’eerlijkheid’op’uw’karakter,’uw’betrouwbaarheid,’uwe’coulance ’en’uwe’manier’van’werken.

Maar,’wanneer’gij’dan’eenmaal’gekomen’zijt’in’eene’positie,’dat’gij’Uwe’billijke’e ischen’aan’de’genoegens’des’levens’kunt’bevredigen,’vergeet’dan’ook’niet’dat’het’ bezit’van’geld’plichten’meebrengt;’dat’ge’eerst’dan’het’rechte’genot’van’een’onbek rompen’bestaan’kunt’genieten,’wanneer’ge’niet’bekrompen’zijt,’wanneer’gij’ook’lo s’van’uw’geld’zijt,’als’gij’anderen’daarvan’kunt’mede’doen’genieten,’zonder’dat’he t’hen’of’uzelf’schaadt.’Bemin’het’geld’niet’om’zichzelf.

Hij’die’geld’heeft’kan’gelukkig’zijn,’maar’is’het’daarom’nog’niet.’Doch’wanneer’h et’geldhem’heeft,’dan’is’hij’zeker’niet’gelukkig. ‘

Ik’stap’nu’van’het’materieele’af’want’behalve’geld’is’er’nog’iets’anders’dat’het’lev en’waarde’geeft’of’ten’minste’kan’geven.

Tracht’naar’uw’vermogen’nuttig’te’zijn’in’ t’algemeen’belang.’Ieder’kan’dit’zijn,’zelfs’in’den’bescheidensten’kring.

Geef’u’zelf’moeite’en’besteed’uw’vrijere’tijd’om’bij’te’dragen’tot’de’ontwikkeling’ en’de’welvaart’Uwer’omgeving.’Zie’het’werken’en’drijven’om’U’heen’niet’met’een ’onverschillig’oog’aan,’doch’sla’zelf’de’hand’aan’den’ploeg’om’mede’te’helpen’wa ar’het’noodig’is,’om’te’stutten’en’te’remmen,’waar’gij’meent’dat’de’verkeerde’begr ippen’heerschen’en’verkeerde’invloeden’werkzaam’zijn’en’veld’winnen.

Teleurstelling’en’ontgoocheling’zullen’dikwijls’Uw’deel’zijn,’doch’aan’den’anderen ’kant’zult’ge’bevrediging’vinden’door’te’weten,’dat’ge’het’goede’gewild’hebt’en’er ’niet’tegen’op’hebt’gezien’ de’payer’de’votre’personne Bijna’36’jaar’lang’ben’ik’bijv.geweest’in’het’bestuur’van’het’Nutsdepartement,’teve ns’in’het’bestuur’van’de’Spaarbank,’en’dat’deze’laatste’zoo’velen’ten’zegen’is’gew eest,’daartoe’heb’ik’mijn’bescheiden’deel’me’bijgedragen.

Vraag’niet’in’de’eerste’plaats,’wanneer’U’een’ambt’wordt’aangeboden’ Kan’dit’mij’tot’voordeel’of’eer’verstrekken?,’doch’stel’deze’vraag’achter’bij’de’vol gende.

Kan’ik’mij’in’dit’ambt’nuttig’maken’en’ben’ik’in’staat’om’aan’de’eischen’die’dit’m ij’stelt’te’voldoen?.Wees’niet’onnoodigerwijze’haantje’de’voorste,’doch’houd’U’ook ’niet’op’den’achtergrond’en’schroom’ook’niet’om’aan’te’pakken’en’voor’te’gaan,’al s’gij’meent’dat’het’nuttig’en’noodig’is.’Toon’belangstelling’voor’de’publieke’zaak.

Alvorens’ik’deze’inleiding’voorlopig’sluit,’heb’ik’nog’iets’te’zeggen’en’wel’in’mijn ’oog’het’gewichtigste.

Wanneer’gij’dit’boek’in’handen’zult’krijgen,’weet’ik’thans’nog’niet,’doch’ik’stel’mi j’voor,’dat’gij’op’18’of’19’jarigen’leeftijd’voldoende’op’de’hoogte’zult’zijn’om’de’ beteekenis’van’hetgeen’nu’volgt’te’bevroeden.

In’een’gezond’lichaam’alleen’kan’eene’gezonde’ziel’huizen,’dit’is’een’oud’beproef d’spreekwoord.

Wilt’gij’het’leven’verstandig’genieten,’dan’is’een’gezond’lichaam’hoofdvereischte,’ en’gewoonlijk’is’dan’het’lichaam’gezond,’wanneer’men’niet’gevoelt,’dat’men’een’l ichaam’heeft.

Ongelukkig’zij,’die’van’hunne’jeugd’af’moeten’sukkelen’en’tobben’met’ziekten,’kw alen’of’gebreken.’Gelukkig’zij,’die’als’gij’beiden,’gezond’van’lijf’en’leden,’zonder’ tot’heden’door’ziekte’of’zucht’van’enige’betekenis’te’zijn’bezocht,’door’het’leven’ gaan.’Tot’dit’geluk’kunt’gij’in’de’eerste’plaats’zelf’medewerken.

Ik’weet’wel’dat’ieder,’elk’ogenblik,’blootgesteld’is’aan’velerlei’gevaren,’aan’besme

tting,’aan’ongevallen,’die’ziekten’kunnen’na’zich’slepen,’maar’ik’weet’ook,’dat’wa nneer’gij’op’uw’lichaam’hebt’gepast,’wanneer’gij’de’kracht’en’het’weerstandsverm ogen’daarvan’niet’hebt’verzwakt’door’buitensporigheden,’door’drank,’door’te’vroeg tijdigen’omgang’met’vrouwen,’door’verwenning’enz.,’dat’gij’dan’des’te’beter’tegen ’de’gevolgen’dier’gevaren’zult’bestand’zijn. ‘

Zorg’niet’alleen,’dat’uw’lichaam’zoowel’in’den’gewonen’als’in’den’overdrachtelijk en’zin,’rein’blijve,’doch’houd’vooral’uw’geest’rein.’Schep’geen’behagen’in’onreine ’of’onkuische’gesprekken,’maak’er’geen’gewoonte’van’om’zogenaamde’vuile’mop pen’met’voorliefde’aan’te’hooren’of’zelf’te’debiteeren,’want’vergeet’niet,’dat’daard oor’uw’geest’wordt’vergiftigd’en’gij’eene’vergiftiging’van’uw’lichaam’als’iets’van’ weinig’of’minder’belang’gaat’beschouwen.

Onreinheid’van’geest’leidt’onwillekeurig’tot’onreinheid’van’lichaam’in’figuurlijken’ zin.

Ik’zeg’in’figuurlijken’zin,’want’men’kan’zijn’lichaam’dagelijks’baden’en’van’bove n’tot’onder’met’zeep’afschrobben,’terwijl’het’toch’onrein’is’en’blijft.

Dat’is’geene’onreinheid’in’de’gewone’beteekenis,’geene,’die’buiten’op’de’huid’zit,’ doch’dat’is’eene’inwendige’onreinheid,’reeds’in’de’oudheid’bekend,’waartegen’reed s’in’den’Bijbel’wordt’gewaarschuwd,’en’die’daarom’zoo’gevaarlijk’is,’omdat’zij’zi ch’voortplant’van’geslacht’tot’geslacht,’omdat’zij’onschuldige’kinderen’doet’boeten ’voor’de’zonden’des’vaders.’’

‘Deze’onreinheid’doet’men’bijna’onvermijdelijk’op’in’den’omgang’en’het’verkeer’

met’vrouwen’van’lossen’levenswandel.’Voor’hem,’die’op’deze’wijze’besmet’is,’wo rdt’het’leven’vaak’een’marteling,’en’wanneer’de’opgedane’kwaal’al’schijnbaar’gene zen’moge’zijn,’dan’toont’het’uiterlijk’van’den’eenmaal’besmetten’dikwijls’nog’de’v erwoestingen’der’ziekte’aan,’en’blijft’hij’als’afschrikwekkend’voorbeeld’van’de’dw alingen’zijner’jeugd’door’het’leven’schrijden.

Onthoud’U’dus’van’het’geslachtsverkeer’met’vrouwen,’totdat’gij’eenmaal’den’leefti jd’hebt’bereikt,’dat’gij’aan’een’huwelijk’moogt’denken,’en’dat’gij’haar’gevonden’h ebt,’met’wie’ge’door’liefde’vereenigd’Uwe’verdere’levensbaan’wilt’ten’einde’breng en.

BIOGRAFIE ‘

Van’vaderszijde’stammen’we’af’van’eene’Friesche’zeemansfamilie.’Mijn’overgroot vader’Murk’Hesselsz’Hofman’was’scheepskapitein’te’Hindeloopen.’Hij’stierf’op’ho ogen’leeftijd’te’Koudum,’waar’hij’zijn’laatste’levensjaren’sleet’op’een’klein’gedoetj e’genaamd’Lutje’Westen.’Mijn’grootvader’Hessel’Murksz’Lelsz’voer’als’scheepska pitein’van’Amsterdam’en’stierf’reeds’op’48’jarigen’leeftijd.

De’naamswisseling’van’Hofman’in’Lelsz’vond’plaats’als’gevolg’van’de’invoering’d er’conscriptie’in’den’tijd’van’Napoleon’(blz’260).’Het’wegvallen’van’’de’z’is’te’wij ten’aan’een’fout’bij’de’inschrijving’in’de’registers’der’Burgerlijke’Stand’in’Amster dam.

Mijn’vader’voer’in’zijn’jeugd’ook’ter’zee,’doch’bleef’reeds’op’23’jarigen’leeftijd’a an’den’wal’en’huwde’op’8’Augustus’1846’mijne’moeder,’Ottolina’Smit,’jongste’do chter’van’Jan’Smit’Jz’te’Kinderdijk.’Van’de’familie’Smit’bestaat’een’geslachtsregis ter,’waarnaar’ik’kan’verwijzen.

Mijn’vader’Murk’Lels’is’geboren’22’April’1823,’mijne’moeder’27’Maart’1822.

Ik’werd’geboren’op’18’Oct’1848’te’Nieuw’Lekkerland,’in’het’huis’thans’bewoond’ door’Jan’Smit’Jz.,’dicht’bij’de’ZOostelijke’grens’der’gemeente.

Gedoopt’’-’zie’hierneven.

Uit’mijne’vroegste’kinderjaren’herinner’ik’mij’eene’reis’die’ik’in’1853’met’vader’e n’moeder’medemaakte.’De’laatste’kwam’onder’behandeling’van’Dr’Schouten’te’A msterdam.’Wij’logeerden’aldaar’bij’de’stiefmoeder’mijns’vaders’op’de’Binnenkant.’

Van’Amsterdam’uit’voeren’we’met’een’door’paarden’gedreven’raderboot’naar’Buik sloot’en’bezochten’daar’verre’familieleden’die’evenals’onze’grootvader’Lelsz’heett en,’en’in’welke’familie’ook’de’voornaam’Murk’behouden’was.’Ook’reisden’we’naa r’de’Oudesluis’in’Noordholland,’waar’vaders’eenige’broeder’Folkert’Hessel’Lels,’e ene’boerderij’bezat.’Verder’bezochten’wij’ook’den’Helder,’waar’eene’zuster’mijns’ vaders’woonde,’(Machtilda’Barbara’Lels,’eerst’weduwe’van’Luteyn,’later’weduwe’ van’Lastdrager)’en’dan’ook’het’eiland’Texel.

Van’de’reis’herinner’ik’mij’alleen,’dat’we’te’Amsterdam’aan’de’Berebijt’in’de’jaag schuit’gingen,’dat’ik’in’den’roef’te’slapen’werd’gelegd’en’dat’we’den’volgenden’m orgen’aan’het’Kralingsche’veer’aankwamen.

Mijn’eerste’onderwijs’genoot’ik’te’Alblasserdam,’in’de’school’van’Meester’R.’Roor ,’gelegen’aan’de’Graafstroom’achter’den’ouden’toren,’die’op’de’begraafplaats’staat. ’Destijds’bestond’daar’ook’nog’de’eenige’kerk’van’het’dorp.

Wij’woonden’toen’in’het’in’1849’door’mijn’vader’gekochte’ Huis’te’Kinderdijk.

Later’kregen’mijn’oudere’broer’Hessel’Murk’en’ik’een’huisonderwijzer’genaamd’d e’Graaff,’doch’omstreeks’1856’bezocht’ik’de’school’van’A.J.Labberton,’waar’ik’ble ef’tot’December’1862.

Van’dit’tijdperk’herinner’ik’mij’twee’reizen,’en’wel’éen’met’vader’en’oom’Adriaan

’Pot’naar’Nijmegen’om’een’boot’te’inspecteeren,’die’door’de’destijds’(1857)’opgeri chte’Stoombootdienst’op’de’Lek’zoude’worden’overgenomen.’Wij’maakten’toen’ee n’uitstapje’naar’Kleef,’en’was’dit’de’eerste’maal’dat’ik’over’de’grens’kwam.’De’vo lgende’reis’was’met’vader,’moeder’en’broeder’Folkert’Hessel’naar’Antwerpen’en’B russel,’waar’wij’logeerden’in’het’Hotel’de’la’Poste.

Toen’ik’in’1862’de’school’van’Labberton’verliet’had’ik’de’3’moderne’talem,’de’ge wone’vakken’van’uitgebreid’lager’onderwijs’en’de’wiskunde’met’inbegrip’van’de’tr igoniometrie’achter’den’rug.

In’Januari’1863’ging’ik’naar’de’Kostschool’van’Ivo’E.’Opstelten’te’Utrecht,’waar’i k’rond’twee’jaren’bleef.’Veel’nieuws’leerde’ik’daar’niet,’maar’het’eenmaal’geleerd e’bleef’onderhouden.’Van’Januari’tot’Paschen’1865’nam’ik’privaatles,’hoofdzakelij k’in’de’Duitsche’taal,’bij’S.Hennes,’Hoofd’der’Bijzondere’neutrale’school’te’Kinder dijk,’ter’plaatse’waar’thans’het’Hulppostkantoor’en’de’Spaarbank’zijn’gevestigd.

Met’Paschen’1865’werd’ik’opgenomen’in’de’2de’Klasse’van’de’handelsschool’te’D resden.’Vader’bracht’mij’weg’via’Cassel,’waar’wij’ons’een’dag’ophielden’en’Wilhe lmhohe’met’zijne’waterwerken’en’Hercules’standbeeld’bezochten.

Ik’kwam’in’huis’bij’Dr’Philol.’Th.’Schlemm’in’de’Christianstrasse.

Met’Paschen’1866,’dus’na’een’vol’jaar,’ging’ik’voor’het’eerst’naar’huis’terug.

In’t’najaar’van’1866’brak’de’oorlog’uit’tusschen’Pruissen’en’Oostenrijk.’De’school’ werd’gesloten’en’wij’werden’afgehaald’door’S.Eland’Anemaet,’destijds’Burgemeest er’van’Oude’Tonge,’wiens’zoon’eveneens’de’handelsschool’bezocht’en’evenals’ik’b ij’Dr.’Schlemm’woonde.

Voor’ons’vertrek’’waren’de’Pruissen’reeds’Dresden’binnengerukt’en’was’ik’toevalli g’getuige’er’van’geweest’dat’de’eersten’een’troepje’van’’12’ulanen-’op’de’Wilsdufe rplatz’het’post’en’telegraaf’kantoor’kwamen’bezetten.’Dagenlang’trokken’de’regim enten’binnen,’alle’huizen’waren’propvol’van’ingekwartierde’militairen.’Op’de’Altm arkt’was’een’bivak’opgeslagen,’terwijl’de’Grosse’Garte’een’geheel’legerkamp’herb ergde.’Men’beweerde’dat’er’’40.000’man’in’Dresden’was’aangekomen.

Daags’voor’de’aankomst’der’Pruissen’was’het’laatste’gedeelte’der’Saksische’leger macht,’de’blauwe’garde’met’zilveren’kurassen’zuidwaarts’afgetrokken’in’de’richtin g’van’Oostenrijk’welks’zijde’de’Saksische’regeering’in’den’komenden’strijd’gekoze n’had.

De’spoorbrug’over’de’Elbe’bij’Riesa,’halfweg’tusschen’Dresden’en’Leipzig,’hadden ’de’Saksers’in’de’lucht’doen’vliegen.

Onze’reis’van’Dresden’naar’huis’heeft’eenige’dagen’geduurd.’Overal’hadden’we’op onthoud,’omdat’de’treinen’voor’troepenvervoer’waren’in’beslag’genomen.’Vooral’v an’Pruissen’uit’in’Westelijke’richting’was’de’beweging’groot.’In’die’dagen’toch’vie l’de’slag’bij’Langensalza,’waar’Hannoveranen’die’de’zijde’van’Oostenrijk’hadden’g ekozen,’verslagen’werden.’In’Brunswijk’moesten’wij’dientengevolge’lang’wachten’ en’een’nacht’in’het’station’doorbrengen.

De’slagen’bij’Sadowa’en’Konigratz’maakten’aan’den’oorlog’een’einde.

Na’een’kort’verblijf’te’huis’ging’ik’opnieuw’naar’de’Dresden’terug.

Herhaaldelijk’deden’wij’vandaar’uitstapjes’naar’de’Sachsische’Schweiz,’ook’school excursies,’waaronder’sommige’van’meerdere’dagen,’o.a.’naar’Chemnitz,’Annaberg, ’Wiesenthal,’Radebeul’enz.’Op’deze’excursies’worden’verschillende’fabrieken’bezo cht’o..a.’papierfabriek,’brouwerij,’spinnerij’weverij,’machinefabriek,’werktuigenfabr iek,’fijndraad’trekkerij,’glasblazerij,’crinolinefabriek,’meerschuim’pijpen-,’stokken-’parapluie’fabrieken’enz.

Op’sommige’etablissementen,’speciaal’op’de’lakenfabriek’van’Herrman’en’in’Bisch ofswerda’werden’wij’goed’onthaald’op’een’diner’en’andere’begeerlijkheden.

Voor’ons’genoegen’deden’wij,’d.i.’de’Hollandsche’leerlingen’een’langere’voetreis’d oor’Noord’Bohemen. ‘

Ik’beeindigde’mijne’studiën’aan’de’Dresdener’Handelsschool’met’Paschen’1867’en’ had’het’voorrecht’bij’het’examen’de’eerste’prijs’te’behalen,’als’herinnering’werd’m ij’medegegeven Schafle’ s’Volkswirtschaftslehress.’’

Intusschen’had’ik,’die’vroeger’reeds’bij’dominé’de’Wijs’te’Alblasserdam’op’categis atie’was’geweest,’opnieuw’godsdienstonderwijs’ontvangen’van’een’Luthersch’predi kant’en’werd’ik’als’lidmaat’opgenomen’bij’de’Evangelisch’Reformirte’Kirche.

Bevestigd’als’lidmaat’werd’ik’echter’niet’en’nimmer’heb’ik’aan’het’Heilig’Avondm aal’deelgenomen. ‘

Hoe’ik’er’eigenlijk’toe’gekomen’ben’mij’indertijd’in’het’Kerkverband’te’doen’opne men,’begrijp’ik’nog’niet,’doch’ik’werd’gesuggereerd’en’ik’maakte’mijzelf’wijs,’dat ’het’nuttig’en’noodig’was. ‘

Sedert’heb’ik’evenwel’nimmer’neiging’noch’behoefte’gevoeld’om’mij’nader’tot’de’ kerk’in’verbinding’te’stellen’en’ben’geheel’daarbuiten’gebleven.

Ene’van’de’hoofredenen’mag’wel’liggen’in’de’onsympathieke’persoonlijkheden,’die ’na’Dominé’de’Wijs,’en’laat’ik’niet’verzuimen’dit’te’vermelden-’’voor’Ds.’Heineman’den’kansel’betraden.’

Ook’onder’de’kudde’der’geloovigen’waren’zoo’vele’schurftige’schapen,’dat’ik’mij’ niet’aangetrokken’gevoelde’mij’met’hen’te’vereenigen,’doch’liever’bleef’bij’hen,’di e’hunne’belijdenis’niet’op’den’tong’hebben,’doch’bewaren’in’hun’hart.

Ook’hierin’is’wel’de’reden’te’zoeken,’dat’ik’nimmer’mijne’kinderen’heb’doen’doop en’en’evenmin’kerkelijk’ben’gehuwd.’Men’kan’naar’mijne’overtuiging’een’goed’en ’trouw’volger’van’de’christelijke’zedeleer’zijn,’zonder’tot’eenig’Christelijk’kerkgen

ootschap’te’behooren. ‘

Met’Paschen’1867’dan,’kwam’ik’op’19jarigen’leeftijd’thuis’en’werd’geacht’volleerd’te’zijn.’Intusschen’was’onze’familie’b ijna’voltallig’geworden.’Het’12e’en’laatste’kind’Johanna’werd’geboren’na’mijn’thui skomst’op’15’Juni’1867.

Kort’voor’dien’werd’ik’te’logeeren’gevraagd’bij’vrienden’van’mijn’oom’L.’Smit,’d e’familie’Beadnell’die’te’Alderton’benoorden’Ipswich’woonden.Ik’ging’per’boot’he t’Brielsche’gat’uit’naar’Harwich’en’van’daar’over’dwars’over’de’rivieren’Orwell’e n’Trenth’naar’Woodbridge,’verder’per’rijtuig’naar’Alderton.

Enige’weken’heb’ik’daar’in’Suffolk’zeer’aangenaam’doorgebracht’en’ben’op’dezelf de’wijze’naar’huis’gekomen.

In’dien’tusschentijd’werd’mijn’jongste’zuster’geboren.

Ik’kwam’toen’bij’vader’op’t’Kantoor.’Hij’had’eene’groote’reederij’van’Oost’Indiev aarders,’barken’en’fregatten’met’name:’Ottolina,’Kinderdijk,’Otto,’Johanna’Geertrui da,’Krimpen’a/d’Lek,’Cornelis’Smit,’Kanagawa,’Niphon,’Arga.’’’’Bovendien’export eerde’hij’vele’goederen’naar’Japan’waar’hij’diep’geinteresseerd’was’in’het’in’1864’ opgerichte’handelshuis’de’Coningh,’Carst,’Lels’&’Co’te’Kanagawa,’later’veranderd ’in’Carst,’Lels’&’Co’te’Yokohama.’Zijn’compagnon’was’Pieter’Carst’Jepperzoon,’g ehuw’met’Leliane’Lelsz,’oorspronkelijk’van’Buiksloot.

In’1866’was’mijn’vader’directeur’geworden’van’de’door’hem’en’mijn’oom’Jan’Sm it’Jz’uit’den’boedel’van’Fop’Smit’waarin’zij’taxaties’hadden’verricht-’overgenomen’Stoomsleepdienst.’Zij’hadden’in’ die’zaak’nader’twee’zonen’van’den’overledene’Jan’Smit’Jz’en’L.Smit’opgenomen’e n’waren’elk’voor’’daarin’geïnteresseerd.’’

Er’was’dus’nog’veel’werk’op’het’Kantoor.’Vader’correspondeerde’vlot’in’het’Frans ch’en’Engelsch,’het’Duitsch’was’mij’toegewezen’en’nadat’ik’door’den’vertrekkend en’boekhouder’op’de’hoogte’was’gebracht,’viel’mij’de’hoofdboekhouding’ten’deel’.

In’het’najaar’van’datzelfde’jaar’vertrok’mijn’broeder’Folkert’eveneens’naar’de’Han delsschool’te’Dresden.’Ik’bracht’hem’weg’en’installeerde’hem’bij’Dr’Schlemm,’wa ar’ik’vroeger’ook’was’geweest.’Ik’lootte’dat’jaar’voor’de’nationale’militie,’trok’het ’dienstplichtige’nummer’12,’doch’behoefde’niet’te’dienen’omdat’voor’mijn’oudste’ broer’Hessel’Murk’een’remplacement’was’gesteld.

In’1868’maakte’ik’met’mijn’neef,’Jan’Coert,’eene’voetreis’in’de’Harz’en’daar’we’n og’geld’over’hadden’trokken’we’naar’Berlijn;’daar’ontvingen’we’een’brief’ons’mac htigende’om’naar’Dresden’te’gaan’en’Folkert’te’begroeten.

Den’1e’’Febr.’1869’overleed’mijn’grootvader’van’moederszijde,’Jan’Smit’geb.’25’J uli’1779.’In’onze’jeugd’waren’wij’veel’bij’deze’grootouders,’grootmoeder’was’reed s’in’1866’overleden.’’Tot’betrekkelijk’kort’voor’zijn’dood’was’grootvader’nog’’een ’helder’man’en’gezellig’prater’van’wien’ik’in’den’loop’der’jaren’veel’hoorde’over’

menschen’en’zaken’uit’den’ouden’tijd. ‘

In’Jan.’1869’ging’het’Barkschip’Krimpen’a/d’Lek’aanleggen’voor’Stukgoederen’be stemd’naar’Soerabaya.

Op’aandringen’van’den’thans’nog’levenden’Kapitein’A.K.List,’werd’besloten’dat’ik ’de’reis’zoude’medemaken’met’het’doel’om’wat’van’de’wereld’te’zien’en’tevens’op ’de’hoogte’te’komen’van’schepen’en’de’vaart.

Ik’begon’mij’als’voorbereiding’voor’die’reis’toe’te’leggen’op’de’Zeevaartkunde’of’ stuurmanskunst’onder’leiding’van’mijnen’vroegeren’leermeester’A.J.Labberton.

Toen’de’tijd’van’vertrek’naderde’was’ik’voldoende’capabel’om’de’dagelijksche’waa rnemingen’en’berekeningen’te’doen.’Aan’boord’heb’ik’er’dan’ook’veel’plezier’van’ gehad,’door’de’afleiding,’die’het’werk’gaf.’Maans’en’sters’afstanden’werden’vlot’b erekend,’maar’het’zat’er’’erg’ligt’op,’want’ik’weet’er’thans’absoluut’niets’meer’van .

Ik’oefende’mij’tevens’in’t’Maleis’spreken’en’verstaan’en’heb’van’het’geleerde’veel’ gemak’ondervonden.

Op’25’Mei’1869’zeilden’wij’van’Brouwershaven’uit’en’na’eene’voorspoedige’reis’ van’98’dagen’kwamen’wij’behouden’in’Banjoewangie’aan.

De’Krimpen’a/d’Lek’was’een’zeer’goed’bezeilde’bark’en’ging’slechts’14’voet’diep’ op’die’reis.’Ter’wille’van’de’formaliteiten’was’ik’gemonsterd’als’hofmeestersbedie nde,’doch’ik’behoefde’natuurlijk’als’zoodanig’geen’dienst’te’doen.’Uit’liefhebberij’ nam’ik’echter’aan’het’gewone’dagelijksche’scheepvaartleven’deel.’Aan’zeeziekte’h eb’ik’nooit’geleden,’anders’ware’ik’stellig’op’die’reis’deze’onaangename’ziekte’ten ’offer’gevallen.Vergeleken’met’de’Noordzee’zijn’de’golven’van’den’Atlantische’Oc eaan’waterbergen.’Op’tijd’passeerden’’wij’de’stiltegordels,’nadat’wij’in’t’gezicht’va n’de’Canarische’eilanden’eenige’dagen’voor’stilte’’hadden’rondgedobberd.’We’pass eerden’de’linie’en’kwamen’allengs’om’de’zuid.’De’kapitein’hield’zoo’ver’ten’zuide n’van’de’Kaap’de’Goede’Hoop’als’mogelijk’was,’omdat’daar’gewoonlijk’meer’en’s tandvastig’Weste’winden’heerschten.’Het’was’daar’koud’en’nat’met’hagel’en’sneeu wbuijen,’doch’we’maakten’dan’etmalen’van’2680’Eng.’Zeemijlen’en’meer.

Na’de’gewone’scheepskost’gedurende’een’paar’maanden’te’hebben’moeten’geniete n,’was’het’een’ware’verkwikking’dat’er’een’varkentje’werd’geslacht’en’ik’herinner’ mij’niet,’dat’mijn’reukzenuwen’ooit’aangenamer’werden’geprikkeld’dan’door’de’uit ’de’kombuis’komende’geur’van’de’gebraden’coteletten.

In’den’Indischen’Oceaan’kregen’we’s’avonds’het’zogenaamde’Witte’Water’te’zien.’

Dit’zeldzaam’voorkomende’verschijnsel’wordt’veroorzaakt’door’myriaden’van’licht gevende’diertjes,’die’aan’het’water’de’kleur’van’melk’geven.

Van’Banjoewangie,’waar’ik’eenige’uren’aan’land’was,’zeilden’we’naar’Soerabaya’e n’kwamen’daar’op’de’reede’ten’anker.’De’kapitein’en’ik’gingen’naar’den’wal’en’lo geerden’in’het’Hotel’van’v.’Someren’Greve.

Gezamenlijk’maakten’we’over’Probilingo’een’uitstapje’naar’Tosari’in’het’Tengerge bertgte.’We’bestegen’daar’de’vulkaan’Bromo,’die’zich’midden’uit’de’Zandzee’verh eft’en’door’Tengereezen’als’bedevaartplaats’wordt’in’eere’gehouden’en’bezocht.

Zoo’warm’als’het’beneden’was,’zoo’koel’was’het’boven.’Men’trok’s’nachts’met’we lbehagen’de’wollen’deken’over’zich’heen.’Na’een’paar’dagen’waren’wij’weer’in’S oerabaya’terug.

In’het’Hotel’maakte’ik’kennis’met’zekeren’Brunet’de’Rochebrune,’die’een’toko’hie ld’in’Kederien’mij’uitnodigde’om’met’hem’daarheen’te’gaan’en’bij’hem’te’logeeren .

We’gingen’per’Chineesche’kar,’een’zogenaamde’tjikar’feer’op’reis’en’na’een’nacht ’en’een’dag’rijdens’kwamen’we’op’onze’bestemming’aan.

Kederië’is’een’vriendelijke’plaats’aan’beide’zijden’van’de’snelstromende’Brantas’li ggende,’over’welke’een’sierlijke’ijzeren’brug’is’geslagen.

Ik’logeerde’bij’mijn’gastheer’in’een’soort’buitengebouw’en’assisteerde’hem’bij’het’ aanleggen’zijner’boeken,’doch’al’spoedig’bemerkte’ik,’dat’ik’er’te’veel’was’en’ver huisde’naar’het’Hotel,’gehouden’door’een’zekeren’Hamelberg.’Deze’was’Israeliet’e n’had’zijne’inlandse’bedienden’alle’met’Oudtestamentische’namen’begiftigd.

Tegen’middagtijd’heette’het’dan’ook’stereotiep:’Japhet’taro’makannan’d.i.’Japhet,’d e’oudste’der’bedienden,’breng’het’eten’op’!

Tijdens’mijn’verblijf’in’het’hotel’werd’uit’mijn’kamer,’uit’de’zak’van’mijn’jas,’gest olen’de’portefeuille’inhoudende’mijn’reisgeld,’credietbrieven’en’fotos.’Nooit’kwam ’er’iets’meer’van’terecht.

Door’tusschenkomst’van’zekeren’Cramer,’opzichter’op’een’tabaksland,’zoon’van’de n’in’onze’familie’welbekenden’kapitein’Cramer,’die’thans’in’Indië’woonde’leende’ mij’een’zekere’heer’Fahrenbach’f.’125,’waarmede’ik’mij’voorloopig’konde’redden.

Ik’had’intusschen’een’paard’gekocht’voor’f.’100.’Cramer’leende’mij’een’zadel’en’h oofdstel’en’ik’trok’op’een’goeden’dag’Kederië’uit.’Over’middag’bleef’ik’in’Pareh,’ toen’de’zon’wat’schuiner’stond’verder,’door’een’dicht’bosch’tot’we’reeds’na’het’in vallen’van’den’duisternis’voor’de’Kampong’Gadoengang’aankwamen.’Deze’was’ge heel’omheind’of’zoals’men’op’Java’zegt,’ompaggerd,’omdat’men’in’den’laatsten’tij d’zooveel’last’had’gehad’van’tijgers,’die’zelfs’midden’uit’het’dorp’een’paard’hadde n’geroofd,’dat’in’een’hok’op’palen’boven’den’grond’gebouwd’was’opgesloten’gew eest.

Ik’hoef’over’deze’reis’niet’uitvoerig’uit’te’wijden’omdat’zij’geheel’is’beschreven’in ’een’dagboek’aangevangen’20’Mei’1869,’blz.’37’en’volgende. s’Morgens’bij’het’opgaan’van’de’zon’ging’de’kleine’karavaan’weer’op’weg.’Zij’bes tond’uit’mijzelf,’als’eenige’blanke,’twee’javaanse’koelies,’die’mijn’bagage’droegen, ’Ketjil’een’gewezen’huisjongen’van’Kramer,’die’in’mijn’dienst’was’overgegaan’en’ naar’zijn’geboorteplaats’in’de’buurt’van’Malang’terugkeerde,’medenemende’al’zijn’ hebben’en’houden,’wat’niet’wonderveel’was,’zijn’vrouw,’haar’vader’en’haar’broed er.’Ik’zelf’en’de’vrouw’zaten’te’paard,’de’overige’liepen.

We’trokken’door’Kampong’Sembong,’waar’alles’nog’in’rust’lag.’Bergop,’bergaf,’d oor’schilderachtige’dalen’en’langs’woeste’ravijnen’ging’onze’weg.’De’tjellengs’of’ wilde’zwijnen,’door’het’daglicht’overvallen’draafden’knorrend’met’opgeheven’kop’ en’opstaande’rugborstels’dwars’over’ons’pad’en’verdwenen’achter’struiken’en’gras.

Boomen,’wemelend’van’apen,’die’vrolijk’in’den’vroegen’morgenstond’allerlei’gym nastische’oefeningen’maken,’van’tak’op’tak’springen,’zich’nu’eens’laten’vallen’van ’eenige’meters’hoogte’om’zich’onderweg’vast’te’klemmen’aan’een’ranke’bamboe,’ die’buigt’alsof’hij’door’den’stormwind’werd’gezwiept,’dan’weer’hun’staart’als’ente rhaak’gebruiken’en’aan’dit’lichaamsdeel’hangend’gemoedelijk’heen’en’weer’te’sch ommelen.

Langs’den’weg’en’in’het’bosch’reusachtige’waringinboomen’waarvan’sommige’in’ hoefijzervorm’uitgegroeid’een’doorsnede’hadden’van’vijftig’tot’60’voet.

Des’middags’kwamen’wij’te’Ngantang’aan,’een’groot’dorp’4’ ’5000’boven’de’zee’g elegen.’Op’het’dorpsplein’stond’slechts’éen’boom’en’wel’een’waringin’zoo’groot’al s’ik’nog’nimmer’had’gezien.’Ofschoon’de’stam’niet’bijzonder’dik’was,’had’zijn’bla derkroon’een’doorsnede’van’82’schreden.

Den’volgenden’dag’zetten’wij’onze’reis’voort.’De’bergweg’van’Ngantang’tot’Batoe ’wordt’gerekend’tot’het’puik’der’Indische’natuurtoneelen.

In’de’pasagrahan’van’Batoe’werd’het’middagmaal’gebruikt’en’toen’ging’het’verder ’naar’Malang,’waar’wij’tegen’den’avond’aankwamen.

Nadat’mijn’paard’een’paar’dagen’had’uitgerust’maakte’ik’uitstapjes’in’den’omtrek’ o.a.’naar’Singorsari’waar’uitgestrekte’bouwvallen’van’een’hindoetempel’te’vinden’ zijn,’met’kolossale’beelden’van’’10’Meter’hoogte,’verder’naar’het’aan’een’schildera chtig’bergmeer’gelegen’Wendith’of’Mendith,’de’geliefkoosde’badplaats’der’bewone rs’van’Malang.’Ook’rond’deze’plaats’in’de’onmiddelijke’nabijheid’zijn’de’liefelijks te’natuurschoonheden’te’genieten.’De’achtergrond’daarvan’is’steeds’grootsch’en’ind rukwekkend.’Nu’eens’wordt’deze’gevormd’door’den’’reus’onder’Java’s’bergen,’den ’spitstoelopenden’Smeroe,’dan’weer’door’de’Ardjoeno’met’zijn’breeden’gekartelde n’kam’of’door’het’Kawi’gebergte’dat’er’niet’zoo’woest’en’verscheurd’uitziet.

Op’31’Oct.’’woonde’ik’als’gast’het’bruiloftsfeest’van’den’dochter’van’den’regent’bi j,’waarvan’in’mijn’dagboek’uitvoerig’melding’wordt’gemaakt.

Na’een’verblijf’van’14’dagen’in’Malang’vertrok’ik’op’31’Oct’1869’per’postwagen’ bespannen’met’6’paarden’over’Passaroean’naar’Soerabaya.’Ik’had’namelijk’brieven ’ontvangen’meldende’dat’Kapt.’List’zwaar’ziek’in’het’hospitaal’was’opgenomen.

De’Krimpen’a/d’Lek’was’gecharterd’om’te’Bankok’rijst’te’laden’naar’Europa.’Toen ’wij’na’14’dagen’wachtens’op’de’beterschap’van’den’kapitein’moesten’gaan’vertrek ken’en’deze’nog’steeds’te’ziek’en’zwak’was’om’het’commando’te’nemen,’bewerkte ’ik’dat’de’stuurman’in’zijn’plaats’werd’aangesteld.’In’overleg’met’den’doctor,’Majo or’de’Leeuw,’directeur’van’het’hospitaal,’namen’wij’den’doodzieken’kapitein’mede .

Den’13e’Nov,’1869’vertrokken’wij’van’Soerabaya’door’het’Westgat.’Nadat’wij’we gens’stilte’herhaaldelijk’hadden’moeten’ankeren’kwamen’wij’den’27e’in’de’Carima tta’passage,’waar’wij’een’hevige’storm’hadden’te’doorstaan.’We’hadden’de’rotseila nden’ongeveer’4’mijl’aan’lij’van’ons,’doch’het’gelukte’ons’alleen’onder’topzeils’en ’fok’met’een’14’mijls’vaart’door’de’straat’te’jagen.’Met’eenige’schade’aan’de’zeile n’kwamen’wij’er’af.

Wij’werkten’vervolgens’langs’de’Westkust’van’Borneo’op,’in’het’gezicht’van’rijkbe groeide’eilanden’en’grillige’rotsformaties,’op’den’achtergrond’de’hooge’pieken’van ’Borneo’s’vasteland’(zie’tekeningen’op’pag’42).

We’staken’toen’over’naar’Poeloe’Obi,’het’zuidelijkste’eiland,’dat’voor’het’voorgeb ergte’van’Kambodja’ligt’en’gingen’toen’de’golf’van’Siam’in.

Eene’kaart’van’deze’golf’bezaten’we’niet’en’we’moesten’het’met’een’overzeiler’va n’de’Chineesche’zee’doen.’Toen’ons’uit’de’dagelijksche’observaties’bleek’dat’op’d eze’kaart’de’eilanden’en’de’kapen’in’de’Golf’van’30’tot’1’te’Oostelijk’waren’gepla atst,’heb’ik’met’behulp’van’een’goede’zeilaanwijzing’van’het’jaar’1865’een’nieuwe ’kaart’getekend,’waarvan’we’ons’bedienden’tot’we’op’14’December’ter’reede’van’ Bangkok’aankamen.

In’de’Golf’van’Siam’vindt’men’de’helder’witte’grilligst’gevormde’rotseilanden,’die ’ik’voor’en’na’dien’tijd’nimmer’door’anderen’heb’overtroffen’gezien.’Op’een’daarv an,’dat’wij’op’2’E.M.’afstands’passeerden’bevond’zich’een’grot,’zooals’ik’later’hoo rde,’groot’genoeg’om’een’schip’van’200’ton’te’bergen.

Op’de’reis’was’Kapitein’List’weder’aardig’opgeknapt’en’bij’aankomst’geheel’in’sta at’om’het’commando’weder’op’zich’te’nemen.

