Річник Руской Бурсы 2021 by lem.fm

„Rocznik Ruskiej Bursy” to łemkoznawcze czasopismo naukowe, w przeważającym stopniu łemkowskojęzyczne, wydawane od 2005 r. przez Stowarzyszenie „Ruska Bursa” w Gorlicach. W czterech głównych działach: Dokumenty, Dyskurs, Inspiracje, Recenzje i Sprawozdania zamieszczane są teksty historyczne, literaturoznawcze, językoznawcze, kulturoznawcze, politologiczne i inne odnoszące się do obszaru Łemkowyny oraz, szerzej, Rusi Karpackiej. Pismo ma charakter międzynarodowy, zarówno od strony publikujących w nim autorów, uznanych specjalistów łemkoi rusynoznawców z europejskich i amerykańskich ośrodków naukowych, jak i w obszarze jego odbiorców oraz patronującej mu Rady Naukowej. The Ruska Bursa Annual is a scholarly Lemko studies journal, mainly in the Lemko language. It has been published since 2005 by the Ruska Bursa Association in Gorlice, Poland. In the four main sections: Documents; Discussion; Inspiration; Reviews and Reports, there is a mix of history, literary studies, linguistics, cultural studies, political science, and other articles, about the Lemko homeland in general and the broader Carpathian Rus’. The writing is of an international character, from the pages publishing authors, known Lemko and Carpatho-Rusyn studies specialists from Europe and North America, its readership, and above all, its Editorial Board.

РІЧНИК РУСКОЙ БУРСЫ • ROCZNIK RUSKIEJ BURSY

«Річник Руской Бурсы» то лемкознавчый науковый часопис, в головній мірі лемківскоязычный, выдаваный од 2005 р. през Стоваришыня «Руска Бурса» в Ґорлицях. В штырьох головных частях Документы, Дискурс, Інспірациі, Рецензиі і Справозданя поміщаны сут історичны, літературознавчы, языкознавчы, культурознавчы, політолоґічны і інчы статі, якы односят ся до обшыри Лемковины і, шырше, Карпатской Руси. Писмо ма медженародный характер, так од страны публикуючых в ним авторів, узнаных специялістів лемко і русинознавців з європскых і американьскых науковых осередків, як і в обшыри його чытателів а тіж маючой над ним надзір Науковой Рады.

2021

РІЧНИК РУСКОЙ БУРСЫ ROCZNIK RUSKIEJ BURSY Лемківскій/русиньскій простір Przestrzeń łemkowska/ rusińska

ДОКУМЕНТЫ • DOKUMENTY ДИСКУРС • DYSKURS Генрик Фонтаньскі Олена Дуць-Файфер

Лемківскы просторовы выражыня в системі і в тексті «Заспівати свою пісню на своім подвірю». Достоменніст простору/достоменніст в просторі

Damian Nowak

Zmiany lokalizacji obiektów cerkiewnych na Łemkowynie w XVIII i XIX w. Wybrane przykłady

Andrzej A. Zięba

Dziedzictwo kulturowe Łemków jako problem badawczy w humanistyce i temat dyskursu w Polsce

Daniel Nowak

Uście Ruskie w latach 1785–1789 w świetle Metryki Józefińskiej

Klaudia Nowak

Wieś zapamiętana. Rekonstrukcja łemkowskiej przestrzeni kulturowej sprzed wysiedlenia na przykładzie wsi Bartne

Богдан Горбаль

Лемківскы ґенералы і высшы офіцеры

IНСПIРАЦИI • INSPIRACJE

17 ISSN 1896-222X

2021

РЕЦЕНЗИI I СПРАВОЗДАНЯ • RECENZJE I SPRAWOZDANIA

РІЧНИК РУСКОЙ БУРСЫ ROCZNIK RUSKIEJ BURSY 2021 RUSKA BURSA ANNUAL

Лемківскій/ русиньскій простір Przestrzeń łemkowska/ rusińska зредаґувала ОЛЕНА ДУЦЬ-ФАЙФЕР pod redakcją HELENY DUĆ-FAJFER edited by OLENA DUC-FAJFER

Gorlice Kraków Ґорлиці Краків

Наукова Рада проф. Павeл Роберт Маґочій (Торонтоньскій Університет) проф. Михайло Фейса (Університет в Новым Саді) проф. Михаил Капраль (Русиньскій Науковий Інститут в Будапешті) доц. др Анна Плішкова (Пряшівскій Університет) др Богдан Горбаль (Нюйоркска Публична Бібліотека) Рецензенты річника др габ. Йоанна Бохеньска др Анна Вільк др Богдан Горбаль др Тадеуш Лопаткєвіч др Пшемислав Мазур др габ. Ева Міхна др габ. Мацєй Рак др Катажына Сиска др габ. Патриця Тшещыньска проф. др габ. Адам Фаловскі проф. др габ. Генрик Фонтаньскі

Rada Naukowa prof. dr Paul Robert Magocsi (University of Toronto) prof. Mychajło Fejsa (Univerzitet u Novom Sadu) prof. dr Mihály Káprály (Rusynskij Naukovyj Instytut w Budapeszcie) doc. dr Anna Pliškova (Prešovska Univerzita v Prešovie) dr Bohdan Horbal (New York Public Library) Recenzenci rocznika dr hab. Joanna Bocheńska dr Anna Wilk dr Bogdan Horbal dr Tadeusz Łopatkiewicz dr Przemysław Mazur dr hab. Ewa Michna dr hab. Maciej Rak dr Katarzyna Syska dr hab. Patrycja Trzeszczyńska prof. dr hab. Adam Fałowski prof. dr hab. Henryk Fontański

Адрес редакциі Adres redakcji Stowarzyszenie „Ruska Bursa” w Gorlicach 38-300 Gorlice, ul. Sienkiewicza 28 ISSN 1896-222X Публикация выдана в двох версиях: електронній (первістна версия) і друкуваній (наклад 200 прим.) Copyright by Стоваришыня «Руска Бурса» в Ґорлицях and individual authors, 2021 Зреалізувано завдякы дотациі Міністра Внутрішніх Справ і Адміністрациі Коректа Марта Ватраль Якуб Юра

Publikacja wydana w dwóch wersjach: elektronicznej (wersja pierwotna) oraz drukowanej (nakład 200 egz.) Copyright by Stowarzyszenie „Ruska Bursa” w Gorlicach and individual authors, 2021 Zrealizowano dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji Korekta Marta Watral Jakub Jura

Выдавництво Wydawnictwo Księgarnia Akademicka sp. z o.o. ul. św. Anny 6, 31-008 Kraków tel. 12 431 27 43, 12 421 13 87 e-mail: journals@akademicka.pl Księgarnia internetowa: https://akademicka.pl

Зміст • Spis treści Вступ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ДОКУМЕНТЫ • DOKUMENTY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ДИСКУРС • DYSKURS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Генрик Фонтаньскі Лемківскы просторовы выражыня в системі і в тексті . . . . . . . . . 43 Олена Дуць-Файфер «Заспівати свою пісню на своім подвірю». Достоменніст простору/достоменніст в просторі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 Damian Nowak Zmiany lokalizacji obiektów cerkiewnych na Łemkowynie w XVIII i XIX w. Wybrane przykłady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Andrzej A. Zięba Dziedzictwo kulturowe Łemków jako problem badawczy w humanistyce i temat dyskursu w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Daniel Nowak Uście Ruskie w latach 1785–1789 w świetle Metryki Józefińskiej . . . . . . 121 Klaudia Nowak Wieś zapamiętana. Rekonstrukcja łemkowskiej przestrzeni kulturowej sprzed wysiedlenia na przykładzie wsi Bartne . . . . . . . . . . . . 151

Богдан Горбаль Лемківскы ґенералы і высшы офіцеры . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 І-Фу Туан Простір і місце . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 IНСПIРАЦИI • INSPIRACJE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 РЕЦЕНЗИI I СПРАВОЗДАНЯ • RECENZJE I SPRAWOZDANIA . . . 229 Петро Медвідь Захранка, што не спасить . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 Моніка Тылявска Лемківска філолоґія з перспектывы двадцетлітя . . . . . . . . . . . . . . . 237 Запискы о авторах . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243 Noty o autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247

Table of Contents Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

DOCUMENTS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

DISCOURSE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Henryk Fontański Lemko Spatial Expressions in the System and in the Text . . . . . . . . . . . . 43 Olena Duć-Fajfer “To Sing Your Song in Your Backyard”: Identity in Space/ Space Identity . . . 59 Damian Nowak Changes in the Location of Orthodox Churches in the Lemko Region in the 18th and 19th Centuries: Selected Examples . . . . . . . . . . . 81 Andrzej A. Zięba Cultural Heritage of Lemkos as a Research Problem in the Humanities and the Topic of Discourse in Poland . . . . . . . . . . . . . 93 Daniel Nowak Uście Ruskie (1785-1789) in the View of the First Galician Cadaster . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Klaudia Nowak A Village Remembered: Reconstruction of the Lemko Cultural Space from Before the Displacement using the Example of Bartne Village . . . . . 151

Bohdan Horbal Lemko Generals and Senior Officers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 Yi-Fu Tuan Space and Place . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 INSPIRATIONS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 REVIEWS AND REPORTS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 Petro Medvid’ This Ambulance Won’t Save Us . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 Monika Tylawska Lemko Philology from the Perspective of two Decades . . . . . . . . . . . . . . . 237 Notes about the authors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243 Notes about the authors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247

РІЧНИК РУСКОЙ БУРСЫ 2021, P. 17, c. 7-10

Вступ Сімнадцете чысло «Річника Руской Бурсы», за 2021 р., посвятили сме лемківскому/ русиньскому просторови. Простір єст гев розумленый головні як єдна з основных культуровых катеґорий стисло повязаных з етнічном достоменністю і ріжныма взорами орєнтациі, якы сут соспільні творены през лемківску/ русиньску спільноту. Уж в самым названю Карпатскых Русинів містит ся безпосереднє просторове однесіня до конкретной териториі, яка остала міцно усимволічнена в етнічным/ культуровым дискурсі. Статі, што насвітляют в сесым чыслі «Річника» тоту тему, односят ся до ріжных аспектів розпознаваня, знакуваня, дискурсу, діянь, стратеґій, творіня простору і в просторі. В сталым укладі чысла сохраняме введеный од початку выдаваня часопису порядок. Головну част, Дискурс, попереджают Документы, де заміщаме парунадцет писм односячых ся до єдного з головных лемківскых місц памяти, Фльоринкы, і старань Стоваришыня Лемків і Стоваришыня «Руска Бурса» о поставліня в місци історичного віче пропамятной таблиці. Стараня тоты тырвают од 2018 р., а писма документуют пройдену дотепер дорогу впертого добиваня ся позірні ґарантуваных меншынам громядяньскых прав до власной спільнотовой памяти. Дискурс творит сім науковых текстів, якы сут одповідю на звіданя о зміст, форму, методу і ціль лемківского просторового дискурсу. Текст авторства Генрика Фонтаньского Лемківскы просторовы выражыня в системі і в тексті концентрує ся на просліджыню языковых форм, якы творят і выражают просторову уяву хоснуватели лемківского языка на ґраматычно-синтактычным рівни і способів іх фунґуваня в текстах.

Олена Дуць-Файфер: Вступ

Текст мойого авторства «Заспівати свою пісню на своім подвірю» – достоменніст простору/ достоменніст в просторі єст представліньом концепциі динамічной реляциі простору і достоменности спричыненой ґрунтовном деструкцийом лемківского етнічного простору по 1947 р. Реінвенцийный міф, праґматычный простір, рытуальне міґруваня то достоменностьовы стратеґіі основаны на просторовых вартостях. Безпосередні і посередні залежности храніня і ревіталізациі рідного языкя од даного тыпу лемківского простору то інчый, вказаный в статі аспект повязаня простору з достоменністю. Наступный текст, Zmiany lokalizacji obiektów cerkiewnych na Łemkowynie w XVIII i XIX wieku. Wybrane przykłady, авторства Даміяна Новака, лучыт в собі підхід архівісты/документалісты і антрополоґа в розпознаваню причын і принципів, подля якых доконувано на Лемковині змін місц будовы храмів. Аналіза історичных мап, писаных документів і даных опертых на сучасных документацийных техніках вказує на выбраных примірах найчастійшы причыны зміны положыня церкви, якыма были натуральный будовляный рух, просторове розвитя села і зміны в адміністрацийных границях парохіі. Статя Анджея Зємбы Dziedzictwo kulturowe Łemków jako problem badawczy w humanistyce i temat dyskursu w Polsce дискутує два аспекты повязаны з культуровом спадковином Лемків. Першый то одношыня ся Поляків до лемківской спадковины, якє остало одзеркалене в публичным дискурсі розумленым не лем як выповіди, але тіж як ініциятывы. Другій то спосіб аналізуваня долі той спадковины в гуманістыці без порівнуючой перспектывы. Зємба піддає оба критычній аналізі і формує дослідничы внескы. Пак заміщена єст статя Данєля Новака Uście Ruskie w latach 1785-1789 w świetle Metryki Józefińskiej. На основі першого ґрунтового катастру Галициі, тзв. Йосифляньской Метрикы Устя Руского, проведена остала просторово-ґаздівска характеристыка місточка в другій половині 80. років XVIII ст. Автор узнає, што характеристыка місточка в тым періоді може быти принимана як примір специфічного характеру заселеной през лемківску соспільніст місцевости, што бере ся з того, же на цілій праві обшыри товдышньой Лемковины фунґувала подібна ґаздівска система. Дальша статя, Wieś zapamiętana. Rekonstrukcja łemkowskiej przestrzeni kulturowej sprzed wysiedlenia na przykładzie wsi Bartne, авторства Клавдиі Новак єст частю маґістерской працы авторкы, опрацуваном на

Олена Дуць-Файфер: Вступ

материялі проведеных в терені інтервю. На основі устных нарраций сучасных Бортнян в статі піднята остала проба одтворіня бортняньского культурового простору сперед выселіня. Ефектом єст накрислена мапа ріжных части села – така, яка хранена єст в памяти його мешканців. Предостатнім текстом в части Дискурс єст статя Богдана Горбаля Лемківскы ґенералы і высшы офіцеры, яка є одповідю на запрошыня до пибликуваня в чыслі «Річника» посвяченым просторови м.ін. текстів вказуючых усимволічніня просторовых катеґорий в етнічным дискурсі, достоменніст выражаючу ся, нарратывізувану през тоты катеґориі, етнічне завлащаня, знакуваня простору, мітызуваня, містифікациі. Горбаль, заміщаючы біоґрафічны інформациі о парох высшых офіцерах, в тым ґенаралах, о якых споминано, же были Лемками, вказує, же сут серед них і такы, якых лемківского родоводу і приналежности выказати нияк ся не даст. Завершат Дискурс уж традицийні тлумачыня на лемківскій язык одповіднього до моноґрафічной темы чысла шыроко знаного наукового тексту. Тым разом переведеный остал єден розділ з розславленой книжкы основателя тзв. гуманістычной ґеоґрафіі І-Фу Туана Простір і місце. В части Інспірациі чытатель найде сиґнальну інформацию о двох інтересуючых трансляторскых проєктах, якы ся довершыли в 2021 р. Заміщены остали примірны урывкы з тлумачынь лемківской повыселенчой поезиі на італияньскій язык выконаных през Сільвію Бруні. Подібні тіж запрезентувано другій проєкт – тлумачыня верши Петра Мурянкы на шлезскій язык довершене през Варфоломія Ванота. З обшырного выбору переведеных верши вказаны остали два примірны тлумачыня. В части Рецензиі і справозданя нашол ся єдиный в сесым чыслі «Річника» текст з русиньского простору по полудньовій стороні Карпат. Єст то рецензия збіркы гуморесок і фелієтонів русиньского автора Міра Жолобанича, написана през Петра Медвідя. Рецензент не лем презентує тоту публикацию, але тіж представлят єй критычну оціну. Другій текст заміщеный в тій части возник з нагоды двадцетой річниці основаня вынятковой для цілого еманципацийного процесу – што зачал ся розвивати в просторі лемківской культуры уж деси од половины ХІХ ст. – едукацийной єдиниці. Припомніня основаной в 2001 р. і фунґуючой до 2017 р. на Педаґоґічным Університеті в Кракові росийской філолоґіі з русиньско-лемківскым языком, называной лемківском філолоґійом, завдячаме Моніці Тылявскій, абсольвентці той філолоґіі, тепер

Олена Дуць-Файфер: Вступ

учытельці лемківского языка в Загальноосвітным Ліцею ім. Кромера в Ґорлицях. Як выникат з сесого короткого пересмотру змісту сімнадцетого чысла «Річника Руской Бурсы» повело ся і тым разом приготовити моноґрафічне чысло часопису з цінныма статями і документами што найменше в 50% лемківскоязычныма. Вартат зазначыти, же часопис ся фурт розвиват так мериторичні як і формальні. Днес єст уж высоко выспециялізуваным науковым інтердисциплінарным часописом лемкознавчым з медженародным засягом. До того часу єст індексуваный в слідуючых базах даных: EBSCO Central & Eastern European Academic Source, EBSCO Discovery Service, Index Copernicus Journal Master List, Google Scholar. Єст тіж в евалюацийным процесі до баз ERIH PLUS і Directory of Open Access Journals. Од того рока находит ся тіж в выказі науковых часописів пунктуваных Міністерствa Едукациі і Наукы. Олена Дуць-Файфер Краків, 15.12. 2021 р.

РІЧНИК РУСКОЙ БУРСЫ 2021, P. 17, c. 11-14

Wstęp Siedemnasty numer „Rocznika Ruskiej Bursy”, na rok 2021, poświęciliśmy łemkowskiej/ rusińskiej przestrzeni. Przestrzeń jest tu pojmowana jako jedna z podstawowych kategorii kulturowych, ściśle powiązanych z tożsamością etniczną i różnymi wzorami orientacji tworzonymi społecznie przez daną wspólnotę. Już w samej nazwie-etnonimie Rusinów Karpackich znajduje się bezpośrednie odniesienie przestrzenne do konkretnego terytorium, które zostało mocno usymbolicznione w dyskursie etnicznym/ kulturowym. Artykuły prezentujące w niniejszym numerze „Rocznika” wskazany temat odnoszą się do różnych aspektów rozpoznawania, znakowania, dyskursu, działań, strategii, tworzenia przestrzeni i w przestrzeni. W stałym układzie numeru zachowujemy porządek wprowadzony od początku wydawania czasopisma. Zasadniczą część, Dyskurs, poprzedzają Dokumenty, gdzie zamieszczonych zostało kilkanaście pism dotyczących jednego z głównych łemkowskich miejsc pamięci – Florynki i starań Stowarzyszenia Łemków i Stowarzyszenia „Ruska Bursa” w Gorlicach o ulokowanie w miejscu historycznego wiecu tablicy upamiętniającej to wydarzenie. Starania trwają od 2018 r. a pisma dokumentują odbytą do tej pory drogę konsekwentnego egzekwowania pozornie gwarantowanych mniejszościom praw do własnej pamięci wspólnotowej. Dyskurs tworzy siedem tekstów naukowych, które są odpowiedzią na pytanie o treść, formę, metodę i cel łemkowskiego dyskursu przestrzennego. Tekst autorstwa Henryka Fontańskiego Лемківскы просторовы выражыня в системі і в тексті koncentruje się na prześledzeniu form językowych, które tworzą i wyrażają wyobrażenia przestrzenne użytkowników języka łemkowskiego na poziomie gramatyczno-składniowym i ukazaniu sposobów ich funkcjonowania w tekstach.

Helena Duć-Fajfer: Wstęp

Tekst mojego autorstwa «Заспівати свою пісню на своім подвірю» – достоменніст простору/ достоменніст в просторі jest prezentacją koncepcji dynamicznej relacji przestrzeni i tożsamości w związku z gruntowną destrukcją łemkowskiej przestrzeni etnicznej po 1947 r. Mit reinwencyjny, przestrzeń pragmatyczna, migrowanie rytualne to strategie tożsamościowe bazujące na wartościach przestrzennych. Bezpośrednie i pośrednie zależności w zakresie chronienia i rewitalizacji języka ojczystego od danego typu przestrzeni łemkowskiej to jeszcze inny, ukazany w artykule, aspekt powiązania przestrzeni z tożsamością. Następny tekst, Zmiany lokalizacji obiektów cerkiewnych na Łemkowynie w XVIII i XIX wieku. Wybrane przykłady, autorstwa Damiana Nowaka, łączy w sobie podejście archiwisty/dokumentalisty i antropologa w rozpoznawaniu przyczyn i zasad według jakich dokonywano na Łemkowynie zmian miejsca budowy świątyń. Analiza historycznych map, dokumentów pisanych i danych opartych na współczesnych technikach dokumentujących ukazuje na wybranych przykładach najczęstsze przyczyny zmian ulokowania cerkwi, którymi były naturalny ruch budowlany, rozwój przestrzenny wsi i zmiany w granicach administracyjnych parafii. W artykule Andrzeja Zięby Dziedzictwo kulturowe Łemków jako problem badawczy w humanistyce i temat dyskursu w Polsce dyskutowane są dwa aspekty odnoszące się do kulturowego dziedzictwa Łemków. Pierwszy to stosunek Polaków do tego dziedzictwa, odzwierciedlony w dyskursie publicznym rozumianym nie tylko jako wypowiedzi, ale też jako inicjatywy. Drugi to sposób analizowania losu łemkowskiego dziedzictwa w humanistyce bez perspektywy porównawczej. Zięba poddaje obydwa te aspekty analizie krytycznej i formułuje wnioski badawcze. Jako kolejny zamieszczony został artykuł Daniela Nowaka Uście Ruskie w latach 1785-1789 w świetle Metryki Józefińskiej. Na bazie pierwszego gruntowego katastru Galicji, czyli tzw. Metryki Józefińskiej Uścia Ruskiego przeprowadzona została przestrzenno-gospodarcza charakterystyka tego miasteczka w drugiej połowie lat 80. XVIII w. Autor uznaje, że charakterystyka miasteczka w tym okresie może być traktowana jako przykład specyficznego charakteru miejscowości zamieszkanej przez społeczność łemkowską, co wynika z faktu, że na prawie całym obszarze ówczesnej Łemkowyny funkcjonował podobny system gospodarczy. Kolejny artykuł, Wieś zapamiętana. Rekonstrukcja łemkowskiej przestrzeni kulturowej sprzed wysiedlenia na przykładzie wsi Bartne, autorstwa Klaudii