Wij’kwamen’dan’op’14’Dec.’1869’op’de’reede’ten’anker.’In’het’Noorden’aan’den’ Horizont’duidde’eene’naauw’merkbare’blaauwe’strook’het’land’aan,’verder’was’er’ rond’om’ons’niets’te’zien’dan’de’zee’waarop’talrijke’schepen’van’alle’soort’dobber den.

Voor’de’rivier’de’Menam’ligt’een’baar,’gevormd’door’het’slib’dat’deze’rivier’afvoe rt.’Schepen’kunnen’deze’baar’slechts’bij’hoog’water’en’met’een’beperkten’diepgan g’passeeren.

De’verbinding’der’schepen’op’de’reede’met’den’wal’wordt’onderhouden’door’een’ particuliere’postboot,’geroeid’door’5’Siamezen’en’bestuurd’door’een’Europeesch’sc hipper.

Na’5’uren’roeiens’kwamen’wij,’de’kapitein’en’ik,’in’den’mond’van’de’rivier’aan.’

Deze’was’tot’een’eind’in’zee’bezet’met’vischsteken,’en’is’de’daar’gevangen’visch’e en’uitvoerartikel’naar’Java.

Te’Packnam’Mond’van’het’Water,’een’overigens’onaanzienlijk’visserschdorp’met’e ene’op’het’eiland’gelegen’witte’en’schilderachtige’pagode’werd’vertoefd’en’gegeten ’in’de’suceursale’van’deze’leverancier.

Tegen’het’ondergaan’der’zon’gingen’we’op’weg’naar’Bangkok’in’een’met’4’roeyer s’bemande’huisboot-’een’gewone’lokale’boot’met’een’hut’er’op’als’een’venetiaanse ’gondel.

We’hadden’nog’13’’14’Eng.’Mijl’te’roeyen.’Na’5’mijl’voeren’we’een’kanaal’in,’dat ’een’groote’bocht’van’de’Menam’afsnijdt’en’door’een’dichtbevolkte’streek’loopt.’T egen’11’uur’s’nachts’kwamen’we’aan’in’Falcks’Hotel’in’Bangkok.

Een’en’ander’heb’ik’uitvoeriger’beschreven’in’een’dagboek’van’dien’tijd’en’kan’ik ’mij’dus’bepalen’om’de’hoofdmomenten’op’te’teekenen.

Ook’in’het’’:Zeitschrift’des’Vereins’für’Erdkunde’in’Dresden verscheen’een’deel’van’deze’reis’en’land’beschrijving.

Siam’was’destijds’een’nog’weinig’bezocht’en’bekend’land.’Bangkok’was’een’der’ weinige’havens,’die’door’de’groote’scheepvaart’werden’bezocht,’en’van’waar’uit’h oofdzakelijk’rijst’werd’geexporteerd.

Deze’stad,’die’naar’men’beweert’ongeveer’een’half’miljoen’inwoners’telde,ligt’aan’ beide’zijden’van’de’snelstromende’Menam.’Eene’brugverbinding’tusschen’de’beide’ oevers’bestond’niet,’doch’het’geheele’verkeer’gaat’over’of’door’het’water.’Bij’gele genheid’van’de’verbranding’van’het’lijk’van’den,’een’jaar’te’voren’overleden,’mini ster’van’landbouw,’die’op’den’rechteroever’in’de’buurt’van’den’grooten’tempel’Wa t’Chang’plaats’vond,’zag’ik’na’afloop’honderden’toeschouwers’zich’in’de’rivier’sto rten’en’naar’de’overzijde’zwemmen,’velen’met’een’of’twee’kleine’kinderen,’nog’te ’klein’om’zelf’den’overtocht’af’te’zwemmen,’op’hun’rug.

Aan’beide’oevers’storten’zich’kreken’of’kanalen’in’de’rivier.’De’landverbinding’is’ slecht’of’ontbreekt’geheel.

Alleen’aan’den’linkeroever’loopt’van’het’Kon.’Paleis’afwaarts’door’het’zoogenaam de’European’Settlement’een’goede’weg’naar’de’New’Road,’overigens’gaat’alles’te’ water.

Groote,’aan’palen’gemeerde,’bamboevlotten,’waarop’huizen’zijn’gebouwd,’liggen’l angs’de’oevers.

Deze’huizen,’eveneens’van’bamboe’vervaardigd’zijn’deels’ingericht’voor’woonhuiz en,’drink’en’eethuizen,’chineesche’comedies’en’ander’uitspanningsplaatsen,’doch’v oor’het’grootste’deel’als’winkels.

Onder’de’eerste’categorie’vindt’men’er’ook’die’met’teakhout’zijn’betimmerd’en’net jes’gevernist’er’zeer’aardig’uitzien.

Men’kan’zonder’moeite’van’het’eene’vlot’op’het’andere’overstappen,’en’alleen’daa r’waar’een’kreek’uitmondt’en’het’water’dus’vrijgehouden’moet’worden’voor’de’va art,’moet’men’langs’den’wal’en’over’een’brug’verbinding’zoeken’met’het’volgende ’vlot.

Langs’den’eenigen’’reeds’genoemden’New’Road’staan’niet’minder’dan’7’kerken’va n’zendelingen:’fransche,’Engelsche’en’Amerikaansche.’De’eendracht’onder’deze’be dienaren’des’woords’is’ver’te’zoeken.’In’de’Weekblaadjes,’die’zij’uitgeven’schelde

n’zij’op’elkander’op’de’meest’ordinaire’manier’en’betichten’elkander’van’de’geme enste’ondeugden.

Bovendien’vindt’men’langs’den’New’Road’’de’huizen’der’Europeanen’in’oostersch en’stijl’gebouwd,’sommigen’te’midden’van’vijgen’en’amandelboschjes,’deels’van’dj atti’of’teakhout’deels’van’steen’en’cement’opgetrokken.

Bont’is’het’gewoel,’dat’men’van’den’vroegen’ochtend’tot’den’laten’avond,’op’deze n’hoofdweg’kan’gadeslaan.

Des’morgens’vroeg’trekken’geheele’scharen’geelgekleede’priesters’voorbij,’die,’daa r’zij’geen’geld’mogen’bezitten,’op’de’liefdadigheid’zijn’aangewezen.

Ook’de’politiemacht’trekt’naar’hare’verschillende’stations.’De’meest’bereden’agent en’zijn’bijna’allen’cingaleezen’of’maleyers,’sterke’en’goedgewapende’kerels,’die’in ’staat’zijn’om’de’ruwe’bende’der’vreemde’zeelieden,’die’aan’land’komen’binnen’de ’perken’der’wet’te’houden.’De’agenten’spreken’bijna’alle’maleisch,’de’lingua’franc a’in’deze’streken.

Verder’de’chineesche’kooplieden’in’hun’losse’kiel’met’wijde’mouwen’en’ruime’bro ek,’de’haarstaart’netjes’gevlochten’en’met’een’rood-zijden’pluim’versierd.

Waterdragers,’vruchten-’en’soepverkoopers’schreeuwen’en’joelen’daartusschen’door ,’alle’zich’haastend’om’in’de’koele’ochtenduren’de’noodzakelijkste’bezigheden’buit enshuis’te’verrichten.

De’barbiers’zijn’voor’hunne’huizen’bezig’om’de’klanten’te’bedienen.’Zij’scheren’e n’knippen’niet’alleen’haar’en’baard,’doch’ook’de’ooren’en’neusgaten,’geven’aan’de ’wenkbrauwen’een’fijne’omtrek,’knippen’de’nagels,’maken’de’nagelriemen’los’en’v lechten’de’staarten’hunner’chineesche’klanten.’Een’geheel’magazijn’van’borsteltjes, ’puntige’mesjes,’scherpe’lepeltjes’en’splintertangetjes’om’de’fijne’manipulaties’uit’t e’voeren,’ligt’binnen’hun’bereik’op’een’tafeltje’uitgespreid’.

Tegen’11’uren’beginnen’langs’den’weg’de’hanegevechten,’waarop’de’inlanders’en’ andere’oosterlingen’verzot’zijn’en’waarbij’zij’in’de’gelegenheid’zijn’om’dan’hun’sp eelzucht’bot’te’vieren Wanneer’de’zon’op’zijn’hoogtepunt’staat’is’de’New’Road’voor’enkele’uren’als’verl aten,’doch’nauwelijks’vallen’de’stralen’weer’schuiner’of’het’leven’en’drijven’begint ’opnieuw’om’eerst’echt’te’eindigen’wanneer’de’nacht’invalt.

Door’tusschenkomst’van’den’Deenschen’Consul’maakte’ik’kennis’met’een’kamerhe er’van’de’2e’Koning,’die’bewerkte’dat’ik’van’dezen’een’uitnoodiging’ontving’om’f amiliaar’thee’te’komen’drinken.’Hij’liet’mij’zijn’museum’zien,’meest’voorwerpen’d ie’voor’ons’niets’bijzonders’hebben,’doch’voor’de’Oosterlingen’nieuw’en’interessa nt’waren.’Waar’Z.M.’bijzonder’mee’was’ingenomen,’was’een’electriseermachine’’ glazen’schijf’met’kattenvel’en’een’daarbij’behoorende’Leidsche’flesch.’De’2e’Koni ng’sprak’Engelsch’zoodat’het’tusschen’ons’aardig’opschoot.

Den’16’Dec.’1869’was’ik’getuige’van’eene’plechtigheid,’die’een’voorbijgaand’bezo eker’van’Siam’zelden’bijwoont.

In’den’regel’worden’de’lijken’der’overleden’Siamezen’tegen’den’avond’op’daarvoo r’bestemde’afgelegen’plaatsen’op’de’meest’primitieve’wijze’op’’brandstapels’verbra nd’en’had’ik’dergelijke’plechtigheden’reeds’enkele’malen’bijgewoond.’Thans’zoude ’nog’in’het’volle’daglicht’des’middags’5’uur’verbrand’worden’het’lijk’van’Pontal’a pe,’in’leven’Minister’van’landbouw.’Kort’na’zijn’dood,’ongeveer’een’jaar’te’voren, ’volgens’Siameesch’gebruik’door’zingende’priesters’behuild’en’beschreid,’was’het’l ijk’gebalsemd’en’thans’zoude’tot’de’laatste’plechtigheid,’de’calcineering’van’het’ov erschot’worden’overgegaan.

Deze’had’niet’op’eene’of’andere’afgelegen’plek’plaats,’doch’op’een’plein’in’de’bij’ den’grooten’’geheel’Bangkok’overheersenden-’tempel’Wat’Chang’behoorende’encei nte’plaats.

Het’geheel’was’met’grooten’praal’en’vertoon’ingericht.’Het’gebalsemde’lijk,’klaarb lijkelijk’met’de’knieen’tegen’de’kin’gedrukt’bevond’zich’in’een’koperen’pot’van’’9 0’cM’hoogte,’welk’op’een’door’een’afdak’beschermde’brandstapel’van’welriekende ’houtsoorten’was’geplaatst.’Ontstekingslonten’leidden’naar’verschillende’plaatsen’v an’waar’uit’ten’slotte’door’hoogwaardigheidsbekleeders’of’bloedverwanten’de’bran dstapel’werd’in’gloed’gezet.

Het’voor’een’vreemdeling’meest’belangwekkende’waren’de’duizenden’toeschouwer s’en’de’pronk’der’gewaden’van’hen,’die’bij’deze’plechtigheid’een’eerste’rol’speeld en.

Reeds’vroeg’waren’wij’ter’plaatse’en’benutten’onzen’tijd’om’den’Wat’Chang’van’b innen’en’van’buiten’geheel’te’bezien.’In’mijne’verzameling’van’fotografiën’Reisher inneringen’’vindt’men’van’dezen’tempel’een’paar’groote’afbeeldingen.

Daags’voor’ik’van’Bangkok’vertrok’had’de’Consul’van’Denemarken’eene’plechtige ’audientie’bij’den’1e’Koning,’aan’wien’hij’een’brief’van’den’Deenschen’Koning’m oest’overhandigen.’Aangezien’de’consul’niet’vele’Deensche’onderdanen’rond’zich’ konde’verzamelen’noodigde’hij’mij’en’eenige’anderen’uit’om’in’zijn’gevolg’mede’t e’gaan,’wat’wij’gaarne’aannamen.

Ik’had’de’Koninklijke’paleizen’reeds’vroeger’gezien’en’stond’er’dus’niet’zoo’vree md’voor.

Wij’werden’van’het’consulaat’afgehaald’met’een’rijksschroefboot,’die’ons’ter’hoogt e’van’het’paleis’bracht;’daar’werd’de’brief’in’ontvangst’genomen’door’hofbeambte n’en’op’een’zilveren’schaal’gelegd,’die’zij’hadden’medegebracht’in’een’statieroeijo nk’waarmede’ook’het’gevolg’aan’land’werd’gebracht.’In’niet’zeer’gemakkelijke’ha ngmatten,’gedragen’door’4’man,’voorafgegaan’door’den’brief’de’hoofdschotel’van’ de’geheele’ceremonie-’werden’we’over’het’plein’gedragen’en’onder’een’afdak’gebr acht.’Hier’werden’ons’ververschingen’aangeboden.

Een’muziekkorps’blaasinstrumenten-’bestaande’uit’jonge’meisjes’onthaalde’ons’op’ de’nationaalliederen’der’Europesche’landen.’Mij’bleek’dat’de’directeur’daarvan’zek ere’..’’’’’’’’’’’’’uit’Kleef’was,’die’vroeger’ook’in’Nijmegen’een’fanfarekorps’had’ged irigeerd’en’goed’hollandsch’sprak.

Later’werden’wij’weder’afgehaald’en’langs’de’en’haie’opgestelde’vrouwelijke’lijfw acht’van’den’1e’Koning,’flinke’krijgshaftige’amazonen’van’circa’18’tot’25’jarigen’l eeftijd,’gevoerd’naar’de’groote’audientiezaal,’waar’de’Koning’op’zijn’gouden’troon stoel’zetelde’en’de’rijks’grooten’in’hunne’met’goud’en’zilverdraad ‘

doorstikte’gewaden’voorover’op’den’grond’’lagen.

De’zaal’zelve,’die’groot,’doch’niet’hoog’van’verdieping’is,’maakt’een’bonten’indru k.’De’zoldering’wordt’gesteund’door’een’aantal’zware’teakhouten’kolommen,’die’g limmend’zijn’gepolitoerd.’Onder’de’weinige’meubelen’valt’op’’een’massief’gouden ’stoel’in’de’vorm’van’een’gewone’keuken’of’mangelkamer’stoel.

Onder’de’wandversieringen’bevond’zich’een’kwakzalversreclameplaat:’Kaye’&’Wo rdell’s’Pills,’Best’Family’Medicine’als’opschrift’en’daaronder’are’sold’here.

Hier’werd’de’brief’met’’het’noodige’ceremonieel’overhandigd,’terwijl’door’tussche nkomst’van’een’eveneens’geknield’liggenden’tolk’eenige’complimenten’werden’ge wisseld.

Nadat’deze’plechtigheid’was’afgeloopen’bezochten’wij’ook’de’stallen’der’olifanten, ’zagen’enkelen’daarvan’aan’het’werk’en’bezochten’we’ook’de’munt,’waar’men’op’ aartsvaderlijke’wijze’ons’toestond’om’versch’geslagen’nog’warme’ticals’(geldstukk en’van’f.’1,20)’in’te’wisselen’tegen’de’’algemeen’gangbare’uit’stofzilver’in’elkande r’gestuikte’geldstukken’in’te’wisselen.’Een’dezer’nieuwe’ticals’heb’ik’nog’in’mijn’ bezit.

Omstreeks’half’Januari’1870’vertrok’ik’van’Bangkok’met’het’in’ballast’naar’Rango on’bestemde’barkschip’Luctor’et’Emergo,’behoorende’aan’de’firma’van’mijn’oom’J .J.’den’Bouwmeester’te’Middelburg.

Na’eene’voorspoedige’reis’kwam’ik’de’31’Jan’te’Singapore’aan,’verliet’daar’het’sc hip-’nam’afscheid’van’den’kapitein’D.’Ouwehand’ ’en’ging’in’het’Hotel’de’la’Paix’ logeeren.

Ik’werd’door’den’chef’van’onze’correspondenten’Johnston’&’Co,’den’Honourable’ Lord’Read’te’dineeren’genoodigd’en’uiterst’hupsch’ontvangen,’maakte’kennis’met’ eenige’Hollandsche’kapiteins,’bezocht’het’geheele’eiland’met’zijne’dokken’te’New’ Harbour’of’Tandjang’Pagar’en’profiteerde’van’de’4’of’5’dagen,’die’ik’in’Singapore ’vertoefde.

Per’stoomboot’van’de’Ned.’Ind.’Stoomvaart’Mij’vertrok’ik’naar’Batavia.’De’afspra ak’met’List’was,’dat’hij’mij’aldaar’zou’komen’afhalen,’zoodra’hij’beladen’van’Ban gkok’kwam.

Te’Batavia’nam’ik’mijn’intrek’in’t’Java’Hotel’bij’moeder’Spaanderman,.’Ik’bezocht ’de’benedenstad’en’de’buitenwijken,’legde’ook’bij’oude’kennissen’van’de’familie’b ezoeken’af’en’maakte’met’zekeren’Heer’Minton’uit’Boston,’die’reisde’voor’het’the ehuis’Whetmore’Cryder’&’Co’te’Nieuw’York,’een’uitstapje’naar’Buitenzorg;’daar’ overnachtend’vond’een’aardbeving’plaats,’die’evenwel’geen’andere’schade’dan’wat ’gebroken’aardewerk’aanrichtte.

Minton’ging’van’Buitenzorg’terug’en’ik’vervolgde’mijn’reis’te’paard’tot’Sindang’L aya,’een’in’de’bergen’gelegen’gezondheidsetablissement,’van’waar’ik’Tjipanas’en’ Tjiboeroeng’bezocht,’De’omstreken’zijn’heel’schilderachtig’en’het’klimaat’heerlijk’ koel.

Toen’ik’naar’Batavia’terugkeerde’’kwam’de’Krimpen’a/d’Lek’aldaar’ter’reede.’In’o verleg’met’Kapt.’List’besloot’ik’echter’de’thuisreis’niet’weder’rond’de’Kaap’te’gaa n,’doch’met’de’mail’naar’Europa’terug’te’keeren.

Den’23’Februari’1870’vertrok’ik’naar’Singapore’om’mij’nadat’ik’een’paar’dagen’in ’het’Hotel’(de’l’Europe)’van’Hjelmstrom’op’de’Esplanade’had’gelogeerd’aan’boord ’van’de’uit’China’komende’Travancore’van’de’peninsular’Oriental’Company’in’te’s chepen.’Ik’reisde’toen’weder’met’Mr.’Minton,’die’op’weg’was’naar’Calcutta.

Wij’verlieten’samen’de’boot’te’Point’de’Galle’op’Ceylon,’waar’wij’op’aansluiting’ moesten’wachten’en’logeerden’in’Bayview’Hotel.

Van’zee’uit’gezien’is’Galle’een’schilderachtig’plaatsje,’In’de’enge’baai,’omringd’va n’steile’naakte’rotsen’liggen’een’aantal’schepen’en’booten.’Aanhoudend’loopt’er’ee n’sterke’deining,’zoodat’het’in’den’regel’gevaar’oplevert’om’met’een’sloep’te’varen .’De’verbinding’met’den’wal’wordt’dan’ook’onderhouden’met’van’uitgeholde’boom stammen’vervaardigde’canoes,’die’van’outriggers’zijn’voorzien.’Het’stadje’van’wall en’en’muren’omringd’ziet’er’oud’hollandsch’uit;’boven’de’poort’die’toegang’geeft’t ot’de’stad’vindt’men’de’’’’’’’’’’’’van’de’Vereenigde’Oostindische’Compagnie,’en’de’ kerk’bevat’een’aantal’grafsteenen’met’hollandsche’opschriften’alles’herinnerend’aa n’de’tijden’toen’in’deze’streken’naast’de’Portugezen’de’Hollanders’oppermachtig’w aren.

Mijne’reis’vervolgend’ging’ik,’omdat’het’niets’meer’kostte’met’de’P’&’O’boot’naa r’Bombay,’waar’ik’13’Maart’1870’aankwam’en’mijn’intrek’nam’in’het’Bayculla’H otel.

Tijdens’mijn’verblijf’’bracht’de’Engelsche’Prins’Alfred,’Hertog’van’Edinburgh,’tha ns’Groothertog’van’Saxen’Coburg,’een’bezoek’aan’Voor’Indië,’en’waren’te’zijner’e ere’in’Bombay’feestelijkheden’aangericht’en’eene’bloemententoonstelling’georganis eerd.’De’Royahs,’Nabobs’en’andere’vorsten’der’omliggende’vasalstaten’waren’ter’ begroeting’naar’de’stad’gekomen’en’renden’dagelijks’in’met’4’paarden’bespannen’ wagens’omringd’door’ruiters’’in’bontgekleurde’zijden’en’fluweelen’liverijen’met’ka rabijnen’of’zwaarder’gewapend’door’de’stad.

Bombay’is’de’voornaamste’handelshaven’en’na’Calcutta’de’grootste’stad’in’Voor’In die,’en’telde’destijds’’ ’600’000’inwooners.’Het’ligt’schilderachtig’op’een’eiland’dat ’hooge’bergen’op’den’achtergrond’heeft’en’door’een’spoorwegdam’met’den’vasten’ wal’is’verbonden Prachtige’gebouwen,’waaronder’het’stadhuis,’de’kathedraal’en’de’paleizen’van’rijke ’Engelsche’en’Parsi’kooplieden’opvallen,’staan’rond’de’met’standbeelden’versierde’ pleinen. Ik’bezocht’op’Malabar’Hill’de’toren’van’het’zwijgen een’door’een’hoogen’ronden’muur’omgeven’plein,’waar’de’’Parsi’hunne’dooden’ne derwerpen’om’die’door’de’in’scharen’aanwezige’aasgieren’te’doen’verslinden.

De’Parsi’of’Perzen’hebben’het’monopolie’van’rijtuigverhuurder,’meest’tweewielige ’tilburies,’waar’de’passagier’naast’den’koetsier’zit.’De’Parsi’zijn’volgers’van’Zoroa ster’of’zonaanbidders’en’wanneer’men’tegen’zonsondergang’met’hen’rijdt’wordt’de ’passagier’verzocht’even’de’teugels’te’houden’terwijl’de’automedon’uitspringt’en’te rzijde’van’den’weg’knielend’aan’het’’Oog’de’dags zijn’salam’en’afscheidsgroet’brengt.

Per’spoor’en’verder’te’paard’maakte’ik’een’uitstapje’naar’het’in’de’bergen’gelegen’ Mataran,’waar’in’het’hooge’geboomte’honderden’apen’van’verschillende’kleur’en’g rootte’hunne’grimassen’met’ijselijk’krijsen’en’gehuil’begeleidden.

Ook’deed’ik’met’2’Engelschen,’van’wie’ik’mij’niet’herinner’hoe’ik’er’aan’kwam, een’tocht’naar’Elefanta,’een’op’6’KM.’Afstands’gelegen’eiland’waar’in’de’rotsen’B rahmaansche’’Grottentempels’zijn’uitgehouwen’versierd’door’kunstig’gebeeldhouw de’kolommen,’menschelijke’figuren’en’meer’dan’5’M.’hooge’beelden’van’de’drieo ogige’Godheid’Ciwa’of’Civa-’de’groote’,’de’goedgunstige.

Van’Bombay’vertrok’ik’per’P’&’O’boot’Columbian’naar’Suez,’en’maakte’aan’boor d’kennis’met’een’apotheker’uit’Melbourne’namens’Fenton’met’wien’ik’verder’tot’T riest’riesde Den’27.’Maart’kwamen’wij’na’8’dagen’reis’op’de’reede’van’Aden’ten’anker,’alwaa r’ook’lag’de’Great’Eastern,’destijds’het’grootste’schip’ter’wereld,’dat’van’raderen’e n’schroeven’voorzien’was’en’oorspronkelijk’voor’de’vaart’van’Engeland’op’Amerik a’was’gebouwd.’Thans’werd’het’schip’gebruikt’om’diepzee’telegraafkabels’te’legge n.’Later’is’het’op’de’Mersey’gesloopt.

Aden,’op’de’ZW’punt’van’Arabie’gelegen,’was’reeds’in’de’Middeleeuwen’een’wel varende’koopstad.’Marco’Polo’’zie’in’mijn’bibliotheek’het’verslag’zijner’reizen-’ma akt’met’geestdrift’melding’van’zijn’rijkdom.’Later’kwam’de’plaats’in’verval’en’eer st’toen’het’als’kolendepot’belangrijk’werd’en’in’Engelschen’handen’kwam’(1839)’ werd’het’weder’van’beteekenis.’Er’is’geen’naakter’en’absoluut’onvruchtbaar’en’tro osteloozer’streek’denkbaar.’Nergens’in’of’om’de’plaats’is’een’grasscheutje’,’boom’ of’struik,’ja’zelfs’geen’sprietje’mos’te’bespeuren.’Alle’’vegetatie’ontbreekt.’Wij’bez ochten’de’boven’de’stad’in’de’bergen’gelegen’reservoirs,’die’als’aanvulling’van’de’ zeewater-destillatie’inrichting’in’de’behoefte’aan’drinkwater’voorzien.

Doch’zelfs’het’water’dat’in’de’dorre’woestijn’van’Egypte’wonderen’doet,’vermag’h ier’geen’leven’te’wekken.

Onwillekeurig’vergeleek’ik’Aden’met’Poeloe’Penang,’waar’ik,’zooals’ik’verzuimde ’te’vermelden,’op’de’reis’van’Singapore’naar’Ceylon’een’dag’vertoefde.’Hier’frisch e’waterstroomen’van’de’bergen’nederdalend’de’weelderige’plantengroei’bevorderen d’en’daardoor’leven’en’industrie’(rotting’meubels)’onder’het’volk’brengend,’daar’i n’Aden-’alles’dood,’grijs’en’stoffig.

Op’de’reede’tamelijk’ver’van’het’land-’krioelt’het’van’zwemmende’inlanders,’die’e ven’als’te’Napels’en’bij’Tandjong’Priok’Pagar’duiken’naar’geldstukken’hun’door’p assagiers’toegeworpen,’of’van’den’bodem’der’zee’voorwerpen’boven’brengen.

We’zetten’in’de’Columbian’onze’reis’voort.’De’eerste’dagen’was’de’hitte’in’de’Ro ode’Zee’onverdragelijk’en’sliep’alles’ongeveer’ ‘s’nachts’aan’dek,’doch’plotseling’veranderde’het’weder’en’kregen’we’een’fikse’sto rm,’met’zooveel’wind’en’zee’dat’ ‘s’nachts’2’of’3’laskaarsche’matrozen,’die’bezig’waren’de’kluiffok’vast’te’maken’( destijds’voerden’de’stoombooten’nog’scherpe’zeilen)’van’’de’boegspriet’werden’ges lagen’en’verdronken.

Het’werd’toen’zoo’guur,’dat’ik’twee’flanellen’hemden’over’elkaar’aantrok.’Den’2d en’’April’kwamen’wij’te’Suez’aan,’Deze’plaats’was’nog’steeds’het’eindpunt’van’de ’reis’uit’het’Oosten;’wel’was’in’’Nov.’1869’het’Kanaal’van’Suez’tot’Port’Said,’doo r’den’genialen’De’Lesseps’ontworpen,’geopend’voor’het’verkeer,’doch’er’voeren’n og’weinig’of’geen’mailstoomers’door.’Eerst’toch’moesten’de’groote’Stoomvaart’Mi jen’hunnen’schepen,’bemanningen’enz.’zoodanig’wijzigen’dat’een’vaartuig’en’zijn’ equipage’van’Europa’uitgaande’ook’in’de’tropen’aan’zijn’doel’konde’beantwoorden .’Bovendien’was’er’nog’veel’aan’het’Kanaal’te’doen’en’was’de’vaart’nog’verre’van ’veilig.’Om’evenwel’toch’iets’van’het’Kanaal’te’zien’maakten’Fenton’en’ik’zeiltoch tjes’op’de’reede’en’voor’den’ingang’en’voeren’met’een’’passagiersschroefbootje’na ar’El’Guisz’eenige’KM.’het’Kanaal’op’.

Ik’bemerk’dat’ik’mij’in’dit’laatste’vergis,’zie’verder.

De’groote’passagiersweg’leidde’per’spoor’van’Suez’over’Ismailia,’ongeveer’op’de’ helft’van’het’Kanaal’gelegen’en’deden’van’daar’uit’het’bovenbedoelde’tochtje’naar ’El’Guisz.

In’Ismailia’waren’groote’openingsfeesten’gevierd,’hier’stonden’de’paleizen,’die’de’ vorsten’en’de’hotels’die’de’vreemde’bezoekers’hadden’geherbergd.’Het’was’nu’stil’ en’doodsch’en’het’eenige’wat’gebleven’was,’waren’de’exorbitante’hotelprijzen.

Het’stadje,’dat’eerst’gebouwd’werd’toen’men’in’1860’met’de’Kanaalwerken’begon, ’en’de’zetel’was’van’de’Suez’Kanaal’Mij,’ziet’er’vriendelijk’uit.’Hier’vindt’men’de ’groote’pompwerken’die’door’eene’leiding’Port’Said’van’zoet’water’voorzien,’dat’d oor’een’kanaal’van’den’Nijl’naar’Ismailia’wordt’gevoerd.’Even’voor’de’stad’buigt’ dit’Kanaal’zuidwaarts’af’en’loopt’tot’Suez.

Eigenaardig’is’het’te’zien’hoe’het’zoete’water’leven’in’de’dorheid’van’de’woestijn’ brengt.’Voor’een’groot’deel’van’den’weg’loopt’de’trein’van’Suez’langs’de’Groote’ Bittermeeren,’waarvan’het’met’minerale’stoffen’bezwangerde’water’totaal’zonder’le venwekkende’kracht’is.’Vlak’langs’de’baan’nu’slingert’zich’als’een’smaragdgroene’ band’door’het’eentonige’geelgrijs’van’den’woestijn’het’ongeveer’20’voet’breede’zo etwaterkanaal’aan’zijne’boorden’plantengroei’en’leven’wekkend.’Westelijk’verheffe n’zich’de’dorre’zandheuvels’van’El’Ferdan.

Ook’langs’de’op’vele’plaatsen’boven’den’grond’liggende’ijzeren’leidingsbuizen,’die ’van’Ismailia’naar’Port’Said’leiden’ziet’men’op’regelmatige’afstanden’kleine’bosjes ’groen,’daar’waar’de’buizen’aan’elkander’zijn’geflenst,’afgewisseld’door’grootere’b ossen’waar’zich’bij’een’wachthuisje’een’tapkraan’bevindt.

Bij’El’Guisz’was’de’bodem’der’vlakte’het’hoogst,’16’M.’boven’zee’en’ligt’het’Kan aal’dan’daar’ook’diep’tusschen’hooge’zandwallen.

Voor’Ismailia’ligt’het’Timsahmeer’dat’ruimte’biedt’om’te’manoeuvreeren’voor’de’g rootste’booten;’aan’den’oever’bij’de’waterwerken’zijn’door’elke’werkman’bij’het’v erlaten’der’plaats’een’of’meer’wilgenboomen’geplant’die’toen’reeds’een’aardig’bos chje’vormden.

Na’een’paar’dagen’voerde’ons’de’trein’westwaards’over’Tell’el’Kebir’naar’Zagazig .’Op’elke’halt’weerklonk’het’eentonige’ Majah’!’waarmede’de’waterverkoopers’hun’waar’aankondigen’en’konden’we’ons’v erlustigen’met’het’zien’van’de’handigheid’waarmede’een’dorstige’inlander’het’wate r’uit’den’met’beide’handen’vastgehouden’kruik’in’zijn’mond’en’keel’laat’loopen’zo nder’de’tuit’van’den’kruik’aan’te’raken.

Te’Zagazig’waar’de’spoor’zich’afsplitst’naar’Alexandrie’zijn’we’te’midden’van’de’ vruchtbare’Nijldelta;’toch’ziet’men’ook’hier’nog’veel’woest’land,’dat’evenwel’allee n’op’goede’bewatering’wacht.

Zuidwaarts’gaat’het’dan’naar’Cairo,’Masr’el’Keber,’de’Groote’stad,’de’hoofdstad’v an’het’oude’rijk’der’Farao’s,’dat’gedaald’is’tot’den’rang’van’een’vasalstaat’van’het’ Britsche’Rijk Cairo’is’eene’interssante’echt’Oostersche’stad.’De’verschillende,’zoo’vele,’afrikaans che’rassen’vindt’men’hier’bijeen.’In’hunne’vreemde’klederdrachten’krioelen’de’Ber bers,’de’negers,’de’algerijnen’en’Kopten’schreeuwend’door’elkander.’Zelfs’de’overi gens’kalme’landbouwende’oerbevolking,’de’Fellahs,’schijnen’door’het’rumoer’te’zij n’aangestoken’en’mengen’zich’in’het’koor,’waaruit’men’steeds’het’woord’ Bakschies’’bovenuit’hoort’klinken.’Rijen’kameelen’beladen’met’allerlei’waren’volg en’statig,’stapvoets’met’de’eigenaardig’schokkende’gangbeweging,’hunnen’leider.’O p’prachtige’paarden’gezeten’Bedouinen’de’nomaden’van’de’onafzienbare’woestijne n-’rennen’voorbij.’Het’rijdier’van’het’groote’publiek’evenwel’is’de’ezel;’groot’van’ stuk,’sterk’en’vlug.’Bij’honderden’worden’zij’den’vreemdeling’door’opdringerige’d rijvers’aangeprezen.

Wij’woonden’in’het’eenige’destijds’bestaande’groote’Hotel’Shepherds’’Hotel,’geho uden’door’een’Duitscher.

Om’in’korten’tijd’alles’te’genieten’voorzagen’wij’ons’van’een’tolk’of’dragoman.’W ij’bezochten’de’groote’citadel’en’kregen’bij’uitzondering’vergunning’om’een’der’sl anke’minnarets’tot’aan’den’2den’’’omgang’te’beklimmen,’zoodat’wij’een’prachtig’p anorama’over’de’stad’en’zijn’verre’omtrek’genoten.’De’bazars,’enge,’gedeeltelijk’o verdekte’winkelstraten’gaven’ons’gelegenheid’om’het’volk’in’zijn’dagelijksch’werk ’te’zien.

De’prachtige’voortbrengselen’van’oudArabische’bouwkunst,’de’moskeeën’o.a.’van’sultan’Hassan’en’Toeloen,’de’mausole ums’van’Ejoub’en’Kait’Bey,’de’graven’der’Kalifs,’alles’monumenten’die’400’ ’600’ jaren’geleden’waren’gesticht’wekten’onze’bewondering’op.

Het’museum’van’oudheden’omvat’veel’van’hetgeen’uit’de’Koningsgraven,’de’pyra miden’en’de’bedolven’steden’is’opgegraven.

Langs’een’circa’1’ ’uur’gaans’langen’weg,’die’wij’per’rijtuig’in’gezelschap’van’een ’Schotsch’dominé’aflegden’bereikt’men’Gizeh’waar’de’wereldberoemde’koningsgra ven,’de’pyramiden’zijn’opgericht.’De’kolosale’monolieth’een’Sphinx’voorstellend’ was’voor’de’helft’door’zand’bedolven.’Uit’latere’teekeningen’zag’ik’dat’zij’sedert’i s’uitgegraven.’Even’voor’dat’men’de’pyramiden’bereikt,’rijdt’men’langs’een’kanaal ,’aan’de’overzijde’waarvan’een’aantal’ellendige’leemen’hutjes’de’fellahs’herbergt,’d ie’u’zullen’helpen’de’pyramide’te’beklimmen.’Gesticuleerend’en’in’bijna’alle’mode rne’talen’hunne’diensten’schreeuwend’aanprijzende’rennen’zij,’zoodra’het’rijtuig’in’ het’gezicht’komt’aan’hunne’zijde’van’het’kanaal’naar’de’plaats’waar’dit’in’onmidd elijke’nabijheid’der’pyramiden’doodloopt.

Daar’moet’de’bezoeker’zich’te’weer’stellen’met’een’expresselijk’voor’dit’doel’mee genomen’dikken’stok,’of’hij’wordt’zooals’onze’dominé’ondervond,’het’rijtuig’uitge sleurd’aan’iedere’hand’door’een’halfnaakte’Fellah’vastgegrepen’en’terwijl’een’derd e’hem’telkens’met’het’hoofd’tegen’zijn’zitvlak’stoot,’als’een’willooze’zak’met’been deren’de’pyramide’opgesleept.’De’steenbrokken,’die’op’een’foto’den’indruk’van’re gelmatige’trappen’maken,’zijn’zeer’verschillend’van’dikte,’sommige’1’M.’hoog.’De ’trekkers’klauteren’als’gymnasten’daar’tegen’op’en’hijschen’den’armen’tourist’dan’ als’een’zak’hooi’naar’boven.’Dat’er’een’aantal’knoopen’en’lappen’kleeren’blijven’l iggen’is’dan’ook’niet’te’verwonderen.’Dank’zij’onze’stevige’knuppels:’Penang’Law yers’noemt’men’die,’konden’we’de’bestijging’rustiger’met’behulp’van’een’paar’me er’bedaarde’gidsen’volbrengen.

Van’den’top’dezer’pyramide’ziet’men’in’de’onmiddelijke’nabijheid’twee’andere’pyr amiden,’die’nog’gedeeltelijk’zijn’bekleed’met’de’oorspronkelijke’gladde’albastplate n,’welke’op’de’door’ons’bestegen’pyramide’geheel’ontbreken’daar’zij’zijn’weggevo erd’om’te’dienen’voor’kalkbranderij’of’het’optrekken’van’latere’gebouwen.’Groote’ bouwvallen’liggen’in’de’nabijheid,’terwijl’de’horizon’wordt’afgesloten’door’de’woe stijn’van’Sahara.

De’woestijn’!’de’verschrikkelijke’!’de’oneindige!’de’stille’!’de’doode;’zij,’die’op’el k’die’haar’voor’t’eerst’ziet’een’diepen’indruk’maakt.’Vreemd’was’ze’ons’niet’’doch ’we’hadden’ze’nog’niet’aanschouwd’van’den’top’der’duizendjarige’Koningsgraven, ’we’hadden’bij’het’zien’nog’niet’het’besef’’in’ons’voelen’doordringen,’dat’men’daa r’westwaards’konde’gaan,’uren,’weken,’maandenlang’zonder’veel’anders’te’vinden’ dan’door’de’zon’gebleekte’skeletten’van’mensch’en’dier,’de’richting’aanwijzende’in ’welke’karavanen’de’geelgrijze’vlakte’des’doods’doorkruisten.

De’zee’leeft’tenminste’nog,’beweegt’zich’en’verandert’van’kleur’en’toon.’De’woest ijn’is’dood,’stil,’onbeweegelijk.’Zoek’leven’en’ge’vindt’den’dorren’zanddistel’en’he t’bruingebrande’helmgras.’Zelfs’het’levende’lijkt’U’dood.’In’Cairo,’trouwens’in’ge heel’Egypte,’klonk’nog’de’nagalm’van’de’in’Nov.’1869’gevierde’openingsfeesten’v an’het’Suez’kanaal.’Dit’was’dan’ook’waarschijnlijk’de’reden,’dat’er’s’avonds’nog’e enige’amusementen’waren,’opera,’café’chantant’en’dergelijken’waarvan’wij’profitee rden.’Nadat’we’naar’onze’meening’lang’genoeg’in’Cairo’waren’geweest’vertrokken

’wij’per’spoor’naar’Alexandrië.

De’stad’der’Ptolomaeën,’die’ten’tijde’der’Romeinen’éen’miljoen’inwoners’heeft’get eld’en’in’het’jaar’1800’was’vervallen’tot’een’ellendig’dorp’van’7000’zielen,’heeft’z ijn’latere’opkomst’en’bloei’te’danken’gehad’aan’het’verkeer’tusschen’Europa’en’he t’Oosten.’Thans’telde’het’ ’300000’inwoners.

Vermeldenswaard’zijn’het’Consulsplein’met’schoone’huizen’en’openbare’gebouwen ,’de’uit’een’stuk’rood’graniet’vervaardigde’zuil’van’Pompejus,’32’M.’hoog,’de’naal den’van’Cleopatra,’waarvan’er’een’was’omgevallen.’Later’is’deze’naar’Engeland’g evoerd’en’op’de’Thames’Embankment’in’Londen’opgesteld.

Over’Alexandrie’worden’nog’steeds’vele’scheepsladingen’Egyptische’producten,’ka toen,’lijnzaad,’wol,’gomsoorten’enz.’uitgevoerd,’en’is’dientengevolge’het’verkeer’e n’de’beweging’in’de’baayen’ter’weerszijden’van’den’landtong’zeer’levendig.

Intusschen’was’er’in’Egypte’een’besmettelijke’ziekte’uitgebroken,’welke’dat’was’w eet’ik’mij’niet’meer’te’herinneren.’Er’was’echter’een’generale’uittocht’van’vreemd elingen’zoodat’op’de’eerstvarende’booten’geen’plaats’meer’beschikbaar’was.

Het’gelukte’ons’echter’om’van’een’heer,’die’ziek’was’geworden’twee’plaatsen’over ’te’nemen’op’de’eerstvarende’boot’van’de’Oostenrijkse’Lloyd’naar’Triest.’Wij’sche epten’ons’in’en’bereikten’spoedig’de’Grieksche’kust,’waar’wij’dicht’langs’en’tussc hen’de’Ionische’Eilanden’doorvoeren.’Dit’is’het’tooneel’waarop’de’Odyssée’van’H omerus’werd’afgespeeld.’Ithaka,’het’eiland’door’Olysses’verlaten’toen’hij’zijn’avon tuurlijke’tocht’aanvaardde,’doet’zich’uit’zee’voor’als’een’nuchter’hoogland,’hier’en ’daar’met’struikgewas’bedekt.’Kefalonia,’daar’tegenover,’het’oude’Samos’ziet’er’le vendiger’uit.’We’kwamen’hier’voor’korten’tijd’ten’anker,’doch’gingen’niet’aan’lan d.

Onze’zeereis’eindigde’ten’slotte’in’Triest.’Ik’nam’afscheid’van’Fenton,’die’mij’uit’ dankbaarheid,’dat’hij,’alleen’Engelsch’sprekende’en’verstaande,’van’mijn’kennis’va n’de’fransche’en’italiaansche’taal’zooveel’had’geprofiteerd,’een’stel’goudsteenen’ve stknoopen’vereerde,’die’ik’nog’ergens’hebben’moet.

Ik’had’juist’tijd’om’den’trein’naar’Weenen’te’pakken’en’hield’mij’dus’in’Triest’niet ’op’.’Uit’het’rijtuig’had’ik’een’blik’op’de’tegen’den’heuvel’gebouwde’stad’en’toen’ ging’het’noordwaarts’in’de’richting’van’den’Semmering.’Over’Laibach’en’Graz’ber eikten’we’de’hoogten’van’den’bergpas,’het’was’intusschen’gaan’sneeuwen’en’bij’M ürzzuschlag’was’het’de’vraag’of’de’trein’verder’konde’gaan;’na’een’kort’oponthou d’werd’echter’hiertoe’besloten’en’s’avonds’laat’kwam’ik’te’Weenen’aan’in’het’Hote l’Munsch.’Ik’hield’mij’hier’slechts’een’dag’op’en’vertrok’op’zondagmorgen’per’spo or’direct’naar’huis.’Te’Linz’hadden’we’20’minuten’stil,’doch’overigens’ging’het’do or,’zoodat’ik’maandag’laat’in’de’middag’aan’de’Moerdijk’kwam’en’s’avonds’per’b oot’thuis’was.

Groote’vreugde’heerschte’natuurlijk’in’den’familiekring’en’veel’en’lang’moest’ik’v ertellen’van’verre’landen’en’vreemde’volken.

Langzamerhand’kwam’ik’ook’weer’in’mijn’gewoonen’doen.’Op’t’kantoor’was’mijn

’plaats’vervuld’geworden’door’mijn’jongeren’broeder’Folkert.’Deze’ging’evenwel’a ls’administrateur’over’naar’de’Machinefabriek’die’onder’firma’Diepenveen’Lels’&’ Smit’in’’was’opgericht’door’mijn’vader,’B.J.Diepenveen,’L.Smit’&’Jan’Smit’Jz.’La ter’werd’Folkert’directeur’dier’zaak’en’bleef’dat’tot’aan’zijn’dood’op’6’Juli’1908. ‘

In’Maart’1871’vond’mijne’verloving’plaats’met’mijne’18’jarigen’nicht’Jacoba’Joha nna’Smit,’geb.’26’Aug.’1853.’Het’huwelijk’vond,’met’het’oog’op’haren’jeugdigen’l eeftijd’eerst’plaats’op’6’Aug.’1874.

Tijdens’mijn’engagement’had’Jacoba’eene’roodvonk’ziekte’te’doorstaan.

Samen’en’ook’met’andere’geengageerde’zusters’maakten’we’af’en’toe’kleine’binne nlandsche’uitstapjes’o.a.’naar’s’Hertogenbosch,’naar’het’Gooi,’Amsterdam’en’Alkm aar.

Met’de’ouders’mijner’aanstaande’maakten’wij’in’Juni’1872’eene’grootere’reis’en’w el’naar’Luik,’Spa,’Luxemburg,’Trier,’Coblenz,’Wiesbaden,’Badwildungen,’Cassel’e nz.

Onze’huwelijksreis’maakten’we’in’1874’naar’Brussel’en’Parijs.

Op’26’Juli’1875’werd’ons’een’zoon’geboren,’die’den’naam’Murk’kreeg.’Dit’kind,’ dat’een’hartgebrek’had,’stierf’op’1’Jan.1877.

Het’was’de’eerste’groote’zielsschok,’die’mij’trof,’en’nog’heden’na’ruim’dertig’jare n’ligt’het’mij’bij,’dat’hij’mij’sterker’aandeed’dan’eene’der’velen,’die’mij’sedert’trof fen.

We’stonden’weer’geheel’alleen.

Op’19’April’1877’schonk’mijne’vrouw’aan’een’dochter’het’leven,’die’naar’hare’gro otmoeder’Johanna’Maria’werd’genoemd.

Ik’wil’thans’de’aanteekeningen’over’alles’wat’mijne’eerste’huwelijk’betreft’vervolg en’tot’het’einde,’om’later’terug’te’komen’tot’wat’ik’overigens’in’dit’boek’meen’te’ moeten’vermelden.

Johanna’Maria’groeide’goed’op’en’kreeg’op’29’Juni’1878’een’zusje,’dat’Ottolina’w erd’genoemd.’Dit’kind,’dat’overigens’gezond’was,’overleed’op’7’Nov.’1879’als’gev olg’van’gebrek’aan’voldoende’roode’bloedlichaampjes.’Mijn’vrouw’en’ik’maakten’ de’opmerking,’dat’wij’dit’tweede’verlies’hoe’pijnlijk’ook-’met’meer’berusting’en’gelatenheid’droegen,’dan’het’eerste.

Intusschen’bleef’ons’nog’over’Johanna’op’wie’zich’al’onze’zorgen’concentreerden.’

In’den’winter’van’1882’op’1883’kreeg’zij’roodvonk’in’zoo’hevigen’graad,’dat’zij’d agenlang’voor’dood’lag.’Tegen’het’einde’van’Januari’herstelde’zij,’doch’door’de’all erhevigste’ontsteking’der’klieren’aan’den’hals’en’bij’de’ooren’werden’haar’beide’tr ommelvliezen’aangetast’en’zwoeren’deze’bijna’geheel’weg.’Eerst’zochten’wij’hulp’ bij’Dr.’Stemberg’te’Rotterdam,’doch’in’1884’gingen’we’met’haar’naar’den’destijds’ beroemsten’oorarts’Prof.’von’Tr ltsch’te’Würzburg,’die’deze’toestand’nicht’heilbar ,’aber’besserungsfühig

noemde.’Jarenlang’heeft’mijne’vrouw’Johanna’volgens’de’voorschriften’van’Prof.’v .’Tr ltsch’behandeld,’gespoten,’geblazen’enz.,’later’ook’onder’toezicht’van’Dr.’Va n’Anrooy.’In’1885’gingen’we’voor’de’’2e’maal’naar’Würzberg.’Ik’keerde’evenwel’ te’Ems’terug,’omdat’ik’een’telegram’ontving’van’het’plotseling’overlijden’van’mijn ’compagnon’te’Vlaardingen,’J.Hoogerwerf.

De’toestand’van’Johanna’bleef’stationair.’In’1887’kwam’mijne’vrouw’op’nieuw’in’ gezegende’omstandigheden.’Tegen’de’laatste’dagen’van’dat’jaar’ving’haar’laatste’st rijd’aan.’Na’dagen’lang’lijdens’bracht’zij’op’5’Jan.’1888’een’meisje’ter’wereld,’dat ’ik’’Jacoba’Johanna’noemde.’Mijne’vrouw’was’in’een’zoodanige’apathischen’toesta nd’van’verzwakking,’dat’ze’zweefde’tusschen’leven’en’dood.

Op’11’Jan’1888’des’voormiddags’gaf’zij’den’geest.’Zij’stierf’in’de’achterzijkamer’ van’het’huis,’dat’ik’thans’nog’bewoon.

Hare’laatste’woorden’waren’voor’haar’eenig’kind:’zal’je’goed’voor’Jo’zorgen?

We’zetten’haar’bij’in’den’grafkelder’van’haren’vader’op’de’Op.Begraafplaats’te’Ni euw’Lekkerland.

Zielsveel’hield’ik’van’deze’vrouw,’die’behalve’lichamelijke’schoonheid’een’edel’ka rakter’had’gehouden.’Zij’werd’door’elk’die’haar’kende’op’handen’gedragen’en’ik’ was’met’hare’ouders’niet’de’eenige’die’haar’diep’betreurde.

Het’jongstgeboren’dochtertje’was’teer’en’zwak’en’stierf’reeds’op’24’Jan.’1888.

Ik’bleef’dus’met’Johanna,’die’nog’geen’elf’jaar’telde,’alleen’over.

Om’het’huishouden’te’besturen’nam’ik’aan’Mej.’M.L.Larivière,’die’tot’aan’mijn’tw eede’huwelijk’in’1892’bij’mij’bleef.

Ik’vervolg’thans’het’leven’van’Johanna,’het’laatste’kind,’dat’mij’uit’het’eerste’huw elijk’was’verbleven. ‘

Zij’had’steeds’onderwijs’genoten’op’de’vroeger’genoemde’bijz.’M.U.L.O.’school,’o .a.’van’de’onderwijzeres’Wachtendonk,’Timmer,’Klokman’enz.’In’Sept.’1892’ging’ zij’met’haar’nichtje’Cornelia’Smit’VI’naar’de’kostschool’van’de’dames’Snoeck’&’ v’Eelde’te’Scheveningen.’Toen’zij’daar’volleerd’was’volg0de’zij’’gedurende’’’’’’’’’ja ar’de’cursus’in’de’Huishoudschool’te’sGravenhage,’tot’zij’in’’’’’’’voorgoed’naar’hui s’zoude’komen.

Reeds’vroeg’had’zij’lust’in’zang,’daarbij’een’prachtige’stem,’erfdeel’harer’moeder.’

Om’zich’verder’in’den’zang’te’bekwamen’ging’zij’naar’het’Conservatorium’te’Leip zich’in’Oct’1899,’en’bleef’daar’tot’ t’voorjaar’v’1902’toen’zij’het’eindexamen’afl egde.’Diploma’hiervan’is’aanwezig.’Alvorens’zij’t’huis’kwam’gevoelde’zij’zich’ree ds’niet’goed’en’op’advies’van’Dr.’Coert,’deed’zij’een’rust-’lucht-’en’eetkuur’in’het’ Hotel’Jarni’te’Scheveningen.

Veel’knapte’zij’niet’op.’Thuisgekomen’werd’door’de’artsen’aandoening’van’de’lon gen’geconstateerd.’Besloten’werd’haar’naar’Davos’te’brengen’om’daar’genezing’te’ zoeken.’Mijne’nicht’Anna’Lels,’dochter’van’den’eenigen’broeder’mijns’vaders’Folk

ert’Hessel’Lels,’die’indertijd’in’Alkmaar’is’overleden,’vergezelde’haar.

Dr.’Jan’Coert’en’ik’brachten’haar’den’5.Nov.’weg’en’installeerden’haar’in’het’Scha tzalpsanatiorium.’In’den’winter’van’1903’bezochten’mijne’vrouw’en’ik’met’zwager ’Kloos’en’zijn’vrouw’Davos,’doch’vonden’niet’veel’verandering’in’den’toestand.

In’het’voorjaar’werden’de’berichten’steeds’minder’gunstig,’en’op’advies’van’de’Zw itserse’docters,’die’nog’steeds’geene’tubercelbacillen’hadden’kunnen’vinden,’haalde n’Coert’en’ik’haar’in’Mei’af.

Te’Rijsenburg’in’het’bosch’had’ik’de’villa’Erica’gehuurd’en’voor’haar’ingericht.’D aar’bracht’zij’met’Anna’Lels’den’zomer’door.’Prof.’Pel’werd’in’consult’geroepen.’

Prof’Narath’deed’in’het’Diaconessenhuis’te’Utrecht’eene’operatie.’Later’werd’geco nstateerd’dat’zij’leed’aan’een’bij’’menschen’hoogst’zeldzaam’voorkomende’ziekte’ Actinomycose,’die’zich’kenbaar’maakt’door’woekeringen’in’het’geheele’lichaam.

Waarschijnlijk’was’zij’reeds’in’het’najaar’van’1901’te’Leipzich’besmet,’doch’noch’ onze’artsen,’noch’de’Zwitsersche’dokters,’noch’Prof.’Pel’bij’zijn’eerste’bezoeken,’h adden’de’ziekte’onderkend.’Dr.’Coert’was’de’eerste’die’de’mogelijkheid’van’het’be staan’opperde,’doch’Dr’Pel’achtte’deze’niet’waarschijnlijk.’Eerst’toen’bij’herhaald’ onderzoek’van’de’sputa’de’kenmerkende’korrelige’vorm’der’actino’s’gevonden’wer d,’had’men’zekerheid.’Toen’was’het’te’laat;’langzaam’ging’zij’achteruit’en’in’bijzij n’van’haar’tweede’moeder,’van’Anna’en’mij’stierf’zij’op’Erica’den’18.’Sept.’1903,’ voorm.’11’u.’Zij’was’26’jaar’oud.

Ik’heb’het’lijk’naar’Nieuw’Lekkerland’gebracht’en’haar’bijgezet’in’den’kelder’naas t’hare’moeder’en’de’drie’andere’kinderen’uit’mijn’eerste’huwelijk.

Johanna’was’zeer’begaafd’en’had’daarbij’het’goede’hart,’de’waarheidsliefde’en’de’ zachtheid’harer’moeder.’Behalve’de’drie’moderne’talen’sprak’zij’vloeiend’Noorsch’ en’Italiaansch.’Twee’malen’was’zij’met’mij’naar’Noorwegen’geweest’en’met’zuster ’Tonny’en’Kloos’had’zij’langeren’tijd’in’Italië’doorgebracht.

Hare’studiën’aan’het’Conservatorium’te’Leipzich’had’zij’met’ernst’opgevat’en’haar ’leermeester’Prof.’Knudson,’getuigde’dat’zij’de’eenige’werkelijk’goede’dramatische ’Solosopraan’was,’die’hij’in’de’laatste’tien’jaren’had’opgeleid.

Alvorens’van’dit’onderwerp’af’te’stappen’vermeld’ik’nog’dat’Johanna’geen’testame nt’naliet,’doch’mij’tijdens’hare’ziekte’wel’enkele’malen’verzocht’had’om’voor’Ann a’Lels’te’zorgen’en’om’het’oog’te’houden’op’Prof.’Knudson’die,’naar’zij’terecht’ve rmoedde,’een’slecht’financier’was’en’op’zijn’ouden’dag’wel’eens’in’de’neer’konde’ komen.

Johanna’had’door’de’erfenis’van’hare’moeder’en’grootmoeder’een’vermogen’van’f. ’90.000’bekomen.

Ik’offerde’mijn’aandeel,’1/3’van’de’erfenis’op’en’bezorgde’Anna’eene’lijfrente’’en’ een’kapitaal.’Van’Knudson’hoorde’ik’niets’meer.’Ik’vernam’dat’hij’ontslag’had’gen omen’te’Leipzig,’kreeg’toen’nog’eens’bericht’van’hem’uit’Meran,doch’later’niet.

Ik’stelde’toen’een’onderzoek’in’en’vond’hem’tenslotte’ziek’en’terneergeslagen’in’he t’ziekenhuis’van’het’Roode’Kruis’op’de’Schöne’Aussichte’in’Wiesbaden.

Nadat’wij’te’samen’over’de’geliefde’doode’gesproken’hadden,’deed’ik’hem’kortwe g’de’vraag’hoe’het’met’zijne’finantiën’was’gesteld,’waarop’de’oude’man’in’tranen’ uitbarstte’en’toen’hij’enigszins’bedaard’was’mij’toevoegde: Das’ist’in’meinem’Leben’das’erste’Mal’dass’jemand’mich’darum’befragt!

Ik’deelde’hem’toen’mede’welke’zedelijke’verplichting’ik’op’mij’had’genomen,’gin g’met’hem’den’staat’zijner’vermoedelijke’inkomsten’na’en’zegde’hem’als’bijslag’M .’1500’per’jaar’toe,’welk’bedrag’ik’hem’nader’bij’acte,’voor’Notaris’van’den’Brink ’te’Alblasserdam’verleden,’verzekerde.’Wolfgang’Knudson’stierf’22’Nov.’1905’te’C harlottenburg.

Hiermede’sluit’ik’dan’af’de’op’blz.’82’begonnen’geschiedenis’van’mijn’eerste’huw elijk ‘

Ik’keer’thans’tot’het’jaar’1874’terug.’Wij’woonden’sinds’ons’huwelijk’in’het’huis’st aande’naast’en’ten’N.’van’het’Huis’te’Kinderdijk’te’Alblasserdam.

Reeds’spoedig,’zoals’dat’in’kleinere’gemeenten’gebruikelijk’is,’werd’ik’tot’allerlei’ baantjes’en’ambten’geroepen.

Op’2’Oct’1873’lid’geworden’van’’het’Dept’tot’Nut’van’t’Algem.’werd’ik’reeds’op’ 7’Nov.’daarop’penningmeester.’Later’en’wel’24’Sept’1880’werd’ik’tot’Voorzitter’ge kozen,’welke’betrekking’ik’tot’op’heden’bekleed.

Den’18.Aug.1875’werd’ik’benoemd’tot’lid’der’Schoolcommissie,’eene’betrekking’d ie’ik’met’liefde’en’toewijding’jarenlang’heb’bekleed.

In’Maart’1878’vergezelde’ik’den’broeder’van’mijne’vrouw,’Jan’Smit’VI,’die’aan’te ring’leed’naar’Montreux’in’Zwitserland,’waar’hij’met’vrouw’en’kind’bleef’en’tensl otte’’den’7.’feb.’1880’stierf.’Zijn’lijk’werd’overgebracht’naar’Nieuw’Lekkerland.

Op’reis’naar’Zwitserland’hebben’we’overnacht’en’uitgerust’in’Keulen,’Heidelberg,’ Basel’en’Bern.’Behalve’deze’plaatsen’bezocht’ik’van’Montreux’uit’het’Rhonedal’en ’de’Gorges’de’Triest.

Voor’mijn’huwelijk’had’ik’reeds’hier’en’daar’gereisd,’zoals’uit’den’staat’door’mij’ gedane’reizen’is’op’te’maken.

Ook’in’den’eersten’tijd’van’mijn’huwelijk’moest’ik’af’en’toe’naar’Engeland,’in’ver band’met’schepen’die’daar’waren’binnengevallen’om’te’lossen’of’wegens’averij.

Op’een’dier’reizen’in’1875’maakte’ik’kennis’met’den’Heer’W.Muntow’Bullivant’(i n’Sept’1908’op’81’jarigen’leeftijd’gestorven),’die’een’destijds’geheel’nieuw’soort’t ouwwerk’van’staaldraad’vervaardigde.

Het’trof’mij’dat’dit’soort’van’touw’vooral’een’toekomst’konde’hebben’als’sleeptros ’op’stil’kalm’water.

Ik’was’destijds’reeds’aandeelhouder’in’de’Sleepvaart’Mij’Slikkerveer,’die’met’vrac htschepen’op’den’Rijn’het’grootste’deel’der’steenkolen’te’Helvoet’en’Rotterdam’lat er’na’den’opening’van’de’Nieuwe’Waterweg’in’Maassluis-’aanvoerde,’bestemd’voo

r’de’Sleepdienst’L.Smit’&Co,’welke’ik’toen’met’mijn’vader’bestuurde.

Ik’kocht’van’Bullivant’een’tros’geschikt’voor’de’Rijnvaart’en’een’voor’het’sleepen’ door’het’Voornsche’Kanaal.’Beide’trossen’voldeden’zoo’goed,’dat’er’meer’vraag’na ar’kwam’en’in’1876’werd’mij’de’agentuur’der’Londensche’firma’opgedragen.

Van’dien’tijd’af’dagteekent’de’invoering’van’Staaldraadtouw’op’den’Rijn’en’ik’ma g’mij’er’op’beroemen’de’eerste’te’zijn’geweest,’die’het’heeft’ingevoerd’niet’alleen, ’maar’die’ook’het’gebruik’daarvan’heeft’gepousseerd’voor’de’meest’uiteenlopende’ doeleinden.

De’verbinding’met’Bullivant’&’Co’was’dan’ook’oorzaak’dat’ik’na’1870’herhaaldeli jk’in’Londen’vertoefde.

Op’12’April’werd’ik’benoemd’tot’bestuurslid’van’de’Aardrijkskundig’Genootschap’ te’Amsterdam,’nadat’ik’reeds’vroeger’was’benoemd’tot’corresponderend’lid’van’het ’Verein’für’Erdkunde in’Dresden.’Een’en’ander’hing’samen’met’beschrijvingen’over’mijn’verblijf’in’Ban gkok’en’andere’reisbeschrijvingen’hier’en’daar’opgenomen,’zoomede’met’eene’voo rdracht’over’Formosa,’’gehouden’in’eene’vergadering’van’het’Genootschap’te’Utrec ht.

In’dien’tijd’ging’men’van’Holland’uit’ook’aan’Noordpoolonderzoek’doen.’De’lauw eren’van’Barendsz’en’Heemskerk’lieten’ons’geen’rust.’’L.R.Koolemans’Beijnen,’M arine’Luitenant’had’de’tocht’met’de’Jeanette’medegemaakt’en’interesseerde’zich’bij zonder’voor’de’zaak.’In’1877’kwam’hij’mij’spreken’over’het’meest’geschikte’schee pstype’voor’dit’doel.’Wij’overlegden’met’J’&’K’Smit,’die’schetsplannen’opmaakte n.’Zij’bouwden’het’schip’echter’niet.’De’Schooner’Willem’Barendts’werd’door’Hu ygens’te’Amsterdam’gebouwd’’en’aanvaardde’de’tocht’onder’bevel’van’den’zeeoffi cier’A’de’Bruyne,’later’mijn’collega’in’het’bestuur’der’Z.Holl.Mij’tot’Redding’van’ Schipbreukelingen.

In’1880’bezocht’ik’met’J.’Hoogerwerff’Lz’uit’Vlaardingen’de’visscherijtentoonstell ing’te’Berlijn.’Met’hem’had’ik’in’1876’eene’vennootschap’opgericht’tot’het’in’de’v aart’brengen’van’haringloggers,’terwijl’ook’de’handel’in’staaltouw’werd’gedreven’o nder’de’door’ons’gevormde’Firma’Hoogerwerff’&Co. Onze’haringvloot’was’allengs’uitgebreid’tot’10’’12’loggers’en’ik’gevoelde’de’nood zakelijkheid’om’het’visscherijbedrijf’met’eigen’oogen’te’gaan’aanschouwen.

De’haringvloot’zeilt’gewoonlijk’begin’Juni’uit’en’vangt’de’visscherij’aan’in’de’buu rt’van’de’Shetlandsche’eilanden.

Tegen’half’Juni’1880’begaf’ik’mij’per’spoor’via’Londen’naar’Edinburgh,’de’schoo n’gelegen’hoofdstad’van’Schotland.’Ik’bezag’de’merkwaardigheden’van’de’stad’en’ omgeving.’Het’oude’Holyrood’paleis’waar’de’ongelukkige’Queen’Mary’of’Scots’w oonde’en’waar’haar’geliefde’Riccio’werd’vermoord;’het’op’een’heuvel’daarachter’ gelegen’Arthurs’Seat;’de’Battery,’het’oude’Kasteel’van’Edinburgh’enz.’Een’diepen’ indruk’krijgt’men’van’de’stad,’wanneer’men’tegen’zonsondergang’het’oog’richt’op’ Calton’Hill’met’zijne’klassieke’’gebouwen’in’Griekschen’stijl,’die’zich’tegen’den’h

elderen’hemel’afteekenen.’Onder’de’veele’schoone’gezigten,’die’zich’voor’goed’in’ mijn’geheugen’hebben’vastgezet’neemt’Calton’Hill’in’zijn’grootsche’statigheid’en’h et’gezicht’op’de’Battery’waar’de’zon’in’duizenden’ruiten’weerkaatst’en’het’geheele ’complex’met’vuur’overgoten’schijnt,’een’eerste’plaats’in.’In’de’buurt’bezocht’ik’n og’Portobello’en’Leith.

We’zijn’te’Edenburgh’in’het’hart’van’de’streek’waar’de’meeste’romans’van’Walter’ Scott’zijn’afgespeeld.’Ik’had’reeds’verscheidene’van’zijn’romans’gelezen’en’met’he t’oog’op’mijne’reis’ook’o.a.’The’Pirate,’welke’op’de’Shetlands’speelt.

Te’Leith’scheepte’ik’mij’in,’nadat’ik’te’Edinburgh’een’kist’met’mondbehoeften’had ’gekocht’voor’de’8’daagsche’reis’op’de’logger’Triton,’die’mij’te’Lervick’zoude’afh alen.’Dicht’langs’de’bergachtige’kust’van’Schotland’voert’ons’de’mailboot’Noordw aarts;’we’bereiken’Aberdeen,’the’Granit’City’de’granieten’stad,’waar’we’eenige’ure n’aan’land’gaan.’Bij’den’inham’van’Iverness’verwijderen’wij’ons’van’de’kust,’om’ deze’eerst’weder’te’naderen’bij’Wick,’een’van’de’Noordelijkste’stadjes’van’Schotla nd,’centrum’van’de’zomerharingvangst.

Als’reusachtige’getuigen’van’de’enorme’kracht’der’golven,’opgezweept’door’de’wi nterstormen’steken’de’overblijfselen’van’vroegere’havendammen’boven’de’zee’uit.’

Alras’krijgen’wij’nu’de’noordelijkste’punt’van’het’vaste’land,’Duncansby’Head’in’ het’oog.’Een’weinig’westwaarts’daarvan’staat’een’in’geheel’Engeland’bekend’huis,’ namelijk’dat’van’John’0’Groats.’Volgens’de’overlevering’moet’zich’eeuwen’gelede n’in’deze’woeste’doch’niet’geheel’onvruchtbare’streek’een’vreemdeling’hebben’nee rgezet,’die’daar’een’huis’bouwde,’het’noordelijkste’huis’in’Schotland’(zie’blz’100).

Door’zijn’kennis’van’den’landbouw,’zijn’volhardend’streven’en’zijn’gezond’oordeel ’maakte’hij’zijn’boerderij’tot’een’model’voor’zijne’onbeschaafde’buren,’de’Schotte n,’die’tenslotte’zijn’voorbeeld’volgende,’hun’grond’oordeelkundiger’’gingen’bebou wen’en’de’streek’tot’betrekkelijken’bloei’brachten.’Als’man’van’aanzien’en’eer’leef de’hij’lang’te’midden’zijner’kinderen’en’buren’en’viel’in’een’gevecht’met’op’roof’ beluste’hooglanders.

De’legende’zegt’verder’dat’deze’man’een’Hollander’was’en’Jan’de’Groot’heette.

Zoals’wij’zeggen:’ik’ken’mijn’land’van’Groningen’tot’Maastricht,’zegt’de’Engelsch man’:’’I’know’my’country’from’John’O’Groats’to’Landsend.

Engelands’noordelijkste’punt’passeerend’stoomen’we’dwars’over’de’om’hare’verrad elijke’stroomen’beruchte’Straat’van’Pentland.’In’dolle’vaart’jaagt’de’uit’de’Golf’va n’Mexico’komende’golfstroom’hier’de’Noordzee’in,’alles’wat’niet’zoo’hard’en’vast ’is’als’de’granietrots’wegspoelend’en’medesleepend,’en’zelfs’in’dit’harde’gesteente’ holen’en’gaten’wroetend.

Voor’ons’doemen’de’Orcadische’Eilanden’in’allerlei’grillige’vormen’uit’de’zee’op.

Na’een’schuinsche’reis’van’enkele’uren’komen’we’op’de’hoofdstad’Kirkwall-’aan’en’bezoeken’de’Kathedraal’en’de’ruines’der’oude’paleizen,’die’welli cht’reeds’door’de’Noormannen’werden’gebouwd.’De’klok’in’den’toren’werd’voor’ 200’jaar’in’Holland’gegoten,’is’van’bijzonder’groote’afmeting’en’werd’uit’Rotterda

m’hier’gebracht.

Vervolgens’stoomen’we’in’kalm’water’tusschen’de’vele’(67)’eilanden,’die’de’groep ’’der’Orkneys’vormen,’weder’noordwaarts.

Buiten’gekomen’bemerken’wij’aan’den’N.’horizont’een’blau,’wolkachtig’stipje.

Depecta’est’et’Thule riep’Agricola,’de’Romeinsche’stadhouder’in’Brittanie’uit,’toen’hij’evenals’wij’thans ,’in’het’begin’onzer’jaartelling’de’blaauwe’stip’van’de’Shetlands’in’t’oog’kreeg.

Hier’had’hij’het’einde’der’aarde’bereikt’en’daar’lag’Thule,’het’onbekende’fabelacht ige’in’de’richting’van’den’Poolster.

Thule,’het’land’dat’de’Marseillaansche’reiziger’Pytheas’beschrijft’als’de’plek’van’ waar’uit’men’U’de’plaats’kan’wijzen,’waar’de’zon’zich’nederlegt’om’na’korten’rus t’wer’op’te’staan,’als’het’land’waar’de’geronnen’zee’begint,’die’den’aardcirkel’omg ordelt,’een’mengsel’van’aarde,’zee’en’lucht’door’geen’windvlaag’in’beweging’te’br engen.

De’vlek’ontwikkelt’zich’tot’hoog’land’en’we’zien’nu’duidelijk’het’eerste’eiland’der ’Shetlandgroep’Fair’Jole,’bij’onze’zeelieden’bekend’als’Het’Eiland.’Eenzaam’en’sta tig’staat’de’rots’in’de’branding.’Aan’de’Oostkust’alleen’een’klein’stukje’strand’dat’ gelegenheid’geeft’om’af’te’varen’en’te’landen.

In’1588’verpletterde’een’der’commandeursschepen’van’de’Armada’op’deze’rots,’on telbare’andere’schepen’gingen’hier’ten’onder,’voor’een’tiental’jaren’nog’de’Duitsch e’Stoomboot’Lessing’met’bijna’500’landverhuizers.’Dat’ook’van’onze’landgenooten ’wel’af’en’toe’hier’verzeild’geraken’kan’blijken’uit’het’feit,’dat’toen’eenige’jaren’g eleden’de’bemanning’van’een’van’Het’Eiland’komende’roeiboot’een’hollandsche’vi sscherman’praaide’en’een’maaltje’scheepsbrood’ten’geschenke’kregen,’zij’wegvaren de’het’schoone’lied’aanhieven: Dat’gaat’naar’den’Bosch’toe,’zoete’lieve’Gerritje’!;’dat’gaat’naar’den’Bosch’toe,’zo ete’lieve’Meid.

Spoedig’krijgen’wij’nu’de’overige’eilanden,’waaronder’het’voornaamste,’Mainland, ’in’het’gezicht.’We’hebben’nu’nog’de’gevreesde’Sumburgh’Roost’te’passeeren.’Een ’even’sterke’stroom’als’door’Pentland’Frith’loopt’hier’doorheen,’doch’bovendien’ee ne’zwaar’rollende’zee.’Van’zee’uit’gezien’maken’de’Shetlands’een’machtigen’indru k.’De’zwartbruine’verweerde’rotsen,’hier’en’daar’met’lichtgeel’en’zilverachtig’mos ’betoefd,’stijgen’loodrecht’uit’zee’op,’meer’dan’1000’voet’hoog.’Groote’holen,’zoo’ breed’en’hoog’dat’een’zeilboot’er’met’staande’’zeilen’in’schuilen’kan,’zijn’door’het ’nimmer’rustend’water’uitgevreten.’Poorten’en’triumfbogen’waardoor’de’branding’ bruischt’en’kookt.

Op’een’steenworp’afstands’uit’den’wal’varend’zien’we’de’dorpjes’in’de’kloven’gen esteld,’de’paardjes’en’schapen’op’de’hoogten’grazend.

Bij’Lerwick’laten’we’het’anker’vallen’te’midden’van’een’vloot’van’visschersschepe n’voor’7/8’uit’landgenooten’bestaande.

Wij’zijn’hier’dan’op’klassieken’grond’op’het’oude’Hjaltland’waarover’Snorre’Sturl asdson’ons’reeds’in’zijne’Noorsche’dagen’bericht.

Het’was’na’den’grooten’slag’in’de’Hafsfjord,’waardoor’Harald’Haarfager’zijne’heer schappij’over’geheel’Noorwegen’bevestigde’dat’vele’der’ontevreden’overwonneling en’ter’heervaart’westover’trokken.

Het’was’in’872.’Efter’ditte’slag’zoo’heet’het’bij’Snorre-’fik’Kong’Harald’ikke’noge n’modstand’i’Norge.

Da’veer’alle’hans’vaerste’fiender’faldne’men’andre’fygtet’landet’og’de’veer’en’stor ’maengde’meget’faerd’til’Hjaltland,’og’.’om’vinteren’var’dei’Orknerne’’eller’Suder erne.

Het’is’de’eerste’maal’dat’in’de’Noordsche’Koningsagen’van’Shetland,’de’Orcaden’ en’de’Hebriden’of’Suder erne’sprake’is.

Ik’wil’over’deze’eilanden’en’de’verkeersbelangen,’die’de’Hollandsche’Groote’’of’h aring’visscherij’daar’sedert’eeuwen’had’en’nog’heeft’niet’uitweiden,’omdat’ik’dit’re eds’afzonderlijk’heb’beschreven.’Genoeg’zij’het’aan’te’stippen,’dat’reeds’in’1633’ni et’minder’dan’1500’buizen’in’de’baai’van’Lervick’lagen;’dat’in’1703’door’een’fran sch’eskader’dat’onze’oorlogsvloot’bij’Fair’Isle’had’verslagen,’400’schepen’in’de’ba ai’werden’verbrand,’dat’het’zelfde’lot’in’1772’aan’150’haringbuizen’ten’deel’viel;’ dat’bijna’alle’plaatsen,’kapen’en’baaien’naast’de’Engelsche’ook’een’Hollandsche’na am’hebben. ‘‘‘‘‘‘‘‘‘Leverwijk’heet’bij’ons’het’Engelsche’Levenwick

Shetland’noemen’wij:’Hitland;’Mousa=Muishol;’Noss’Head=‘Kraamhoek;’Sumburg h’Head=de’’Zuidhoek;’Fitful’Head=‘de’Zwijnsberg’enz.

Door’het’totaal’gemis’van’boomen,’als’gevolg’van’de’zachte’winters,’heeft’het’stee nachtige’landschap’een’eentonigen’aanblik.’Haver’en’wintergerst’groeien’hier’nog,’ tarwe’niet’meer.’Hier’was’het’dat’de’Noorsche’Viking’TorvEinar’de’bewoners’leerde’om’het’veen’dat’zelfs’boven’op’de’heuvels’wordt’gevond en,’evenals’in’Noorwegen’in’de’Heerdanger-’tot’brandstof’te’benutten’en’nog’heet’ die’brandstof’Torv’of’turf.’Ze’gelijkt’op’onze’friesche’turf.

Gestoffeerd’wordt’het’landschap’door’fijnwollige’schapen,’die’de’op’Hitland’inhee msche’IJslandsche’wol’leveren.’Ruig’behaarde’van’wild’over’den’kop’en’hals’hang ende’manen’voorziene’paardjes’hebben’blijkbaar’evenveel’moeite’als’de’schapen’o m’fatsoenlijk’aan’de’kost’te’komen.

De’huizen’en’hutten’van’vlakke’steenen’opeengestapeld’en’met’plaggen’of’turf’bek leed’zijn’met’stroo’of’riet’gedekt’en’zien’er’armelijk’uit.’Een’eigenaardig’cachet’on tvangt’het’landschap’door’de’vele,’op’afgebroken’steenen’molens’gelijkende,’wacht -’of’versterkingstorens,’die’men’meent’dat’door’de’oorspronkelijke’bewoners,’de’Pi cten,’zijn’gebouwd.

Het’volk’is’goedig’en’gastvrij’en’leeft’in’hoofdzaak’van’de’vischvangst’of: het’verweerde’visschermansgelaat’met’de’vaste’scherpe’trekken’vooruitgestoken,’de

’witte’haarlokken’fladderend’om’het’bloote’hoofd,’met’de’door’ouderdom’vergrijsd e’blauwe’oogen’onrustig’den’omtrek’monsterend’en’bespiedend’staat’de’oude’vader ’aan’het’roer’van’zijn’open’boot’en’krijscht’als’een’meeuw’zijnen’makkers’en’jong ens’toe’in’een’onverstaanbaar’dialect,’terwijl’hij,’handig’en’brutaal,’tracht’zijn’sche epje’op’sprongsafstand’van’een’hollandsch’visschersman’te’brengen.

Als’een’kat’springt’een’der’jongeren’over’en’in’minder’dan’geen’tijd’worden’voor’ enkele’schellingen’jenever’en’tabak’gekocht.

Op’het’zelfde’weer’terug’en’met’de’zelfde’angstige’gejaagdheid,’die’men’bij’smokk elaars’over’de’geheele’wereld’waarneemt,’wordt’de’koers’gekozen,’die’hen’houdt’b uiten’de’lijn’der’kustwachtkotters.

Ter’bepaalder’tijd’haalde’de’oude’Machiel’Quackelstein’mij’met’den’logger’Triton’ af’en’vischte’ik’7’dagen’met’hem’mede.

Ook’van’deze’reis’is’een’afzonderlijke’beschrijving Ik’vertrok’na’afloop’daarvan’weder’via’Kirkwall’zuidwaarts’en’verliet’de’boot’te’ Wick;’daar’nam’ik’de’trein’naar’Iverness.’Dank’zij’eene’introductie’van’zekeren’D avid’Ramsay,’destijds’voorzitter’van’de’Schotsche’Vereeniging’van’Handelsreiziger s,’vond’ik’in’alle’Hotels’een’uitstekend’onthaal.

Iverness,’de’hoofdstad’der’Schotsche’Hooglanden,’is’een’der’meest’schilderachtige’ plaatsjes’van’de’wereld,’gebouwd’aan’beide’zijden’van’de’rivier’de’Ness’bij’het’be gin’van’de’Great’Glen’of’Scotland,’het’groote’dal’dat’Schotland’van’N.O.naar’Z.W .’doorsnijdt’en’waarin’het’bekende’Caledonian’Canal’is’gebouwd.