Helena Duć-Fajfer: Wstęp

Nowak, jest częścią pracy magisterskiej autorki opracowaną na bazie materiału z przeprowadzonych w terenie wywiadów. Na podstawie ustnych narracji bartnian w artykule podjęta została próba odtworzenia przestrzeni kulturowej Bartnego sprzed wysiedlenia. Efektem jest nakreślona mapa różnych części wsi – taka, jaką zachowali w pamięci jej mieszkańcy. Przedostatnim tekstem z części Dyskurs jest artykuł Bohdana Horbala Лемківскы ґенералы і высшы офіцеры, który jest odpowiedzią na zaproszenie do publikowania w numerze „Rocznika” poświęconym przestrzeni m.in. tekstów ukazujących głębokie usymbolicznienie kategorii przestrzennych w dyskursie etnicznym, tożsamość wyrażającą się, narratywizowaną przez te kategorie, etniczne zawłaszczanie, znakowanie przestrzeni, mityzowanie, mistyfikacje. Horbal, zamieszczając informacje biograficzne o kilku wyższych oficerach, w tym generałach, o których wspomina się, iż byli Łemkami, wskazuje, że są wśród nich też tacy, w przypadku których łemkowskiego rodowodu i przynależności etnicznej nie sposób wykazać. Dyskurs zamyka już tradycyjnie tekst uznany w humanistyce współczesnej za wysoce znaczący w temacie wiodącym numeru, przetłumaczony na język łemkowski. Tym razem jest to tłumaczenie jednego rozdziału ze znanej książki twórcy geografii humanistycznej Yi-Fu Tuana Przestrzeń i miejsce. W części Inspiracje czytelnik znajdzie sygnalną informację o dwóch interesujących projektach translatorskich zrealizowanych w 2021 r. Zamieszczone zostały tu przykładowe fragmenty z tłumaczenia łemkowskiej poezji powysiedleńczej na język włoski dokonanego przez Silvię Bruni. W podobny sposób zaprezentowano też drugi projekt – tłumaczenie wierszy Petra Murianki na język śląski dokonane przez Bartłůmieja Wanota. Z obszernego wyboru przetłumaczonych wierszy przytoczone zostały dwa przykłady. W części Recenzje i sprawozdania znalazł się jedyny w tym numerze „Rocznika” tekst nadesłany z przestrzeni rusińskiej po południowej stronie Karpat. Jest to recenzja zbioru humoresek i felietonów rusińskiego autora Mira Żołobanycza, napisana przez Petra Medvidia. Recenzent nie ogranicza się do prezentacji tej publikacji, dokonuje też jej krytycznej oceny. Drugi tekst zamieszczony w tej części powstał w związku z 20. rocznicą utworzenia wyjątkowej dla całego procesu emancypacyjnego – który zaczął się rozwijać w obszarze kultury i tożsamości łemkowskiej od około połowy XIX w. – jednostki edukacyjnej. Przypomnienie utworzonej w 2001 r. i funkcjonującej do 2017 r. na Uniwersytecie Pedagogicznym w Krakowie filologii rosyjskiej z językiem rusińsko-łemkowskim, zwanej filologią łemkowską,

Helena Duć-Fajfer: Wstęp

zawdzięczamy Monice Tylawskiej, absolwentce tej filologii, obecnie nauczycielce języka łemkowskiego w Liceum Ogólnokształcącym im. Marcina Kromera w Gorlicach. Jak wynika z tego krótkiego przeglądu treści 17 numeru „Rocznika Ruskiej Bursy”, udało się i tym razem przygotować numer monograficzny czasopisma z cennymi artykułami i dokumentami co najmniej w 50% łemkowskojęzycznymi. Warto zaznaczyć, że czasopismo ciągle się rozwija zarówno merytorycznie jak i formalnie. Obecnie jest to wyspecjalizowane naukowe interdyscyplinarne czasopismo łemkoznawcze o zasięgu międzynarodowym. Jest indeksowane w następujących bazach danych: EBSCO Central & Eastern European Academic Source, EBSCO Discovery Service, Index Copernicus Journal Master List, Google Scholar. Znajduje się również w procesie ewaluacyjnym do baz ERIH PLUS і Directory of Open Access Journals. Od tego roku znajduje się także w wykazie punktowanych czasopism naukowych Ministerstwa Edukacji i Nauki. Helena Duć-Fajfer Kraków, 15.12.2021 r.

ДОКУМЕНТЫ DOKUMENTY

РІЧНИК РУСКОЙ БУРСЫ 2021, P. 17, c. 17-40

Вводне слово 5 грудня 2018 р. минуло 100 років од історичного Фльориньского Віче, што было центральном подійом в часі політычного здвигу Лемків в роках 1918-1921. На вічи во Фльоринці, на якым згромадило ся бл. 500 делеґатів зо 130 лемківскых сел, выбрано і затверджено Начальный Совѣт Лемковщины, што заряджати мал адміністрацийныма єдиницями установленыма на териториі Лемковины. Цілу тоту структуру приняло ся звати Руском Народном Республиком. В лемківскій спільнотовій памяти фунґує она як символ лемківского стремліня до незалежности і часто зове ся єй Лемківском Республиком. Тото символічне значыня выражене остало установліньом Дня Русина в Польщы на ден 5 грудня. В сотну річницю історичной фльориньской подіі Стоваришыня Лемків і Стоваришыня «Руска Бурса» в Ґорлицях рішыли єй упамятнити поставліньом каменя з пропамятном таблицьом в місци, де проходило віче. Знатя, же делеґаты згромадили ся в долинці перед клебанійом, в якій резидувал в 1918 р. грекокатолицкій парох Фльоринкы, о. Василій Курилло. Днес тото місце дале приналежыт до фльориньской парохіі, але уж не грекокатолицкой лем римокатолицкой. На яр 2018 р. члены Головного Заряду Стоваришыня Лемків провели бесіду з парохом Марюшом Томаком, якій выразил свою прихыльніст для упамятніня, але зазначыл, же рішыня в тій справі підняти може лем єпископ римокатолицкой тарновской дєцезиі. Стоваришыня Лемків скєрувало офіцийне писмо до єпископа Анджея Єжа. Писма в справі упамятніня Фльориньского Віче сланы і отримуваны в кореспонденциі з костельныма і світскыма орґанами заміщаме долов. Документуют они до днес фурт безефектывный процес стараня ся лемківскых орґанізаций о символізацию єдного з найважнійшых спільнотовых місц памяти в формі таблиці з інформацийом о історичній подіі.

ДОКУМЕНТЫ • DOKUMENTY

В писмах, што пришли в одповіди на кєруваны до реченых орґанів през СЛ просьбы, фурт споминаны сут даякы перешкоды, про якы пропамятна таблиця не може быти поставлена в історичным для Лемків місци. Головныма адресатами писм СЛ была Тарновска Римокатолицка Курия, Інститут Народовой Памяти і війт ґміны Ґрибів. По неґатывных бо одповідях з Куриі, зазначаючых, же властивым до выдаваня згоды на упамятніня орґаном єст Інститут Народовой Памяти, СЛ скєрувало своі писма до Інституту. Одповід пришла неґатывна. Зато остал скєруваный до цілого соспільства одкрытый лист описуючый основу і ціль упамятніня і вказуючый безосновну і кривдячу Лемків одповід ІНП. По пересланю до ІНП того листу з зобраныма під ним праві 700 підписами попераючыма ідею упамятніня, СЛ отримало одповід, же ІНП не єст страном в тій справі, зато не оно піднимат рішыня. Беручы до увагы неприхыльне справі становиско Куриі, піднято рішыня о поставліню каменя з таблицьом на приналежным до сельской спільноты ґрунті, адмініструваным през Уряд Ґміны в Ґрибові. Хоц власти ґміны декляруют свою прихыльніст, то згоды на поставліня упамятніня при історичній долинці не выдают. Оправдуют то технічныма, інвестицийныма, середовисковыма причынами, якы мож оцінити як заступчы арґументы. В попераня справы упамятніня во Фльоринці влучыли ся середовиска американьскых Русинів, а од 2021 р. тіж локальны соспільны орґанізациі, предо вшыткым Saga Grybów, як тіж Sądecki Sztetl і Fundacjа Рodziny Popielów «Centrum». Документы поміщаме хронолоґічні, знакуючы іх підписами. Олена Дуць-Файфер

Wprowadzenie 5 grudnia 2018 r. minęło 100 lat od historycznego wiecu we Florynce, który był centralnym wydarzeniem okresu politycznej aktywności Łemków w latach 1918-1921. Na wiecu, na którym zgromadziło się ok. 500 delegatów ze 130 łemkowskich wsi, wybrano Główną Radę Łemkowyny, która miała zarządzać jednostkami administracyjnymi powołanymi na jej terytorium. Całą tę strukturę przyjęło się nazywać Ruską Narodową Republiką Łemków. W łemkowskiej pamięci wspólnotowej funkcjonuje ona jako symbol dążeń autonomicznych i często bywa określana jako Republika Łemkowska. To symboliczne znaczenie zostało wyrażone w postaci ustanowienia Dnia Rusina w Polsce na dzień 5 grudnia. Setną rocznicę tego wydarzenia Stowarzyszenie Łemków i Stowarzyszenie „Ruska Bursa” w Gorlicach postanowiły upamiętnić poprzez ustawienie głazu z tablicą pamiątkową w miejscu, gdzie odbywał się wiec. Wiadomo, że delegaci zgromadzili się w dolince przed plebanią, w której w 1918 r. rezydował ówczesny greckokatolicki proboszcz Florynki, ks. Wasylij Kuryłło. Obecnie to miejsce nadal należy do parafii we Florynce, jednak nie greckokatolickiej, a rzymskokatolickiej. Wiosną 2018 r. członkowie Zarządu Głównego Stowarzyszenia Łemków przeprowadzili rozmowę z proboszczem Mariuszem Tomaką, który wyraził swoje przychylne stanowisko względem projektu, zaznaczył jednak, że decyzję w tej sprawie podjąć może jedynie biskup rzymskokatolickiej diecezji tarnowskiej. Stowarzyszenie Łemków skierowało zatem pismo do biskupa Andrzeja Jeża. Pisma w sprawie upamiętnienia wiecu we Florynce wysyłane i otrzymywane w ramach korespondencji z organami kościelnymi i świeckimi zamieszczamy poniżej. Dokumentują one do dziś bezskuteczny proces starań łemkowskich organizacji o symbolizację jednego z najważniejszych miejsc wspólnotowych w postaci tablicy z informacją o historycznym wydarzeniu. W pismach, które napłynęły w odpowiedzi na petycje kierowane do

ДОКУМЕНТЫ • DOKUMENTY

wspomnianych organów przez Stowarzyszenie Łemków, wciąż wspominane są przeszkody, z powodu których tablica upamiętniająca nie może być postawiona. Głównymi adresatami pism Stowarzyszenia Łemków była Kuria Diecezjalna w Tarnowie, Instytut Pamięci Narodowej i wójt gminy Grybów. Po negatywnych odpowiedziach z Kurii, podkreślających, iż właściwym organem do wydawania zgody na upamiętnienie jest IPN, Stowarzyszenie skierowało swoje pisma do Instytutu. Przyszła na nie odpowiedź negatywna. W związku z tym został skierowany do całego społeczeństwa list otwarty, w którym opisano podstawę i cel upamiętnienia oraz wskazano bezpodstawną i krzywdzącą dla Łemków odpowiedź IPN. Po przesłaniu do IPN tego listu z zebranymi pod nim prawie 700 podpisami popierającymi ideę upamiętnienia, Stowarzyszenie Łemków otrzymało odpowiedź, że IPN nie jest stroną w tej sprawie, dlatego nie może jej rozstrzygnąć. Uwzględniając nieprzychylne stanowisko Kurii, podjęto decyzję o postawieniu głazu z tablicą na gruncie należącym do wsi, administrowanym przez Urząd Gminy w Grybowie. Chociaż władze gminy deklarują swoją przychylność, nie wydały zgody na postawienie upamiętnienia przy historycznej dolince. Tłumaczą to względami technicznymi, inwestycyjnymi, środowiskowymi, które można postrzegać jako argumenty zastępcze. Do popierania sprawy upamiętnienia we Florynce włączyły się środowiska Rusinów amerykańskich, a od 2021 r. lokalne organizacje społeczne, przede wszystkim Saga Grybów oraz Sądecki Sztetl i Fundacja Rodziny Popielów „Centrum”. Dokumenty zamieszczamy chronologicznie, oznaczając je podpisami. Helena Duć-Fajfer

ДОКУМЕНТЫ • DOKUMENTY

1. Писмо до Єпископа Тарновской Дєцезиі Анджея Єжа

ДОКУМЕНТЫ • DOKUMENTY

2. Одповід з Куриі на писмо Стоваришыня Лемків

3. Одповід СЛ до Куриі з інформацийом о писмі до ІНП

ДОКУМЕНТЫ • DOKUMENTY

4. Писмо СЛ до Директора Бюра Упамятняня, Борб і Мученичества ІНП з просьбом о выданя згоды на упамятніня

ДОКУМЕНТЫ • DOKUMENTY

5. Писмо СЛ до Начальника Краківского Одділу Бюра Упамятняня, Борб і Мученичества ІНП з просьбом о выданя згоды на упамятніня

ДОКУМЕНТЫ • DOKUMENTY

6. Неґатывна одповід Презеса Інституту Народовой Памяти в справі фльориньского упямятніня

ДОКУМЕНТЫ • DOKUMENTY

7. Писмо до головных власти ІНП з просьбом о повторне розсмотріня просьбы СЛ о упамятніня во Фльоринці з покликаньом ся на долученый Одкрытый Лист

ДОКУМЕНТЫ • DOKUMENTY

8. Зміст Одкрытого Листу

ДОКУМЕНТЫ • DOKUMENTY

9. Одповід Презеса ІНП на просьбу о повторне розсмотріня справы упамятніня во Фльоринці, выцофуюча ся зо становліня през ІНП в тій справі

ДОКУМЕНТЫ • DOKUMENTY

10. Просьба СЛ до Війта Ґміны Ґрибів о выданя згоды на поставліня упамятніня на ґмінным ґрунті во Фльоринці

ДОКУМЕНТЫ • DOKUMENTY

11. Плян локалізациі і ескіз формы плянуваного упамятніня (автор: Петро Криницкій)

ДОКУМЕНТЫ • DOKUMENTY

12. Просьба СЛ до Війта Ґміны Ґрибів о выданя одповіди на писмі

ДОКУМЕНТЫ • DOKUMENTY

13. Одповід Війта Ґміны Ґрибів на просьбу СЛ о згоду на поставліня упамятніня попри місци, де проходило історичне віче

ДОКУМЕНТЫ • DOKUMENTY

14. Писмо до Війта Ґміны Ґрибів од Карпато-Русиньской Консорциі в ЗША з попертьом для старань СЛ о упамятніня

ДОКУМЕНТЫ • DOKUMENTY

15. Поновлена просьба Стоваришыня Лемків до Війта Ґміны Ґрибів з пропозицийом компромісового розвязаня вказаных локалізацийных перешкід

16. Орєнтацийна мапка з зазначыньом можливости компромісу в локалізациі упамятніня (автор: Каміль Кмак)

40 ДОКУМЕНТЫ • DOKUMENTY

ДИСКУРС DYSKURS

РІЧНИК РУСКОЙ БУРСЫ 2021, P. 17, c. 43-57 https://doi.org/10.12797/RRB.17.2021.17.01

Генрик Фонтаньскі

Шлезскій Університет / Uniwersytet Śląski

Лемківскы просторовы выражыня в системі і в тексті Abstrakt Łemkowskie wyrażenia przestrzenne w systemie i w tekście W opracowaniu podjęto próbę opisu łemkowskich gramatyczno-składniowych środków językowych wyrażających znaczenia przestrzenne: syntaktemów (elementarnych jednostek składniowych) oraz typów zdań ze znaczeniem relacji przestrzennych i ich użycia w tekstach. Słowa kluczowe: język łemkowski, wyrażenia przestrzenne, wyrażenia przyimkowe, syntaktem, gramatyka komunikacyjno-funkcjonalna Abstract Lemko Spatial Expressions in the System and in the Text The study attempts to describe Lemko grammatical and syntactic linguistic means used to express spatial meanings: syntactems (elementary syntactic units) and types of sentences with the meaning of spatial relations and their use in texts. Keywords: Lemko language, spatial expressions, prepositional phrases, syntactem, communicative-functional grammar

Лемківскій язык, як каждый інчый, розпоряджат розбудуваным засобом знаків выражаючых просторовы значыня, не лем в понятьовым і референцийным, але тіж в модальным і оціняючo-емоцийным аспекті.

ДИСКУРС • DYSKURS

Подля барже дрібницьовых семантычных катеґорий мож выріжнити просторовы выражыня зо значыньом місця (локатывны), напряму (директывны), переміщыня (транзитывны), одлеглости і розміру (дименсивны). Серед лемківскых локатывных выражынь выпадат предо вшыткым вымінити еґоцентричны знакы: вказуючы присловниковы місценазывникы, в бесіді часто поперты жестом, односячы ся до місц односні бесідуючого близкых (ту, гев) або дальшых (там, гын). Однесіня до простору може быти приближеным – загальным, выраженым при помочы невызначеного присловникового місценазывника деси (в простій бесіді тіж десик), получынь деси гев, деси близко, деси там, деси гын, деси далеко, гын дале або зуженым через однесіня до даякого орєнтацийного пункту гев коло выгляде, деси гын за селом, нп.: Сьніг падат, а такой ту деси близко, во стіні чує ся шкрабаня мышы [М. Ковач]; Його талант змарніл бы ся, кєд за ціле своє жытя был бы він лем священником деси на затраченым селі [Г. Бескид]. Присловниковый місценазывник даґде (тіж в получынях як там даґде, гын даґде) одсылат до неокрисленого місця, а в декотрых мовных ситуациях до місця окрисленого для бесідуючого, але не для спiлбесiдника, невызначеный присловниковый місценазывник денеде впроваджат дистрибутывне значыня, а модальне значыня довільности – місценазывникы буд-де, де-небуд. Значыня узагальненого простору выражают місценазывникы всяди і одрікаючый ниґде, нп.: Може ся уж ним, там даґде в лісі, лишка тішыт [П. Мурянка]; […] де небуд в сьвіті бы сме ся не нашли, най звучат в нашых серцях тоты слова [«Бесiда»]. Присловниковы місценазывникы ту, гев, там, гын, всяди в получынях з часословами і інчыма выражынями зо значыньом переміщыня фунґуют тіж в директывных значынях, нп.: Подте-ле гев! [П. Стефановскiй]; Потім пришли ту «цивілізуваны» кольоністы [С. Мадзе лян]; Коте, ты всяди вылізеш, ты хытрий, іди на вывідку [«Лемкiвска Ластiвочка»]; Думкы летіли деси там, до недавной минувшыны [П. Мурянка]. Місценазывник де єст хоснуваный в значыню локатывным або директывным (тіж в получыню там де) в звідуючій або односній функциі, нп.: – Мамо, а де вы ся вродили – зьвідує Ванцьо [«Лемкiвска Ластiвочка»]; Затримав ся на хвилю, там де колиси стояла перша на краю села хыжа [Т. Кузяк].

Генрик Фонтаньскі: Лемківскы просторовы выражыня в системі…

Директывне значыня выражают присловниковы місценазывникы одталь, одтамале/ одтамаль, нп.: Тепер міг єм одтале одыйти [М. Сандович]; […] одтамале походили його родиче [«Бесiда»], а окрем того звідуючы ци односны кади i одкале, нп.: – Може не знаш кади зьвірина ходит? […] Засіли в місци кади мали іти дикы [Я. Горощак]; – Одкале тя твій старий выгнал тамтого рока? [М. Ковач], тіж в получынях з невызначеныма місценазывниками, нп.: Кєд зышло сонце, деси одтамале, знад Руского Устя, спонад устяньской Гомолі, його проміня одбивало ся од воєнчаньскых ялиц і сідало на самым повдірци [П. Мурянка]. Окрем безпосереднього, наочного вказуваня (deiksis), котре ма місце в актах мовы заглубленых в реальній конситуациі, присловниковы місценазывникы – в оповіданях, реляциях і інчых текстах односячых ся до простору – мают анафоричну функцию, то значыт одсылают до місц спомненых скорше, нп.: В Гамерику нам треба. Гын добрі. Гын тепло і сьвітла дуже [П. Ксенич]; В кінці дотерли сме на пляжу. Гев – як в інчым сьвіті [Г. Молодчак]; Мала свій ґрунт по вітци, на Воєнным. Там братя помогли ся ій поставити [П. Мурянка]. Таку функцию мают тіж анафоричны придавниковы місценазывникы гевсот і гевсышній, нп.: він анулює правдивіст гевсой подіі [М. Нагач, перев. П. Криницкій]. Еґоцентричныма выражынями, то єст такыма, што вымагают однесіня до місця, де находит ся бесідуючый або хтоси ци штоси, о кым або о чым ся бесідує, сут присловникы і присловниковы выражыня близко, далеко, з далека, недалеко, вдаль, вколо, докола/ доокола, навколо, высоко, низко, горi, з горы, долов, вперед, наперед, спереду, допереду, ґу переду, од переду, дозаду, зозаду, взад, назад, спак, наспак, взадгуз, нп.: […] вшытко єм виділ зато, же жыю близко і акуратні не міг єм спати [М. Нагач, перев. П. Криницкiй]; A мама працує i істи ім носит i вколо зо страхом позерат [I. Горощак], Як далеко i близко треба ґу ній іти жебы на все вернути [О. Дуць-Файфер]; Назбераме, назбераме, позерай – іщы сонечко высоко [П. Мурянка]; I гостинец з горы долов,/ Гряды, рівні доокола [I. Русенко]; […] на четвертого лем так зозаду i спереду зіркне i юж му ціну i його вік знає [М. Дзiндзьо]. Односит ся то тіж до словотворчых дериватів, як компаратывы, придавникы, назывникы, нп.: […] дальше Карпаты высокы [Н. Жылич]; То не так/ звізды падали/ a люде ішли/ i зас ставали/ дале/ фурт дале босоніж без палиці i без страху [О. Дуць-Файфер]; Серед темной ночы ясніли світла далекой i близкой забудовы. То приближали, то оддаляли ся од шырокой i простой дорогы [В. Грабан];