Van’den’Tom’na’Lurich,’heuvel’der’feeën,’heeft’men’een’schoon’gezicht’op’de’stad ’met’zijn’prachtigen’’Kathedraal’en’de’sierlijke’hangbruggen,’die’de’twee’stadsgede elten’verbinden.

De’volgende’dag’scheepte’ik’mij’in’op’de’Stoomboot’Columbia,’destijds’een’van’d e’meest’luxueuze’en’comfortabele’passagiersbooten,’voorzien’van’een’bloemenen’boekwinkel,’een’salon’de’coiffure,’een’postkantoor,’in t’kort’van’alle’nieuwere’gemakken,’welke’in’dien’tijd’nog’geene’andere’schepen’aa nboden..

Spoedig’bereikten’wij’Foyers’met’zijn’indrukwekkenden’waterval,’die,’60’M.’hoog, ’schuimend’naar’beneden’stort.

Het’kanaal’is’62’Eng.’mijl’lang’en’loopt’over’38’mijlen’door’de’meeren’Ness’Oich ’en’Lochy,’terwijl’de’resteerende’24’mijl’gegraven’zijn’en’een’groot’aantal’sluizen’ heeft’om’het’niveau’verschil’te’overwinnen.’Spoedig’na’Foyers’krijgen’wij’den’Ko ning’der’Schotsche’bergen,’den’ouden’Ben’Nevis’in’het’oog.’Oude’burchten,’voor’ een’groot’deel’in’bouwvallen’en’nieuwe’kasteelen,’prachtige’natuurtoneelen’aan’bei de’zijden,’maken’de’bootreis’door’dit’dal’tot’een’groot’genot.

Bij’Fort’William’bereiken’wij’de’Fjord’in’de’Westkust,’welke’in’verbinding’staat’m et’den’Atlantischen’Oceaan,’en’tegen’den’avond’komen’wij’aan’te’Oban,’the’Chari ng’Cross’of’the’Highlands.

Onderstaand’plaatje’van’een’kasteel’in’de’buurt’van’Oban’geeft’een’goeden’indruk’ van’de’scenerie’van’het’Schotsche’landschap. ‘

Bij’onze’aankomst’bleek’dat,’tengevolge’van’de’feestelijke’inwijding’van’den’spoor weg’naar’Stirling,’alle’hotels’tot’op’het’laatste’bed’bezet’waren.

Het’kaartje’van’Ramsay’werkte’echter’wer’als’een’talisman’en’onmiddellijk’kreeg’i k’een’der’privékamers’in’het’beste’Hotel.

Den’volgenden’dag’ging’het’verder’zuidwaarts’en’verliet’ik’de’boot’op’eene’plaats, ’waar’het’schiereiland’Kintyre,’door’het’van’8’sluizen’voorziene,’slechts’9’mijl’lan ge’Crinan’Canal,’van’het’vasteland’is’afgesneden.

Van’de’Ardrishaig’voeren’we’weder’met’een’groote’boog’langs’Farbert,’Rothesay,’ Greenock’de’Clyde’binnen.’Wij’passeerden’de’bekende’imposante’Dumbarton’Rock ’en’kwamen’des’avonds’in’Glasgow’aan.’Over’deze’stad’hoef’ik’niet’meer’uit’te’w ijden.’Zij’maakt’geen’aangenaamen’indruk.

Van’Glasgow’uit’maakte’ik’een’dagtoer’door’de’Trossachs.’Over’Loch’Lomond’na ar’Iversnaid,’over’land’naar’Loch’Katrine’en’verder’per’coach’naar’Callander’en’vi a’Stirling’per’spoor’n.’Glasgow’terug.

Via’LondenHarwich’keerde’ik’weder’huiswaarts,’voldaan’over’de’schoone’reis’die’ik’gemaakt’ had.

Intusschen’was’mij’in’Mei’1880’door’den’Heer’v.d.’Hoeven,’destijds’directeur’der’ Ned.’Amer.Stoomboor’Mij,’gevraagd’of’ik’eventueel’bereid’zoude’zijn’om’de’betre kking’van’mededirecteur’dier’lijn’op’mij’te’nemen.’Ik’maakte,’voor’de’toestemmen de’beantwoording’dier’vraag’het’voorbehoud,’dat’ik’mijne’overige’zaken’en’meer’s peciaal’de’haringvisscherij’nog’eenige’jaren’zoude’kunnen’aanhouden,’in’hoofdzaa k’omdat’’vele’personen’alleen’daarom’hun’geld’daar’in’hadden’gestoken,’omdat’ik’ de’zaken’bestuurde.’Dit’voorbehoud’werd’door’Commissarissen’onaannemelijk’gea cht’en’kwam’de’zaak’dus’te’vervallen.

In’1881’werd’het’tijd’dat’de’jongste’mijner’broeders,’Pieter,’naar’de’Handelsschool ’te’Dresden’ging’en’bracht’ik’hem’daarheen.

Mijne’vrouw’had’van’kind’af’gehoest’en’als’gevolg’van’een’verouderde’bronchitis’ veel’opgebracht’somtijds’ook’bloederig.’In’vochtige’boschrijke’streek’gevoelde’zij’ zich’steeds’beter’en’daarom’hebben’wij’dan’ook’de’zomers’van’1882’en’1883’’doo rgebracht’in’Princenhage’in’het’Liesbosch’bij’Breda.

In’Maart’1882’bezocht’ik’als’lid’der’Ned.’Commissie’de’tentoonstelling’van’Schee psmodellen’te’Londen,’waar’ik’met’mijne’medeleden:’Wierdsma,’P.Goedkoop,’Hols t’en’van’der’Poll’eenige’aangename’dagen’doorbracht.

Door’de’Company’of’Fish’Mongers’werd’ons’in’de’Fishmongers’Hall’waarin’de’te ntoonstelling’plaats’vond’een’déjeuner’aangeboden,’met’al’de’formaliteiten,’die’in’ Engeland’aan’dergelijke’malen’verbonden’zijn.

In’1884’had’mijne’schoonvader,’hoofdzakelijk’op’aandringen’mijner’schoonmoeder, ’die’gaarne’hare’dochter’in’de’buurt’wilde’hebben,’een’nieuw’huis’voor’ons’gebou wd’op’den’Noordelijken’grens’der’gemeente’waar’ik’thans’(1909)’nog’woon.’Wij’b etrokken’dit’huis’op’de’verjaardag’mijner’dochter’19’April’1884,’nadat’wij’van’onz e’oude’woning,’waar’wij’zooveel’liefs,’maar’ook’zooveel’leed’hadden’doorgemaakt ’met’weemoed’afscheid’hadden’genomen.

Door’deze’verhuizing’trad’ik’daadwerkelijk’uit’de’zaken’mijns’vaders,’doch’ik’had’ allengs’voor’mij’zelven’zoo’veel’te’doen’gekregen,’dat’het’mij’allerminst’aan’werk ’ontbrak.

In’1883’had’ik’opgericht’de’Stoomschelpvisscherij’Nautilus,’die’in’het’Brielsche’G at,’later’ook’bij’Helvoet,’bij’Brouwershaven’en’in’de’Roompot’naar’schelpen’vischt e,’en’waarvan’de’vangst’voor’het’grootste’deel’aan’de’kalkbranderijen’in’Holland,’ Overijssel,’Friesland’en’Groningen’en’voor’een’ander’deel’aan’de’Oesterkweekerije n’in’Zeeland’werd’afgeleverd.

Behalve’geregelde’bezoeken’aan’’de’vischplaatsen,’moest’ik’dan’ook’dikwijls’de’af nemers’in’het’geheele’land’bezoeken.

In’tijden’dat’onze’voorraad’voldoende’groot’was’gebruikte’ik’den’zuiger’Nautilus’o ok’voor’het’opsporen’en’exploiteeren’van’wrakken.’Over’de’wijze’waarop’dit’gesc hiedde’geeft’nevenstaand’’door’mij’in’het’dagblad’Scheepvaart’gegeven’beschrijvin g’het’noodige’licht.

Geregeld’ging’ik’ook’naar’Vlaardingen,’waar’onze’haringvloot’tot’12’’13’schepen’ was’aangegroeid.’De’staaltouwhandel’had’zich’allengs’ook’zeer’voorspoedig’ontwi kkeld’en’gaf’mij’eveneens’werk.

In’verband’met’schade’door’Engelsche’visschers’aan’de’netten’van’onze’logger’de’ IJssel’toegebracht,’maakte’ik’in’1885’eene’reis’’naar’Yarmouth’om’daar’als’getuige ’in’het’proces’te’verschijnen.’Het’vonnis’viel’ten’onzen’voordeele’uit.

In’Mei’1885’stierf’mijne’compagnon’te’Vlaardingen’(zie’blz’84)’en’kwam’daar’in’ zijne’plaats’mijn’broeder’Dirk’Otto,’die’ruim’een’jaar’bij’mij’op’t’kantoor’was’gew eest’en’dus’min’of’meer’op’de’hoogte’der’zaken’was.

Over’de’periode’lopende’tot’1888,’in’welk’jaar’zoals’vroeger’vermeld,’mijn’vrouw’ stierf,’valt’niets’bijzonders’te’vermelden.’In’1887’brachten’we’een’deel’van’den’zo mer’in’Valkenburg’’door.’Ik’was’op’den’duur’druk’bezig,’mijne’zaken’gingen’voors poedig,’met’uitzondering’van’de’haringvisscherij.

Den’27.’April’1888’overleed’mijn’jongste’zuster,’Johanna.’Hierdoor’kwam’de’eerst e’breuk’in’den’familiering.’Tot’op’dat’moment’waren’’vader,’moeder’en’alle’hun’g eboren’kinderen’in’leven.’Zij’was’de’eerste’die’uitviel;’hoogstwaarschijnlijk’was’de ’doodsoorzaak’ene’op’de’Kostschool’verwaarloosde’bronchitis,’voor’de’genezing’w aarvan’zij’nog’den’winter’in’Karlsruhe’had’doorgebracht.

Johanna’was’een’lief,’zacht’meisje;’zij’stierf’ten’huize’van’mijn’zwager’Dr.’Jan’Co ert’te’s’Gravenhage.’Ik’bracht’haar’lijk’over’naar’Nieuw-Lekkerland.

In’Maart’1889’’begeleidde’ik’mijne’’moeder,’die’door’rheumatiek’werd’geplaagd,’n

aar’Wiesbaden,’waar’zij’genezing’vond.

In’Juni’maakte’ik’met’Dr.’Coert’en’zijn’vrouw’’en’mej.’Jeanette’de’Bas’eene’reis’n aar’London,’terwijl’ik’in’Juli’van’dat’jaar’met’Johanna,’zuster’Mathilde’en’nog’een ’nichtje’in’Valkenburg’was.

In’November’daarop’noodigde’ik’mijne’zuster’Ottolina’uit’voor’een’bezoek’aan’de ’tentoonstelling’te’Parijs.

Uit’een’en’ander’blijkt,’dat’ik’mij’goed’konde’roeren’wat’de’finantiën’betreft’en’da t’ik’er’niet’tegen’op’zag’om’een’ander’mede’te’doen’genieten.

In’het’volgende’jaar’maakte’ik’met’Johanna’en’mijne’nicht’Johanna’Maria’Smit’ee ne’groote’reis’door’Nederland’en’woonde’ik’in’hetzelfde’jaar’de’zeilwedstrijd’te’Sn eek’bij.

Op’maatschappelijk’gebied’kan’ik’vermelden,’dat’ik’intusschen’en’wel’op’5’febr.’1 881’benoemd’werd’tot’lid’van’den’Gemeenteraad’van’Alblasserdam,’een’ambt’dat’i k’tot’1892’of’1893’bekleedde.’Ik’werd’toen’uitgeworpen’omdat’de’reactionaire’den kbeelden,’vooral’op’het’gebied’’van’het’onderwijs’in’onze’gemeente’de’overhand’b egonnen’te’krijgen.

Den’19.’Juni’1882’werd’ik’benoemd’tot’lid’van’het’College’van’Zetters’en’thans’(1 909)’bekleed’ik’dat’ambt’nog.

Op’11’Jan.’1891’overleed’mijn’vader’te’s’Gravenhage,’waar’hij’was’gaan’wonen’n adat’eenige’kleine’aanvallen’van’beroerte’het’hem’onmogelijk’hadden’gemaakt’om’ in’zaken’te’blijven.’Zijne’nalatenschap’bleef’in’elkander’en’ons’erfdeel’was’eene’v ordering’op’moeder.’Deze’bleef’met’de’2’destijds’ongehuwde’jongste’zusters’te’s’G ravenhage’wonen.

Op’vader’s’uitdrukkelijk’aan’mij’gedaan’verzoek,’om’niet’met’zijn’lijk’te’sollen’en’ het’in’een’zandgraf’te’begraven’bestelden’wij’hem’op’de’Alg.’begraafplaats’te’s’Ha ge’ter’aarde.’Ofschoon’vader’in’de’laatste’2’jaren’geestelijk’zeer’verminderd’was,’ verloren’we’toch’veel’aan’hem.’Hij’heeft’zijn’leven’lang’hard’gewerkt’en’ons’allen ’een’goede’opvoeding’niet’alleen,’maar’ook’een’goed’voorbeeld’gegeven.’Hij’was’ een’zeer’belezen,’algemeen’ontwikkeld’man’die’zeer’gemakkelijk’stelde’en’sprak,’a angenaam’in’den’omgang’en’door’ieder’geacht. ‘

In’1891’werd’ik’in’het’kiesdistrict’Sliedrecht’candidaat’gesteld’voor’de’2e’Kamer’d er’Staten’Generaal.’Eene’vermoeiende’campagne’waarin’ik’een’aantal’malen’in’ver schillende’plaatsen’van’het’district’optrad,’eindigde’met’een’nederlaag’en’met’de’h erkiezing’van’Baron’Lintelo’de’Geer’van’Jutfaas.

In’1890’had’ik’mijn’vader’opgevolgd’als’Commissaris’v/d’’Nederl.Stoomboot’Reed erij’en’het’volgende’jaar’maakte’ik’op’verzoek’mijner’medecommissarissen’met’de n’Heer’G.W.’Schlesing,’destijds’directeur’der’Reederij’eene’inspectie’en’onderzoek ingsreis’naar’den’Rijn,’daarbij’alle’agenten’bezoekende.

In’datzelfde’jaar’had’ik’om’wat’op’verhaal’te’komen’na’de’vermoeienissen’van’de’

verkiezing’eene’reis’gedaan’naar’Noorwegen.

Reeds’eenigen’tijd’tevoren’had’ik’het’plan’voor’deze’reis’opgevat’en’was’dus’reeds ’in’januari’begonnen’om’les’te’nemen’in’den’Deensche’of’Noorsche’taal’van’zeker en’Herlofson.’Reeds’vroeger’had’ik’uit’liefhebberij’wat’zweedsch’geleerd’en’kwam ’dit’mij’nu’te’pas’omdat’ik’reeds’over’de’moeielijkheid’met’de’lidwoorden’heen’w as.

Op’mijne’latere’vele’reizen’naar’het’Noorden’heb’ik’de’taal’steeds’onderhouden,’tu sschendoor’ook’gelezen,’zoodat’ik’het’Noorsch’voldoende’spreek.

De’reis’ging’van’Rotterdam’per’stoomboot’naar’Bergen,’waar’ik’een’paar’dagen’bl eef’om’mij’toen’in’te’schepen’op’eene’naar’de’Noordkaap’bestemde’toeristenboot.’

We’voeren’de’kust’langs’tot’Drontheim’en’van’daar,’vele’plaatsen’aandoende’naar’ de’Lofodische’eilanden,’dan’via’Troms’naar’Hammerfest.’Op’alle’plaatsen’hadden’ we’voldoenden’tijd’om’de’omstreken’die’voor’een’deel’zeer’schoon,’in’elk’geval’ni euw’en’interessant’waren’te’bezien.’We’troffen’bij’de’bestijging’van’de’Noordkaap’ omstreeks’den’langsten’dag,’heerlijk’helder’weer.’Ook’de’aanblik’van’deze’punt’ov er’de’eindelooze’zee’naar’de’langs’de’kim’strijkende’bloedroode’zonneschijf’blijft’ diep’in’mijne’herinnering’gegrift.

Terugkomende’verliet’ik’de’boot,Mira,’Kapt’Gran’te’Molde,’maakte’een’uitstapje’n aar’Ormheim’in’het’Romsdal,’ging’verder’van’Molde’over’zee’via’Aalesund’naar’ Merok’in’de’Geirangerfjord.’Van’Merok’over’Hellesylt’naar’Faleide,’per’roeiboot’n .’Uitvikken,’over’de’bergen’naar’Skei,’Nedre’Vasenden,’Fürde,’waar’ik’mij’weder’i nscheepte’naar’Bergen’(zie’blz.’118)’om’via’Rotterdam’huiswaarts’te’keeren.

De’geheele’reis’heeft’cica’6’weken’geduurd,’en’is’afzonderlijk’in’een’feuilleton’i/d’ Nieuwe’Rotterdamsche’Courant’door’mij’beschreven.

De’moeder’mijner’eerste’vrouw’Johanna’Maria’Smit,’geb.’de’Jager’overleed’25.’Ja n.1892’te’Kinderdijk.’Mijne’dochter’kwam’daardoor’in’het’bezit’van’een’vermogen ,’waarvan’ik’tot’haar’20ste’jaar’het’vruchtgenot’genoot De’volgende’pagina’was’verzegeld’met’hulp’van’een’schutblad’met’het’opschrift’in’ inkt:’In’geen’geval’open’te’maken,’dan’met’mijne’uitdrukkelijke’toestemming’.’Jan ’Lels Later’’toegevoegd’met’potlood:’of’na’mijn’overlijden’Jan’Lels ‘

In’1892’was’ik’sedert’4’jaren’weduwnaar,’nog’in’de’kracht’van’mijn’leven,’en’beg on’ik’er’aan’te’denken’om’te’hertrouwen.’Johanna’was’toen’14’jaar’oud’en’ook’me t’het’oog’daarop’was’het’gewenscht’niet’langer’te’wachten.’Enkele’malen’had’ik’re eds’de’oudste’dochter’ontmoet’van’Dr.’Berend’Carsten,’Inspecteur’v/h’Geneeskund ig’Staatstoezicht’in’ZuidHolland.’Na’eenige’preliminairen’werden’we’een’paar’en’ons’huwelijk’werd’den’2 5’Aug.’1892’te’s’Gravenhage’’voltrokken.

Dit’is’een’stap’geweest’waarvan’ik’tot’heden’niet’alleen’nimmer’berouw’heb’gehad ,’doch’die’mij’nog’dagelijks’stof’tot’dankbaarheid’geeft.’Geesina’Carsten’was’en’is

’voor’mij’een’beste’vrouw,’goedig’van’aard,’doch’toch’goed’wetend’wat’zij’wil.’Ee nvoudig,’degelijk’en’zuinig’zonder’tot’uitersten’te’vervallen.’Voor’mijn’beide’jonge ns’is’het’een’goede’moeder,’die’zij’nimmer’te’hoog’van’waarde’kunnen’schatten’en ’die’ik’hoop’dat’zij’tot’aan’haren’laatsten’ademtocht’met’liefde,’achting’en’dankbaa rheid’zullen’eeren.

In’moeielijke’oogenblikken’is’zij’mij’tot’steun’en’troost’geweest.’Haar’nuchter’gez ond’verstand’wijst’haar’gewoonlijk’den’weg,’waar’anderen’naar’de’juiste’richting,’ die’moet’worden’ingeslagen,’dikwijls’nog’tasten. einde’verzegelde’pagina. ‘

Onze’huwelijksreis’deden’we’via’Wesel’naar’Cassel,’Dresden,’Eisenach’en’via’Re magen,’waar’Dr.Carsten,’die’hartlijdend’was,’vertoefde,’terug’naar’huis.’In’Decemb er’1892’overleed’hij’te’Wiesbaden;’met’de’andere’familieleden’waren’wij’bij’zijn’st erven’aanwezig.’Hij’ligt’begraven’op’het’groote’kerkhof’te’Wiesbaden’tegenover’d e’muur’voorbij’de’1ezijingang’die’van’het’Nerothal’uit’leidt.’Nordfriedhof’Fach’23 ’no’26;’Vorarbeiter’Strobel’(Christof)’Ecknerfürderstr.5’Wiesbaden.

Op’blz’116’schreef’ik,’dat’ik’van’Bergen’’naar’Rotterdam’terugkeerde,’dit’is’niet’ju ist.’Van’Bergen’ging’ik’per’spoor’n.Vossevangen,’per’kariool’n.’Stalheim,’id.’n.’Gu dvangen’en’toen’per’boot’n.’Laerdals ren.’Hier’begint’de’weg,’die’door’de’Valder s’naar’het’Zuiden’en’n.’Christiania’voert.’Zij’leidt’over’Maristuen’en’Botgund,’waa r’men’herinneringen’aan’den’voormiddeneeuwschen’heldentijd’vindt,’tot’Nysteren’het’hoogste’punt’van’den’weg,’dan ’naar’beneden’tot’Frydenlund.’Hier’sloeg’ik’van’den’gewonen’weg’af’en’ging’via’ S rum’en’de’Spirellensee’n.’H nefos.’Vandaar’per’rijruig’door’Ringrike’tot’aan’d e’spoor’n.’Christiania.

Na’mij’aldaar’een’paar’dagen’te’hebben’opgehouden’ging’ik’per’trein’n.’Trouh tta n,’toen’naar’Gothenburg,’waar’landbouwtentoonstelling’was,’en’via’Malm ’n.’Kop enhagen,’bezocht’de’omstreken’en’keerde’via’GjedserWarnem nde’naar’huis’terug.

Reeds’jaren’geleden’en’wel’in’1882’was’ik’benoemd’tot’lid’van’het’College’van’Ze tters’en’had’mij’steeds’moeite’gegeven’om’dit’Collegie,’dat’feitelijk’de’belangen’de r’gemeenteambtenaren’op’fiscaal’gebied’tegenover’den’fiscus’te’verdedigen’heeft,’t ot’zijn’recht’te’doen’komen.’Tot’aan’dien’tijd’was’het’regel’,’dat’op’alles’wat’de’In specteur’of’Controleur’geliefde’te’beweren,’Ja’en’Amen’werd’gezegd,’en’zoover’w as’het’gekomen,’dat’bijv.’in’grondbelastingzaken’het’collegie’volstrekt’niet’meer’w erd’gehoord.

Sedert’is’dat’veranderd’en’niet’ten’nadeele’van’de’belastingschuldigen.Mijn’manda at’werd’telken’4’jaren’hernieuwd,’voor’de’laatste’maal’thans’in’1908.

Bij’de’totstandkoming’der’wetten’op’de’vermogensbelasting’(1892)’werd’in’onze’fi scale’wetgeving’een’geheel’nieuw’element’opgenomen,’en’wel’de’gelegenheid’aan’ den’zich’bezwaard’gevoelenden’’belastingschuldigen’gegeven’om’in’beroep’te’gaan

’bij’een’college,’dat’met’uitsluiting’van’fiscale’ambtenaren’is’samengesteld,’bij’de’ Raad’van’Beroep.

In’1893’werd’ik’benoemd’tot’lid’en’ondervoorzitter’van’den’Raad’van’Beroep’voor ’de’Vermogensbelasting,’welke’ook’de’reclames’inzake’Bedrijfsbelasting’behandelt, ’en’in’1897’in’den’Raad’van’Beroep’voor’de’Personeele’Belasting.

In’het’einde’van’1893’stierf’G.W.M.’Schlesing,’directeur’der’Ned,’Stoomb.’Reederi j,’zie’blz’115,’en’nam’ik’in’overleg’van’Commissarissen’voorloopig’zijne’functiën’ waar.

Later’werd’ik’benoemd’tot’directeur.’Ik’teekende’de’1e’brief’als’waarnemend’direct eur’op’9’December’1893.

Het’aanvaarden’van’dezen’drukken’werkkring’bracht’mede’het’doen’van’tallooze’re izen’naar’den’Rijn,’waarvan’slechts’een’deel’op’de’achterstaande’lijst’zijn’vermeld.

Reeds’twintig’jaar’tevoren,’in’1873’had’ik’op’verzoek’van’het’College’van’Commi ssarissen,’waarvan’mijn’vader’lid’was,’een’rapport’opgemaakt’over’de’uitbreiding’ van’de’dienst’boven’Mannheim’tot’Straatsburg.’Deze’is’toen’niet’tot’stand’gekomen .

In’Jan’1878’na’het’aftreden’van’Directeur’Dijkmans,’was’mij’reeds’het’directeursc hap’aangeboden,’doch’heb’ik’toen,’met’het’oog’op’den’desolaten’toestand’waarin’d e’onderneming’destijds’verkeerde’daarvoor’bedankt. ‘

Intusschen’was’ons’op’20’Juni’1893’een’zoon’geboren,’dien’wij’Berend’Jan’Murk’ noemden.’Hij’werd’geboren’te’Rotterdam’op’het’bovenhuys’Zomerhofstraat’22,’wa ar’mijne’vrouw,’die’voorkeur’had’om’zich’te’doen’bijstaan’door’den’ouden’vriend’ haars’vaders,’Dr’J.Vroezom’de’Haan,’tijdelijk’vertoefde.

In’het’jaar’1895’werd’het’NoordOostzeekanaal’geopend’en’nam’ik’met’mijn’vrouw,’hare’zuster’en’mijne’zuster’Ma thilde’deel’aan’eene’tocht’via’Kopenhagen’naar’Kiel’en’terug’door’het’Kanaal’per’ Stoomschip’Rotterdam’van’de’Holland-Amerikalijn.

Ter’herinnering’aan’dien’tocht’werd’eene’medaille’geslagen,’die’elk’der’deelnemers ’ontving.’Ik’was’voorzitter’van’de’Commissie’die’het’werk’daarvoor’op’zich’nam.

In’September’van’dat’jaar’bracht’de’’N.S.Rij’het’Ss.’Kinderdijk’in’de’vaart.’Na’de’ feestreis’ging’ik’met’Jan’Smit’V’en’Jan’Pot’verder’naar’Stuttgart’en’Camstadt’om’l ocomotieven’te’zien’voor’de’stoomtram’HelderHuisduinen,’waarvan’ik’destijds’gedurende’korten’tijd’commissaris’was.

In’November’noodigde’mijne’vrouw’hare’zuster’uit’voor’een’reisje’naar’Parijs.’Wij ’bezochten’bij’die’gelegenheid’Versailles’met’Trianon.

Directeuren’der’ZuidHollandsche’Mij’tot’redding’van’schipbreukelingen’te’Rotterdam’benoemden’mij’in ’1896’tot’medelid’hunner’directie.’Na’den’dood’van’den’Seretaris’Schumacher’in’ Mei’1899’volgde’ik’hem’op’als’secretaris’en’schreef’ik’in’dat’jaar’een’Gedenkboek

’der’Mij,’naar’aanleiding’van’haar’75’jarig’bestaan.’In’1900’legde’ik’de’betrekking ’van’Secretaris’ne r.’Tot’heden’ben’ik’nog’steeds’directeur’der’Redding’Mij’en’is’ aan’mij’in’het’bijzonder’opgedragen’het’toezicht’op’de’Stoomreddingbooten,’waarv an’de’2e’in’1909’is’in’diens’gesteld.

Op’18’Februari’1895’overleed’mijn’oudste’broer,Hessel’Murk’.’Hij’werd’te’Utrecht ’begraven.

Op’1’Mei’1896’schonk’mijn’vrouw’aan’een’zoon’het’leven.’Wij’noemden’hem’Hen drik,’naar’den’oom’mijner’vrouw,’Mr’Hendrik’van’Lier,’Lid’van’de’1e’Kamer’der’ Staten’Generaal’en’Notaris’te’Assen.’Eenige’jaren’daarna’gaf’deze’den’wensch’te’k ennen’om’den’jongen’den’naam’van’Lier’te’doen’aannemen.’Hij’was’de’laatste’van ’zijn’geslacht’en’wenschte’den’naam’zijner’familie’in’zijn’peetekind’te’doen’voortl even.

Ik’voldeed’aan’zijn’wensch’onder’het’uitdrukkelijk’voorbehoud’dat’Hendrik’hierdo or’na’den’dood’van’Mr’H.van’Lier’niet’zoude’bevoordeeld’worden’boven’zijn’oud eren’broer’Berend.

In’Aug.’1896’bezocht’ik’met’F.Brockhausen’Sr.’uit’Emmerik’de’Gewerbe’Ausstellu ng’in’Berlijn.’We’woonden’verschillende’festiviteiten’bij,’waaronder’ook’eene’para de’op’het’Tempelhofer’veld’waar’wij’met’ons’rijtuig’in’de’onmiddellijke’nabijheid’ van’den’Keizer’en’de’Keizerin’stonden.’Om’ons’na’de’vermoeiende’dagen’in’de’w ereldstad’wat’te’verpoozen’knoopten’wij’daaraan’vast’een’reisje’door’het’Teutenbur gerwoud’met’Detmold’als’hoofdkwartier.

In’Juni’1897’maakte’ik’met’Johanna’en’Nora’Vroesom’de’Haan’een’reisje’naar’No orwegen.’Van’Stavanger’uit’gingen’we’door’den’Hardanger’naar’Bergen,’volgende’ de’zoogenaamde’Royal’route,’over’Breifond’naar’Odde.

Met’Geesina’reisde’ik’in’Mei’1998’naar’Londen,’waar’wij’door’de’leden’der’famili e’Bullivant’allerhartelijkst’werden’ontvangen. ‘

In’Augustus’van’dit’jaar’overleed’onze’lieve’zorgzame’moeder.’Ofschoon’zij’in’de’ laatste’jaren’leed’aan’de’nieren’bleef’zij’steeds’bezig’en’rustte’zij’nooit’van’allerlei ’arbeid.’Ze’werd’76’jaar’oud.’Veel’hebben’we’aan’haar’verloren,’zij’was’zoo’lang’ gebleven’het’middelpunt’waar’rond’zich’de’groote’familie’schaarde,’waar’zij’bij’te genspoed’troost’en’bemoediging’zochten’en’waar’zij’bij’voorspoed’iemand’vonden’ die’deelde’in’hunne’vreugd.

Na’haren’dood’werd’ik’de’oudste’van’onzen’stam,’en’waren’nog’10’harer’kinderen ’in’leven. ‘ ‘

In’1899’inviteerde’Gee’hare’zuster’voor’een’reisje’naar’Wiesbaden.

In’den’zomer’van’dat’jaar’gingen’Johanna’en’ik’in’gezelschap’van’Kloos’en’mijne’ zuster’en’(tot’Eide)’van’Kindermann’en’zijn’vrouw’naar’Noorwegen.’We’reisden’d

oor’de’Hardanger’naar’Vik’in’de’Iedfjord,’bezochten’daar’de’V ringfoss,’woonden ’de’doopplechtigheid’bij’van’het’dochtertje’van’Nesheim’de’hoterlier’te’Vik,’bij’we lke’gelegenheid’wij’kennis’maakten’met’den’overigens’als’een’kluizenaar’levenden ’schilder’Bergstien’en’gingen’via’Eide’naar’Norheimsund’waar’wij’een’paar’dagen’ bleven.’Van’daar’gingen’wij’per’boot’naar’Bergen’en’Rotterdam.

Naar’aanleiding’van’eene’aanvaring’op’den’Rijn’moest’ik’in’Augustus’noodzakelijk ’den’Justizrath’Gorius’uit’Keulen’spreken.’Deze’was’met’vacantie’te’Gunten’aan’de ’Thunersee’in’het’Hotel’zum’Hirschen.’Met’J.B.Heimann’Jr,’mijn’hoofdagent’te’Ke ulen’’reisde’ik’via’Basel’en’Bern’daarheen.’Na’afloop’der’conferentie’maakten’wij’ een’toer’in’het’Berner’Oberland’via’Interlaken,’Wengernalp,’Schreideck’n/d’Jungfra u,’terug’via’Grindelwald’Interlaken,’Brienz,’Meiringen’n.’Alpnachstad.

Hier’overnachtten’wij,’gingen’den’volgenden’dag’den’Pilatus’op’en’toen’naar’Luze rn’van’waar’we’s’avonds’den’trein’naar’huis’namen.

In’October’1899’brachten’Gee’en’ik’onze’dochter’Johanna’naar’Leipzig,’waar’zij’h et’Conservatorium’ging’bezoeken.’Met’veel’succes’deed’zij’haar’toelatingsexamen.’ (zie’blz.85) De’groote’universeele’tentoonstelling’in’Parijs’in’den’zomer’van’1900’lokte’ons’na ar’de’Ville’Lumière ’en’mijne’vrouw’nodigde’hare’zuster’en’W.H.Gratema’met’wi en’zij’toen’pas’was’geëngageerd’tot’een’bezoek’uit.

Gedurende’den’zomer’woonde’mijn’gezin’van’1898’af’gedurende’6’a’8’weken’te’ Assen’in’het’Witte’Huis’op’den’Zuidercingel,’en’gingen’de’jongens’daar’dan’ter’sc hool.

In’1901’maakte’ik’weder’eene’reis’naar’Noorwegen’met’Johanna’en’Kloos’en’Kind ermann’met’hunne’vrouwen.’We’gingen’via’Bergen’naar’Fjaerland’(Mundal)’Faleid ,’Grotli,’Merokwie,’Aalesund,’Molde.’Johanna’ging’met’Kloos’door’het’Romsdal’n aar’Christiania.’In’Maart’1902’haalden’wij’Johanna’te’Leipzig’af’(zie’blz’86).

Te’Dusseldorf’was’dat’jaar’een’tentoonstelling’en’in’verband’daarmede’het’driejaar lijksch’scheepvaart’congres,’dat’ik’bezocht’en’bij’welke’gelegenheid’wij’uitstapjes’ deden’naar’Dortmund,’Elberfeld,’het’Schiffshebewerk’te’Henrichenburg’’enz.

Ook’ging’ik’met’mijne’vrouw’daarheen,’en’maakten’wij’eene’toer’naar’Barmen’en’ de’brug’bij’M ngsten.

In’Nov.’brachten’wij’Johanna’naar’Davos.

In’1903’juist’na’de’groote’spoorwegstaking’den’2den’Februari’bezochten’wij’haar’i n’gezelschap’van’Kloos’en’zijn’vrouw.’In’Zürich’sloten’zich’bij’ons’aan’Alb.’Kapte yn’en’zijn’vrouw.’Kapteyn’is’een’dilletant’fotograaf’van’beteekenis,’zooals’enkele’ hier’ingeplakte’clichées’duidelijk’kunnen’maken.’Hij’woonde’destijds’op’den’Dold erberg’b.’Zürich’en’sedert’1908’te’s’Gravenhage.’Nevenstaande’foto’van’de’Isaacsk athedraal,’die’ik’ook’in’1908’bezocht,’voeg’ik’er’bij’voor’de’merkwaardigheid’dat’ de’opname’te’middernacht’geschiedde.

Toen’wij’in’Davos’kwamen’was’de’wintersport’nog’in’vollen’gang’en’maakten’wij’

ook’een’Rodeltocht’van’Wolfgang’naar’Klosters.

In’1903’’kwam’in’werking’de’ongevallenwet’1901,’waarbij’de’gelegenheid’was’geg even’om’eigen’risico’te’dragen.’Opgericht’werd’de’Centrale’Werkgevers’Risicoban k’te’Amsterdam In’het’College’van’Commissarissen’verkozen,’werd’ik’in’1905’tot’ondervoorzitter’e n’tot’lid’van’den’Raad’van’Toezicht’benoemd.

Thans’(1909)’zijn’bij’deze’bank’aangesloten’bedrijven’die’te’samen’een’verzekerin gsplichtig’jaarloon’van’100’millioen’gulden’uitkeeren.

In’den’loop’der’jaren’had’ik’de’zaken’die’ik’voor’mijn’privé’dreef’allengs’ingekro mpen.

Op’de’haringvisscherij’had’ik’voor’gemeenschappelijke’rekening’met’mijn’broeder’ Dirk’nog’slechts’drie’scheepjes;’de’stoomschelp’visscherij’Nautilus’was’geliquideer d,’zoodat’ik’alleen’nog’de’agentuur’van’Bullivant’&Co’over’had.’Hierdoor’had’ik’ meer’gelegenheid’om’voor’langer’dan’enkele’dagen’van’huis’te’gaan,’ook’in’hoofd zaak’omdat’ik’in’(16)’Maart’1903’op’het’kantoor’der’Ned.’Stoombootreederij’een’j onge’kracht’had’gekregen’in’L.J.Hulskamp,’die’na’betrekkelijk’korten’tijd’volkome n’in’staat’was’om’mij’te’vervangen.

In’Maart’1904’dan’maakten’Gee’en’ik’eene’reis’naar’de’Rivièra,’terwijl’ik’in’Juni’ mijnen’jongsten’broeder’Pieter’uitnoodigde’om’te’Dresden’het’50’jarig’bestaan’der’ Handelsschool’te’gaan’vieren.

Onze’reis’naar’de’Rivièra’ging’via’Luzern,’waar’wij’24’uur’stil’bleven,’door’deze’ 15’K.M.’langen’St’Gotthardt’tunnel’naar’Milaan,’waar’wij’op’ons’gemak’de’bezien swaardigheden’de’revue’lieten’passeeren;’toen’naar’Genua’waar’wij’uitstapjes’maa kten’naar’de’omstreken,’o.a.’naar’de’beroemde’tuin’van’Pallavicini’’in’Pegli;’verde r’naar’Monte’Carlo’waar’we’eenigen’tijd’bleven.

Alles’wat’Europa’aan’weelde’en’chic’bezit’komt’in’ t’voorjaar’hier’bijeen.’Prachtige’tropische’plantengroei,’onberispelijk’zindelijk’en’n etjes’gehouden’straten’en’pleinen,’monumentale’gebouwen’en’parken,’die’zich’koes teren’in’de’zon,’waarvan’de’warmte’door’de’frische’zeewind’wordt’getemperd,’ma ken’Monte’Carlo’tot’een’onvergetelijk’lustoord.

We’bezochten’Nice,’maakten’toeren’te’voet’en’per’elec.’tram’naar’Beaulieu,’Villa’ Franche,’Kaap’Ferrat,’Mentone,’Garavan,’Kaap’St.’Martin,’La’Turbie’met’de’Route ’de’Corniche’enz.

Van’M.Carlo’gingen’we’naar’Cannes’van’waar’we’uitstapjes’maakten’o.a.’naar’de’ Gorges’du’Loup.’Over’Parijs’en’Brussel’keerden’we’huiswaarts.

Mr’H.’van’Lier’te’Assen’begon’in’dat’jaar’te’sukkelen.’Hij’had’het’notariaat’na’zij n’40’jarig’feest’eenigen’tijd’nedergelegd’en’op’4’Aug.1902’zijn’gouden’bruiloft’ge vierd.’Zijn’hartzwakte’nam’toe,’en’op’24’Aug.’overleed’hij’ten’zijnen’huize’op’Ove rcingel.

Bij’testament’was’ik’wat’ik’niet’verwacht’had-’tot’executeur’testamentair’benoemd.

’Ik’wikkelde’de’loopende’zaken’af’en’op’verzoek’van’tante,’die’universeele’erfgen ame’was,’nam’ik’het’beheer’van’haar’vermogen’op’mij.’Bij’testament’was’door’Mr ’van’Lier’het’landgoed’Overcingel’vermaakt’aan’onze’beide’jongens,’onder’den’las t’van’vruchtgebruik’van’de’weduwe’en’na’haren’dood’van’mijne’vrouw.’Overigens’ waren’uitvoerige’wilsbeschikkingen’gemaakt’voor’het’geval’dat’Mr.van’Lier’zijne’ vrouw’Jentien’Carsten’zoude’hebben’overleefd.