ДИСКУРС • DYSKURS

Передній дружба поставив на столі фляшку доброй [С. Мадзелян]; Хоц ту гарда околиця,/ Вшыткы ходят як немравы [I. Русенко]. Рух в окрисленым напрямi в даній обшыри выражают присловникы вшыр, вздолж (вздовж), впiлперек, напiлперек, догоры, в гору, здолы догоры, долину, згоры долину, приназывниковы выражыня в функциі присловників на подолж (на подовж), на пiлперек і получыня там і назад, горі-долов – тото остатнє може означати рух не лем в вертикальным, але тіж в горизонтальным напрямі, нп.: На землях орных в краєвиді села видно было вздовж i пілперек дост густо рілі [А. Барна]; Хотіл бым, жебыс […] проходжал горі-долов, там і назад, часом позерал на мене і гварил: «Не лій дойджык, не лій, бо тя ту не треба…» [А. А. Мілн, перев. П. Криницкій]. В процесі розвитя языка присловникы, головні з просторовым значыньом, переходят в приназывникы, нп.: На схід не было каменистой, лем дорога польова вздовж рікы Вислокы [А. Барна]; A вшытко прото, же навколо присілка было барз дуже границ [М. Дзiндзьо]; Так близко нас до лету підрывали ся велькы журавлі з червено закінченыма головами [С. Молодчак]; […] виділа поодаль од ся стоячого, засмученого – свого, рідного ій Чловека [Н. Репела]; […] выкликали Василя ґу переду салі [«Бесiда»]; Штоденна діяльніст ансамблю ПіТ Лемковина оперта была на контактах кореспонденцийных, в якых дириґент Ярослав Трохановскій нагрывал десяткы тасьм маґнетофоновых з ix высылком до вшыткых членів розпорошеных вздовж полудньовой Польщы [А. Барна]. Антропоцентричный характер мают придавникы правый і лівый, а тіж выражыня по десницi, в праву сторону, в лiву сторону, до права, до лiва, нп.: Лем ногы бы іщы дакус поскакали/ На обі стороны – i в праву i в ліву [Я. Дудра]. Тіло чловека єст основным пунктом однесіня в представляню просторовых реляций, як нп. в описі обслугуваня коросен: Ліва нога тягла лапком i орчыком єдну ничельницу в долину, a права нога з лапком i другом ничельницом была в горі. Медже нитками нижньой i вышньой ничельниці з бердом одхыленым до заду міг слобідно переходити чонок з пілперечньом нитком [А. Барна]. Інчым приміром може быти опис фотоґрафіі, коли орєнтацийным пунктом єст тот, хто ся ій присмотрює, нп.: 3 лівой стороны «горбок» – колічком означена хыжа, в котрій родил ся i прожывал своі молоды рокы автор той книжкы. 3 правой – дванадцет ґаздівок «шолтыства». Дале в долині під селом плине ріка Вислока. Просто за гором i лісом лежыт село Незнайова 2 км. На першім пляні

Генрик Фонтаньскі: Лемківскы просторовы выражыня в системі…

фотоґрафіі на поли видно не засыпаны іщы декункы войск австрияцкых з зимы 1914-1915 р. [А. Барна]. Розміры обєктів (місц, предметів), як іх атрибуты окрисляны сут через придавникы великiй, малый, высокiй, низкiй, шырокiй, узкiй, долгiй, короткiй, глубокiй, плыткiй, в значыню котрых єст елемент оціны, однесіня до нормы, нп.: В блищачій як крышталь воді блищали срібны рыбы. Тоты дрібны, на плыткій воді, гріли хырбеты [В. Грабан]; 3 вершыны Фырдея i його соломяны стріхы i сады коло хыж, i узкы клаптикы поля были іщы меншы, але файнійшы [I. Желем]; Пекли паскы великы i малы [А. Барна]. Дименсивны значыня выражаны сут тіж при помочы похідных деадєктывных присловників і назывників, нп.: Копали дост шыроко [А. Барна]; Смотрил хвилю в чорну глуб пахнячого напитку [П. Коробчак]; Дністер шырінь, міст должыня/ I берегы высочыня [I. Русенко]. В лінґвістычній літературі просторовы значыня приписуваны сут приназывникам. Не одзеркалят то єднак сути функциі приназывників в языку. Приназывник фунґує в речыню не самодільні, лем творит разом з назывником окрисленой катеґориі (або з назывниковым місценазывником) елементарну синтактычну єдиницю, синтактему. Важне єст при тым катеґорияльне значыня назывника. Приназывниковы синтактемы з просторовым синтактычным значыньом (локатывным, директывным, транзитывным або дименсивным) то первістні выражыня з назывниками в формі окрисленого одмінка і з катеґорияльным значыньом місця, якісого материяльного обєкту (природного, артефакту ци чогоси неконечні докладні окрисленого, лем розумленого, iнтерпретуваного як простір). На приклад, назывникы з просторовым катеґорияльным значыньом в формі видячого одмінка з приназывником на творят директывны синтактемы: Діти берут бурнусы i ідут на двір [П. Мурянка]; вечером заіхали на гірску поляну [С. Мадзелян]; Солому вытрясали i клали на стрих [А. Барна]. Назывникы інчых семантычных катеґорий в тым самым одмінку і з тым самым приназывником, але з інчым катеґорияльным значыньом творят синтактему з інчым синтактычным значыньом, нп. синтактема на зліст ма синтактычне значыня потенсиву, означат можливый емоцийный стан. О синтактычным значыню синтактемы може рішати контекст, нп.: Гварила-с, же ніт центов на лікы [П. Ф. Телеп] – в тым выпадку синтактема на + видячый одмінок ма не директывный, лем дестинатывный смысел, означат презначыня предмету.

ДИСКУРС • DYSKURS

Представиме долов короткій перегляд (очывидні, неполный) лемківскых синтактем з просторовыма значынями. Локатывны синтактемы творят назывникы в формі рождаючого одмінка з приназывниками в, коло, докола/ доокола, наперед, на передi, серед, посеред, нп.: Так юж од пару рокiв в Йоска служыла Щетинова Улька [Т. Кузяк] – означыня місця подля особы (властителя, господаря, жытеля); I в короткім часі коло Ґміны зробили пожегнаня [П. Корбич]; Докола проглубленого i пошыреного корыта была зона зеро [М. Нагач, перев. П. Криницкiй]; А пак сіл си зас наперед мене [Н. Репела]; На переді же салі […] притігал очы образ – спільний портрет Томы Масарика і Едуарда Бенеша [I. Дзядик]; Серед двора ішла си колышучы ся помаленкы качка [Я. Горощак]. Посеред дерев за цмінтаром видно было трираменны хрєсты, камінны, желивны – похылены і потрісканы [М. Сандович]. З формом творячого в локатывных синтактемах лучат ся приназывникы за, медже, помедже, над, перед (пред), поперед і під, нп.: Сіли монахыні до Сьвятой Вечері і такой почули за дверми прояте мявчаня [П. Мурянка]; Мушынянам припала оборона району медже брамами Вісльном і Шевском [Я. Воргач]; Мій дім там долов, над домом хмары [М. Ковач]; По хвили зітхнул глубоко, коли перелетіло перед ним стадко серен, перетинаючы дорогу [М. Сандович]; […] поперед нами ідут школяре до школы [М. Дзiндзьо]; Там го побито і завішено на линці під повалом [Б. Горбаль]. Приназывникы в, на, попри і при творят локатывны синтактемы з назывниками в формі місцевого одмінка, нп.: Неє никого, лем в курнику пара гуси і качка [«Бесiда»]; Осін на кычері пече компері [приповiдка]; На гмлі вкрываючій млакы попри желізній дорозі приплынула стация [П. Коробчак]; При хыжы стоіт авто, якысий старий, радянскій іщы «газік» [Д. Трохановскiй]. Директывне синтактычне значыня выражают синтактемы назывників в рождаючым одмінку з приназывниками до, з(о), з-за, од, спомедже, спонад, в даючым з приназывниками ґу і наперед, в видячым з приназывниками в, за, на, над, перед, пiд, поза, пред і в творячым з приназывником за, нп.: мале оленятко лед видно спомедже трав [В. Хомик]; Дерево в горах стігали смыком з ліса на поляну, а од тамаль на єдні телізі стігали під ліс на дорогу, а дальше на двох телігах до тартаку [А. Барна]; Діти побігли наперед вітцю [Л. Демян]; I панове «Руску Раду» шмарили за

Генрик Фонтаньскі: Лемківскы просторовы выражыня в системі…

краты [Н. Жылич]; Привели го перед бачу [М. Буряк]; I ходят за мамом, трепочут крылцями [I. Горощак]. В дименсивным значыню фунґуют лемківскы синтактемы од + рождаючый, до + рождаючый і по + видячый, выступуючы в комплексах од – до (або од – аж до) і од – по, при чым перша синтактема в тым комплексі означат выхідну, а друга кінцьову границю декотрого закрисленого в такій спосіб простору, ци то материяльного, фізычного, ци тіж метафоричного, нп.: Дзядек смотрит все на «кресы» од Кыєва до Одесы [I. Русенко]; Червены поломені і дымы душевны... То од пят по небо ватры, невидимы і земны [Ш. Сухый]; Запрезентувано на ній [выставi] одіня з цілого лемківского етносу, по обох боках Бескіда – од Шляхтовы по Солинку, од Татер по Выгорлят [П. Трохановскiй]. Означыню одлеглости при помірі служыт синтактема о + видячый, нп.: Отже – неє можливости перемістити ся в короткым часі векшому числу люди з цмынтеря до оддаленого о два кільометры Памятника [П. Трохановскiй]. При помочы синтактем през + видячый і через + видячый выражане єст значыня транзитывне, трасы руху, нп.: Пішли обі Сандры лісовыма дорогами, през Нову Вьєсь, през Чмель [П. Мурянка]; Предераючы ся через копривы вошол єм там [М. Сандович], тіж в контексті з дименсивныма і директывныма синтактемами, нп.: Де ся поділи тоты люде што ішли тернистом ватряном стежком од Чарной през Бортие по гнесьню Ждыню? [С. Мадзелян]; Характерным для лемківскых церков є нарастаня горі брыл окремых членіе будівлі, поступуюче од сходу ґу заходови (од олтаря, через середню част, до вежы) [В. Грабан]. Транзитывне значыня выражане єст тіж назывниковом синтактемом в формі творячого одмінка без приназывника, нп.: Iшли мы долго хырбетами Яворины [П. Мурянка]. Лемківскы просторовы синтактемы можут полнити ріжны функциі в речынях, занимати ріжны синтактычны позициі. Представиме тот проблем, операючы ся на теоретычній базі комунікацийно-функціональной ґраматыкы, котрой основны ідеі были выпрацуваны через Галину Золотову (Золотова 1973). В однесіню до той теориі вводиме єднак сутьову модифікацию, основом якой єст тото, же діліня речыня на тему і рему не трактуєме як надбудову над структуром підмет – присудок, але ідентыфікуєме з ньом як єй речыньотворчу суть. Синтактычнна єдиниця – мінімальні синтактема – може полнити єдну з трьох основных функций: 1) выступувати самодільні як єдиниця

ДИСКУРС • DYSKURS

комунікациі; 2) быти конструкцийным компонентом речыня (в позициі підмету, присудка, обставника або пілпредикатывного комплікатора); 3) полнити ролю складника залежного од конструкцийного компоненту. В першій синтактычній функциі, в самодільным ужытю як полне і закінчене повідомліня, просторова синтактема може быти інформацийным написом. Передо вшыткым єст то назывник в называючым одмінку, нп.: Кузня [напис на табличці в Музею Лемківской Культуры в Зындранові], але може то быти просторова синтактема в буд-якій з выміненых форм. Самодільныма ужытями сут сценічны увагы в текстах драматычных творів. Синтактемы з просторовым значыньом – назвы місц в называючым одмінку і приназывниковы локатывны синтактемы – служат комунікуваню о місцах сценічной акциі, нп.: AKT III (Хыжа, як в Акті I) [П. Стефановскiй]; 867 PIK […] Венеция [П. Мурянка], а тіж о місци акторів на сцені, нп.: ІЦКО (за сценом) [А. Копча]. Самодільныма повідомлінями, в роли якых фунґуют просторовы синтактемы (миняме назвы в называючым одмінку), сут наголовкы творів – літературных, музычных, плястычных, нп.: На Схід, Із Донбасу [В. Хомик]; На своім порозі [С. Трохановска]; На стежці [I. Желем]; На чужыні [А. Копча]; З Крас Фльоринкы… [А. Рыдзанич]; З ближньой заградкы [«Бесiда»]. В другій синтактычній функциі просторова синтактема може быти означыньом того, о чым ся в речыню бесідує, то єст підметом. В традицийным, «шкільным» синтактычным описі за складник спoлняючый таку ролю узнаваный єст – з нечысленныма одступлінями – назывник в формі называючого одмінка. Одходиме ту од того спричыняючого лоґічны сперечности підходу і береме тіж до увагы выражыня в інчых морфолоґічных формах в функциі підмету (Fontański 2014, 113-141). Жебы уникнути неясности, термін «підмет» будеме хоснувати в однесіню до выражыня означаючого тото, о чым ся в речыню комунікує, чому в речыню дашто ся приписує, натоміст в значыню реального носителя приписуваной приметы (стану, властивости, фунґуваня) будеме стосувати термін «субєкт». Функцию підмету з синтактычным значыньом субєкту може, очывидні, полнити назывник означаючый просторове понятя в формі называючого одмінка, нп.: Велика iзба цiла чорна од дыму [Т. Кузяк]. Ролю підмету може сполняти локатывна синтактема інчой формы, нп.: В хыжи было

Генрик Фонтаньскі: Лемківскы просторовы выражыня в системі…

темно [Т. Кузяк]; На дворі было горячо як в пецу [I. Головчак]. Простір названый в підметі речыня може быти субєктом результатывного стану і єдночасно обєктом чынности в пасивній конструкциі або при перфектывным присудку зо значыньом неокрисленого выконавці чынности, нп.: A села, поля запущены [I. Русенко]; Хыжу розобрали, поля преорали [Я. Барна]. Выріжненый фраґмент простору може быти характеризуваный під оглядом його властивости, нп.: […] хыжа была курна, без комина [Т. Кузяк]; Тепер од села было міцно під гору [А. Барна], може тіж быти предметом кваліфікациі або оціны, нп.: […] така хыжа в тамтых часах то было барз практычне, досконале i трафне розвязаня будуваных хыж [А. Барна]; На дворi было брыд [Т. Кузяк]. Названый в підметі простір може тіж быти представленый як субєкт фунґуваня, нп.: Тихо вокруг, лем ліс тріскат [I. Русенко]. В функциі присудка, а докладнійше, його іменной части, просторовы синтактемы выступуют в понятьовым значыню, як знакы клясы предметів, нп.: Колиси ту были кошары и колибы [Т. Кузяк]; Ta i не был то дім – то было радше місце по домі [М. Сандович]. Єсли оба конструкцийны компоненты речыня мают iндивiдуальну референцию, то маме до діла з речыньом ідентыфікациі, нп.: Бо найвыжша гора в світі то Фырдей [I. Желем]; […] найважнійшым місцьом на земли оставала Крениця (П. Трохановскiй); […] ци ту Польща, ци Чехословация [Е. Пырч]. Просторовы синтактемы фунґуют як доданый конструкцийный компонент речыня, обставник, нп.: […] Юрко през Iталiю достає ся до Анґлиi [Л. Сук]; На пшемкiвскiй сценi Кычера выступила з музично-театральном iнсценiзацийом [А. Ковальскiй]; Домів люде не любят іти поєдинчо [Т. Кузяк]; Смутно в церкви гуділ голос дзвона [М. Собин]. Пілпредикатывный комплікатор то складник скрываючый підметово-присудкову структуру. В тій роли можут выступувати, медже інчыма, локатывны синтактемы, нп.: В церкви застали мы пару молячых ся хiнок [П. Трохановскiй], порiвнайме: Кєд мы ввошли до церкви, то взрили там пару молячых ся жiнок. Третя синтактычна функция то ужытя синтактемы в позициі залежній од конструкцийного компоненту, нп.: […] вода заберала землi, забудовы, дерева, мосты [А. Барна]; I ґу земли ся схылила/ Червена калина [Н. Жылич]; […] він часто переходил через ріку на другій беріг [М. Дзiндзьо]; Туга Гуцулів за горами все была велика [А. Тацин, А. Рыдзанич].

ДИСКУРС • DYSKURS

При омавляню языковых способів бесідуваня о просторі не мож поминути проблему так званых еґзистенцийных речынь, а докладнійше бесідуючы – речынь бытуваня, а тіж іх одворотности – речынь локатывных. Речыня о бытуваню інформуют, же в даным часі і на даній обшыри выступує / находит ся предмет (тіж особа) або выступує явиско окрисленого рода. Підметом в речынях бытуваня єст локатывна синтактема (мінімальна або пошырена) называюча місце бытуваня, нп.: Уж половина червця. […] В долинах i на горбках стоят першы копы сiна [П. Мурянка]. Єсли ситуация бесіды або контекст не єст выстарчаючый для окрисліня часу, то темпоральна синтактема спряжена єст з локатывном, і товды тоты обі синтактемы выпадат трактувати як підметове выражыня называюче часопростір характеризуваный з огляду на присутніст там і товды предмету, явиска або подіі, нп.: 24-28 мая в Варшаві проходил семінарий на тему народовых меншости [«Бесiда»]. Наступныма елементами речынь о бытуваню сут еґзистенцийне часослово і назва бытуючого предмету, маючого місце явиска ци подіі, нп.: В єден осінний вечер в корчмі Абрама сідили собі при столі два кумове [Т. Кузяк]. В ситуациі єднозначні детермінуючій час і місце оба означаючы іх складникы можут быти неуявнены. Аналоґічні, реляцийны еґзистенцийны часослова – маючы ослаблене лексикальне значыня – сут в теперішнім часі факультатывны, нп.: На небі звізды [В. Грабан]; На середині комнаты стіл, на столі книжкы […]. На стінах образы-иконы [П. Стефановскiй]. Обовязково выраженый єст бытуючый предмет, нп.: Скалисты горы, лісы i потокы [В. Хомик]; Сніг, вітриско! [I. Головчак]. Еґзистенцийне часослово то передо вшыткым быти, нп.: В селі […] была велика мурувана початкова школа [С. Мадзелян]; Там в невелькым поміщыню печеры в розі єст олтар з камени [I. Дзядик]. В тій роли конвенцийны получыня з окрисленыма назывниками творят, медже інчыма, часослова роснути – з назвами рослин, плынути, течы – о ріках, потоках, стояти – о будовлях, тягнути ся – о просторі в аспекті долгости, возносити ся – о высокых обєктах, жыти – о людях, звірятах, горіти, світити – о джерелах світла і ін., нп.: При путику роснут тополі [П. Мурянка]; В єдным дворі жыл кіт [«Лемківска Ластівочка»]; Недалеко церкви была порожня хыжа Ілька Ковальчыка, в ній жыл священник [Е. Пырч]; Медже горами на Лемковині/ Там тече быстра річенька Ропа [Я. Дудра].

Генрик Фонтаньскі: Лемківскы просторовы выражыня в системі…

Окрем ідеі пребываня в окрисленым місци, часослова в еґзистенцийных речынях можут выражати «спосіб» бытуваня, нп.: Пiд стрiхом стодолы сушыли ся три колоды ялицьовых дощок [С. Мадзелян]. Часослова в речынях бытуваня сут тіж способом выражаня субєктывного і емоцийного одчуваня і представляня просторовых реляций, нп.: В тым мiсци передерат ся Мостиша через лозины [С. Мадзелян]. Оціны і емоциі выражают присловниковы і придавниковы окрисліня при назвах місц, еґзистенцийных часословах і назвах бытуючых предметів, нп.: В найбiльше гоноровым хыжнiм кутику єст обовязково iкона Матерi Божой [С. Мадзелян]; Высоко, высоко над провалом маєстатично шыбує орел [С. Мадзелян]; Зараз пред мостом […] стояла так само гарда хыжа циґана Кузьмы [С. Мадзелян]. Бесіда о просторі закладат перцепцию фактычного або уявленого обсерватора. В звязку з тым, в речыню бытуваня позицию еґзистенцийного часослова може занимати часослово або предикатыв зо значыньом перцепциі, нп.: Недалеко за стацийом, на скошеній луцi, дiзрiл три невеликы кiпкы сiна [Т. Кузяк]; Од церкви видно было клебанiю [Т. Кузяк]. Присутніст обсерватора може быти закомунікувана контекстово, нп.: Зазрiв до середины. Остали лем решткы вiвса пожертого мышами [Т. Кузяк]. Субєкт і чынніст перцепциі може мати форму речыньовой структуры вбудуваной в речыня о бытуваню, нп.: Побiч образу Петро взрiл напис синьом крейдом [Т. Кузяк], порівнайме: Побiч образу был напис синьом крейдом. Присутніст предмету в даным місци мож представити як результатывный стан, выражаючы тоту ситуацию через схоснуваня перфектывного часослова або пасивного часопридавника, нп.: Навколо хыжы заросло юж травом и буряном [Т. Кузяк]; На наше пасвиско залiзло стадко увец [Т. Кузяк]. Речыня, в котрых комунікує ся о місци даного предмету, то єст локатывны речыня, мают структуру одворотну як речыня бытуваня. Підметом в локатывных речынях єст выражыня означаюче предмет, а в групі присудка комунікацийні сутьовым компонентом єст назва заниманого през нього місця, нп.: Бо ліс акуратні на другім кінци села ся знаходил [П. Ксенич]. Просторове одношыня локалізациі выражают тоты самы часослова, што выступуют в речынях о бытуваню. О іх факультатывности свідчыт можливіст іх пропущаня в теперішнім часі, нп: Ліс находит ся на другым кінци села. Ліс – на другым кінци села. Комунікацийні