Op’mijn’advies’heeft’toen’de’weduwe’een’testament’gemaakt,’waarin’zij’onder’me er’de’door’haar’man’gemaakte’beschikkingen’handhaafde.’Bovendien’werd’op’mijn ’aandringen’eene’clausule’ingevoegd’bepalende’dat’Geesina’Carsten’van’haar’erfde el’moest’afstaan’f.’15000,-’aan’hare’zuster’Anna,’gehuwd’met’M.H.Gratama.’Het’effect’is’dus’dat’deze’f.300 00’meer’erft’dan’Gesina’en’heb’ik’dit’aldus’geregeld,’omdat’ik’de’vrijgevigheid’va n’Mr.’Van’Lier’tegenover’mijne’jongens’wilde’compenseeren.’Ik’gevoelde’mij’niet’ geroepen’om’tegenover’beide’andere’ervende’staken’dezelfde’toegevendheid’te’betr achten.

Bij’tante’van’Lier’kwam’mijne’vroeger’genoemde’nicht’Anna’Lels’in’huis.

In’Maart’1905’maakten’mijne’vrouw’en’ik’eene’mooie’reis’naar’Tirol.’Dwars’door’ Zwitserland’gingen’we’via’Sargeins’over’de’schilderachtige’Vorarlbergbaan,’waar’a lles’nog’diep’onder’de’sneeuw’lag,’naar’Insbruck.’Op’de’daken’der’huizen’en’boer derijen’langs’de’spoorbaan’gelegen’lag’nog’bijna’een’Meter’dik’sneeuw’en’rond’de ’woningen’waren’loopgraven’gemaakt’om’deuren’en’vensters’vrij’te’houden.’In’Ins bruck’hielden’we’rust’en’bezochten’o.a.’het’slot’Ambraz’in’de’nabijheid’gelegen.’T oen’gingen’we’over’de’Brenner’Bahn,’die’wild’romantischer’is’dan’de’Vorarlberg,’ naar’het’einddoel’onzer’reis’Meran,’waar’we’zwager’Kloos’en’zijn’vrouw’vonden.

Van’hier’uit’deden’we’tochten’naar’het’Passierdal,’bezochten’het’huis’van’den’beke nden’vrijheidsheld’Andreas’Hofer,’gingen’naar’Neu’Ratheis’in’het’Schnalzertal’van ’waar’wij’door’sneeuw’en’ijs’op’een’voetpad’klommen’naar’Karthaus,’een’middene euwsche’vrijplaats;’naar’de’Fragsburg,’naar’Lahnamet’zijn’schilderachtigen’bergklo of’enz.

Over’München’en’Mannheim’keerden’we’huiswaarts.

In’het’najaar’van’1905’vond’te’Milaan’het’driejaarlijksch’Scheepvaartcongres’plaat s.’Half’September’reisden’mijne’vrouw’en’ik,’mijn’zwager’H.’Smit’en’zijn’vrouw’ als’mede’mijn’broeder’Murk’naar’Thusis,’via’BaselChur;’we’bezochten’daar’de’Via’Mala’en’gingen’langs’de’wereldberoemde’Albulas poorweg’naar’Sanct’Moritz.’Van’hier’uit’bezochten’we’Celerina,’Pontresina’met’de n’Mortetatsch’Gletscher.’Na’ons’eenige’dagen’in’St’Moritz’te’hebben’opgehouden’r eisden’de’dames’per’rijtuig’over’de’Ofenpas’naar’Meran,’waar’zij’na’twee’dagen’ri jdens’behouden’aankwamen.’De’Heeren’reden’zuidwaarts’over’Silvaplana’’en’den’ Malojapas’naar’Italie’en’kwamen s’avonds’door’den’Berguell’in’Chiavenna’aan,’van’waar’de’reis’langs’het’Coma’me er’naar’Milaan’per’spoor’werd’voortgezet.

Gedurende’het’congres’werden’wij’te’Milaan’herhaaldelijk’uitgenoodigd,’door’de’g

emeente,’den’Koning’’enz.’en’maakten’we’een’uitstapje’naar’Stresa’en’Isola’Bella.

Na’afloop’van’het’congres’gingen’we’per’spoor’naar’Genua’en’van’daar’per’boot’n aar’Spezzia,’waar’de’marinewerf’werd’bezocht.’De’reis’werd’per’SS.’Sirio’voortge zet’naar’Napels’waar’wij’in’de’baai’ten’anker’gekomen’het’schip’verlieten’en’in’H otel’Bristol’onzen’intrek’namen.

De’Vesuvius’waarop’wij’’van’onze’kamers’uit’een’vrij’gezicht’hadden,’had’toen’no g’zijn’ouden’typischen’vorm,’die’hij’tengevolge’van’de’hevige’uitbarstingen’in’het’ volgende’jaar’geheel’verloor.

Van’onze’hooge’woonplaats’uit’zagen’we’telken’nacht’de’vurige’rookpluim’in’de’lu cht’stijgen’en’de’gloeyende’lava’naar’beneden’vloeyen.’We’bezochten’Pompeji’met ’zijne’interessante’ontgravingen,’deden’eene’stoombootvaart’in’de’baai’van’Napels’ doch’konden’wegens’sterken’wind’de’grot’van’Capri’niet’binnen Per’spoorweg’gingen’zwager’Hendrik’en’ik’terug’naar’Meran,’onderweg’een’uur’o ponthoud’in’Rome’benuttend’om’een’ritje’door’de’stad’te’maken.

We’troffen’de’dames’welgemoed’aan.’Den’volgenden’dag’reisde’ik’alleen’rechtdoor ’naar’huis.

In’Februari’1906’gingen’we’met’zwager’Coert’en’zijn’vrouw’via’Parijs’en’vandaar’ per’Expresstrein’Cote’d’Azur naar’Cannes,’waar’we’in’het’Hotel’des’Pins’meerdere’vrienden’vonden.’We’maakte n’verscheidene’uitstapjes’o.a.’naar’Auribeau’in’de’bergen,’naar’Trajaz’aan’den’oeve r’der’Midd.Zee,’herhaaldelijk’naar’Antibes,’hier’onder’anderen’de’villa’Eilenroc’be zoekend’(oorspronkelijk’door’een’Hollander’gebouwd’aan’den’oever’van’de’zee’in’ grillige’rotsformaties.’Eilenroc’is’het’omgekeerde’van’Cornelie).’Op’12’maart’1906 ’deden’Coert,’mijn’vrouw’en’ik’een’tocht’naar’de’eilanden’Ste’Marguerite’en’St’H onoré’van’de’Lerische’groep’en’bezochten’ook’het’klooster’op’het’laatste.’Bij’onze’ terugvaart’stak’er’uit’het’Zuiden’een’zoo’hevige’storm’op’dat’het’stoombootje’waar op’wij’waren’voortdurend’onder’water’zat,’de’zee’was’wit’van’schuim’en’hemelho og’golvende.’De’toestand’was’zoo’ernstig’,’dat’ik’voor’mijzelven’’de’overtuiging’h ad,’dat’ons’laatste’uur’geslagen’had.’Ook’Coert’was’van’die’meening’en’verwonder de’zich’alleen’erover,’dat’men’met’den’dood’voor’oogen’zo’kalm’kon’blijven.’Gee’ had’nog’een’staanplaats’kunnen’vinden’in’de’dekhut’te’midden’van’huilende’vrouw en’en’kinderen’en’een’priester’die’voor’het’zieleheil’der’opvarenden’bad.’Zodra’de ’kop’van’de’boot’weder’boven’kwam’en’ik’de’hutdeur’konde’openen’riep’ik’in’een ige’talen’naar’binnen,’dat’er’geen’gevaar’was,’ofschoon’ik’zelf’overtuigd’was’dat’h et’nog’maar’eene’kwestie’van’minuten’konde’zijn.

Gelukkig’echter’hield’’ons’jacht’het’uit’en’gelukte’het’om,’waarvoor’ik’zoo’gevree sd’had,’de’machinekamer’voor’vollopen’te’behoeden.’Doornat,’doch’dankbaar’stapt en’wij’weder’te’Cannes’aan’wal,’nadat’Gee,’die’gedurende’de’zwaarste’zeeën’zich’ had’goed’gehouden,toch’den’tol’aan’de’zee’betaald’had,’zoodra’wij’in’betrekkelijk’ stil’water’waren’gekomen.

Op’onze’thuisreis’via’Parijs’en’Brussel’bezochten’we’hier’de’oudste’dochter’(Ottoli na)’van’mijn’broeder’Cornelis.

In’Mei’bezocht’ik’met’broeder’Murk’de’vergadering’van’belanghebbenden’bij’de’R ijnvaart’te’Worms’en’maakten’we’vandaar’een’uitstapje’naar’Bergstrasse,’Auerbach ’,’F rstenlager’enz.

In’dat’zelfde’jaar’waren’mijn’vrouw’en’ik’genoodigden’op’de’bruiloft’van’Albert’H eimann’en’Anna’H lterhoff’te’Keulen,’waar’wij’ons’kostelijk’amuseerden.

Intusschen’vorderden’de’zaken’van’tante’van’Lier’zeer’dikwijls’mijne’aanwezighei d’in’Assen.’Bovendien’hadden’we’daar’een’trekpleister.’In’1904’was’’onze’oudste’j ongen,’die’tot’zijn’11e’jaar’de’Op.’Lagere’School’te’Kinderdijk’had’bezocht’in’Ass en’in’huis’gekomen’bij’de’ons’bevriende’familie’G.P.Cool,’na’een’jaar’voorbereide nd’onderwijs’deed’hij’examen’voor’de’1e’Klasse,’doch’werd’afgewezen.’In’1906’to egelaten’ging’hij’1907’over’naar’de’2e’Klasse.

Zoals’uit’de’opstelling’van’’verschillende’reizen’blijkt,’waren’we’bovendien’in’de’l aatste’jaren’gewoon’om’op’t’eind’van’den’zomer’een’dag’of’acht’in’de’verschillen de’deelen’van’ons’eigen’land’te’gaan’wielrijden.’Hierdoor’leerden’we’dit’in’de’vers t’van’elkander’verwijderde’streken’beter’en’door’en’door’kennen.’Zonder’rijwiel’w aren’we’reeds’met’broeder’Folkert’en’zijn’zoon’geweest’te’Valkenburg’en’te’Apeld oorn.

Later’in’gezelschap’van’Berend,’in’Baarn,’Middelburg,’de’Bildt,’Alkmaar’en’in’19 08’in’Zuidwest’Friesland,’Gaasterland’(Kippenburg)’en’Noord-Holland.

In’Maart’1907’maakten’wij’met’Coert’en’Betsy’’eene’’voorjaarsreis’naar’het’Zuide n’van’Frankrijk’en’het’Noorden’van’Spanje.’Anna’Gratama’ging’als’gast’van’Gee’ mede.

Alvorens’deze’reis’te’gaan’doen’had’ik’mij’geoefend’in’de’’Spaansche’taal’en’het’k ostte’mij’geen’groote’moeite’om’mij’in’Spanje’verstaanbaar’te’maken.’Ook’zal’me n’in’mijn’part.’Copieboek’nog’wel’een’Spaansche’brief’vinden,’maar’de’kennis’van ’de’taal’ligt’er’zoo’dun’op,’dat’ik’mij’thans’na’2’jaar’niet’veel’meer’van’de’Spaans che’taal’herinner,’evenwel’ook’geen’moeite’heb’om’bijv.’een’Spaansche’Courant’m et’vrucht’te’lezen.

Via’Parijs’gingen’we’naar’Bordeaux.’De’stad’viel’ons’niet’mede,’ofschoon’ze’groot ’is’’en’langs’een’prachtige’diepe’rivier’gebouwd.’Arcadion’waar’we’toen’heenginge n,’was’eene’opeenhoping’van’kleine’en’nietige’chalets’en’zomeroptrekjes.’Onmidde llijk’daarbij’echter’ook’prachtige’pijnboombosschen,’waarvan’de’meeste’boomen’w erden’afgetapt’voor’terpentijn.’Door’de’Landes,’waar’nog’veel’op’stelten’loopende’ menschen’ontmoet’worden’spoorden’we’naar’Biarritz,’dat’als’stad’meer’indruk’maa kt,’doch’vonden’we’alles’wat’we’daar’zagen’in’de’verte’niet’in’overeenstemming’ met’de’grooten’roep,’die’van’Biarritz’als’badplaats’uitgaat.’De’scherp’ingetande’en’ ingevreten’kust’in’een’rotsvoorgebergte’uitloopend’is’schilderachtig’mooi,’maar’de’ plaats’zelve’’maakt’den’indruk’van’slecht’onderhouden’en’uit’de’verf’te’zijn.’Het’z ag’er’uit’alsof’het’op’zijn’retour’was.

Deze’opmerking’kan’men’op’meerdere’fransche’plaatsen’toepassen,o.a.’op’Mentone ’dat’terende’op’zijn’renommée’meer’en’meer’als’toevluchtsoord’voor’’borst’en’long

lijders’op’den’achtergrond’is’geraakt,’in’hoofdzaak’wel’omdat’de’sanitaire’eischen’ van’den’nieuweren’tijd’niet’of’minder’streng’zijn’in’het’oog’gehouden’dan’dit’wel’ in’’de’Duitsche’en’Zwitsersche’badplaatsen’het’geval’is.

Over’Irien’reisden’we’naar’San’Sebastian,’eene’stad’die’ons’in’alle’opzichten’zeer’ goed’beviel.

Prachtig’gelegen’aan’de’Concha’en’aan’den’monding’van’de’snelstroomende’rivier’ Urumea,’flinke’ruime’straten’en’pleinen,’zindelijk’en’welvarend’stak’deze’stad’guns tig’af’bij’de’tevoren’bezochte’fransche’badplaatsen.’In’een’voornaam’aan’zee’geleg en’casino’was’dagelijksch’goede’muziek;’gedurende’het’seizoen,’dat’in’April’en’M ei’valt,’worden’in’de’Plaza’de’Toros’’geregeld’stierengevechten’georganiseerd.’Wij’ bezochten’deze’inrichting,’waar’thans’alleen’een’paar’jonge’stieren’voor’oefening’ werden’gehouden.’Opmerking’verdienden’de’geheel’naar’de’eischen’des’tijds’ingeri chte’operatie’en’ziekenkamers,’die’aan’het’gebouw’verbonden’waren.

Wij’maakten’uitstapjes’naar’de’omstreken’o.a.’naar’Fuente’Arabie’bij’Grun,’naar’p assages,’Renteria,’Hernani,’M.Jean’de’Luz’enz.

Terug’reisden’we’naar’Pax,’hoog’tegen’de’bergen’gelegen’met’een’schoon’vergezic ht’op’de’met’sneeuw’bedekte’Pyreneën.’Van’Pax’uit’gingen’we’een’dag’naar’Lourd es’waar’we’de’grot’bezochten’met’zijn’wonderdadige’bron,’rondom’behangen’met’ krukken’en’andere’gereedschappen’die’duizenden’zich’genezen’wanende’pelgrims’ hier’hadden’achtergelaten.’De’basiliek’of’hoofdkerk’en’de’crypt’of’kapel’daaronder ’zijn’met’groote’pracht’versierd,’een’enorm’groot’plein’waarop’een’monument’prijk t’dient’om’de’ontelbare’scharen’van’pelgrims’,’die’de’grootste’bedevaartplaats’der’ Katholieke’Christenheid’bezoeken’de’noodige’ruimte’te’bieden.’Alles’is’uit’een’rui me’beurs’en’op’royale’wijze’daargesteld.’Het’stadje’zelf’ligt’op’een’heuvel’en’biedt ’niet’veel’merkwaardigs.’We’maakten’een’rijtoer’in’de’richting’van’de’Pyreneën’tot ’Argeles’en’keerden’per’trein’weder’naar’Pax’terug.

Tenslotte’reisden’Gee,’Anna’en’ik’’via’Dax’en’Parijs’weder’naar’Holland.

In’Augustus’deden’we’een’feestreis’met’de’nieuwgebouwde’boot’Prins’Hendrik’va n’Coblenz’naar’Keulen’en’vereenigden’de’agenten’en’veele’genoodigden’aan’een’f eestmaal.

Om’de’oude’vrienden’in’Londen’wer’eens’te’bezoeken’vertrokken’wij’in’October’1 907’daarheen’en’werden’door’de’familiën’Bullivant’zeer’hartelijk’ontvangen.

Nadat’Gee’en’ik’’in’Mei’1908’’een’6tal’dagen’in’Wiesbaden’hadden’verwijld’vertro k’ik’in’t’laatst’dier’maand’in’gezelschap’van’H.Smit,’L.J.Hulstkamp’en’mijn’broed er’Dirk’via’Berlijn,’Wirballen’’naar’St’Petersburg’tot’bijwoning’van’het’daar’te’hou den’Scheepvaartcongres.

Hulstkamp’en’ik’hebben’getracht’om’onder’leiding’van’eene’jonge’Russin,’Mej.’Ja cobson’eene’notie’van’de’Russische’taal’te’krijgen.’Hoe’weinig’wij’er’ook’van’ken den’toch’is’dit’weinige’ons’op’deze’reis’van’groot’nut’en’gemak’geweest.

Het’is’een’dwaling’te’meenen’dat’men’in’Rusland’buiten’de’hotels-’met’eenige’and ere’taal’dan’de’Russische’terecht’komt.’De’meeste’kans’heeft’men’nog’met’Duitsch

.’De’Russchen’die’frans’spreken’behooren’tot’’de’aristocratie’of’tot’de’upper’ten,’di e’men’uit’den’aard’der’zaak’op’den’weg’niet’aantreft.’Vele’hooggeplaatste’officiere n’en’andere’waardigheidsbekleeders,’o.a.’de’chef’van’het’groote’centraalstation,’spr eken’geen’enkele’vreemde’taal.

We’bezochten’Petersburg’s’bezienswaardigheden,’de’Isaacs-’en’Kazan’kerk,’de’heri nneringskerk’gesticht’op’de’plaats’waar’Alexander’II’werd’vermoord,’het’Winterpa leis’met’zijne’schatten’van’goud,’zilver’en’edelgesteenten,’de’eilanden’waar’het’alti jd’feest’is,’het’Aquarium,’waar’geen’visch’meer’was,’de’achterbuurten’en’winkelstr aten.’We’reden’voor’20’en’30’kopeken’in’de’al’te’nauwe’victorias’achter’de’harige ’moejiks,’die’hier’de’kost’komen’rapen’en’voor’eenige’roebels’in’een’landauer’getr okken’door’vurige’Orloffdravers’en’gemend’door’een’met’kussens’en’pelzen’tot’de ’afmeting’van’een’wolbaal’ingepakten’iswotnik.

Petersburg’is’een’moderne’stad’en’krijgt’meer’en’meer’het’cachet’van’internationali sme’dat’de’grootere’metropolissen’op’elkander’doet’gelijken.

We’maakten’uitstapjes’naar’Kroonstad’en’Marinehaven,’naar’de’Nerva’en’de’water vallen’van’de’Narowa’en’naar’Hungerburg’aan’zee’langs’den’mond’dezer’rivier.

Na’het’congres’gingen’we’per’spoor’naar’Moscou.En’door’zijn’meer’centrale’liggi ng’n’door’de’geschiedkundige’herinneringen’aan’deze’oude’hoofdstad’verbonden’is ’zij’in’ons’oog’veel’meer’Russisch’dan’Petersburg.’Het’machtige’Kremlin’’hoog’bo ven’de’stad’gelegen’herinnerend’aan’’1812’en’aan’zoo’vele’andere’gewichtige’tijdp erken’in’de’Russ.’Geschiedenis’biedt’een’onbelemmerd’uitzicht’naar’alle’zijden.’De ’Moskwa’op’den’voorgrond’stroomend’en’daarachter’Spoerlingsbergen,’de’vele’ker ken’en’torens,’de’huizen’in’oud’Russischen’bouwtrant’boeien’den’blik’van’den’bez oeker.

Van’alle’kerken,’die’wij’op’onze’reis’gezien’hebben’maakte’die’van’de’H.’Verlosse r’te’Moskou’op’ons’den’grootsten’indruk.

Van’Moskou’togen’we’naar’Kieff.’Hoog’ligt’deze’stad’tegen’den’berg’gebouwd,’aa n’welks’voet’de’machtige’rivier’de’Dnjepr’stroomt’die’over’een’lengte’van’meer’da n’2000’Kilometer’voor’stoombooten’bevaarbaar’is.

Kieff’is’deels’Europeesch,’een’gevolg’van’zijne’ligging’aan’de’directe’lijnen’die’R usland’met’Duitschland’verbinden.’Men’leeft’en’eet’er’dan’ook’beter’dan’in’het’ov erig’Rusland’omdat’men’er’nog’met’een’andere’taal’terecht’kan.’Duitsche’en’fransc he’opschriften’die’op’de’winkels’in’Moscou’absoluut’niet’gevonden’worden’treft’m en’hier’veel’aan.’Een’uitgebreid’net’van’electrische’trams’voert’naar’de’verwijderd e’bergachtige’en’bosrijke’omstreken.

Deels’is’Kieff’Aziatisch’en’als’het’kenmerk’daarvan’wil’ik’wijzen’op’de’Lawra,’he t’grootste’en’oudste’klooster’Ruslands.’Hoog’tegen’de’betrekkelijk’steil’uit’de’Djne pr’opstijgende’heuvelen’maakt’die’heiligste’bedevaartplaats’van’het’onmetelijke’Cz arenrijk’een’machtigen’indruk.’Behalve’het’groote’gebouwencomplex’boven’den’gr ond’is’er’nog’een’onderaardsch’Klooster’waarvan’de’monniken’zelden’of’nimmer’ aan’het’daglicht’komen.

Interessant’zijn’de’verschillende’volkstypen,’die’men’op’de’pleinen’’van’het’klooste r’verzameld’ziet’en’die’men’in’groepen’uit’het’Oosten’komend’over’de’kilometerla nge’brug’die’tegenover’de’Lawra’over’de’Djnepr’is’geslagen,’naar’de’heilige’stad’z iet’trekken,’waar’het’reuzenstandbeeld’van’St.Vladimir’in’de’rechterhand’het’kruis’ opgeheven’zich’tegen’den’Westerhemel’afteekent.

Honderden’bedelaars’die’hunne’afzichtelijke’verminkingen’tentoonstellen’en’hunne’ smeekbeden’’met’een’ellendig’gehuil’en’gekerm’begeleiden’speculeren’op’het’mede lijden’van’de’duizenden,’die’de’heilige’plaats’bezoeken.

Van’Kieff’reisden’we’naar’Odessa.’Deze’havenplaats’biedt’niet’veel’bijzonders’aan ’en’is’in’vele’opzichten’veel’achterlijker’dan’men’zoude’verwachten’van’eene’stad’ die’een’tamelijk’groot’verkeer’ter’zee’heeft’met’het’overig’Europa.

Ik’heb’getracht’in’enkele’regels’een’résumé’te’geven’van’wat’we’in’Rusland’zagen. ’Wat’ons’trof’is’de’scherpe’tegenstelling’tusschen’weelde’en’ellende,’de’rijkdom’di e’door’de’grooten’wordt’tentoon’gespreid,’de’salomonische’schatten’in’kerken’en’kl oosters’bijeengebracht’(de’Isaacscathedraal’te’Petersburg’moet’meer’dan’20’millioe n’roebels’=‘25’millioen’gulden’aan’waarde’van’kostbaarheden’bezitten)’en’de’armo ede’van’den’boer’en’den’man’in’de’straat.

De’velden’slecht’of’niet’bebouwd,’man’en’vrouw’lui’en’gewoonlijk’aan’den’drank’ verslaafd,’meer’heilige’dagen’dan’werkdagen,’dit’zijn’alles’factoren,’die’de’ellende ’welke’klaarblijkelijk’onder’het’mindere’volk’heerscht’verklaren.

Landschappelijk’schoon’hebben’we’zuidwaarts’van’Petersburg’bijna’niet’gezien.’He t’streng’doorgevoerde’passtelsel’en’de’taal’maken’dit’reizen’niet’aangenamer.

Overigens’krijgt’men’den’indruk’dat’men’in’een’ordelijken’staat’reist,’en’ofschoon’ n’te’Moscou’en’te’Odessa’nog’de’staat’van’beleg’heerschte’hebben’we’op’onze’toc hten’te’voet’tot’in’de’verste’achterbuurten’niet’den’indruk’van’onveiligheid’of’jode nvervolging’gekregen’welke’men,’op’de’berichten’in’de’vreemde’bladen’afgaande,’ zoude’verwachten.

In’Odessa’bijv.’in’welks’nabijheid’het’befaamde’Kishineu’ligt’waar’herhaaldelijk’jo denuitmoordingen’voorkwamen,’waren’we’op’Sabbath’en’liepen’de’zondagsaangekl eede’joden’met’zware’gouden’kettingen’op’den’buik’en’hunne’vettige’vrouwen’aan ’den’arm’ons’gewoon’weg’van’het’trottoir.

Van’Odessa’gingen’we’per’stoomboot’Carolewna’Olga’naar’Constantinopel.

We’bleven’hier’5’dagen’en’zagen’de’verschillende’merkwaardigheden’van’deze’ou dste’Europeesche’hoofdstad.’We’maakten’tochten’naar’de’eilanden’in’de’zee’van’M armora’(Prinkipo)’en’keerden’per’Bagdad’spoor’terug’naar’Haidar’Pascha.

We’woonden’te’Scutori’eene’godienstoefening’van’de’huilende’derwischen’bij,’’ded en’een’rijtoer’naar’het’Europeesche’water,’verwonderden’ons’over’het’nog’steeds’b estaande’groote’aantal’stadhonden’zagen’de’vluchten’roofvogels’(koopen)’die’met’d e’honden’aasden’op’het’straatvuil,’bezochten’bazaars’en’Moskeëen’,’beklommen’de ’Galalatoorn,’winkelden’in’Pera,’waar’Europeanen’wonen,’flaneerden’door’de’wijk en’waar’’Grieken’en’Armeniers’huisden,’in’t’kort’deden’’’geheel’Constantinopel’zooals’dat’te’do

en’gebruikelijk’is.

Schilderachtig’is’de’vaart’door’den’Bosporus’en’schilderachtig’ligt’Istanboel’aan’de ’eene’zijde’van’den’Gouden’Hoorn’met’Galata’’en’daarboven’Pera’aan’den’anderen ’oever.

Schilderachtig’is’het’gewoel’en’gekrioel’der’veelkleurige’schepen,’bootjes’en’stoom booten’beneden’de’brug.’Schilderachtig’is’alles’evenals’Napels-’maar’bij’nadere’be schouwing’van’dichtbij’verliest’het’veel,’ja’alles’van’zijn’’charme.

De’Orient’Express’bracht’ons’via’Adrianopel,’Nisch’en’Belgrado’in’32’uren’naar’B uda’Pesth.’Toen’we’door’Servië’spoorden’was’het’smoorheet’en’urenlang’stond’de’t hermometer’in’den’trein’op’boven’42’Celssius.

In’Buda’Pesth’bezochten’we’het’paleis,’de’parlementsgebouwen,’de’eilanden’van’v ermaak’en’wat’er’verder’te’zien’was.’We’gingen’naar’Weenen,’waar’we’o.a.’een’si ghtseeing’rondreis’met’de’electrische’tram’maakten’en’van’daar’linea’recta’naar’huis.

Op’deze’reis’die’juist’28’dagen’had’geduurd’hebben’we’165’uur’in’de’spoor’gezete n,’waaronder’7’nachten,’en’31’uur’op’de’stoomboot.

Mijn’broeder’Folkert,’die’sedert’korten’tijd’zich’niet’wel’gevoelde,’logeerde’in’Baa rn.’Zijn’toestand’verergerde’meer’en’meer.’Ik’bezocht’hem’op’29’Juni,’doch’vond’ hem’zeer’min.’Op’6’Juli’overleed’hij,’achterlatende’eene’nog’betrekkelijk’jonge’we duwe,’zijn’2evrouw,’en’éen’zoon’uit’t’eerste’huwelijk.

Ik’vervoerde’zijn’lijk’naar’Utrecht,’van’waar’zijn’zoon’het’begeleidde’naar’Nieuw’ Lekkerland.

Folkert’Hessel’was’geboren’5’Febr.’1851,’en’hoewel’bijna’2’’jaar’jonger’dan’ik,’zij n’we’van’kind’af’gelijk’opgegroeid.’Ik’was’klein,’hij’groot’voor’zijn’leeftijd’en’ik’ herinner’mij,’dat’wij’als’jongens’van’611’jaar’onze’kleederen’gemeenschappelijk’en’door’elkander’droegen.’Hij’was’een’d egelijk,’zeer’conscientieus’en’werkzaam’man’aan’wien’de’geheele’omgeving’veel’h eeft’verloren.

We’zijn’nog’over’met’5’broeders’’en’4’zusters.

In’den’loop’van’1908’werd’ik’aangezocht’om’mij’beschikbaar’te’stellen’voor’lid’va n’het’hoofdbestuur’van’het’Kon.’Instituut’van’Ingenieurs.’Ik’heb’hiervoor’bedankt’ omdat’ik’meende’reeds’genoeg’baantjes’te’hebben.

Berend,’die’te’Assen’niet’naar’de’3e’Kl.’van’de’H.B.S’’overging’vertoeft’sedert’Se pt’1908’te’Gouda,’waar’hij’de’2e’Klasse’nog’eens’doormaakt.’Hendrik’ging’in’Maa rt’ook’naar’Gouda’om’te’worden’voorbereid’voor’het’gymnasium.’Door’de’nabijhe id’van’deze’stad’zijn’zij’nu’in’de’gelegenheid’om’wat’menigvuldiger’naar’huis’te’k omen.

In’Oct.’1908’was’het’prachtig,’bijna’zomerweer’en’maakte’ik’ter’gelegenheid’eener ’vergadering’te’Assmanshausen’een’uitstapje’langs’den’Rijn.’Met’Gee’ging’ik’daar op’een’paar’dagen’naar’Haarlem’en’van’daar’naar’eene’conferentie’in’Dusseldorp.

Op’den’24’Jan.1909’stierf’tante’van’Lier,’van’wie’ik’executeur’testamentair’ben.’Di t’gaf’natuurlijk’beslommeringen’van’verschillende’aard.’Overcingel,’zie’blz’133,’k wam’thans’aan’mijne’vrouw.’Het’zal’door’Anna’Lels’bewoond’blijven’en’we’zijn’n u’bezig’het’wat’op’te’knappen.

Half’Maart’togen’wij’met’Kloos’en’vrouw’’naar’Montreux’in’Zwitserland.’Op’de’b ergen’lag’alles’nog’dik’onder’de’sneeuw.’We’maakten’tochten’naar’Les’Avants,’Ca ux,’Glion,’Vernayaz’met’de’Gorges’du’Trient,’Vevey,’een’rondreis’met’de’Zweisinn en’baan’over’Gruyère’en’Monbovon,’naar’Aigle’en’Leysin’vanwaar’Gee’en’ik’ond er’een’dichte’sneeuwbui’langs’het’voetpad’vam’een’1480’Meter’hoogte’naar’bened en’daalden’en’genoten’van’de’frische’versterkende’berglucht.

Om’den’zomer’wat’tegemoet’te’gaan’reisden’we’door’het’Rhonedal’en’den’Simplo ntunnel’(20’Kilometer)’naar’Palanza’aan’het’Lago’Maggiore,’maar’het’was’daar’no g’te’guur.’Intusschen’maakten’we’toch’uitstapjes’naar’Tresa,’Isola’Bella,’Intra,’Luin o-Ponte’Tresa-Fugano-Varese’en’terug’en’genoten’we’van’de’prachtige’natuur.

Gee’en’ik’keerden’door’den’Gotthardtunnel’(15’Kil.)’terug’naar’Luzern’waar’we’o p’een’prachtigen’dag’naar’den’G tsch’spoorden’en’over’den’Sonnenberg’naar’bene den’wandelden.

Via’Basel’keerden’we’huiswaarts.

Door’de’gemeente’sGravenhage’werd’ik’benoemd’’tot’lid’eener’commissie,’die’zal’ te’adviseeren’hebben’omtrent’de’meest’doeltreffende’wijze’om’de’haven’te’Scheve ningen’aan’hare’bestemming’te’doen’beantwoorden.

Op’naam’mijner’vrouw’heb’ik’bij’Grollo’gekocht’84’H.A.’heideveld,’dat’ik’thans’b ezig’ben’op’kalme’wijze’te’ontginnen.

Overcingel’werd’volgens’eene’teekening’van’den’Heer’W.de’Jong,’s’Hage,’oudopzichter’der’paleizen,’opgeknapt;’aan’de’zuidzijde’werd’een’glasdichte’serre’gebo uwd’en’het’dak’van’den’bijbouw’aan’de’Noordzijde’daarmede’in’overeenstemming ’gebracht.’De’voorkamer’werd’gemeubeld’met’gerestaureerde’antieke’meubelen,’di e’in’het’huis’verspreid’stonden;’een’buffet’bijv.’had’wellicht’50’jaar’lang’in’de’keu ken’als’pottenkast’dienst’gedaan,’zag’er’alleronoogelijkst’uit’en’is’nu’weder’een’pr achtmeubel’geworden.

De’door’de’plaats’loopende’Nylandsloop’liet’ik’voor’een’groot’deel’rioleeren’en’bij ’het’ingangshek’aan’de’zijde’van’de’stationsstraat’een’nieuwe’woning’bouwen’voor ’den’bedrijfsboer.

De’geboorte’van’Prinses’Juliana’op’30’April’1909’werd’te’Rotterdam’gevierd’op’2 4’Mei’met’een’prachtig’avondfeest’op’de’rivier.

Bij’die’gelegenheid’had’ik’het’ongeluk’om’tegen’de’morgen’bij’het’stappen’uit’een’ rijtuig’te’vallen,’waardoor’mijn’linker’elleboog’uit’het’lid’schoot;’eerste’den’volgen den’dag’kwam’ik’tot’bezinning’en’werd’de’arm’te’Rotterdam’weer’in’orde’gebrach t’en’in’de’gips’gezet..

Ik’zoude’van’deze,’op’zichzelf’onbeteekenende,’zaak’geen’melding’maken,’indien’ ze’mij’geen’aanleiding’gaf’om’hiernevens’te’plakken’de’beide’met’het’Rönntgen’ap

paraat’gemaakte’foto’s’voor’en’na’het’zetten.

Met’mijn’verbonden’arm’kon’ik’toch’een’paar’weken’daarna’op’de’vrijzinnigen’par tijdag’een’spreekbeurt’over’het’kiesrecht’vervullen’te’Gorcum.

Overigens’valt’over’1909’niet’veel’bijzonders’te’vermelden.’In’Juni’ging’Gee’met’ Kloos’en’vrouw’via’Parijs’naar’Contrescéville’in’de’Vogezen,’waar’de’laatste’een’d rinkkuur’deed’om’de’nieren’te’zuiveren.’Omdat’ik,’in’verband’met’de’overname’de r’agentuur,’met’Hulskamp’in’Mannheim’moest’zijn,’ging’ik’na’met’H.’een’kijkje’te ’hebben’genomen’in’BadenBaden,’via’Straatsburg’en’Epinal’naar’Contrecéville.’We’bezochten’Vittel’en’andere ’plaatsjes’in’de’buurt’en’keerden’na’ruim’14’dagen’via’Nancy’terug,’ons’een’paar’d agen’ophoudend’te’Brussel’om’daar’de’interessante’tentoonstelling’te’zien,’die’kort ’daarna’voor’een’groot’deel’afbrandde.

In’December’bezochten’wij’moeder’Carsten,’die’den’winter’in’Wiesbaden’doorbrac ht.

Op’8’Jan.’1911’overleed’onze’jongste’in’leven’zijnde’zuster’Mathilda.’Deze’was’te n’gevolge’eener’storing’van’het’centrale’zenuwstelsel’sedert’jaren’aan’haar’stoel’ge kluisterd.’Vroeger’reed’zij’nog’al’veel’uit’in’haar’ziekenwagen,’doch’het’laatste’jaa r’bijna’niet.’Zij’droeg’haar’lot’voorbeeldig’en’toonde’zich’altijd’opgewekt’en’vrolij k.’Mijne’oudste’zusters’waren’steeds’voor’haar’goede’zorgsters’geweest.

Ik’regelde’hare’nalatenschap,’die’aan’onze’zuster’Ottolina’verviel.

In’Februari’1911’maakten’wij’met’Coert’en’Betsy’een’reis’naar’Algiers.’We’kozen’ den’weg’via’Genua,’vanwaar’we’per’Ss’Vondel’van’de’Mij’Nederland’overstaken’n aar’de’hoofdstad’van’Algerie.’We’hadden’prachtig’weer’en’genoten’van’de’40’uren ’zeereis.

Het’gezicht’op’de’tegen’den’berghelling’aangebouwde’stad’Algiers’met’zijn’voorste den’Babel’Oued,’Isly,’Telemly,’Mustapha’enz.’alles’in’tropischen’plantengroei’gehu ld’en’door’de’zon’beschenen’was’indrukwekkend’schoon.’Doch,’evenals’dit’met’bij na’alle’Oostersche’of’zuidelijke’steden’het’geval’is’ik’noem’alleen’Constantinopel’ en’Napels-’gaat’er’veel’van’de’bekoring’af’wanneer’men’voet’aan’wal’zet’en’het’s childerachtige’van’dichtbij’beschouwt.

De’jas’van’den’bedelaar’in’zijn’verschoten,’vervuilden’en’verscheurden’toestand’m aakt’soms’indien’goed’gedragen-’een’schilderachtigen’indruk,’doch’lokt’ons’bij’nad ere’beschouwing’niet’uit’tot’verwisseling’met’ons’minder’pittoresk’colbertje.

Onafscheidelijk’schijnt’ook’van’het’Oosten’te’zijn’de’afzetterij,’onbetrouwbaarheid, ’brutaliteit’en’opdringerigheid’van’allen’met’wie’de’toerist’verplicht’is’in’aanraking ’te’komen Algiers’was’vol.’In’Hotel’Excelsior,’waar’we’kamers’hadden’besteld,’vonden’we’ni ets’wat’ons’paste;we’lunchten’daar’alleen’en’vonden’onderkomen’in’Hotel’de’la’Ré gence,’waar’we’het’over’het’geheel’goed’hadden,’ofschoon’de’prijs’niet’in’overeen stemming’was’met’hetgeen’ons’werd’geboden.

In’Algiers’bezochten’we’het’oude’fort,’de’Kasba,’de’voornaamste’moskeën,’de’Jard

in’d’Essai, de’pier’en’haven,’de’arabische,’de’moorsche’en’Joodsche’wijken.’Kortom’al’het’m erkwaardige’van’de’stad.’We’maakten’herhaaldelijk’uitstapjes’naar’Mustapha’Supéri eur’met’zijn’groote’Hotels’en’prachtige’buitenplaatsen,’naar’Birmandreis,’Kowba,’ Vallée’de’la’femme’Sauvage,’Notre’Dame’d’Afrique’enz.

We’genoten’van’de’telkens’wisselende’tafereelen’op’straat,’de’verschillende’rassen’ en’kleederdrachten,’de’fiere’rustige’gestalten’der’Arabieren,’het’levendige’en’elastis che’der’Kabylen,’de’drukte’en’het’gewoel’op’de’Place’de’la’République’waar’verte genwoordigers’van’de’geheele’wereld’schijnen’te’zijn’samengestroomd,’het’gezicht’ op’de’bedrijvige’haven,’de’prachtige’baai’en’de’Middellandsche’zee;’’in’de’meestal ’hellende’straten’is’alles’in’beweging’en’ziet’men’de’zwaar’beladen’wagens,’soms’ met’13’paarden’bespannen’de’producten’naar’en’van’de’kaden’voeren.

Na’eenige’dagen’trokken’we’per’trein’verder.’We’spoorden’over’en’door’het’Atlasg ebergte’tot’we’bij’Sétif’waar’we’later’nog’komen-’het’hoogste’punt’1096’M.’boven ’zee’bereikten,’het’werd’hier’koud.’De’Atlas’doet’in’zijn’geheel’denken’aan’de’Sch otse’hooglanden’en’een’deel’van’Noorwegen.’s’Avonds’kwamen’we’te’El’Guerra’w aar’de’baan’zich’opsplitst.

We’overnachtten’daar’in’een’zeer’primitieve’gelegenheid’en’gingen’de’volgenden’ morgen’zuidwaarts’langs’groote’bittermeeren’en’door’de’woestijn,’waar’we’de’eers te’karavanen’zagen’naar’El’Kantara,’d.i.de’brug.’Het’laatste’gedeelte’van’den’weg’ zijn’wij’sterk’gedaald’en’hier’komen’wij’in’een’smalle’kloof’uitgeschuurd’door’een ’rivier’die’zich’tusschen’de’uitloopers’van’den’Atlas’een’doortocht’heeft’gewronge n.

Eenige’weinige’Europeesche’huizen’vindt’men’hier,’waaronder’Hotel’Bertrand,’wa ar’we’een’goed’onderkomen’vonden’en’den’zaterdag’en’zondag’doorbrachten. ‘

Van’den’romeinsche’brug’af,’die’zich’met’een’boog’over’den’bruischenden’stroom’ spant’heeft’men’zuidwaarts’een’echt’Oostersch’tooneel’voor’zich,’dat’aan’schoonhe id’zijn’wedergade’naauwelijks’vindt.’In’den’mond’van’het’volk’heet’dit’Foum’es’S ahara,’de’mond’van’de’Sahara.’Onder’het’dichte’loof’van’duizende’dadelpalmen’te’ samen’’90’000-’liggen’drie’Arabische’dorpen,’elk’omringd’door’een’leemen’muur’ en’torens.’Alle’huizen’zijn’eveneens’van’leem’en’palmboomhout’samengesteld,’van ’een’verdieping’met’platte’daken.’Naar’het’N.O’en’Westen’wordt’het’tooneel’afgesl oten’door’in’de’zon’roodachtig’glimmende’rotsgebergten,’alleen’naar’het’zuiden’is’ het’gezicht’open’en’bespeurt’men’het’eentoonig’geelgrauw’van’de’woestijn.

We’zetten’onze’reis’voort’tot’aan’het’eindpunt’van’de’spoorbaan,’de’Oase’Biskra,’h et’zuidelijkste’doel’van’onze’reis.’De’geheele’oase’telt’’107’000’zielen’en’is’beplan t’met ’160’000’dadelpalmen.’Het’nieuwe’gedeelte’bij’het’station,’dat’aan’het’eind’van’ee

n’mooi’beplant’park’ligt,’heeft’goede’wegen,’enkele’hotels’en’een’winkelgalerij.’O p’de’markt’en’in’de’kleinere’straten’krioelt’alles’dooreen.’Als’middelpunt’van’een’a antal’karavanenwegen’wordt’hier’aanzienlijken’handel’gedreven’in’alles’wat’Noord

’afrika’oplevert’of’wat’de’eigenaardige’huisindustrie’der’inboorlingen’voortbrengt Interessant’is’het’des’avonds’van’het’platte’dak’van’het’Casino’Hotel’of’van’den’to p’van’de’met’een’fort’voorzienen’heuvel’den’zonsondergang’te’zien,’die’merkwaar dige’kleuren’toovert’op’de’oostelijke’bergen.

Bedachtzaam’en’rustig’komen’de’troepen’kameelen’’de’karavanen-’van’alle’kanten’ naar’de’oase,’de’stad,’die’door’de’geleiders’als’eindpunt’voor’dezen’dagtoer’is’gek ozen.

In’de’Fondoeks,’groote’door’huizen’ingesloten’binnenplaatsen’worden’de’dieren’af geladen’om’uit’te’rusten’gedurende’de’nacht,’en’een’bezoek’aan’deze’stallen’moet’ niet’worden’verzuimd.’In’het’zuidelijk’gedeelte’der’stad’op’de’grens’van’den’woest ijn’vindt’men’de’twee’grootste’en’modernste’hotels,’en’ook’de’10’H.A.’groote’Vill a’Landon,’prachtig’beplant’en’overvloedig’van’water’voorzien.

Van’Biskra’uit’bezochten’we’Oud’Biskra,’de’Dunes’Mouvantes,’Fontaine’Chaude,’ Hammam’Salahhin’enz.

We’bleven’hier’rond’8’dagen’en’hadden’dus’gelegenheid’om’het’echt’Oostersch’lev en’bij’dag’en’avond’van’nabij’gade’te’slaan;’de’straten’waar’de’Ouled’Nails’zich’o phouden,’de’avondlezingen’waar’een’groot’aantal’arabieren’op’den’grond’liggend’o f’hurkend’aandachtig’’luistert’naar’de’voorlezing’van’een’verhaal’terwijl’het’lokaal’ fantastisch’is’verlicht’door’eén’enkele’kaars’op’de’lessenaar’van’den’voorlezer,’het’ bonte’gewoel’op’de’markt’waar’de’meest’uiteenloopende’voorwerpen’en’voor’ons’ vreemde’zaken’worden’verhandeld,’de’zich’aan’alle’vreemdelingen’opdringende’gi dsen,’die’het’in’de’moderne’talen’verder’hebben’gebracht’dan’men’ooit’zoude’verm oeden,’dat’alles’gaf’ons’stof’benoeg’om’onzen’tijd’goed’te’besteden.

Als’lijfwacht’hadden’we’2’arabiertjes’en’wel’Hanna,’oud’10’en’Baliouze’Ahmed’o ud’12’jaar. ‘

De’eerste’leerde’op’school’voor’schrijnwerker,’de’laatste’voor’borduurder.’Beide’sp raken’zeer’goed’fransch’en’deden’hun’best’om’ook’Duitsch’en’Engelsch’te’leeren.’

Hun’grootste’wensch’was’een’taalboek’te’bezitten,’dat’we’later’aan’den’laatsten’toe zonden.

Van’Biskra’keerden’wij’per’spoor’terug’naar’Batna’Bivak,’de’hoofdstad’van’het’de partement’met’militaire’bezetting,’een’schouwburg,’electrisch’licht’enz.

Ons’doel’was’van’hier’uit’een’bezoek’te’brengen’aan’de’romeinsche’bouwvallen.’P er’auto’Batna’in’oostelijken’richting’verlatend’kwamen’we’spoedig’in’Lambex’en’z ien’daar’de’ruinen’van’een’romeinsche’stad.’Veel’uitgestrekter’en’grootscher’zijn’d e’overblijfselen’van’de’in’429’n’C.’verwoeste’en’sedert’verlaten’stad’Tingad,’het’do el’onzer’reis;’en’eenmaal’een’der’verst’vooruitgeschoven’sterkten’van’het’oude’Ro meinsche’rijk.’De’kolonie’moet’vroeger’60’000’zielen’hebben’geteld,’en’wijzen’bij v.’eén’badinrichting’met’35’zalen’en’een’andere’met’22,’het’theater’met’2000’plaat sen,’de’groote’markten’en’tempels’er’op’dat’deze’schatting’niet’overdreven’is.’Sede rt’1880’worden’de’ontgravingen’van’de’gedurende’14’eeuwen’aan’het’bewegelijke’

woestijnzand’blootgestelde’stad,’onder’staatsbeheer’stelselmatig’voortgezet.

Timgad’wordt’het’Afrikaanse’Pompeji’genoemd.’Naar’mijn’opvatting’maakt’het’ee n’veel’grootscher’indruk,’als’gevolg’daarvan’dat’Timgad’niet’zoals’Pompeji’werd’g enivelleerd’door’een’zware,’ten’slotte’alles’neerdrukkende’aschlaag.’In’Timgad’gro ote’gebouwen,’wel’is’waar’geschonden’en’vernield,’doch’waarvan’de’overblijfselen ’zich’hoog’in’de’lucht’verheffen’en’scherp’tegen’den’helderblauwen’heemel’afsteke n,’in’Pompeji’bijna’alles’laag’bij’en’in’den’grond.

Natuurlijk’biedt’de’laatste’plaats’op’kunst’en’wetenschappelijk’gebied’meer’belang wekkends’dan’eene’ver’van’het’centrum’des’Romeinschen’rijks’gelegen’militaire’p ost’ooit’konde’bieden,’maar’de’indruk’van’de’overblijfselen’van’deze’laatste’is’ove rweldigend’en’de’reis’ten’volle’waard.

De’geheele’streek,’ook’Batna,’ligt’1054’M’boven’zee,’het’was’vinnig’koud’en’verk leumd’kwamen’we’in’het’gelukkig’goed’verwarmde’hotel’te’Batna’aan.

Den’volgenden’dag’zetten’we’onze’reis’naar’Constantine’voort’volgende’de’weg’di e’ons’vroeger’’van’El’Guerra’zuidwaarts’voerde,’zien’de’2100’M.’hooge’Djebel’To ugourt’links’boven’ons,’passeeren’weder’de’enge’Kloof’van’El’Kantara,’verwissele n’van’trein’te’El’Guerra’en’komen’bij’El’Kroubs’in’een’landschap,’dat’met’zijn’slo otjes,’knotwilgen’en’ooyevaars’aan’Holland’doet’denken.

Constantine.’Reeds’van’den’trein’uit’krijgt’men’een’begrip’van’de’geweldige’sterkt e’dezer’vesting’die’gebouwd’is’op’een’rots’welke’zich’met’loodrechte’wanden’van’ 200300’voet’uit’de’vallei’van’de’Rummel’verheft.’Een’donkere’diepe,’hier’en’daar’beg roeide’kloof,’waar’door’zich’deze’rivier’wringt,’’omgeeft’voor’’de’stad,’welke’reed s’door’de’Phoeniciers’aldaar’werd’gevonden’en’door’hen’genoemd’werd’Kartha’=‘ de’stad.’Zij’telt’thans’bijna’60’000’zielen’waarvan’2/3’Afrikanen.

We’bezochten’’hier’de’beroemde,’reeds’door’de’Romeinen’gebouwde’brug’over’de’ Rummel,’daalden’af’tot’aan’het’bed’van’deze’rivier,’zagen’de’groote’Moskee,’het’p aleis’Hadsch’Amed’met’zijn’vele’herinneringen’aan’den’zeerooverstijd’en’aan’de’b arbaarschheden’der’Turksche’heerschers,’we’woonden’’s’avonds’in’een’kleine’mosk ee’’een’fanatiek’feest’bij’waar’af’en’toe’de’een’of’ander’den’geest’kreeg’en’dan’in’ vervoering’bleef’dansen’en’springen,’beschouwde’in’de’mairie’de’merkwaardige’m armersoorten’in’de’vestibule.’Doorkruisten’de’stad’in’alle’richtingen,’kortom’we’de den’Constantine.

Onze’reis’ging’toen’per’spoor’naar’Sétif’zie’blz’161-’waar’ons’een’automobile’opw achtte’om’ons’dwars’door’het’land’der’Kabylen’te’brengen’naar’Bougi ’aan’de’Mi ddellandsche’zee.

Het’was’koud’en’het’woei’tamelijk’hard.

De’eerste’helft’van’onzen’111’KM’langen’weg’was’eentoonig,’hier’en’daar’een’ar melijk’dorp,’verder’berg’op’en’berg’af.’Tegen’etenstijd’kwamen’we’in’Kerrata,’het’ plaatsje’gelegen’aan’de’zuidzijde’van’de’7’KM’lange’kloof’Chabet’el’Akhra’(Kloof ’van’den’dood)’In’het’hotel’te’Kerrata’kregen’we’een’uitstekend’middagmaal,’waar

na’we’langs’den’goed’onderhouden’weg’de’kloof’inreden,’die’een’imposant’natuur werk’bleek.

Tot’1800’M’hoog’wordt’zij’door’bergen’ingesloten,’terwijl’de’bodem’juist’genoeg’ breedte’biedt’voor’de’rivier’en’de’heerbaan.’

De’kloof’doet’denken’aan’Bratlandsdalen’terwijl’de’geheele’indruk’van’het’landsch ap’herinnert’aan’Schotland’en’Noorwegen.

Langs’de’met’kurkeik’begroeide’bergen’en’boomlooze’einden’weegs’gaan’we’verde r.

De’groote’weg’wordt’slechter’als’gevolg’van’het’transport’van’erts.’(W.H.M ller’ &’Co)’dat’er’plaats’vindt.’Omdat’het’marktdag’is’in’Kerrata’is’het’druk’op’den’we g’’en’wij’passeeren’een’aantal’konvooyen’van’met’6’tot’10’paarden’bespannen’wag ens.

Een’springende’achterband’geeft’ons’20’minuten’oponthoud’en’de’gelegenheid’onz e’door’de’koude’verstijfde’beenen’weder’eens’te’strekken.

Op’’10’K.M.’afstands’van’Bougie’komen’we’aan’de’Middellandsche’Zee’en’zien’d e’weg’vooruit’zich’krinkelen’langs’de’steil’uit’zee’oprijzende’rotsen.’Tegen’den’avo nd’bereiken’wij’Bougie,’eene’vriendelijke’hoog’op’een’plateau’gelegen’plaats.’De’a chtergrond’tegen’het’Zuiden’wordt’door’bergen’van’21002300’M’hoogte’afgesloten.’Voor’heeft’men’het’uitzicht’op’een’wijde’golf’in’den’ge est’van’Concha’te’Sebastian.

Den’volgenden’morgen’verlaten’we’Bougie’en’komen’s’avonds’weder’te’Algiers’aa n.

Oorspronkelijk’hadden’we’plan’gemaakt’om’van’Algiers’over’Tanger’en’Gibraltar’ dwars’door’Spanje’huiswaarts’te’keeren.’Tenslotte’besloten’we’dit’voornemen’op’te ’geven’omdat’het’in’Tanger’niet’bijster’veilig’was,’en’we’tegen’de’slechte’hotels’en ’langzame’treinenloop’in’Spanje’opzagen.We’moesten’dus’in’Algiers’nog’eenige’da gen’wachten’op’de’aankomst’van’het’Ss.’Willem’I,’dat’ons’naar’Genua’zoude’bren gen.

In’dien’tusschentijd’bezochten’we’den’bergkloof’La’Chiffa;’we’maakten’den’tocht’ per’spoor’naar’Blida’en’verder’per’rijtuig.

Wanneer’men’den’Chabet’el’Akhra’gezien’heeft’valt’de’Chiffa’af.’Kleur’wordt’echt er’aan’de’omgeving’bijgezet’door’de’watervallen’en’vijvers,’die’men’hier’aantreft.

In’het’kleine’hotel’kregen’we’een’uitstekend’diner.’Buitenkomend’zagen’we’dat’de’ apen,’die’wij’reeds’vroeger’overal’in’de’bergen’rond’de’Ruisseau’des’Singes’hadde n’zien’rondscharrelen,’naar’beneden’waren’gekomen.’De’grootste’en’oudste’door’in woners’le’chefgenoemd-’kwam’met’groote’sprongen’vlak’naast’zuster’Betsy’neer,’z oodat’zij’zich’een’aap’schrikte’en’geweldig’schreeuwde.

Deze’chef’was’bijzonder’vrij’en’ongegeneerd.’De’overigen’bleven’op’behoorlijken’ afstand’op’de’daken’zitten.

Met’de’Willem’I’’op’maandag’13’Maart’vertrekkende’hadden’we’slecht’weer’tot’G

enua’toe,’zoodat’de’meeste’passagiers’en’ook’mijn’reisgezelschap’niet’uit’de’kooi’k wamen.

(Op’onze’uitreis’’via’Genua’(zie’blz.159)’hadden’we’een’prachtige’autotocht’gemaa kt’naar’Portofino,’die’ik’vergat’te’vermelden).

Van’Genua’gingen’we’ditmaal’direct’door’naar’Milaan,’waar’we’over’nacht’bleven ’om’toen’door’te’gaan’naar’Meran,’waar’we’Kloos’en’Opstelten’met’hunne’vrouwe n’aantroffen,’die’van’Abbazia’komend’eveneens’hier’kwamen’genieten.’Het’weer’ was’heerlijk’en’warm.’Ik’maakte’alleen’nog’eenige’tochtjes’te’voet’naar’den’Fragsb urg,’Sch nna’enz.’en’we’genoten’gezamenlijk’tot’we’via’den’Bremen’&’Munchen’ in’een’stuk’weder’huiswaarts’togen.’Des’morgens’te’Coblenz’uit’den’nachttrein’kijk end’vonden’we’alles’onder’de’sneeuw’en’we’leden’van’de’koude’omdat’we’tijdens’ ons’verblijf’te’Meran’overdag’niet’onder’16’hadden’gevonden.

Behalve’eenige’kleinere’toertjes’maakte’ik’in’September’een’langere’reis’naar’den’ Rijn’tot’Mannheim’en’bezocht’ook’Wiesbaden.

Tegen’1’September’brachten’we’Hendrik’naar’het’instituut’Westra’te’Oosterbeek’ho og;’de’Goudsche’lucht’deed’hem’geen’goed’en’meenden’we’dat’hij’in’een’hoogere’ streek’beter’zoude’tieren.

Intusschen’waren’we’in’de’familie’in’de’narigheid’gekomen.’Mijn’zwager’Hendrik’ Smit’kreeg’einde’1910’eene’vernauwing’van’den’slokdarm,’die’het’nemen’van’vast ’voedsel’belette.’Hij’werd’daarop’geopereerd’om’kunstmatige’voeding’mogelijk’te’ maken.

Sedert’evenwel’is’hij’voor’het’maatschappelijk’leven’verloren.

De’oude’heer’Jan’Smit’Jz,’die’op’30’Jan.’zijn’87e’verjaardag’had’gevierd’begon’te’ sukkelen’en’stierf’op13’Sept.1911.’Met’hem’ging’een’werkelijk’hoogstaand’man’w eg,’dien’ik’steeds’heb’liefgehad’en’vereerd.’Een’bewijs,’dat’hij’ook’op’mij’was’ges teld’werd’daardoor’gegeven,’dat’hij’mij’in’1899,’met’zijn’zoon,’benoemde’tot’exec uteur’testamentair.’Nu’Hendrik’niet’in’staat’is’zich’intensief’met’iets’te’bemoeyen’ wikkel’ik’den’boedel’af.

De’scheiding’vond’16’Dec.’1911’plaats.

Gedurende’de’maand’Augustus’en’ook’herhaaldelijk’op’andere’tijden,’waren’we’in’ Assen.’Met’Mei’werd’aldaar’het’bedrijf’’der’boerderij’overgenomen’door’W.’den’B oer’van’Smilde,’die’mij’zeer’goed’bevalt.

Ik’liet’de’stal’meer’modern’inrichten,’bij’de’ongekende’droogte’de’slooten’tot’op’h et’zand’uitgraven’en’een’artesische’put’boren,’die’op’18’Dec.’werd’opgeleverd.’Ik’ moest’dit’doen’omdat’ik’besloten’heb’de’riolering’van’den’Nylandsloop’met’110’M .’te’verleggen,’ten’einde’de’stank’kwijt’te’raken.’Tengevolge’daarvan’zoude’ik’geen ’water’meer’hebben’in’de’slooten’van’het’landgoed.Daarin’wordt’nu’door’deze’bro n’voorzien;de’temperatuur’van’het’water’is’12’C. Den’23’Jan.’1912’stierf’Hendrik’Smit,’een’man’dien’ik’als’broer’heb’liefgehad’en’ met’wien’ik’van’kind’af’steeds’vertrouwelijk’heb’omgegaan.’Zijn’dood’was’voor’h

em’een’verlossing.

Wij’waren’destijds’met’Ottolina’Lels’te’Engelberg’om’een’en’ander’van’de’winters port’te’zien,’doch’keerden’tijdig’huiswaarts’zoodat’ik’hem’de’laatste’eer’kon’bewij zen.

In’t’voorjaar’brachten’we’3’weken’in’Den’Haag’door.

Den’25.’Maart’werd’ik’benoemd’tot’Commissaris’der’Ned.’Amer.’Stoomvaart’Mij,’ welke’betrekking’niet’aan’iedereen’wordt’aangeboden.

Het’scheepvaartcongres’werd’in’1912’in’Philadelphia’gehouden’en’vertrokken’mijn ’vrouw’en’ik’op’11’Mei’per’Ss.’Rotterdam’n.’New’York.’We’hadden’aangenaam’ge zelschap’en’bijzonder’kalm’weer,’zodat’mijn’vrouw’vrij’van’zeeziekte’bleef.

Van’New’York’gingen’we’onmiddellijk’door’naar’Philadelphia’waar’we’in’Hotel’ Walton’logeerden.

Bij’het’hierna’volgend’relaas,’dat’ik’over’ons’verblijf’in’Amerika’in’de’Nieuwe’Ro ttterdammer’Courant’schreef’(pag.173’enz.),’voeg’ik’nog’dat’wij’te’New’York’terug komend’weer’in’het’Astor’hotel’afstapten’en’een’paar’dagen’aan’de’bezichtiging’v an’den’metroplis’konden’besteden.

De’thuisreis’maakten’we’met’het’Ss.Noordam,’onder’even’gunstige’omstandighede n’als’de’uitreis.

In’Juli,’Augustus’en’October’brachten’we’eenige’weken’in’Assen’door.’Intusschen’ was’daar’de’verlenging’van’de’rioleering’tot’stand’gekomen’en’was’men’begonnen’ om’het’Heerenhuis’op’de’Zuidercingel’te’verbouwen.

Berend’slaagde’voor’zijn’eindexamen’5’j.’H.B.S.’te’Gouda’en’bracht’ik’hem’in’de’ eerste’dagen’van’October’naar’Dresden,’waar’hij’voorloopig’werd’opgenomen’’in’d e’2e’Kl.’van’den’3jarigen’cursus,’om’met’Paschen’over’te’gaan’in’de’1jaringen’hoo gere’handelscursus.

Hendrik,’die’zijn’geheele’vacantie’in’Assen’had’doorgebracht,’vond’te’Groningen’p laats’op’de’Rijkslandbouwwinterschool.

In’diezelfde’dagen’werd’de’79’jarige’moeder’mijner’vrouw’geopereerd’van’staar’o p’éen’oog,’welke’kunstbewerking’met’succes’werd’bekroond.

In’December’nam’ik,’als’vertegenwoordiger’der’Vereeng.’Ter’behartiging’v.’Stoom vaart’belangen,’zitting’in’de’Commissie’tot’herziening’van’het’Reglement’tot’voork oming’van’aanvaringen.

1913 In’het’voorjaar’bezochten’we’weder’het’geliefkoosde’Meran.’Hendrik’moest’practis ch’gaan’werken’en’kwam’in’de’leer’bij’K.Blink’in’de’Waarden,’gem.’Grijpskerk.’B erend’ging’van’Dresden’naar’Keulen’om’daar’eenige’lessen’van’de’Handelshochsc hule’te’volgen’en’practisch’werkzaam’te’zijn’op’de’Köln:’Transp.&’Spedition’G.m. bH,’agente’van’de’Ned.’Stoomb.’Rij. Den’18.’Maart’werd’ik’benoemd’tot’officier’in’de’orde’van’Oranje’Nassau,’dat’wel

’verband’hield’met’mijn’op’1’Mei’bepaald’aftreden’als’directeur’’der’Ned.Stoomb.’

Rij’(zie’volgend’blad).’Bij’die’gelegenheid’werden’mij’aangeboden’door’de’agente n’twee’zilveren’jardinières’en’een’zilveren’blad’met’inscriptie,’en’door’de’bij’de’Re ederij’werkzame’personen’een’prachtig’album’met’fotos’op’de’onderneming’toepas selijk.

Op’30’Mei’werd’ik’benoemd’tot’Lid’van’de’Permanente’Commissie’der’Mij’v.’Sch eeps’en’werktuigbouw’Feyenoord.

In’Juli’werd’door’mij’opgericht’de’N.V’Beleggingscompagnie’Kosmos,’gevestigd’t e’Assen;’dit’geschiedde’naar’aanleiding’van’het’feit’dat’ik’met’anderen’reeds’in’19 11’hadden’overgenomende’G.m.b’H.Xavier’Eckstein’te’Coblenz,’agentuur’der’N.St b.Rij.’Deze’was’aan’de’reederij’aangeboden’doch’door’Commissarissen’niet’aanvaa rd.

In’1913’werden’door’dezelfde’combinatie’overgenomen’alle’aandeelen’van’de’G.m. bH.’Sch rmann’&’Co’Franfurt’’a’Main’en’Biebrich.’Alle’aandeelen’en’beide’G.m. b.H s’werden’nu’overgeschreven’ten’name’van’de’Belegg.’Cie’Kosmos.

Tegelijkertijd’nam’ik’een’werkzaam’aandeel’in’de’oprichting’en’f.’25000’in’het’kap itaal’der’N.V.’Nederl.’Kabelfabriek,’waarin’ik’optrad’als’President’Commissaris.

Ik’werd’benoemd’tot’Pres.’Comm.’van’’de’N.V.’Stoombootdienst’op’de’Lek’en’tot’ lid’van’het’bestuur’van’het’Rheinmuseum’te’Coblenz.

Mijn’broeder’Murk,’die’zich’in’het’voorjaar’onwel’gevoelde’stelde’zich’onder’beha ndeling’van’Prof.’Hijmans’v.d.Berg’te’Groningen,’en’verwijlde’een’paar’maanden’o p’Overcingel.

Later’bleek’hij’te’lijden’aan’leverkanker’en’werd’op’24’Juli’geopereerd’te’Zwolle’’ en’overleed’daar’den’21’Sept.’Wij’verliezen’zeer’veel’in’dien’hartelijken,’gezellige n’en’hulpvaardigen’huisvriend.

Op’22’Augs’vierde’moeder’Carsten’te’midden’van’al’hare’kinderen’en’kleinkindere n’haren’80en’verjaardag.

Berend’die’zich’verbonden’had’bij’de’reserve’der’Veldartillerie’ging’October’in’die nst,’eerst’te’Ede,’later’te’Breda.

In’dezelfde’maand’maakten’wij’met’Anna’Lels’een’reisje’van’14’dagen’naar’Baden ’Baden. ‘

1914 In’t’voorjaar’bezochten’we’weder’Meran’en’verbonden’daarmede’de’reis’over’2’nie uwe’spoorlijnen.’Via’München’reden’we’naar’Garmisch’Partenkirchen’en’van’daar’ over’de’nieuwe’electrische’lijn’over’het’Karwendelgebergte’naar’Innspruck.’Terugk omend’hielden’we’ons’een’paar’dagen’op’in’Gardone’Riviera,’bezochten’daar’den’t andarts’Hruska,’die’gehuwd’is’met’een’dochter’van’Murk’Lelsz,’een’ver’familielid, ’vroeger’burgemeester’van’Buiksloot.

Via’Milaan’en’Brieg’gingen’we’over’de’nieuwe’L tschbergbaan’naar’Bern,’Basel.

Hendrik’kwam’weder’in’de’practijk,’thans’bij’Lindenbergh’te’Nieuwolda.

In’Juni’ging’Gee’voor’de’eerste’maal’mede’naar’Noorwegen.’Door’de’Hardanger’n aar’Eidfjord’(V ringfors)’verder’n.’Fjaerland’en’terug’naar’Bergen’over’Fretheim’ &’Myrdal.’Allen’waren’opgetogen’over’dit’in’mijn’oog’mooiste’land’der’wereld. ‘

Intusschen’was’de’maand’Juli’aangebroken,’waarvan’de’laatste’dag’in’de’wereldges chiedenis’belangrijke’beteekenis’heeft.

Ik’moest’op’dien’vrijdag’naar’Frankfurt’en’reisde’met’F.Kloos,’die’zijn’zieke’docht er’met’het’oog’op’den’gespannen’toestand’van’Schlangenbad’naar’huis’ging’halen.

In’t’kort’moge’hier’’een’en’ander’over’de’aanleiding’tot’dezen’reuzenworstelstrijd’ worden’gezegd.’In’de’eerste’dagen’v.Juli’werd’de’Oostenrijksche’troonopvolger’Fra nz’Ferdinand’en’zijn’vrouw’te’Serajewo’in’Bosnië’doodgeschoten’door’leden’van’e en’Servisch’complot,’waarin’officieele’en’militaire’Serviers’waren’betrokken.’Ooste nrijk’Hongarije’’stelde’aan’Servie’den’eisch’om’de’woelingen’te’onderdrukken’en’t e’gedoogen’dat’O.H.’de’desbetreffende’maatregelen’controleerde.’Dit’laatste’weiger de’Servie’en’Oost.’Hong.verklaarde’den’oorlog.’Rusland’koos’de’zijde’van’Servie’e n’Duitschland’als’bondgenoote’van’Oostenrijk’verklaarde’op’1’Aug.’den’oorlog’aan ’Rusland.’Frankrijk’koos’partij’tegen’Duitschland.’Dit’zond’zijn’leger’westwaarts’e n’wilde’door’België’naar’Frankrijk’trekken,’waarop’Engeland’zich’in’de’kwestie’m engde.’Aan’de’eene’zijde’dus’Duitschland’en’Oost’Hongarije,’aan’den’andere’Rusl and,’Frankrijk,’Engeland’en’Belgie.’Elke’partij’beschikt’over’6’à’8’millioen’soldate n.

Vrijdag’31’Juli’hoorden’we’in’den’trein’te’Keulen’reeds,’dat’het’leger’mobiel’gema akt’werd.’Den’volgenden’dag’volgde’de’oorlogsverklaring’aan’Rusland.’Hier’kan’i k’verwijzen’naar’het’nevenstaande,’dat’ik’schreef’voor’de’Prov.’Dr.’en’Asser’Cour ant.’Intusschen’was’ook’in’Nederland’dat’met’alle’kracht’zijn’neutraliteit’moest’han dhaven,’de’algemeene’mobilisatie’begonnen.’Een’ware’koorts’vloog’over’het’land’e n’zij’die’dit’nooit’hebben’medegemaakt’kunnen’zich’niet’voorstellen’welke’ontzagg elijke’ontwrichting’van’het’economisch’en’maatschappelijk’leven’binnen’enkele’ure n’plaats’greep.’Het’treffendste’was’de’plotselinge’verdwijning’van’alle’klinkende’m unt,’die’hier’te’lande’op’1’Aug.’reeds’uitermate’schaars’was.’Papiergeld’werd’gewe igerd’want’het’was’niet’meer’te’wisselen.’In’Vreeswijk’stond’ik’met’een’goed’gevu lde’portefeuille’bankpapier,’doch’met’slechts’45’ct.’Spetie.’Nergens’was’een’bankbi ljet’van’f.10.’te’wisselen,’tot’ik’op’het’denkbeeld’kwam’om’met’postzegels’te’gaan’ betalen’en’tevens’te’trachten’een’paar’gulden’op’het’postkantoor’los’te’krijgen.’Het ’gelukte’mij’f.’4.’spetie’en’f.’6.’postzegels’te’bemachtigen.

De’nood’steeg’in’enkele’dagen’zoo’hoog,’dat’het’Rijk’en’de’gemeenten’Rotterdam’ en’Amsterdam’papiergeld’gingen’uitgeven’van’1,’2’en’5’gulden.’Crediet’werd’nerg ens’meer’verleend.’Hrustka’(zie’bls’179)’op’weg’naar’een’congres’in’Engeland’kon ’voor’vreemd’geld’nergens’iets’krijgen’en’moest’om’zijn’honger’te’stillen’te’Utrech t’de’boterham’van’een’politieagent’aannemen.

De’vaart’op’Engeland’stond’plotseling’stil,’alleen’Vlissingen’onderhield’nog’de’dag dienst’op’Queenboro.

Er’liepen’slechts’een’paar’treinen’op’ongeregelde’tijden.’De’stoombootdiensten’war en’beperkt.

Postverkeer’met’het’buitenland’geheel’afgesloten,’in’het’binnenland’zeer’vertraagd.

Langzamerhand’kwamen’duizendtallen’vreemdelingen’meest’Engelschen’en’Ameri kanen’naar’Holland’om’te’trachten’hun’woonsteden’te’bereiken.’De’Holl.’Amerikal ijn’bleef’varen’en’vervoerde’duizende’passagiers.

De’diensplichtigen’in’Nederland’waren’opgeroepen’en’in’elke’gemeente’comitées’o pgericht’om’de’gezinnen’te’steunen.’De’werkeloosheid’steeg’met’den’dag.’Het’lege r’van’Rotterd.’Bootwerkers,’dat’tot’heden’100’stoombooten’en’meer’per’week’beha ndelde,’zag’zich’plotseling’zonder’werk.’In’de’week’van’816’Aug.’kwamen’dagen’voor’dat’geen’enkele’boot’den’Nieuwen’Waterweg’binnenv iel,’terwijl’op’andere’dagen’slechts’een’enkel’stoombootje’aankwam.

Op’onze’Zuidergrens’wordt’bitter’gevochten,’doch’tot’heden’(15’Augs)’onze’neutra liteit’angstvallig’gerespecteerd. ‘ ‘Na’een’pauze’van’meer’dan’twee’jaren’vervolg’ik’dit’dagboek.’Overbodig’mag’het

’geacht’worden’hier’in’bijzonderheden’te’vervallen’omtrent’de’krijgsbedrijven’en’d en’loop’van’den’grootsten’en’zwaarsten’oorlog,’die’Europa’ooit’gekend’heeft.’De’n ieuwere’geschiedenisboeken’zullen’betere’bronnen’zijn’dan’dit’eenvoudige’journaal .

Na’de’ontwrichting’van’het’economisch’leven,’die’ik’in’de’vorige’bladzijden’aandu idde’volgde’hier’te’lande’een’tijdperk’van’aanpassing’en’het’begon’er’op’te’gelijke n’als’of’spoedig’alles’weder’in’geregelde’banen’zoude’loopen.’De’schaarste’aan’pa smunt’was’spoedig’overwonnen.’Onze’handel’en’ons’verkeer’werden’evenwel’door ’de’oorlogvoerenden’meer’en’meer’aan’banden’gelegd.’De’entente’landen’(Engel,F rankr’&’Rusland)’beraamden’maatregelen’om’de’Centralen’(Duitschland’&’Oostenr ijk)’uit’te’hongeren,’en’zij’deinsden’er’niet’voor’terug’om’alle’goederen’en’levens middelen’naar’neutrale’landen’bestemd’aan’te’houden’en’te’controleeren.’Alle’tot’n og’toe’bestaande’bepalingen’van’het’volkenrecht’werden’terzijde’gesteld,’en’het’wa s’en’is’hoofdzakelijk’Engeland,’dat’alle’recht’met’voeten’treedt’en’de’onzijdige’lan den’evenzeer’doet’lijden’als’de’landen’waarmede’het’in’oorlog’is.

Ook’de’Centralen’nemen’weerwraak’en’trachten’thans’alle’toevoeren’van’levensmi ddelen’van’de’neutralen’naar’Engeland’af’te’snijden.’Reeds’meer’dan’1000’zeil’en’ stoomschepen’liggen’op’den’bodem’der’zee’als’offers’van’mijnen,’van’torpedoboot en’of’van’duikbooten.

Wat’deze’laatsten’betreft’heeft’Duitschland’er’een’enorm’aantal’gebouwd,waaronde r’sommige’van’groote’afmeting.’De’handelsduikboot’Deutschland van’1900’ton’waterverplaatsing’maakte’een’reis’van’Bremen’naar’Baltimore’en’teru g,’ofschoon’het’Engelsche’Kanaal’bijna’over’de’volle’breedte’door’torpedonetten’e

n’mijnversperringen’is’afgesloten.’De’onveiligheid’in’het’zuidelijk’en’westelijk’deel ’der’Noordzee’werd’zoo’groot,’dat’de’geregelde’lijnen’de’uit-’en’de’thuisreis’benoo rden’Engeland’om’doen.’Geregeld’worden’zij’dan’opgebracht’naar’Kirkwall’(zie’bl z’96)’waar’zij’door’Engelschen’worden’nagezien’en’de’mail’wordt’in’beslag’geno men’om’door’den’censor’te’worden’onderzocht.

Daar’ook’de’vaart’in’de’Middellandsche’Zee’en’het’Suezkanaal’niet’veilig’is,’varen ’de’passagiersbooten’rond’de’Kaap’de’Goede’Hoop’naar’en’van’Indie. ‘

We’schrijven’Sept.’1916 Alles’is’even’duur,’ofschoon’maximum’prijzen’door’de’regeering’zijn’vastgesteld.’

Suiker’wordt’schaarsch.’De’toevoer’van’scheepsijzer’wordt’moeielijk’en’dit’is’allee n’tegen’zeer’hooge’prijzen’verkrijgbaar.’Vrachten’hebben’een’ongekende’hoogte’be reikt,’en’reederijen’voor’de’zeevaart’maken’enorme’winsten.’Hetzelfde’is’het’geval ’met’de’zeevisscherijen,’ofschoon’het’opbrengen’in’Engeland’van’een’groot’aantal’ haringschepen’en’trawlers’tijdelijk’eenige’stagnatie’in’dat’bedrijf’gaf.’Haring’wordt ’thans’naar’Duitschland’verkocht’voor’f’60’à’65’pr’ton.

Allengs’schijnt’daar’de’nood’te’stijgen’en’reeds’lang’is’er’gebrek,’vooral’aan’boter’ en’vet.

Op’heden’12’Sept.’staan’tegenover’elkander’Duitschland,’Oostenrijk,’Bulgarije’en’ Turkije’aan’de’eene’zijde,’tegen’Engeland,’Frankrijk,’Rusland,’Servie,’Belgie,’Italie ,’Portugal’en’Roemenie’met’Japan’aan’de’andere’zijde.

Mijne’sympathien’zijn’geheel’aan’de’kant’der’centralen’en’ik’ben’vast’overtuigd,’d at’het’hun’gelukken’zal’den’oorlog’tot’een’bevredigend’einde’uit’te’vechten.

Maar’wanneer’zal’dat’einde’daar’zijn? ‘

In’Januari’16’werd’ik’benoemd’tot’lid’van’de’Conmmissie’voor’de’Rijnvaart’te’Rot terdam’en’trad’als’haar’voorzitter’op.

Met’de’nieuwe’wet’op’den’landstorm’werd’Hendrik’dienstplichtig’en’op’3.’Augs’in gelijfd’in’het’4e’Reg.’Veldartillerie’7e’Batterij.

Berend,’die’in’Nov.’1914’werd’beëdigd’als’Luit’kwam’in’April’1915’ziek’tehuis.’H ij’bleek’een’longinfectie’te’hebben’opgedaan’en’vertoefde’tot’November’in’het’Her stellingsoord’van’Dr.’Haverkorn’van’Rijswijk’te’Renkum.’Den’winter’bracht’hij’in’ Assen’door,’maar’in’t’voorjaar’ging’hij’weder’naar’de’bosschen(Sanoer)’tot’den’21 .Aug’1916.’Hij’werd’niet’afgekeurd’voor’de’dienst,’doch’behoeft’zich’eerst’dan’we er’aan’te’melden,’wanneer’hij’meent,’dat’hij’zonder’bezwaar’zijne’functies’weer’za l’kunnen’vervullen.’In’October’ging’hij’naar’de’Handelshoogeschool’in’Rotterdam. ‘

November’1917.’Na’meer’dan’een’jaar’vervolg’ik’mijne’aanteekeningen.’Berend’gi ng’in’April’op’verzoek’onzer’regeering’in’dienst’van’de’door’Amerika’ingestelde’C ommission’for’Relief’in’Belgium,’naar’Belgie’en’werd’te’Mons’geplaatst.’In’den’lo

op’van’die’maand’heeft’Amerika’zich’bij’de’Entente’gevoegd’en’konden’dus’de’in’ het’door’Duitschland’bezette’deel’van’Belgie’de’Amerikanen’niet’op’hun’post’blijv en.’Zij’werden’vervangen’door’een’Nederlandsch’en’Spaansch’Comité.’’Berend’ble ef’daar’tot’begin’Juli.’Na’de’vacantie’bezocht’hij’weder’de’Handelshoogeschool’en ’is’daar’nog.