ДИСКУРС • DYSKURS

сутьовом в речынях о напрямі єст директывна синтактема, нп.: Дорога наша веде на полудне, в сторону Мертвого Моря [I. Дзядик]. Выповіди о бытуваню – в формі ци то простых, ци тіж зложеных части речынь – сут основном синтактычном структуром в текстах описуючых простір. Дайме ту лем єден примір такого «топоґрафічного» тексту. Односно долгій фраґмент книжкы Адама Барны, зачынаючый ся од локатывного речыня, складат ся праві цілком з ріжных вариянтів речынь бытуваня. Єст то текст в неевокатывным реґістрі, то значыт не єст то языкове одзеркаліня безпосередньой, актуальной перцепциі, але здистансувана часово інформация о окрисленым просторі на основі образів памяти і інчых джерел знаня: Село Чорне положене єст в дост рівній долині медже двома верхами гор. Од стороны полудньовой тягне ся долге пасмо верха гірского з найвыщом в тій околици гором, званом Чорна – 703 м. Од стороны північной тягне ся лагіднійший верх з його гором Жыдівком – 679 м. По обох сторонах того верха тягнут ся великы лісы – од села Незнайова ліс Сповзний, a од села Воловец ліс Жыдівка. Оба лісы […] были густо зароснены грубыма i высокыма деревами: буками, ялицями i смереками. Не было там жадных доріг, лем стежкы i протинкы […]. В лісах тых было барз мало ягід i яфыр […]. Пізном осіньом найти было можна де неґде грибы, якы росли на старых деревах i пняках буковых – были то підпенькы i гливы. […] Од стороны полудньовой села тягнут ся лісы узкым пасмом. […] Роснут там ялиці i смерекы, a найвеце кыртавы сосны i ядлівці. Было там дуже полян […]. В лісах ґаздівскых было тіж мало ягід, яфыр, малин i черниц […]. Медже тыма верхами в самій долині плине дост просто з ліса західнього – Обшара мала річка звана Чорном, котра під селом вливат ся до рікы Вислокы. […] Північном стороном понад річку през ціле село тягне ся камениста дорога, котра лучыт сусідні села […]. По обох сторонах той дорогы розложены были до 1947 р. ґаздівскы загороды, од котрых на сторону північну i полудньову тягли ся аж під верхы, орны рілі, стаі – стайці i пасвиска. На землях орных в краєвиді села видно было вздовш i пілперек дост густо рілі […]. 3 північной горы до села спливали три маленькы потічкы, котры оброснены были кус деревами і кряками […]. Рілі ґаздівскы по обох сторонах села переділяны были дост густыма меджами, на котрых денеґде росли дикы черешні i ріжна тернина. […] На меджах помедже полями сусідів видно было дост густо купы каміня […]. Медже хыжами в селі росли великы дерева – яворы, ясені, дубы i вербы,

Генрик Фонтаньскі: Лемківскы просторовы выражыня в системі…

котры заслоняли сельскы загороди. В загородах было кус дерев овочовых: яблоний, грушок i черешен (Барна 1996, 26-27).

В евокацийных текстах, то єст такых, што языковыма середками выражают актуальну перцепцию, ріжныма способами вказувана єст фіґура обсерватора, його субєктывне приниманя просторовых вражынь і реакциі на них, як, на примір, в оповіданю Теодора Кузяка: Петро рушыв в дорогу през ліс. Хоц ишов цілий час під гору, не мучыв ся […]. Высокы смерекы и шырокы букы холодили його змучене тіло. Коли вышов на Щоб, подал ся в ліво, в сторону сусіднього села […]. Стежку перерізав му узкій але быстрий потічок. […] припав устами до холодиой, праві ледуватой воды, и пив, одпочывав, и зас пив. – Ох, ты наша водичко, кришталева, яка ты добра, здорова, хыбаль нигде го світі, ліпшой не найдєш. Тепер Петро ишов з горы. Минув ліс и нашов ся на великій поляні. Колиси ту были кошары и колибы, але пiдчас фронту вшытко згоріло. Лем єдна остала, на другім кінци поляны, а и тота обдерта з покрытя и зароснена вколо копривом. Середином поляны з черкотом котив ся потік. Ту Петро постановив сісти и одпочыти. […] з розкошом занурив ногы в холодній воді. Потім під розложыстым крияком поклав шынель и люг иа нім. […] смотрив на отворены лісисты верхы Карпат, то на поляну пороснену соковитом травом, пахучым квітьом, на ліщыну, што грала иа легкім вітрику білыма орішками. – Ой, обродили в тім році оріхы – подумав Петро – на Успеніє Богородиці юж будут присталы. Але хто іх ту приде рвати, як люди неє? Черкіт воды в потічку, бренчыня пчіл и бубніня тяжкых чмелів мішали ся з деликатным шелестьом ліщынового листя и вколысали Петра, як малу дітину. Обудив ся раптовні од одголосу великого праску и гуку, хоц вколо было дале тихо, як маком засіял. […] Протер очы, […] сонце хылило ся за гору. […] Вечеріло, коли пришов до села. Миняв порожні хыжы з чорныма дірами заміст выглядів, якы страшно смотрили в його сторону. Деси загавкав пес. Розгублений пристав на беріжку коло креста. Пообзерав ся навколо и вздрів, же в хыжы старой Февроны, блищыт слабеньке світло (Кузяк 1999, 24-25).

Концентруєме ся я тым опрацуваню на лемківскых выражынях в іх первістным значыню конкретного, материяльного простору. Треба

ДИСКУРС • DYSKURS

єднак памятати, же одзеркаляне в языку просторове думаня розшырює ся і на метафоричны сферы. Просторовы синтактемы і речыня о бытуваню можут дотычыти простору пониманого як внутрішній світ чловека, репрезентуваный через елементы його психічной структуры (серце, душу, розум, сумліня) або через «орґан» выявляючый чутя, стан ци властивіст як «бытуючый предмет» (Арутюнова 1999, 764), нп.: Жебы в мене было тото здравя і и тота сила, што была даколи [П. Ф. Телеп]; […] в запонурено позераючых очах клубила ся безконечніст мысли, але і ответріст [П. Поляньскiй, злемківщыл П. Мурянка]; […] фурт был дойдж в моій голові [М. Нагач, перев. П. Криницкій]; В грудях мі закыпіла страшенна зліст [М. Дзiндзьо]. Взагалі, буд-якє абстрактне понятя може быти представлене як деякій простір, деяка обшыр, сфера бытуваня, а тіж, подібні, узагальніньом може быти «бытуючый предмет», нп.: […] в центрі споминів все стоіт не індивідуалістычні креуючий ся автор, лем Наша лемківска доля ци Жытя Лемка […]. Залежні од часовой далекости i особистого однесіня писатели до граничной леніі медже Лемковином «давном» i «теперішньом» […] в повыселенчій лемківскій літературі уформували ся три головны поетычны напрямы [О. Дуць-Файфер]. В нематерияльным, переносным значыню сут в тым цитаті схоснуваны первістні просторовы выражыня в центрі, далекiст, гранична ленiя, напрям. Накрисленый ту перегляд системовых і текстовых способів представляня простору в лемківскым языку не єст комплетный. Поза рамами опрацуваня остала обшырна, вымагаюча осібного описаня, сфера лемківской просторовой лексикы разом зо словотворчом проблематыком.

Бібліоґрафія Арутюнова, Нина Давидовна. 1999. Язык и мир человека. Москва: Языки русской культуры. «Бесіда. Лемківскій двомісячник». Крениця: Головний Заряд Стоваришыня Лемків. Барна, Адам. 1996. Кавальчык тернистой істориі села Чорне на Лемковині. Ліґниця: Стоваришыня Лемків. Золотова, Галина А. 1973. Очерк функционального синтаксиса русского языка. Москва: КомКнига.

Генрик Фонтаньскі: Лемківскы просторовы выражыня в системі…

Кузяк, Теодор. 1999. Давно, то были часы. Оповіданя і гуморескы з Лемковины. Криниця: «Наша Загорода». Мaмко, куп мі книжку. Aнтольоґія дітoчой поезиі. 1995. Ред. Петро Тpохaновскій. Nowy Sącz: SOWy. Мадзелян, Семан. 2000. Смак долі. Криниця: «Наша Загорода». Мілн, Алан А. 2015. Віні Пух. Перев. Петро Криницкій. Стшельце Краєньскє: Стоваришыня Лемко Товер. Мурянка, Петро. 2003. А-Я ЗНАМ АЗБУКУ. Лемківскій буквар. Warszawa-Legnica: Rutenika. Нагач, Мирослав. 2014. Бомбель. Перев. Петро Криницкій. Стшельце Краєньскє: Стоваришыня Лемко Товер. Стефановскій, Павел. 1960. Любов неволю ламе. Юнкерс, Н. Й., США: Типография Лемко-Союза. Телеп, П. Ф. 1934. Муж умер. Комедия в I акті. Cleveland: Типография Лемко-Союза. Ци то лем туга, ци надія. Антолоґія повыселенчой лемківской літературы в Польщы. 2002. Ред. Олена Дуць-Файфер. Ліґниця: Стоваришыня Лемків. Fontański, Henryk. 2014. «Mianownik łemkowski w ujęciu teoretycznoskładniowym». В: Gramatyka a tekst. T. IV. Katowice: Uniwersytet Śląski, 113-141.

РІЧНИК РУСКОЙ БУРСЫ 2021, P. 17, c. 59-80 https://doi.org/10.12797/RRB.17.2021.17.02

Олена Дуць-Файфер Ягайлоньскій Університет/ Uniwersytet Jagielloński

«Заспівати свою пісню на своім подвірю» – достоменніст простору/достоменніст в просторі Abstrakt „Zaśpiewać swoją pieśń na swoim podwórzu” – tożsamość (w) przestrzeni W artykule ujęte zostały kwestie dynamicznej relacji przestrzenno-tożsamościowej w kontekście destrukcji łemkowskiej przestrzeni etnicznej po wysiedleniach lat 1945-1947. W pierwszej części nakreślone zostało tekstualne wyrażanie się symbiozy, konsolidowania łemkowskiego świata wspólnotowego przez wartości i symbole przestrzenno-pejzażowe, mające cechy archetypiczne. Następnie rozpoznany i wskazany został mechanizm mitu reinwencyjnego, który dąży do ocalenia mocy przestrzeni ojczystej poprzez skontrastowanie jej z przestrzenią obcą z zastosowaniem podziału sacrum-profanum. Powolne wyczerpywanie się tego mechanizmu w świecie odczarowanym wprowadza do symbolicznego uniwersum coraz więcej obrazów przestrzeni pragmatycznej. Mechanizm mitu uaktywnia się natomiast w rytualnej migracji kolistej, która łączy rozbity świat łemkowski poprzez celebrowanie dorocznych rytuałów/ świąt wspólnotowych ustanawiających nowe sensy przestrzenne. Termin „nowe” nie oznacza ich oderwania od tożsamości przestrzeni i tożsamości przestrzennej bazowej dla łemkowskiej podmiotowości. W części drugiej zasygnalizowany został wpływ czynnika przestrzennego na tożsamość językową Łemków. W oparciu o dane statystyczne, korzystanie z praw językowych oraz zaobserwowane postawy i praktyki językowe wysunięta została teza o zasilaniu przez rodzime wartości przestrzenne mechanizmów i działań rewitalizacyjnych w zakresie języka łemkowskiego.

ДИСКУРС • DYSKURS

Słowa kluczowe: przestrzeń etniczna, mit reinwencyjny, migracja, Łemkowie, język łemkowski Abstract “To Sing Your Song in Your Backyard”: Identity in Space/ Space Identity The article deals with the dynamic spatial and identity relationship in the context of the destruction of the Lemko ethnic space after their deportations in the years 1945-1947. The first part of the article outlines the textual expression of symbiosis, the consolidation of the Lemko community world through spatial and landscape values and symbols with archetypal features. Then, the mechanism of the reinvention myth is identified and indicated, which aims to save the power of the native space by contrasting it with the foreign space using the sacred-profane division. The slow depletion of this mechanism in the disenchanted world introduces more and more images of pragmatic space into the symbolic universe. The mechanism of the myth, on the other hand, is activated in the ritual circular migration that connects the shattered Lemko world by celebrating annual community rituals / holidays establishing new spatial meanings. The concept of newness does not mean that they are detached from the identity of space and the spatial identity that is the basis for Lemko subjectivity. The second part of the work presents the influence of the spatial factor on the linguistic identity of the Lemkos. Based on statistical data, the use of language rules and the observed linguistic attitudes and practices, a thesis is put forward that native spatial values feed the mechanisms and activities of revitalization in the Lemko language. Keywords: ethnic space, reinvention myth, migration, Lemkos, Lemko language

Просторовы вартости і значыня Повязаня достоменности з простором єст на тілько очывидне, же не вымагат специяльной арґументациі. Ограничу ся прото вступні до пару лем постережынь загального характеру. Феноменолоґія выакцентувала реляцийный характер простору інтерпретуючы го як еґзистенцийну реляцию: Простір жытя єст субєктывный, зрелятывізуваный і емоцийні забарвленый. Выполненый все окрисленыма значынями і змістами. Приналежыт

Олена Дуць-Файфер: «Заспівати свою пісню на своім подвірю»…

до єдиниц, культур і епох. Його ріжнородніст єст невычерпана. Не даст ся го зредукувати до парох теоретычных тем ани змінити в дашто єднородне, формальні зрівнане. Не даст ся обдерти зо свойой субєктывности ани релятывности. […] Релятывніст понятя простору єст адже в феноменолоґіі довершана през одкликаня ся до підметовых пережывань, в якых простір пережываня ся появлят (Buczyńska-Garewicz 2006, 11, пер. О. Д-Ф).