In’September’meldde’hij’zich’weder’voor’de’dienst,’werd’gekeurd,’maar’ontving’to t’heden’nog’geen’oproeping.’Hij’heeft’aangevraagd’detacheering’bij’het’Vaar’en’Ve rvoerwezen.

Op’25’Aug.jl.’vierden’wij’onzen’zilveren’bruiloft’en’werd’tegelijk’het’engagement’ publiek’van’Berend’met’Adriana’Vroege,’een’aardig’lief’kind,’dat’thans’te’Amsterd am’studeert’in’Middelbaar’Nederlandsch.

Het’gelukte’ons’voor’Hendrik,’die’in’dit’jaar’meerderjarig’werd,’met’1’Oct.’6’maa nden’studieverlof’te’krijgen.’Hij’is’thans’in’de’2e’Klas’der’Rijkslandbouwwintersch ool’te’Meppel.

Ter’gelegenheid’van’onzen’zilveren’bruiloft’gaven’wij’een’welgeslaagde’partij’in’d e’Officierensocieteit’te’Rotterdam,’onthaalden’de’schoolkinderen’en’besloten’in’prin cipe’om’een’fonds’te’stichten’uit’de’rente’waarvan’kinderen’naar’de’Vakantiekoloni e’kunnen’worden’gezonden.

Over’de’grens’zijn’we’ook’dit’jaar’niet’geweest.’Ik’liquideerde’de’N.V.’El.’Verlicht ing’Kinderdijk’en’richtte’met’Hulskamp’op’de’N.V.’Mij’voor’Scheepscrediet.

Nog’steeds’hooren’we’hier’dagelijks’de’doffe’slagen’van’den’verwoeden’artilleriest rijd’op’het’Westelijk’front.’In’verdere’beschouwingen’over’den’grooten’oorlog’beh oef’ik’wel’niet’te’treden,’omdat’de’geschiedboeken’daarover’meer’en’juister’licht’k unnen’verspreiden,’dan’ik’in’enkele’regels’zoude’kunnen’geven.

Aangestipt’zij,’dat’na’den’val’van’het’Tsarendom’de’toestand’in’Rusland’verwarder ’is’dan’ooit.’Burgeroorlog’woedt’daar’op’dit’moment.’In’Moskou’is’het’Kremlin’(z ie’blz’144)’zwaar’geteisterd’en’de’toren’Iwan’Weliki,’de’Groote’jan,’in’puin’gesch oten.

Amerika’dat’met’alle’militaire’en’economische’middelen’de’Entente’wil’steunen,’tr eft’in’het’bijzonder’de’neutralen’met’afsnijing’van’toevoer.’Een’groot’aantal’Holl.’

Schepen’beladen’met’graan’hoofdzakelijk’worden’vastgehouden’door’de’weigering’ van’bunkerkolen.’Voorwendsel’voor’deze’maatregelen’is,’dat’Amerika’beletten’wil’ dat’ingevoerde’goederen’of’surplus’van’productie’uit’ons’land’zijn’weg’naar’Duitsc hland’vindt.’Honger’wordt’hier’nog’niet’geleden,’maar’alles’wordt’schaarsch’en’is’ peperduur.’De’regeering’distribueert’tegen’lagere’prijzen’bijna’alle’artikelen,’levens -’en’genotmiddelen,’brandstoffen,’leder,’klompen’en’schoenen,’sajet’en’wol’enz.enz .

Aanteekening’verdient,’dat’de’Italianen,’die’na’2’’jaar’vechtens’tot’in’de’buurt’van’ Triest’waren’doorgedrongen,’door’de’Centralen,’die’aan’de’Russische’grens’troepen ’konden’vrijmaken,’binnen’enkele’dagen’werden’teruggeworpen’tot’over’de’Piave’e n’de’prov.’Venetië.

‘

24’October’1918.’Het’is’weer’bijna’een’jaar’geleden’dat’ik’bovenstaande’schreef.’

Geweldige’gebeurtenissen’hebben’zich’op’het’wereldtoneel’afgespeeld’en’kom’ik’d aar’later’op’terug.

Berend’kwam’9’Jan.’jl.weer’in’actieven’dienst’en’werd’gedetacheerd’bij’het’vaarwe zen’der’militaire’Etappe’te’Rotterdam.’Hendrik’behaalde’in’Maart’zijn’diploma’aan ’de’Rijkslandbouwwinterschool’te’Meppel,’moest’1’April’weer’in’dienst,’doch’kree g’15’April’3’maanden’landbouwverlof.’Na’van’15’Juli’tot’1’Sept.’weer’gediend’te’ hebben’kreeg’hij’2’maanden’oogstverlof,’dat’later’tot’3’maanden’werd’verlengd.’’

23’Maart’overleed’de’moeder’van’mijn’vrouw;’zij’woonde’den’laatsten’tijd’in’Asse n’en’werd’te’Groningen’begraven.

In’Febr.’1918’werd’ik’benoemd’tot’lid’eener’Staatscommissie’om’te’adviseeren’ove r’de’oprichting’van’een’sleeptank,’d.i.’een’soort’dok’of’reservoir’waarin’de’weersta nden’kunnen’worden’gemeten’van’modellen’van’schepen. ‘

Den’2en’’’October’huwt’Berend’en’vestigt’zich’voorloopig’te’Rotterdam,’om’indie n’mogelijk’ook’nog’wat’aan’zijn’studie’te’doen.

Wat’de’wereldoorlog’betreft’kan’ik’vermelden,’dat’hoofdzakelijk’als’gevolg’van’het ’feit’dat’Amerika’al’zijn’gewicht’in’de’schaal’heeft’geworpen’en’de’geallieerden’bij staat’met’millioenen’soldaten,’duizenden’vliegtuigen,’tanks,’spoorwegmateriaal,’’ka nonnen’en’ammunitie,’zich’de’krijgskansen’tegen’de’centralen’hebben’gekeerd.

Wel’hebben’deze’in’het’voorjaar’Rusland’en’later’Roemenie’tot’vrede’gedwongen,’ doch’ook’de’daar’vrijkomenden’troepen’hebben’niet’de’noodige’versterking’aan’het ’Westfront’kunnen’brengen.’Bulgarije’capituleerde,’Turkije’zag’het’grootste’deel’va n’zijn’Aziatisch’rijk’door’den’vijand’bezetten.’Servie,’Albanie’en’Montenegro’word en’langzamerhand’ontruimd.’Met’moeite’houden’de’Oostenrijkers’stand’aan’de’Piav e.’In’Belgie’en’Noord’Frankrijk’trekken’de’Centralen’gestadig’terug.’Hevig’wordt’e r’op’dit’oogenblik’gevochten,’aan’onze’grens’bij’Sluis’en’Aardenburg,’door’de’duit sche’achterhoede,’die’het’hoofdleger’gelegenheid’moet’geven’om’ordelijk’terug’te’t rekken.’Duizende’vluchtelingen’uit’Belgie’en’Noord’Frankrijk’komen’dagelijks’ove r’de’Limburgsche’grens’bij’Torn.’De’doffe’slagen,’waarvan’de’ruiten’rinkelen,’toon en’aan’dat’opnieuw’een’of’ander’munitiedepot’in’de’lucht’vloog.’Het’kanongebuld er’laat’zich’nog’steeds’hooren.

De’Czaar’van’Rusland’werd’in’zijn’verbanning’omgebracht.’De’Koning’van’Rume nie’deed’afstand’’van’zijn’troon’ten’behoeve’van’zijn’zoon,’evenals’die’van’Grieke nland’reeds’vroeger’deed.

Oostenrijk’schijnt’uiteen’te’vallen’tot’een’statenbond,’de’toestand’is’daar’verward,’d och’in’elk’geval’niet’rooskleurig.

De’grootste’verandering’heeft’echter’in’Duitschland’plaats’gegrepen.’Het’halfautocr atische’bestuur’van’den’keizer’aan’wien’alleen’de’Rijkskanselier’verantwoording’sc huldig’was,’en’die’eigenmachtig’beschikte’over’oorlog’of’vrede,’de’bevoorrechte’p

ositie’van’het’Jonkerdom,’de’suprematie’van’de’militairen,’dat’’alles’heeft’afgedaan .’Eene’vreedzame’omwenteling’had’tot’gevolg’dat’de’Rijkskanselier’werd’verantwo ordelijk’gemaakt’aan’den’Rijksdag’en’het’militair’gezag’werd’onderworpen’aan’de’ burgerlijke’autoriteit.’Onder’de’staatssecretarissen’(ministers)’telt’men’thans’een’aa ntal’sociaal’democraten’en’R.K.’democraten.’In’Pruissen’wordt’het’algemeen’en’ge heim’kiesrecht’ingevoerd.

Herhaaldelijk’is’door’de’Middenrijken’getracht’’om’vredesonderhandelingen’te’ope nen’en’juist’heden’’komt’een’der’vele’boodschappen’aan’van’president’Wilson,’wa arin’deze’mededeelt,’dat’hij’zich’niet’gerechtigd’acht’om’aan’zijn’medeverbondene n’het’voorstel’tot’wapenstilstand’’te’onthouden,’doch’dit’alleen’wil’doen’op’voorwa arde’dat’de’wapenstilstand’een’zoodanige’zal’zijn,’dat’zij’de’geallieerden’in’de’posi tie’zoude’laten’om’elke’overeenkomst,’die’zou’worden’aangegaan’te’kunnen’afdwi ngen’en’eene’hervatting’van’de’vijandelijkheden’van’Duitsche’zijde’onmogelijk’ma ken.

Verder’deelt’Wilson’in’zijn’boodschap’mede.’Dat’de’geallieerden’alleen’willen’ond erhandelen’met’de’ware’vertegenwoordigers’van’het’volk’en’niet’met’de’militaire’ meesters’of’de’monarchistische’autocraten.

Een’bittere’pil’om’te’slikken,’vooral’voor’den’Duitschen’Keizer.’Ik’geloof’evenwel, ’dat’hij’geslikt’zal’worden’want’bedriegen’de’teekenen’mij’niet,’dan’zou’bij’weiger ing’de’revolutie’voor’de’deur’staan.

Economisch’staat’het’er’hier’nog’even’slecht’of’wellicht’slechter’bij’dan’t’vorig’jaa r.

Alles’wordt’langzamerhand’gedistribueerd,’zelfs’overjassen’en’schoenzolen.’Gebrek ’lijdenwij’nog’niet,’omdat’we,’al’is’het’tegen’woekerprijzen’nogal’wat’buiten’de’di stributie’om’kunnen’krijgen,’maar’de’mindere’man’begint’te’lijden’aan’ondervoedi ng.’Zijn’weerstandsvermogen’tegen’ziekte’wordt’ook’geringer’en’zoo’liggen’hier’e n’overal’in’het’land’duizenden’en’honderdduizenden’te’bed’met’Spaansche’griep,’d ie’zoodanig’heerscht,’dat’bijna’overal’de’scholen’zijn’gesloten. ‘

23’November’1920 Na’ruim’twee’jaren’vervolg’ik’mijne’aanteekeningen.’Op’politiek’gebied’is’in’deze’ twee’jaren’meer’gebeurd’dan’anders’in’een’menschenleeftijd.’In’Nov.’1918’kwam’ de’Duitsche’Keizer’over’onze’zuidgrens’en’vestigde’zich’te’Amerongen,’later’te’D oorn.’De’kroonprins’werd’geinterneerd’op’Wieringen’en’verblijft’daar’nog.’De’soci alisten’namen’in’de’verschillende’Duitsche’staten’de’regeering’over.’Geen’enkel’ge kroond’hoofd’bleef’in’het’oude’Duitschland’op’zijn’troon.’De’meesten’deden’vrijwi llig’afstand,’zoodra’het’duidelijk’werd’dat’verzet’niet’kon’baten.’Ook’het’Habsburg er’huis’moest’’in’Oostenrijk’Hongarije’abdiceeren.

Esbert,’gewezen’zadelmaker,’doch’een’gematigd’socialist’van’onbesproken’wandel’ en’karakter’werd’president’van’de’Duitsche’Republiek.

In’de’eerste’helft’van’Nov.1918’werd’een’wapenstilstand’gesloten.’Vredesonderhan

delingen’werden’geopend,’en’daar’het’leger’geheel’was’verloopen’en’gedésorganise erd,’daar’het’volk’honger’leed’en’gebrek’had’aan’alles,’daar’bovendien’binnenland sche’onlusten’dreigden,’moesten’tenslotte’de’centrale’regeeringen’wel’alle’voorwaa rden’aanvaarden,’die’hun’door’de’geallieerden’werden’gesteld.’Het’verdrag’van’Ver sailles,’heetende’te’zijn’gebaseerd’op’12’punten,’opgesteld’door’de’in’Europa’aanw ezigen’president’der’N.Amerikaansche’republiek’Woodrow’Wilson,’punten’die’op’z ich’zelf’getuigden’van’een’verzoenenden’geest,’dit’verdrag’werd’evenwel’door’den ’funesten’invloed’van’de’fransche’militairisten,’onder’aanvoering’van’generaal’Foc h,’opperbevelhebber’der’geallieerde’legers,’die’zich’verbeeldde’dat’hij’en’hij’alleen ’Duitschland’had’verslagen’tot’eene’bespotting’van’de’grondslagen’waarop’het’heet te’te’rusten.

Het’geheele’linksrijnsche’gebied,’zomede’rayons’van’30’kilometer’straal’voor’de’br uggehoofden’op’den’rechteroever’werden’door’de’Entente’troepen’bezet.’Over’de’v erdere’onereuse’voorwaarden,’ook’op’economisch’gebied’behoef’ik’niet’uit’te’wijd en.’Elsass’Lotharingen’kwam’natuurlijk’aan’Frankrijk’terug,’terwijl’bovendien’de’P altz’door’hen’in’bezit’werd’genomen.

Naar’mijne’overtuiging’draagt’de’te’Versailles’gesloten’overeenkomst’den’kiem’in’ zich’van’een’nieuwen’grooten’oorlog,’zoodra’Duitschland’zich’hersteld’zal’hebben’ van’den’zwaren’slag’die’dat’rijk’is’toegebracht.

Dit’is’dan’voorlopig’het’einde’van’eene’worsteling’tusschen’de’groote’wereldrijken, ’eene’worsteling’waarbij’vergeleken’de’vroegere’oorlogen’kinderspel’waren.’Toen’t och’kende’men’nog’geen’vliegtuigen’die’vijandelijke’steden’met’bommen’bestrooid en,’of’stalen’pijlen’op’marcherende’colonnes’deden’regenen,’geen’onderzeebooten’ die’duizende’mijlen’van’hun’basis’af’de’scheepvaart’onveilig’maakten’en’millioene n’tonnen’’scheepsruimten’met’man’en’muis’vernielden,’geen’tanks’die’als’groote’ru psen’over’grachten’en’wallen,’door’huizen’en’bosschen’ongestoord’hun’weg’vervol gden’om’ver’landinwaarts’in’dood’en’verderf’te’zaayen,’geen’stink,’gas’of’jeuk’bo mmen’dood’en’verderf’brengend’aan’hen’die’zich’bevonden’in’de’buurt’van’waar’z e’neer’vielen,’geen’kanonnen’als’de’dikke’Bertha die’van’Belgie’uit’Parijs’beschoot,’geen’onderzeemijnen,’die’2’jaar’na’den’oorlog’n og’bijna’dagelijks’hun’offers’vragen.

Tijdens’en’na’het’vredesverdrag’had’men’in’Duitschland’te’kampen’met’de’uiterste ’linksche’partijen,’de’zoogenaamde’onafhankelijke’socialisten,’de’Spartakiers’en’de ’communisten,’terwijl’Rusland’geheel’onder’het’régime’der’bolsjewiki’(dat’is’de’m eerderheid)’in’de’eerste’plaats’in’Duitschland,’doch’vrijwel’over’de’geheele’wereld ’ijverig’propaganda’maakte’en’nog’maakt’voor’zijne’communistische’idealen.

1919/1920 Op’dit’oogenblik’wordt’alleen’nog’gevochten’in’Rusland’aan’alle’zijne’landsgrenze n,’op’het’Balkanschiereiland,’in’den’Kaukasus,’Klein’Azie,’Perzie,’Turkestan’enz.,’ vanwaar’uit’de’Bolsjewiki’Engelsch’Indie’bedreigen,’dat’zelf’ook’roerig’is’in’de’la atste’jaren.

Bovendien’baart’aan’Engeland’’de’Iersche’kwestie’weder’veel’zorg.’Moord’en’doo

dslag’zijn’in’Ierland’evenals’in’den’tijd’der’Fénions’weder’aan’de’orde’van’den’dag .’De’geheime’Iersche’bond’Sinn’Fein’houdt’er’zelfs’een’een’eigen’regeering’en’een ’eigen’presient’van’de’republiek’op’na.’Veiligheidshalve’vertoeft’President’de’Valer a’echter’in’Amerika.

Bedriegen’mij’de’voorteekenen’niet,’dan’zullen’mijn’kleinkinderen,’indien’zij’zo’o ud’worden’als’ik’de’uiteenspatting’van’het’groote’Britsche’wereldrijk’een’feit’zien’ worden. ‘

Finantieel’staan’de’verschillende’rijken,’ook’sommige’der’neutralen’aan’den’rand’v an’een’afgrond.’Wanneer’men’ze’zoude’willen’classificeren,’zoude’de’volgorde’zijn :’Oostenrijk,’Italie,’Frankrijk,’Belgie’en’Duitschland.’Weliswaar’is’de’koers’van’het ’laatste’lager’dan’die’van’de’3’latijnsche’landen,’doch’de’veerkracht’van’het’Duitsc he’volk’is’grooter’en’de’begrooting’wordt’niet’gedrukt’door’de’militairistische’neig ingen’van’het’over’het’paard’getilde,’zich’opblazende’Belgie,’het’overwinningsroez ige’Franrijk,’dat’tot’voor’kort’nog’in’Polen,’in’de’Krim’en’in’Syrie’vocht,’en’het’re eds’half’failliete’Italie,’dat’leger’en’vloot’gebruikt’om’te’trachten’de’Oostkust’van’ de’Adriatische’zee’te’bemachtigen.

Een’koerslijstje’van’Jani’1920,’aangevuld’op’heden’is’welsprekend’genoeg.’Men’zi et’daaruit’dat’de’Oostenr.’Kroon’tot’op’1/50,’de’Mark’tot’op’1/23’van’de’pariteitsw aarde’was’gedaald.

In’den’loop’van’1919’begon’het’economisch’leven’hier’te’lande’langzamerhand’in’ meer’normale’banen’te’komen.’In’1920’werd’de’distributie’zoo’goed’als’geheel’op geheven,’en’de’uitvoerverboden’grootendeels’ingetrokken.

Als’gevolg’van’de’critieke’tijden,’toen’voor’de’mobilisatie,’voor’de’toeslagen’op’de ’volksvoeding’en’woning,’voor’de’ondersteuning’van’werkloozen’en.’werkschuwen ,’voor’het’armwezen’enz.’enz.’zoo’hooge’eischen’aan’de’staatskas’werden’gesteld,’ stapelde’zich’de’eene’leening’op’de’andere’en’tenslotte’werd’hier’een’gedwongen’5 %’leening’van’f.250’millioen’uitgegeven’’’pari,’waarvan’de’koers’kort’na’de’uitgift e’tot’84%’terugliep.

Amerika,’niet’alleen’de’grootste’leverancier,’doch’thans’tevens’de’grootste’crediteur ’van’geheel’Europa,’levert’thans’zijne’uitvoerproducten’tegen’den’hoogen’dollarkoe rs’van’f’3.27.’De’aanvoeren’van’graan,’hout,’hennep’en’lijnzaad’van’Rusland’blijv en’geheel’uit.’Rooskleurig’is’de’toestand’dus’nog’lang’niet.’’Intusschen’is’juist’dez er’dagen’in’den’groothandel’eene’reactie’in’de’hooge’prijzen’der’levensmiddelen’in getreden’en’leven’we’in’de’hoop,’dat’deze’zich’langzamerghand’ook’in’den’detailh andel’zal’uitstrekken.

(1919/1920).

Wat’ook’vooral’het’leven’duur’maakt’is’de’enorme’stijging’der’steenkoolprijzen,’di e’meer’dan’7’maal’zoo’hoog’zijn’als’in’1914.’Alles’lijdt’daaronder,’vooral’het’verk eer’en’de’fabrieken.’Een’tweede’reden’is’het’krankzinnig’besluit’om’in’een’tijd,’wa arin’werken’en’voortbrengen’het’wachtwoord’is,’de’45’urige’arbeidsweek’in’te’voe ren.’De’loonen’zijn’intusschen’enorm’gestegen’en’bedragen’ongeveer’het’drievoudi

ge’van’voor’den’oorlog.’Het’volk’kan’zich’dus’beter’voeden’en’zag’zijn’levensstan daard’aanmerkelijk’verbeteren.’Dat’ook’de’loonen’van’hen,’die’in’s’Rijksdienst’zijn ’dienovereenkomsstig’rezen’heeft’onze’Staatsbegroting’aanzienlijk’verhoogd’en’zijn ’deshalve’de’belastingen’sterk’verzwaard.

Omtrent’den’engeren’familiekring’het’volgende: Berend’deed’in’de’eerste’dagen’v.’Juli’1919’zijn’examen’Handelhogeschool’met’su cces.’Op’9’Juli’1919’werd’hem’een’zoon’geboren,’die’naar’mij’werd’genoemd.’Int usschen’was’hij’verhuisd’naar’Kinderdijk’en’in’October’1919’naar’het’huis’waar’ik ’zelf’de’eerste’9’jaren’van’mijn’1e’huwelijk’woonde,’naast’het’Huis’te’Kinderdijk.’

Toen’bleek’dat’hij’opnieuw’t.b.c.bacillen’opbracht’besloot’hij’een’rustkuur’te’doen’ om’voor’goed’daarvan’bevrijd’te’zijn.’In’het’voorjaar’van’1920’was’het’sputum’on derzoek’negatief,’doch’tijdens’een’verblijf’te’Amerongen’op’11’Juni’1920’bleek’het ’weder’positief.’Na’een’kort’verblijf’te’Kinderdijk’en’Hage’stelde’hij’zich’in’het’Sa natorium’Dennenoord’onder’behandeling’van’Dr.’Van’der’Wey’en’is’thans’nog’daar .’Zijn’vrouw’vestigde’zich’eveneens’te’Doorn’en’schonk’daar’op’12’Nov.’1920’het’ leven’aan’een’dochter’Marijke’’Hendrika.

Intusschen’was’Berend,’die’bevorderd’was’tot’1e’luitenant’der’Reserve’Veldartilleri e,’na’geneeskundig’onderzoek’uit’’den’militairen’dienst’eervol’ontslagen.

Hendrik’die’na’de’demobilisatie’eveneens’uit’het’dienstverband’trad,’bleef’in’Assen ’de’boerderij’beheeren.’In’Oct’1919’verloofde’hij’zich’met’Clara’Brocke,’geb.’in’Fr eiburg’gesch.’vrouw’v.’I.’Taudin’Chabot.’Den’19.’Mei’trad’hij’met’haar,’die’wij’als ’een’uitstekende’vrouw’voor’hem’beschouwen’in’het’huwelijk’en’woont’nog’steeds ’in’Assen.

Van’mijn’vrouw’en’mij’valt’niet’veel’bijzonders’te’vermelden,’alleen’dat’wij’begin’ October’voor’het’eerst’sedert’1914’weder’over’de’grens’gingen’en’een’maand’in’W iesbaden’doorbrachten.’De’heenreis’deden’we’per’Reederijboot,’waardoor’ik’gelege nheid’had’nog’een’groot’aantal’oude’vrienden’de’hand’te’drukken.’Wij’vonden’Wie sbaden’niet’veel’veranderd,’alleen’doen’de’Fransche’bezettingtroepen,’hoofdzakelij k’uit’Afrikanen’bestaande,’onaangenaam’aan.’Wat’mij’vooral’opviel,’doch’volstrekt ’niet’verwonderde,’was’de’intense’haat,’die’men’in’verschillende’kringen’den’Belg en’toedroeg,’en’waarvan’men’geen’geheim’maakte.

Vermelden’wil’ik’nog,’dat’in’de’laatste’week’van’Juli’1919’Mej.’B.P.Struyck’het’fe est’vierde’dat’zij’20’jaren’bij’ons’in’huis’was,’terwijl’in’Febr.1920’Maurits’Kahn’e veneens’zijn’20’jarig’jubilé’herdacht.

In’Sept’1919’interesseerde’ik’mij’met’een’groot’bedrag’in’de’Chemische’fabriek’G embo’te’Winschoten,’die’ik’eenige’jaren’geleden’had’mede’helpen’oprichten.’In’de n’zomer’van’1920’richtte’ik’met’C.Bruynzeel’op’de’N.V.’Hollandsche’Deurenfabrie k.’Deze’wordt’te’Zaandam’gebouwd’en’komt’in’t’volgend’voorjaar’in’werking.’Ik’ werd’benoemd’tot’president’Commissaris.

Hier’volgt’een’lijstje’van’de’functies’die’ik’op’heden’bekleed.

Pres.’Comm.’’L.Smit’&Cos’Sleepdienst’1891’’’’’’’’’’’’’1911

’’’’’’’’ ’’’’’’’’Stoombd.’o/d’Lek’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’1913 ’’’’’’’’ ’’’’’’’’Ned.’Kabelfabriek’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’1913 ’’’’’’’’ ’’’’’’’’Holl.’Deurenfabriek’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’1920

Comm.’’’’’’’Holl.’Amerika’Lijn’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’1912 ’’’’’’’’’’’’’’’’’Mij’v.Sch.&Werktb’Feyenoord’’’’’’’’’’’’’’’’’1913 ’’’’’’’’’’’’’’’’’Mij’v.’Scheepscrediet’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’1917

Directeur’’’’N.V.’Belegg.Cie’Kosmos’’’’’’’’’’’’’’’’’1912 President’Directeur’ZH.’Mij’tot’redding’v. ‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘Schipbreukelingen’’’’’’’’’1896’’’’’’’’’’1925

President’van’de Commissie’voor’de’Rijn‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘vaart’te’Rotterdam ’’’’’’’’’’’’’’’’1916

Vice’’’ ’’’van’de’Ned.Werkgevers’Risicobank ‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘Amsterdam’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’1903’1905

President’van’het’Dep.Alblasserdam’der’Mij ‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘tot’Nut’v. t’Alg’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’1880

bestuurslid’van’het’Rheinmuseum’te’Coblenz’’’’1913 Id.’van’de’ Verein’zur’Wahrung’der ‘‘‘‘‘Rheinschiffahrts’Interessen ’’’’’’’’’’’’’’’’’tot’Nov.’1920 ‘

7’dec.’1921.’We’zijn’weer’een’jaar’verder’doch’de’wereldtoestand’is’niet’verbeterd ,’maar’ziet’er’somberder’uit’dan’ooit.’Gevochten’wordt’er’nog’tusschen’Griekenlan d’en’Turkeije,’terwijl’in’Rusland’telkenmale’opstanden’tegen’de’Sowjet’republiek’u itbreken.’Karl’v.’Habsburg’’heeft’een’mislukte’poging’gedaan’om’zich’tot’Koning’v an’Hongarije’’te’doen’uitroepen’en’is’daarna’door’de’Entente’geïnterneerd’op’de’C anarische’Eilanden.’Keizer’Wilhelm’zit’nog’rustig’te’Doorn,’waar’dit’voorjaar’zijn’ vrouw’stierf’en’de’Kroonprins’smeedt’nog’steeds’hoefijzers’op’Wieringen.

De’toestand’spiegelt’zich’af’’in’de’koersen’waarvan’een’lijstje’hiernevens.’Daaruit’ blijkt’dat’de’Mark’beneden’1’cent’is’gedaald’en’dat’men’voor’6’cent’een’Oostenrij ksche’Banknoot’van’f.100,-’kan’koopen.’De’dollar’heeft’het’tegenover’den’Holl.Gu lden’ook’moeten’afleggen’doch’staat’nog’steeds’op’38’cent’boven’pari.

De’waarde’van’den’Roebel’is’gedaald’tot’op’1/13000,’zoodat’men’thans’R’13000’p apier’kan’gelijkstellen’met’Rl.1,-’(zegge’éen)’goud.’Van’wisselkoersen’op’dit’land’i s’echter’geen’sprake.

Een’gevolg’van’den’lagen’markenkoers’is’natuurlijk’eene’algemeene’slapte’in’onze ’industrie,’waar’de’loonen’zich’thans’om’de’80’cent’per’uur’bewegen,’en’deze’dus’ niet’kan’concurreren’tegen’de’Duitsche’loonen,’die’voor’kort’M’8,-’per’uur’bedroe gen’en’thans’M’12.

Voor’een’overgroot’gedeelte’is’deze’malaise’of’crisis’wel’te’wijten’aan’de’overdrev en’lasten,’die’het’Verdrag’van’Versailles’aan’Duitschland’heeft’opgelegd’en’die’dat’ land’nimmer’zal’kunnen’betalen.’Crediet’heeft’Duitschland’niet’meer.’De’bankbiljet tenpers’is’gewillig’en’miljarden’papiergeld’levert’zij’af,’zoodat’de’waarde’daarvan’ steeds’daalt.

Ik’plak’hier’het’oordeel’van’een’mij’persoonlijk’bekend’economist,’dat’einde’Nove mber’werd’uitgesproken.

De’industrie’in’Duitschland’heeft’volop’werk,’en’het’volk’daar’werkt’harder’dan’in ’het’overige’Europa.

De’scheepvaart,’die’tijdens’en’onmiddellijk’na’den’oorlog’zoo’schitterende’zaken’m aakte,’is’thans’door’het’dalen’der’vrachten’in’zeer’droevige’omstandigheden.’In’Ro tterdam’zijn’70’à’’80’Stoomschepen’opgelegd’omdat’de’vrachten’de’onkosten’niet’ dekken.’Er’schijnt’voor’het’oogenblik’te’veel’scheepsruimte’te’zijn’en’dit’zal’wel’n iet’veranderen’voor’dat’de’koopkracht’van’Duitschland’en’Rusland’aanmerkelijk’ve rbetert.

Eerst’dan’wanneer’in’deze’landen’en’in’Oostenrijk,’Hongarije’en’Polen’weder’uitzi cht’is’op’normale’toestanden,’zoowel’op’politiek-’als’op’economisch-’en’finantieel’ gebied,’kan’er’sprake’van’zijn,’dat’op’scheepvaart-’,’handel-’en’industriegebied’ver betering’intreedt.

De’buitengewone’duurte’heeft’opgehouden,’ofschoon’vele’artikelen’nog’het’dubbel e’van’1913/14’kosten.’Steenkolen’kosten’thans’f.1.60’vrij’in’de’bunkers’en’zijn’bij’ partij’nog’wel’f.3’à’4’minder’per’ton’te’koop.’De’arbeidsloonen’moeten’verlaagd’w orden.’De’Metaalbond’proclameerde’eene’loonsverlaging’van’10%’voor’volwassen en’en’15%’voor’jongens.’De’Metaalbewerkersbond’antwoordde’daarop’met’een’sta king,’die’begin’November’werd’uitgeroepen.’In’bijna’alle’centra’v.’deze’industrie’li gt’het’werk’sedert’stil.’De’loonen’voor’volwassenen’bedroegen’tot’heden’iets’meer’ dan’80’cent’per’uur.’Hier,’te’Kinderdijk’wordt’niet’gestaakt’ofschoon’loonsverlagin g’werd’ingevoerd.

De’werven’en’constructiewerkplaatsen’hebben’echter’weinig’of’niets’te’doen,’en’vo or’de’vele’nieuwe’etablissementen,’die’tijdens’de’hoogconjunctuur’van’de’scheepva art’als’paddestoelen’zijn’verrezen’ziet’het’er’slecht’uit.

De’banken’beperken’hunne’credieten,’waardoor’vele’industrieën,’die’thans’niet’mee r’kunnen’concurreeren’in’moeilijkheden’komen 1921 Dit’is’ook’het’geval’met’de’Chem.’fabr.’Gembo’(zie’blz’200)’waarbij’ik’wel’een’v eer’van’’f’27000’zal’laten’zitten,’nadat’’ik’in’1920’daarop’reeds’veel’heb’afgeschre ven.

Opwekkend’is’dus’het’vooruitzicht’niet.’Gelukkig’zijn’we’allen’gezond’en’zullen’d us’maar’trachten’door’de’kwade’tijden’heen’te’komen.

Berend’bleef’tot’einde’November’in’het’Sanatorium’Dennenoord,’werd’van’blinden ’darm’geopereerd’en’vertrok’met’vrouw’en’kinderen’naar’Meran’om’daar’den’wint

er’te’blijven.

Omtrent’Henrik’valt’niets’bijzonder’te’vermelden.

In’Maart’1921’gingen’we’met’Anna’Lels’naar’Meran,’dat’thans’Italiaansch’gebied’i s.’In’september’maakten’we’een’reisje’door’den’Harz,’Hendrik,’zijn’vrouw’en’Mej. ’Struyck’waren’onze’gasten.’In’October’was’ik’voor’de’Kabelfabriek’een’paar’dage n’in’Berlijn.’Daar’bezocht’ik’tevens’de’filiale’van’Sch rmann’&Co’te’Frankft.’wel ke’even’als’die’te’Hamburg’onder’leiding’staat’van’Freiherr’von’Brandes,’vroeger’ kapitein’van’den’Hamburg-Amerika’lijner’ Imperator Otto’’Lorenz,’thans’te’Franfurt’wonend’is’Geschäftsführer’van’de’beide’G.m.d.H s’te’Coblenz’en’Frankfurt,zie’blz’178. ‘

7’Dec.’21 Juist’anderhalf’jaar’geleden’schreef’ik’het’bovenstaande.’Evenmin’als’toen’kan’ik’n u’een’opwekkend’beeld’van’den’algemeenen’toestand’ophangen.’Op’politiek’gebied ’is’wel’is’waar’meer’rust’gekomen’afgezien’dan’van’de’krankzinnige’actie’der’Fra nschen’en’Belgen’om’door’de’bezetting’van’het’Roergebied’de’betaling’der’onereu se’schadevergoeding’af’te’dwingen-’doch’op’economisch’’gebied’staat’alles’er’nog’ even’slecht’voor.

Een’blik’op’het’hiernevenstaande’koerslijstje’en’een’vergelijking’daarvan’met’dat’v an’blz.’201,’doet’zien’dat’de’waarde’van’de’Mark’thans’slechts’1/260’bedraagt’van’ die’in’Nov.’1921.

Ook’Parijs’en’Brussel’zijn’weer’verder’onder’pari’geraakt’en’zullen’m.i.’eer’wij’ve le’maanden’verder’zijn,’als’gevolg’van’hun’optreden’in’de’laaste’maanden’nog’mee r’in’de’misère’komen.’Onze’gulden’houdt’zich’nog’goed’en’staat’momenteel’zelfs’ boven’den’parikoers’van’Londen’en’Zwitserland.’Slechts’New’York’met’f.2,55’(2.5 0)’en’Zweden’met’f.67,90’(67)’staan’hooger.’’’Van’eene’opleving’der’vrachtenmark t,’waaraan’verbonden’is’opleving’van’scheepsbouw’en’van’bedrijvigheid’in’de’have ns,’is’niets’te’bespeuren.’Het’eenige’woord,’dat’men’duizend’malen’hoort’is:’malai se.

Keizer’Wilhelm’is’opnieuw’getrouwd’en’woont’nog’steeds’in’Doorn.’Ook’de’Kroo nprins’verblijft’nog’altijd’op’Wieringen.’Van’de’andere’prinsen’hoort’men’niet’veel.

Wat’nu’onze’persoonlijke’aangelegenheden’betreft,’het’volgende: In’t’voorjaar’van’1922’vertoefden’wij’enkele’weken’in’Meran,’waar’Berend’met’fa milie’nog’was.’(blz.’204)’Naar’aanleiding’van’ons’30’jar.’huwelijksfeest’gingen’wij ’in’Augs’met’de’kinderen’voor’een’weekend’naar’Folkstone’en’in’October’met’zuster’Betsy’voor’een’maand’n.’Wiesbaden;’ ook’bezochten’we’geregeld’Assen.

Berend,’die’gezond’van’Meran’terugkwam’vatte’zijn’studies’aan’de’Handelshogesc hool’weer’op.’In’t’voorjaar’v.’1922’kreeg’hij’evenwel’een’zware’griepaanval,’waar op’zijn’kwaal’weer’te’voorschijn’kwam.’Hij’ging’opnieuw’naar’het’Sanatorium’te’

Doorn’en’is’daar’nog.’Sedert’enkele’weken’’blijkt’het’onderzoek’negatief’en’zien’z ij’uit’naar’een’huis’in’de’buurt’van’Doorn’om’daar’te’overwinteren.

Berend’verhuisde’in’Sept’1922’naar’het’aan’zijn’schoonvader’behoorende’huis’op’d e’kade.

Omtrent’Hendrik’valt’niets’bijzonders’te’melden.’Zijn’vrouw’doet’momenteel’een’r ustkuur.

Op’27’Feb.’1923’werd’ik’te’Rotterdam’in’het’ZH’Koffiehuis’onwel’en’verloor’mijn ’bewustzijn.’Kort’daarop’overkwam’mij’hetzelfde’en’werd’ik’in’de’lunchroom’op’d e’Blaak’bijgebracht.’Ten’derde’male’op’de’boot’en’tenslotte’nogmaals’nadat’ik’2’u ur’in’bed’had’gelegen.’Den’volgenden’dag’merkte’ik’niets’meer’en’vermoed’daaro m’dat’het’uit’den’maag’voortkwam.

Van’18’tot’30’Maart’1923’had’ik’in’Assen’de’griep.

Wat’de’zaken’betreft:’de’Chem.fab.’Gembo’is’gelikwideerd,’kapitaal’ging’geheel’v erloren.’Ik’ben’in’de’nieuwe’N.V.’nog’met’f.1000’geinteresseerd.

Nieuwe’zaken’heb’ik’niet’ge ntameerd,’ik’word’te’oud’en’zit’krap’in’t’geld’als’ge volg’der’hooge’belastingen’en’vermindering’van’inkomen.

De’Holl.’Deurenf.’maakte’’in’1922’goede’zaken.

L.Smit’&’Co’s’Sleepdienst’werd’in’April’23’wat’de’exploitatie’betreft’gefusioneerd ’met’de’Internationale.

De’zaken’in’Duitschland’Coblenz’met’Traben’Trarbach,’Berncastel,’Frankurt’a’M’ met’Biebrich,’Hamburg’en’Berlijn’verdienen’millioenen’Marken,’hetgeen’tegen’f’3 5.per’millioen’nog’niet’veel’aanzet.

Ik’vervul’nog’immer’alle’betrekkingen’op’blz’201’opgesomd.

Door’overlijden’hebben’we’tot’heden’’in’de’familie’geene’verliezen’geleden’’7/6’19 23. ‘

Opnieuw’is’het’anderhalf’jaar’geleden.’Dat’ik’mijn’dagboek’invulde.’Sedert’dien’tij d’is’er’een’kentering’in’mijn’gezondheidstoestand,’die’ik’gelukkig’weder’heb’doors taan.’Op’11’Januari’1924’beneden’komend’bemerkte’ik’dat’ik’mij’niet’goed’verstaa nbaar’konde’maken.’Mijn’hoofd’bleef’helder,’maar’ik’had’groote’moeite’om’te’zeg gen’wat’ik’wilde.

Een’paar’dagen’bleef’ik’in’bed,’op’docters’advies’moest’ik’het’rooken’matigen,’alc ohol’en’dergelijke’mijden,’mijn’hersens’niet’meer’inspannen’enz.

Langzamerhand’ben’ik’weer’opgeknapt,’heb’ik’weer’schoolboekjes’doorgeworsteld, ’heeft’mijn’vrouw’hulp’verleend’om’spraakoefeningen’te’overhooren,’kon’ik’weer’ optellen’en’vermenigvuldigen’en’ging’alles’weer’zijn’gewonen’gang.

Een’paar’maanden’daarna’kon’ik’weer’schrijven,’al’was’het’nog’gebrekkig.

Misschien’heb’ik’mij’te’veel’ingespannen’met’het’schrijven’van’het’Gedenkboek’va n’het’100’jarig’bestaan’van’de’Zuidholl.’Mij.’Tot’Redding’van’Schipbreukelingen,’

welk’boek’ik’in’de’eerste’dagen’van’Januari’voleindigde.

Ik’vat’nu’weer’den’draad’op,’die’ik’den’7e’Juni’1923’losliet.

De’depreciatie’van’de’valuta’heeft’in’1923’haar’hoogtepunt’bereikt.’De’Mark’word t’verhandeld’voor’50’cent’per’Billioen’(1000.1000.000.000).

Bij’het’einde’van’1923’heeft’de’regeering’het’klaargespreeld’om’het’geldwezen’we er’op’gezonden’basis’te’stellen.’Men’is’daarbij’uitgegaan’van’de’verhouding’1’Rent e’Mark’=‘1’Billioen’Papiermark,’zodat’in’Januari’1924’tamelijk’wel’alles’in’orde’w as.’De’koersen’verbeterden’allengs’en’op’27’Mei’1924’bijv,’noteerde’Berlijn’reeds’ 63’’cent’per’Mark’Goud.’Schommelingen’kwamen’natuurlijk’voor’maar’de’stabilisa tie’is’er.

Heden’’19’jan’1925-’noteert’Berlijn’59.

De’Roerbezetting’bestaat’nog’steeds,’doch’is’veel’ingekrompen.’De’spoorwegen’zij n’vrij’gegeven’en’het’ziet’er’naar’uit,’dat’deze’in’den’loop’van’dit’jaar’wel’tot’het’ verleden’zal’behooren.

Nog’altijd’zijn’de’economische’toestanden’in’ons’land’verre’van’rooskleurig,’voora l’de’groote’scheepvaart’schijnt’’maar’niet’op’haar’verhaal’te’kunnen’komen.’De’vra chten’blijven’laag’ofschoon’de’ingeklaarde’tonnenmaat’zeer’belangrijk’is’toegenom en.’Ook’de’scheepsbouw’floreert’nog’niet.’We’zullen’er’het’beste’maar’van’hopen.

Onder’veel’belangstelling’vierde’ik’18’Oct.’mijn’75e’verjaardag.

Berend’is’Oct’1923’verhuisd’naar’Bilthoven,’bleef’den’winter’over’en’kwam’in’M ei’weer’naar’Alblasserdam.’Hij’schijnt’er’nu’overheen’te’zijn’en’wij’hopen’dat’zijn ’kwaal’voorgoed’is’geweken.’Van’October’1924’woont’hij’weer’te’Bilthoven’omda t’Dr.’Verwey’hem’had’aanbevolen’den’winter’nog’in’een’boschrijke’streek’te’blijve n.

Onze’oudste’kleinzoon’Jan-’heeft’in’Dec.’1923’een’aanval’van’kinderverlamming’g ekregen.’We’hopen’dat’de’langzame’beterschap,’die’wij’nu’bespeuren,’van’duur’mo ge’zijn.

Juist’heden’22’jan’1925-’kregen’we’bericht’dat’Jan’het’zoover’gebracht’had,’dat’hij’13’stappen ’alleen’kon’doen.

Bij’Hendrik,’Clara’die’ons’in’den’Kersttijd’bezochten-’is’alles’in’orde.

Af’en’toe’gingen’we’naar’Assen,’we’deden’mee’aan’de’eerste’reis’met’dames’van’ de’Rijnvaartcommissie’en’in’1924’in’de’Steeg.

Van’19’Juli’1923’woonden’wij’bij’het’Scheepvaartcongres’te’Londen.’Behalve’een’uitsta pje’van’een’paar’dagen’naar’Bontheim,’zijn’we’overigens’in’1923’’niet’over’de’gre ns’geweest.’In’October’1924’zijn’we’te’Wiesbaden’geweest’Hotel’Schwarzer’Bock, ’waar’moeder’weer’baat’vond’met’de’kuur.

In’het’voorjaar’heb’ik’de’betrekking’van’ondervoorzitter’van’de’Centrale’Werkgeve

rs’Risicobank’neergelegd.’Op’18’Juli’1924’boden’mij’de’Commissarissen’en’Direct euren’een’feestmaal’aan’bij’van’Laar,’waar’vele’hartelijke’woorden’tot’mij’werden’ gericht.

Naar’aanleiding’van’het’100’jarig’bestaan’der’beide’Redding’maatsch.ijen’heeft’de’ regeering’op’10’Nov’1924’eene’receptie’gegeven’in’de’Ridderzaal’te’s’Gravenhage.

Bij’die’gelegenheid’werd’ik’als’voorzitter’van’de’Zuidhollandsche’Mij-’benoemd’to t’den’ridder’in’de’orde’van’den’Nederlandschen’Leeuw.

In’Amsterdam’op’11’November’en’te’Rotterdam’op’20’Nov.’werden’feestmalen’ge geven,’waarbij’ook’de’Prins’der’Nederlanden’aanzat.

Bij’de’receptie’op’20’November’aangeboden’de’groote’Gouden’Medaille’der’Z.H. Mij.’tot’Redding’van’Schipbreukelingen;’ik’stel’dit’blijk’van’waardeering’op’hooge n’prijs.

22’Jan.’1925 Over’de’jaren’1925’en’1926’is’eigenlijk’niets’bijzonders’te’vermelden.’Af’en’toe’gi ngen’we’naar’Assen’en’elk’jaar’een’uitstapje’met’de’Rijnvaart’Comm.ie’In’1925’’ October’waren’we’in’Wiesbaden’en’in’1926’Sept.’drie’weken’in’Bad’Wildungen’he tgeen’Gee’veel’goed’heeft’gedaan.

Berend’schijnt’thans’zijn’kwaal’geheel’te’boven’te’zijn’’en’is’druk’in’de’weer’met’ de’verschillende’zaken’die’hij’heeft’ge ntameerd.

Wij’hopen’dat’zij’zullen’aanslaan.’Ik’kan’niet’anders’zeggen’dat’hij’zijn’uiterste’be st’doet’en’mij’tot’grooten’steun’is.

In’maart’1926’heb’ik’hem’opgenomen’in’de’firma’Hoogerwerff’en’Co.’terwijl’mijn ’broer’D.O.’daaruit’is’getreden.

Op’23’April’1926’is’onze’tweede’kleinzoon’Ary’Martinus-’geboren,’die’best’in’ord e’is.’De’toestand’van’Jan’(zie’blz.’210)’is’wel’verbeterd’maar’kan’hij’nog’niet’uit’d e’voeten.’We’hopen’nu’maar’dat’het’dragelijk’wordt.’Overigens’is’de’jongen’in’goe den’staat’en’heeft’hij’even’als’zijn’zusje’Marijke’een’helder’hoofd.’Beide’zijn’nu’o p’de’Openbare’Lagere’School Hendrik’en’Clara’zijn’welvarend’en’bezochten’ons’in’de’Kerstdagen’van’1926.

De’Ned.’Kabelfabriek’en’de’Holl.’Deuren’Fabriek’van’welke’N.V.s’’ik’nog’steeds’P res.’Comm.s’ben’ontwikkelen’zich’naar’wensch.

6’April’1927 In’de’laatste’16’maanden’is’niets’bijzonders’gebeurd.’Af’en’toe’zijn’we’in’den’Haa g’en’in’Assen’geweest’en’in’den’herfst’in’Wiesbaden.’In’Januari’1928’in’verband’ met’de’Ned.’Kabelfabriek’maakten’we’een’vierdaagsche’reis’n.’Berlijn’en’in’JuniJuli’een’reis’van’3’a’4’weken’naar’Münster’am’Stein,’waar’mijn’vrouw’heil’zocht’ voor’gewrichtrheumatiek’voorlopig’met’succes.’Het’is’ons’bijzonder’goed’bevallen’ in’M.a’Stein.

De’malaise’op’scheepvaartgebied’blijft’steeds’dezelfde,’op’de’werven’is’het’iets’bet

er’maar’de’prijzen’blijven’nog’te’laag.

De’Statendam,’die’bij’Wilton’wordt’afgebouwd’zal’het’volgende’jaar’wel’opgelever d’worden.’Intusschen’is’overeenstemming’bereikt’tusschen’Feyenoord’en’Wilton,’di e’thans’samen’de’Statendam’zullen’afbouwen.

De’Ned.’Kabelfabriek’gaat’nog’altijd’goed.’De’geheele’industrie’is’nu’vereenigd’in ’éen’trust’of’kartel,’waarvan’zetel’is’s’Gravenhage.

De’deurenfabriek’blijft’zich’ten’goede’ontwikkelen.’We’hebben’grond’gekocht’te’H amburg’om’daar’een’grootere’fabriek’te’bouwen’die’voor’1’Jan’1929’in’bedrijf’zal’ komen.

Tot’heden’was’er’in’Duitschland’geen’deurenfabriek’maar’de’Tischlermeister’maak ten’de’deuren,’voor’zoover’ze’niet’door’Zweden’of’Oostenrijk’of’Amerika’werden’ ingevoerd.

De’Duitsche’deuren,’die’wij’nu’gaan’maken’zijn’van’Oregon’pine,’absoluut’kwastv rij’en’iets’dikker’dan’de’Hollandsche.

De’radiologie-’de’Radiografie’is’allengs’vervolmaakt.’Ieder’heeft’bijna’een’toestel’i n’huis’en’kan’zich’verlustigen’met’de’mooie’of’minder’mooie’muziek.’Ook’heeft’i n’de’laatste’maanden’’de’radio’het’mogelijk’gemaakt’om’op’een’afstand,’bijv.’v.’A merika’naar’Europa,’portretten’op’te’nemen’!

De’vliegkunst’en’de’luchtvaart’hebben’ook’niet’stilgezeten.’Over’en’weer’vliegen’d e’waaghalzen’tusschen’het’Oostelijk’en’het’Westelijk’halfrond.’Hollanders’waren’d e’eersten’die’naar’Java’vlogen.’De’Holland’Fokker die’de’eerste’fabriek’in’Veere’had,’woont’thans’in’Amerika’en’voert’daar’zijn’bedri jf’uit.

In’Juni’heeft’de’Italia,’een’Italiaansch’luchtschip,’dat’over’de’Noordpool’is’gevloge n’in’de’buurt’v.’Spitsbergen’schipbreuk’geleden.’Nog’steeds’worden’pogingen’geda an’om’de’schipbreukelingen,’waarvan’er’eenige’gered’zijn,’levend’of’dood’op’te’sp oren.’De’bekende’poolonderzoeker,’de’Noor’Amundsen,’die’met’een’vliegtuig’poog de’om’de’overlevenden’van’de’Italia’op’te’sporen’is,’naar’men’vreest’verloren.’’6’ Aug.’1928. ‘ ‘

Opnieuw’zet’ik’mij’neer’om’mijn’dagboek’te’vervolgen.’Waarschijnlijk’zal’dit’mijn ’laatste’overzicgt’zijn’over’het’afgeloopen’jaar,’een’jaar’vol’van’onvoorzien’omstan digheden.

1929.’’In’de’laatste’dagen’stierf’Frits’Smit,’kort’daarop’mijn’broer’Pieter’Lels,’die’ pas’63’jaar’overleed,’zijn’plaats’zal’moeilijk’te’vervullen’zijn.’Ik’zal’er’aan’moeten ’gewennen’om’hem’niet’meer’onder’ons’te’zien,’de’jongste’der’7’zonen,’die’veel’t e’vroeg’is’heengegaan’en’wiens’dood’voor’mij’een’zware’slag’is.

Mijn’broer’Cornelis’Jan’stierf’plotseling’aan’hartverlamming’op’20’Nov.’1928.’Hij’ was’uit’zaken’en’heeft’een’welverdiende’rust’gehad.

‘Zooals’gewoonlijk’het’geval’was’zijn’wij’af’en’toe’in’Assen’geweest’en’wel’van’1

8’Aug.-10’Sept.’5’Nov.-22’Nov.’In’1929’15-26’April,22’Juli-10’Aug. In’Wiesbaden’v.’19’Sept-16’Oct.,s’Gravenhage’24’Nov15’April,’naar’Münster’a.S.’29’mei-24’juni.

Ik’bezocht’de’vergaderingen’van’de’Redding’Mij.,’van’Feyenoord’tamelijk’geregeld .’Ned.’Kabelfabriek’alle’met’een’uitzondering,’Deurenfab.alle,’de’Spaarbankdagen’ v.’2830’Juni,’Holl.’Mij.’v.’Wetenschappen.’Voor’de’2e’maal’introduceerde’ik’mijn’zoon’ B.J.M.’11’Mei’1929.

Op’scheepvaartgebiek’blijft’nog’steeds’de’depressie’heerschen.’De’Statendam’is’ree ds’op’zijn’4e’of’5e’reis’en’schijnt’goed’te’voldoen.’Koers’59% Ik’maakte’op’2-3’April’de’proeftocht’mede.

Vereeniging’van’Feyenoord’en’Wilton’zal’in’September’tot’stand’komen.’Ik’ga’er’d an’uit.

De’Ned.’Kabelfabriek’gaat’ook’goed,’in’eind’Augustus’zal’besproken’worden’om’h et’terrein’van’zoutzuurfabriek’dat’te’koop’is-’aan’te’koopen.

De’Deurenfabriek’heeft’te’Hamburg’een’tamelijk’groot’terrein’gekocht.’De’bouw’e n’exploitatie’waren’October’1928’voleindigd.’Voorloopig’zijn’we’tevreden’over’de’ resultaten.’In’Zaandam’gaat’alles’zijn’gang,’alleen’hebben’wij’wat’moeite’met’de’h outlossers,’die’reeds’2’3’maanden’in’staking’zijn.

De’Zeppelin,’die’eerst’naar’Lakehurst’U.S.’is’gevlogen,’is’in’Augs’te’Friedrichshaf fen’opgestegen’te’Tokio’geland’19’0f’20’Aug,’waar’hij’zijn’toer’om’de’wereld’voo rtzet.

Ik’krijg’wat’moeite’met’het’schrijven.

20’Augs.’1929.

VOORHEEN’EN’THANS ‘

Nu’ik’toch’aan’het’schrijven’ben,’wil’ik’trachten’een’beeld’te’geven’van’den’voorui tgang’op’verschillend’gebied,’dien’ik’in’mijn’leven’heb’waargenomen.’Ik’neem’dan ’eerst’deverkeersmiddelen’bij’de’kop.

Duidelijk’staat’het’mij’voor,’hoe’wij’op’de’eerste’reis,’die’ik’medemaakte,’van’Am sterdam’naar’Buiksloot’overvoeren’in’een’raderstoomboot,’die’werd’gedreven’door’ in’het’ruim’loopende’paarden,’evenals’in’een’karnmolen.’Evenzoo’herinner’ik’mij’ dat’we’de’thuisreis’aflegden’in’de’trek-’of’jaagschuit.

De’spoor’tusschen’Rotterdam’en’Amsterdam’reed’toen’al,’die’van’Rotterdam’en’A msterdam’naar’Utrecht’en’Emmerik’volgde’na’dien’tijd.’Verder’bestond’er’geen’sp oorverbinding.

Tijdens’ik’in’Utrecht’was,’kwam’Joh.s’Kloos’daar’bij’zijn’oom’Opstelten’overnacht

en’om’den’volgenden’dag’via’Amersfoort,’Zwolle’per’diligence’te’vertrekken’naar’ Friesland’en’naar’Vlieland’te’gaan’om’een’op’het’strand’zittende’brik’te’koopen,’w elke’later’Niphon’werd’genaamd.’

Dat’waren’reizen’waarmede’dagen’waren’gemoeid.

Op’de’rivieren’werd’het’stoombootverkeer’uitsluitend’met’raderbooten’onderhouden ,’terwijl’veel’passagiers’nog’gebruik’maakten’van’de’beurtschepen.’De’groote’zeesc hepen’boven’300’last’bestonden’er’geen-’werden’geboegsjard,’en’vele’van’hen’die’ dit’handwerk’uitoefenden’woonden’te’Kinderdijk’en’Alblasserdam.

Behalve’booten’op’den’Rijn’voeren’raderbooten’op’Dordt’en’Gorcum,’op’Nijmegen ,’s’Hertogenbosch,’later’op’Heusden,’Tiel,’Zierikzee,’Vlissingen,’Middelburg’Antw erpen’enz.

De’eerste’schroefboot,’die’geregeld’op’de’Noord’voer’was’een’bootje’van’de’Staats spoor,’later’de’Noordbrabant’v.s’Bosch,’de’Dolfijn’v’Waalwijk,’de’Mooi’Antje’op’ Gorcum’enz.enz.

Onder’de’snelstvarende’booten’werden’de’eerste’en’vooral’de’tweede’Telegraafbooten’op’Antwerpen’gerekend.

Eerst’in’1868’ik’was’toen’reeds’tehuis’en’20’jaar’oud-’liet’de’sleepdienst’bouwen’d e’schroefboot’Bagatel,’bij’J.&’K.’Smit,’mede’een’der’eerste’schroefsleepbooten’’op ’de’rivier. ‘

In’1868’liet’ik’met’verscheidene’anderen’mijn’eerste’rijwiel,’toen’steeds’velocip d e’genoemd,’maken’bij’den’smid’van’Kooten’te’Bolnes.’Sedert’ontwikkelde’zich’het ’gebruik’van’rijwielen’zoo’zeer,’dat’men’zich’moeielijk’den’tijd’meer’kan’voorstell en,’dat’zij’er’niet’waren.

Hetzelfde’is’het’geval’met’de’motorbooten’en’automobielen,’die’omstreeks’1900’k wamen’en’thans’in’zoo’groot’aantal’het’stof’onzer’wegen’opjagen’en’het’water’onz er’rivieren’vervuilen.

Wedstrijden’met’automobielen’zijn’gehouden’van’Peking’naar’Parijs’en’dwars’door ’Noord’’Amerika.

En’geen’plaats’van’eenige’beteekenis’in’ons’land’of’zij’is’nu’door’stoom-’of’electri sche’tram,’door’spoorweg’of’boot’van’het’groote’verkeersnet’aangesloten.

Eerst’kwam’de’verbinding’met’Belgie.’Door’de’Belgische’onderneming’Grand’Cen tral’Belge ’werd’de’lijn’aangelegd’van’Antwerpen’naar’Moerdijk’en’jaren’lang’zel fs’tot’in’1870’werd’de’verbinding’met’Rotterdam’onderhouden’door’raderbooten.

Bij’de’vaststelling’van’ons’spoorwegnet’’en’na’den’bouw’’van’de’Moerdijksche’bru g’werd’deze’lijn’door’den’Staat’overgenomen.’Eenige’jaren’lang’reed’toen’de’trein’ tot’het’Zwanengat’(verkeerdelijk’Mallegat’genaamd)’even’boven’Rotterdam,’vanwa ar’veerbooten’op’de’stad’voeren. ‘

Door’afdamming’van’het’Sloe’werd’de’spoorverbinding’Roosendaal’Vlissingen’mo gelijk.’Van’Utrecht’werd’verbinding’gemaakt’via’Bosch,’Boxtel’met’de’lijn’Zwalu w’Venlo Veel’vroeger’en’wel’reeds’in’1863’werd’de’Centraal’Spoor’UtrechtZwolle’gebouwd,’later’gevolgd’door’Arnhem-ZwolleLeeuwarden’&’Groningen.’De’Verbinding’met’Helder’bestond’toen’ook’reeds’en’w erd’in’t’laatst’der’80er’jaren’gevolgd’door’die’met’Enkhuizen-Stavoren.

Tegelijkertijd’bouwde’men’de’Betuwe-lijn.

De’hoofdzakelijk’met’Engelsch’kapitaal’opgerichte’Ned.’Rhijnspoorw.’Mij,’die’Am sterdam’met’Emmerik’verbond’werd’door’den’staat’genaast.’Dit’was’het’sluitstuk’v an’het’breed’opgezette’spoorwegplan’van’18..

Hoe’was’het’in’de’steden’zelve’gesteld?

Als’kind’werden’we’te’Amsterdam’s’avonds’thuisgebracht’in’een’sleedje’een’rijtuig bak’op’2’houten’scheenen’met’een’paard’ervoor,’en’een’watervaatje’op’de’scheenen ’balanceerend,’dat’water’uitstortte’op’de’steenen’om’die’te’smeeren.

Ook’voor’goederenvervoer’werden’dergelijke’sleden’gebruikt.’Hier’en’daar’onderhi eld’een’rammelende’omnibus’het’lokaal’verkeer,’totdat’omstreeks’1880’de’paardent ram’zijn’intrede’deed,’die’in’Rotterdam’o.a.’eerst’in’1906’moest’wijken’voor’de’ele ctrische’tram.

De’eerste’paardentram’reed’tusschen’s’Hage’en’Scheveningen’en’was’in’Engelsche’ handen.

En’thans’tellen’we’1909.’De’ontwikkeling’van’de’motortechniek’heeft’den’mensch’ thans’in’staat’gesteld’om’te’vliegen.

De’Amerikanen’Wright’zijn’op’dat’gebied’sedert’1908’de’helden’van’den’dag.’Zep pelin’bestuurt’zijn’ballon’gedurende’vele’uren’met’zekerheid’en’legt’daarmede’groo te’afstanden’af.’Wat’zal’ons’de’toekomst’op’het’gebied’der’luchtvaart’nog’baren?

Het’oorlogswezen’is’het’veld’dat’den’mensch’tot’de’brutaalste’en’meest’gedurfde’p roefnemingen’prikkelt,’omdat’millioenen’gelds’daarvoor’beschikbaar’zijn.’De’lucht vaart’zal’ook’op’dit’punt’ene’verrassende’omwenteling’geven,’evenals’deze’reeds’is ’voorbereid’door’de’onderzeebooten’en’door’de’bestuurbare’torpedo’s. ‘

Naast’het’verkeer’te’land’en’te’water’staat’dat’van’posterijen,’telegraaf,’telefoon’&’ marconigraaf.

Tegelijk’met’de’vermeerdering’der’snelheid’van’de’vervoermiddelen’is’natuurlijk’di e’van’de’brievenmalen’verhoogd.’In’enkele’uren’toch’gaan’’deze’van’den’eenen’ho ek’van’ons’land’naar’den’anderen,’en’in’enkele’dagen’van’het’Oosten’van’Azie’via ’de’Siberischen’baan’naar’hier.

De’doorgraving’van’de’landengte’van’Suez’heeft’tot’verkorting’van’den’weg’naar’h et’Oosten’geleid,’doch’deze’had’op’het’snellere’vervoer’geen’invloed’daar’reeds’m eer’dan’45’jaar’de’post’via’Suez-Alexandrie’per’spoor’werd’overgebracht.

De’postconventie’te’Bern’heeft’tot’internationale’regelingen’geleid.

In’dezelfde’verhouding’waarin’de’snelheid’is’vermeerderd,’zijn’de’vervoerkosten’ve rminderd.’Kostte’vroeger’een’binnenlandsche’brief’van’1560’cent’later’10’en’5’cent.

Sedert’1868/70’is’het’uniform’port’van’5’cent’per’15’gram’thans’20’gram-’voor’he t’geheele’land’geldend.

In’diezelfde’jaren’werd’ook’opgeheven’het’zoo’drukkende’zegelrecht’op’dagbladen ’en’drukwerken.

Wij’leefden’in’den’tijd’der’opheffing’van’alle’verkeersbelemmeringen.’Reeds’werde n’de’plaatselijke’accijnsen,’waarvan’ik’mij’de’bordjes’bij’den’ingang’van’elke’gem eente’nog’goed’herinner,’afgeschaft;’later’volgde’de’opheffing’van’de’tollen’en’slui sgelden’op’de’Rijkswegen,’’wateren’en’kanalen.

De’Rijntol,’waarvan’ik’mij’herinner,’dat’een’ontvangkantoor’te’Krimpen’a/d’Lek’b estond,’verdween,’en’dat’deze’nog’al’wat’te’beteekenen’had’moge’blijken’uit’eene’ aan’ommezijde’ingeplakte’quitantie.

De’uitbreiding’van’het’telegraafnet’hield’met’verbetering’der’posterij’gelijken’tred.’

Aanvankelijk’trad’de’Staat’schroomvallig’op’en’exploiteerde’alleen’de’bepaald’wins tgevende’lijnen.’Nevenstaande’particuliere’onderneming’had’lijnen’naar’de’voorhav ens’van’Rotterdam: Brielle,’Helvoet,’Brouwershaven’en’Zierikzee.’Omstreeks’1875’werd’deze’Mij,’die’ haar’kantoor’had’te’Rotterdam,’Boompjes’hoek’Leuvehaven,’door’den’staat’overge nomen.

Over’het’geheele’land’werd’het’telegraafnet’uitgebreid,’de’tarieven’verlaagd’en’toe n’door’de’uitvinding’van’de’telefoon,’deze’in’dienst’van’het’verspreken’werd’gestel d,’werd’alles’bereikt.

Eene’van’de’allereerste’telefonen’hier’te’lande’was’die,’welke’de’werven’van’J&K’ Smit’te’Kinderdijk’en’Krimpen’a/d’L.’verbond.’Verbaasd’stond’men’over’eene’proe f,’die’met’medewerking’van’v.Riel,’destijds’directeur’van’het’telegraafkantoor’te’Al blasserdam’’en’zijn’collega’te’Gorcum’werd’genomen.’Van’uit’de’logeerkamer’in’h et’Huis’te’Kinderdijk’werd’verbinding’gemaakt’met’de’telegraaflijn’naar’Gorcum’e n’een’gesprek’gevoerd’door’middel’van’de’eerste’gebrekkige’toestellen.’Mijne’zust er’Maria’Elisabeth’woonde’toen’te’Gorcum,’het’zal’in’1872’of’73’geweest’zijn,’en’ ik’hoor’mijne’moeder’nog’met’tranen’in’de’oogen’zeggen:’Hoe’is’het’mogelijk,’ik’ kan’de’stem’van’het’kind’duidelijk’herkennen.

Sedert’is’de’telefoon’aanvankelijk’als’lokaalnet’in’de’groote’steden,’later’intercom munaal-’als’een’net’over’het’geheele’land’verspreid’en’tot’alle’dorpen’van’eenige’b eteekenis’doorgedrongen.

Verbindingen’met’het’buitenland’voltooiden’het’werk,’en’thans’is’dit’hulpmiddl’vo or’handel,’bedrijf’en’verkeer’onontbeerlijk’geworden.

Voor’enkele’jaren’vond’de’Italiaan’Marconi’de’telegrafie’zonder’draad’uit,’en’is’het

’thans’mogelijk’dat’bijv.’naar’Amerika’varende’stoomschepen’voortdurend’in’verbi nding’blijven’met’het’Vasteland,’hetzij’dat’van’Europa’of’van’Amerika.

De’toepassing’van’de’electriciteit’heeft’dit’alles’mogelijk’gemaakt’even’goed’als’de ze’ook’op’het’gebied’van’de’verlichting’een’kollosale’invloed’ten’goede’heeft’geha d.’Toen’ik’een’kind’was’heerschte’de’patentolie’(lijnolie)’als’verlichtingsmateriaal’ oppermachtig.’In’de’steden’had’men’reeds’gasfabrieken,’in’sommige’boerendorpen’ behielp’men’zich’nog’met’vetkaarsen,’doch’in’t’algemeen’en’zoo’ook’bij’ons’brand de’men’patentolie.’Wel’waren’ook’hier’de’snuiters’en’dompers,’zoo’onvermijdelijk’ bij’het’gebruik’van’vetkaarsen’niet’verdwenen,’doch’geregeld’gebruikt’heb’ik’ze’bij ’ons’in’huis’niet’gezien.’In’de’keuken’werd’eerst’een’tuitlamp’gebruikt,’later’zooge naamde’kattenkopjes,’in’de’woonkamers’waren’het’moderateurlampen,’die’door’ee n’gespannen’veer’op’de’wijze’van’een’irrigateur’de’olie’door’de’kous’persten.

Als’nieuwigheid’werden’op’kantoren’en’werkkamers’geelkoperen’engelsche’lampen ’gebruikt,’waarvan’de’olie’in’een’afzonderlijk’reservoir’of’in’een’ring’rond’de’lam p’geborgen’werd.

Toen’kwam’de’petroleum’’(bronolie)’naar’ik’gis’omstreeks’1863,’als’verlichtingsmi ddel’en’veroverde’spoedig’door’zijn’goedkoopte’het’geheele’veld.’Terwijl’men’eers t’nooit’anders’dan’staande’lampen’zag’ik’herinner’mij’tenminste’geene’hangende’ol ielampen’in’kamers-’dwong’het’brandgevaar’bij’omstooten’van’een’petroleumlamp’ vanzelve’tot’de’toepassing’van’hanglampen,’en’zoo’zijn’de’staande’lampen’van’vro eger’zeldzaam’geworden’en’bijna’geheel’verdwenen.

De’vetkaars’moest’wijken,’eerst’voor’de’spermacetti’en’parafinekaars,’die’hoofdzak elijk’uit’Engeland’kwam,’later’voor’de’hardere’stearinekaars,’door’Nederlandsche’f abrieken’vervaardigd.

De’gastechniek’had’intusschen’ook’niet’stilgestaan’en’reeds’kleinere’plaatsen’tot’ha ar’arbeidsveld’gekozen.’Op’het’steenkolengas’volgde’petroleumgas,’watergas,’aerog eengas,’acetyleengas,’brongas’enz.’en’in’ruimen’kring’voorzien’deze’verschillende’ soorten’nog’in’de’behoefte’aan’licht’en’warmte.

De’grootste’omwenteling’op’verlichtingsgebied’vond’evenwel’plaats’toen’vooral’de ’Amerikaansche’uitvinders’de’electrische’stroom’als’verlichtingsbron’gingen’toepas sen.’In’de’tachtiger’jaren’begonnen’Parijs’en’Londen’hunne’pleinen’met’booglicht’ daghelder’te’maken.’Daarop’volgde’eene’meer’verdeelde’verlichting’met’gloeilamp en.

Het’was’op’19’April’1885’dat’in’werking’werd’gesteld’het’Centraal’Station’der’N. V.El.’Verl.’Kinderdijk.’Dit’was’de’eerste’centrale’voor’huisverlichting,’welke’op’he t’Oostelijk’halfrond’in’werking’werd’gebracht.

In’de’meeste’huizen’maakte’toen’de’petroleum’en’het’gas’plaats’voor’de’electricitei t,’ofschoon’de’verlichting’duur’was.’Een’gloeilampje’dat’men’thans’voor’f’0,25’ko opt,’kostte’toen’f.’3,60.

Hoe’tegenwoordig’het’electrisch’licht’wordt’toegepast,’kan’ieder’voor’zich’beoorde elen.’De’omstandigheid’dat’dit’licht’van’uit’een’centraalpunt,’op’verren’afstand’kan

’worden’ontstoken’of’gedoofd,’dat’het’geen’invloed’ondervindt’van’weer’of’wind,’ dat’het’constant’en’sterk’is’hebben’o.a.’de’verschillende’toepassingen’voor’reclame’ mogelijk’gemaakt.

Vroeger’behielpen’wij’ons’met’’zwavelstokken’(in’gesmolten’zwavel’gedoopte’hen nepstengels)’om’het’licht’aan’te’steken;’vuur’had’men’altijd,’elken’avond’werd’een ’kooltje’in’den’asch’ingerekend’voor’den’volgenden’dag’en’de’doofpot’met’gedoof de’turfkooltjes’was’een’onmisbaar’meubel;’andere’ontstekingsmaterialen’dan’zwave lstokken’had’men’dus’in’de’huizen’niet’strikt’noodig.’Wie’zijn’pijp’wilde’aansteken ’(sigaren’waren’nog’verre’van’algemeen)’gebruikte’een’tonderdoos,’gevuld’met’ver koold’linnen,’dat’door’een’vuurslag’en’steen’in’gloed’werd’gezet.

Verder’bestonden’fosforlucifers,’die’een’smerigen’stank’afgaven’en’verkocht’werde n’in’ronde’spanen’doosjes.

Omstreeks’1868/70’kwamen’de’Zweedsche’of’veiligheidslucifers;’mijn’broeder’Hes sel’was’een’van,’of’misschien’wel’de’eerste,’die’deze’hier’te’lande’importeerde.

Voor’een’of’twee’jaren’is’bij’de’wet’de’fabricatie’en’verkoop’der’giftige’fosforlucif ers’verboden. ‘

Toen’ik’nog’bij’Meester’Roor’schoolging,’waren’daar’de’stalen’pennen’nog’niet’in’ gebruik.’Eerst’later’bij’Labberton,’kregen’we’die’in’handen,’ofschoon’men’daar’af’ en’toe’ook’nog’de’veeren’pen’zag’gebruiken.

Ik’wil’niet’beweren,’dat’het’papier’van’tegenwoordig’beter’van’kwaliteit’is’,dan’wa t’wij’toen’moesten’gebruiken,’doch’zeer’zeker’schrijft’men’nu’veel’gemakkelijker’ dan’vroeger’op’het’stroeve’en’halfgelijmde’papier,’dat’nog’zoo’lang’voor’onze’for maatzegels’heeft’dienst’gedaan.

Hoe’steken,’n’wat’inhoud’n’wat’druk’en’uitmonstering’betreft,’onze’schoolboeken’ van’thans’af’bij’die’uit’onze’kinderjaren.

Spa-a,’slee-ee,’drie-ie,’ho-o,’hu-u,’bij-ij’koeoe’enz’heette’het’in’onze’eerste’met’zeer’gebrekkige’prentjes’versierde’leesboekjes. ’De’Brave’Hendrik,’de’Geschiedenis’van’Jozef,’Vader’Jacob’en’zijne’zonen,’en’dan ’het’Eerste’en’het’Tweede’Honderdtal’vormden’onze’lectuur.’We’werden’ingewijd’i n’de’geheimen’van’de’latijnsche’en’Gothische’letterteekens,’de’roede’werd’ons’niet ’gespaard’en’de’oudere’jongens’mochten’medehelpen’met’grafdelven’en’klokluiden .’Zoo’gingen’we’voort’op’het’pad’der’deugd’en’werd’ons’de’onmisbare’kennis’van ’lezen,’schrijven’en’rekenen’bijgebracht.

Den’stoot’tot’de’verbetering’van’school’en’leesboeken,’zowel’als’die’van’tijdschrift en’en’boeken,’in’materieelen’zin,’gaf’de’enorme’ontwikkeling’der’grafische’vakken ,’die’de’laatste’helft’der’vorige’eeuw’ons’schonk.’Wat’de’druk’betreft’werkten’de’s nelpersen’en’de’rotatiepers’de’verbetering’in’de’hand.’Wat’verluchting’of’illustratie ’aangaat’was’het’de’fotografie’die’het’voornaamste’middel’werd.

De’uitvinding’van’Daguerre’ligt’voor’mijn’tijd.’Opname’op’natte’collodiumplaten’e n’afdrukken’op’geprepareerd’papier’vormden’het’bijna’uitsluitend’voor’vakmensch

en’toegepaste’procédé.

Toch’herinner’ik’mij’amateurs,’o.a.’Jan’Smit’V,’die’omstreeks’1860’te’Kinderdijk’ woonde,’waar’thans’Hk.’Smit’woont,’en’een’fot.’atelier’aan’de’boezemkant’had’sta an.’Ook’J.E.Kloos’was’al’vroeg’aan’den’gang.

De’uitvinding’van’de’drooge’plaat’maakte’de’fotografie’tot’gemeen’goed.’De’kunst ’werd’toegepast’op’het’maken’van’heliogravures,’zincografien,’clichées’en’thans’is’ de’lichtbeeldkunst’en’de’met’hare’hulp’vervaardigde’illustratiën,’de’kunst,’waarmed e’de’mensch’het’meest’in’aanraking’komt.

In’het’laatst’der’19e’eeuw’valt’ook’de’uitvinding’van’de’Geb.Lumière’te’Lyon’van’ de’cinematograaf,’bioscope’of’hoe’men’deze,’het’levend’beeld’teruggevende’toestel ’ook’wil’noemen.’Voor’de’eerste’jaren’der’20e’eeuw’was’de’uitvinding’der’kleuren fotografie’voorbehouden.’Toen’ik’een’jongen’was’kwam’de’eerste’naaimachine.’Mo eder’kreeg’een’Wheeler&’Wilson’s’trapmachine.’Zij’kwamen’uit’Amerika’evenals’ de’schrijfmachines’en’de’verschillende’werktuigen’voor’het’landbouwbedrijf.

Dat’niet’alles’vooruitgang’en’verbetering’was’moge’blijken’uit’het’volgend’curieuz e’feit.

Op’eene’vergadering’van’spoorwegbesturen’omstreeks’1890’gehouden’werd’beslote n’om’als’spoorwegtijd’aan’te’nemen’de’middelbare’tijd’van’de’zone’waarin’de’spoo rweg’lag.’De’aarde’werd’verdeeld’in’24’’zones,’elke’zone’besloeg’dus’15’lengtegra den.’De’meridiaan’van’Greenwich’werd’als’uitgangspunt’gekozen’zoodat’de’zone’d er’Greenwichtijd’zich’van’7 ’W.’tot’7 ’O.’uitstrekte’en’ons’land’daarbinnen’v iel.’Onze’spoorwegen’namen’derhalve’in’1892/93’den’tijd’van’Greenwich’aan.’Voo r’de’Duitsche’spoorwegen’gold’de’Midden’Europesche’zone,’waarvan’de’tijd’bepaa ld’was’op’dien’van’den’meridiaan’die’iets’oostelijk’van’Berlijn’loopt.

In’Duitschland’werd’bij’de’wet’deze’tijd’als’officieele’tijd’erkend’niet’alleen’voor’d e’spoorwegen’doch’ook’voor’het’gewoon’verkeer.’Het’gevolg’hiervan’was’dat’in’ Westduitschland’de’dag’verlengd’werd’in’dien’zin’dat’bijv.’Kleef’de’klok’reeds’8’u .’in’den’avond’aanwees,’terwijl’het’in’Nijmegen’nog’pas’7.20’of’’7.23’was.’Dit’we rd’als’een’voordeel’beschouwd,’omdat’men’langer’genoot’van’het’daglicht.’Iemand ’die’gewoon’was’op’het’horologie’ ’s’morgens’7’u.’op’te’staan’en’ ’s’avonds’om’10 ’u.’naar’bed’te’gaan,’zag’te’Nijmegen’de’zon’ ’s’avonds’8’u’10’op’1’Juni’ondergaa n’en’had’die’dus’13’u’10’zonlicht’genoten.

Ging’hij’naar’Kleef’en’zette’hij’zijn’uurwerk’op’M.E.’tijd’dan’zag’hij’de’zon’eerst’ ten’8.47’de’kim’bereiken’en’had’hij’dus’13,47’zonlicht’genoten.

In’ons’land’was’en’is’men’niet’zoo’spoedig’met’wetsbepalingen’gereed’en’zoo’heb ben’we’dan’niet’minder’dan’16’jaren’geleefd’in’een’toestand,’waarin’men’een’spoo rweggids’ter’hand’nemend,’of’de’uren’van’opening’en’sluiting’der’post’en’telegaaf kantoren’raadplegend’steeds’20’moest’tellen’bij’den’genoteerden’tijd’om’op’den’we rkelijken’tijd’te’komen.”Eerst’met’de’invoering’der’zomerdienstregeling’van’Mei’1 909’is’in’dien’absurden’toestand’verandering’gebracht’en’zijn’spoorwegen’en’poster ijen’weder’tot’den’Amsterd.’Tijd’teruggekeerd.