На ґрунті соспільных наук звертат ся увагу на просторовы вартости, што сут спільным добром окрисленых груп, складником вызнаваной през них системы вартости, в рамах якой отримуют своє назначыня змістове і сутьове. Спричыняют они способы просторового поведіня груп і єдиниц в іх обсягу. Прото в просторі вміщаны сут всякы символі, уявліня, стереотыпы і образы, якы формуют групову достоменніст. Традицийні простір узнаваный был за конститутывный елемент етнічности а етнічна достоменніст выражала ся просторово. В часах ґлобалізациі, коли переміщаня ся, міґрациі, перениканя, переплыв культуровых вартости спричыняют явиско назване «выкореніньом» (Weil 1983; Lompart 2010), простір стає ся єдным з елементів неґоциюваных в рамах етнічности і ма дискурсивны приметы. Хоц дале обовязує окрисляня етнічных груп/ спільнот як територийных, то штораз рідше односит ся то до реальні спільні заниманых земель, а барже до психічных постав, часто розвиваных на мітычным компоненті (Smith 1991). З просторовыма катеґориями – на што звернул особливу увагу І-Фу Туан (Tuan 1977), розсмотрюючы напятя медже «простором» а «місцьом» – вяже ся дилема погоджыня двох основных чловечых потреб: потребы безпекы і потребы свободы/ вандруваня. Коли єднак вандруваня/ міґрация проходит не з власной волі і потребы, лем єст вымушена, не маме до діла зо свободом, лем з насильством описуваным при схоснуваню такых понять як dislocation (переміщыня), displacement (позбавліня місця), enracinement (выкореніня). То сут понятя повязаны так з контекстом колонізуваня в значыню завлащаня простору през домінуючый дискурс, як і з полученыма з колонізуваньом выселінями маючыма довести до колонізациі/ асиміляциі. Спричыняют они травму (макротравму) – спільнотове досвідчыня конденсуюче в комунікацийній, а з часом в культуровій памяти образы стану загрожыня тяглости групы (Bokszański 1999). Лемківскє спільнотове/ культурове розпознаваня ся в просторі односит ся безпосередньо, як знаме, до такого же досвідчыня. Цілю той статі

ДИСКУРС • DYSKURS

єст накрислити декотры наслідства політычного насильства в обшыри просторовой достоменности Лемків.

Міфічна реінвенция – міґрацийна достоменніст Як уж єм вказувала деінде (Дуць-Файфер 2017), вызваньом, з якым мусит собі порадити спільнота по переселіню, єст сотворіня реінвенцийного міфу, оповіджыня, представліня і зрозумліня себе по переміні, на ново. В лемківскій реінвенциі простір грат основну ролю. Тото, што нарушыли выселіня, то предо вшыткым сильне, орґанічне повязаня люди – корінной спільноты – з земльом, што з нєй «выросла», што в ню «вросла», з яком ся «зросла». Тоты орґанічны, вітальны метафоры осаджены глубоко в фольклоровым одчуваню єдноты цілого космосу інтеґруючого ся ґу жытю, його роджыню і росніню проти смерти (Bartmiński 1988), сут архетыпічным мотывом лемківской текстуальности од початку єй розвитя. Наганяют наррацию і реторику більшости повязаных з лемківскым символічным універсум текстів. Конденсуют ся в образах гір і люди през них в своім характері, силі, достоінстві уформуваных (чого приміром сут Карпатскы новелі – Поляньскій 1880). Евокуют реторичны звороты: Бескиде! – сѣдый Бескиде! ты опасалъ нашу землю, смотришь поважно на жизненныи нивы и долины, на густы боры и просторныи степы, и освѣжаешь ихъ своими водами. Не одна уже туча и не одинъ громъ перейшолъ по-надъ твою голову, а ты стоишь все твердо и непоколебимо. Не разъ ты уже засумувався, видячи народъ, на котрый смотришь, въ кровавой нуждѣ, – а однакъ ты все веселый, и все зъ весною новая зелень покрывае тебе, новый цвѣтъ прозябае на тобѣ и новая вонь роздаеся отъ тебе. Не диво про тое, що смотрячи на тебе новыми надѣями наполняются люди (Тороньскій 1862, 57).

Поясняют механізмы чловечых діянь, детермінаций, емоций: Ой, Лемко любитъ свои жбири, и якъ ихъ любитъ! Онъ буде пантрувати по цѣлой Європѣ за кускомъ хлѣба, котрого не дораблятся на своемъ грунтѣ, алe зароблений кусокъ приходитъ зъѣсти на своихъ жбирахъ зъ женомъ и дѣтми (Астрябъ 1871, ч. 51, 202).

Олена Дуць-Файфер: «Заспівати свою пісню на своім подвірю»…

Сут простором маґіі, діяня ріжных сил, буйности жытя, сут базом і ґрунтом вітальности: Корови моляться до сонця, що полум’яним сходить маком. Струнка тополя тонша й тонша, мов дерево ставло б птахом. Від воза місяць відпрігають Широке, коноплясте небо. Обвіяна далінь безкрая, і в сивім димі лісу гребінь. З гір яворове листя лине. Кужіль і півень, і колиска. Вливається день до долини, мов свіже молоко до миски (Антонич 1967, 160).

Сут базом естетычных дознань красы, гармоніі, своєрідности: Каменисты пути и потокы рвучы, Березовы дебри и лісы дремучы Кичеры высокы, поляны зелены, Пропастны ростокы, здубы пороснены (Русенко 1945, 147).

На іх основі, з іх спілучастю, жывым спілдіяньом усталят ся етнічны границі «свого»: Од Тячева, Ужгорода, през Гуменнне, Пряшев, Плынут ку нам милы хмаркы с вісточком од нашых, Идут дале ку Щавницi, през татрянскы турні, През Шляхтову, Білу Воду – гет аж ку Остурні. А ліс шумит, пісню співат и скухают хмары, О волі, о прошлой славі и о часах старых (Русенко 1945, 148).

ДИСКУРС • DYSKURS

Сутьoво тото повязаня народу з простором, зо земльом выразил Петро Мурянка: […] do tego, by żył naród, społeczność, rodzina nawet… potrzebne są groby przodków. Potrzebne są rzeka, las, uroczysko. Każde nazwane własnym imieniem, nazywane stuleciami. Trzeba wiedzieć z dziadka na wnuka, gdzie siać owies, a gdzie pietruszkę, gdzie orać «na skład», a gdzie wyorywać bruzdę, gdzie budować dom, by w czas żywiołu nie spłynął z wodą. Potrzebna jest przeszłość człowieka i ziemi. Razem, tylko razem (Trochanowski 1992, 9-10).

Коли, адже, тота симбіоза, спілжытя, одвічны узлы остают перерваны, заходит деструкция цілости культурового механізму групы. Жебы перетырвати, сохранити достоменніст і дальше розпознавати ся як тота сама, хоц не така сама, спільнота, мусит змінити своі автоідентыфікацийны параметры. Тому як раз служыт реінвенцийный міф. Хоц може ся то здавати парадоксом, лемківска реінвенция доконує ся на базі найбарже нарушеного елементу етнічной достоменности – простору. Текстуальна символізация не лишат той цілком здеструуваной основы розумліня і выражаня себе, не редефініює сути лемківской підметовости на базі інчого вызначника. Механізм саморозумліня і самовыражаня, хоц оперує цілком зміненым материялом, ґрунтом, хоц мусит міфічні выразити суть той зміны, то функцийні остає тот сам. Дальше доконує ся просторово. В тот спосіб пукніня в достоменности єст засклепляне, хоц не забыте, не «выгоєне», бо в міфі стає ся діючом, операцийном, фурт актывном силом. Синтезом реінвенциі єст, як і в первістным достоменностьовым міфі, простір, але скрайні перетвореный бо охопленый, переникненый повыселенчым автодефініючым лемківску спільноту тавром болю. Апострофа до Бескіду, хоц дале стоіт при основах міфічного розумліня долі бескідского народу (як в приведеным горі тексті Тороньского), то задіяти мусит реінвенцийні, оповісти, што ся стало з том нерозрывном реляцийом, чом она тепер болит: Бескіде мій як доля горбатый як воля міцнійшых скамянілый

Олена Дуць-Файфер: «Заспівати свою пісню на своім подвірю»…

Болит мя краса твоя в наймиты взята на експо світу выставлена а нам што єй вірно в серцях плекали без вікы несли до рівных дни списами заставлена (Мурянка 1989, 6).

Соткы текстів працуют по выселіню на зрозумілый, спійный, емоцийні і етычні назначеный, поясняючый днешніст міф лемківского простору, зміненой, хоц надале базовой просторовой достоменности. Мусит быти оспіваны, оплаканы біль, смуток, розпука, туга досвідчаны през обі стороны просторово-чловечой єдни. Як Русины задумали Лишыти Карпаты, То природа вся зачала Жалібно плакати. В плачу сосны і смерекы, Плакала ялина І ґу земли ся схылила Червена калина. […] Од хыж рідных пішли Лемкы, По світі блукали І лем товды за Бескыдом Гірко заплакали. І я плачу-оплакую Святу Лемковину Люты врагы замінили В велику руіну. […] Де колиси буйне жытя Такє красне было, Там волк выє, кричат совы Бадыля всьо вкрыло (Жылич 2002, 98-99).

ДИСКУРС • DYSKURS

Мусит быти вказана крайня переміна, метаморфоза землі і люди: В тот вечер приде до вшыткых Сын Божий. Може задивит ся на землю што перед роками квитла луками квітів, пахла ярцьом і вівсом, што золотили розколысаны берегы бескыдскых шаховниц поля званого царином. Бо-ж царювали там Лемкы і небесны птахы, якы стерегли святынь під блакытным куполом неба. Не ма гнеска сонця в волосю дівчат і жінок, што жали врожаі, а хресты, якы значыли лемківскій пут – поперевертано, вырвано острыма списами ребра деревяных церкви, проколото ix до глубины серця, аж загмерли голосы дзвонів, замліли од удару, затихли (Грабан 2002, 428). Гей, нашы Лемкы в Кошаліні В Зеленій Горі плечы гнут (Русенко 2002). Росне нове поколіня, Што Тя не виділо, Йому сонце верховинскє Серця не загріло (Горощак 2002, 124).

В опозициі до першого, благородного, міфічного, святого, свойого простору мусит явити ся його заперечыня – чужына, не своя земля. То в однесіню до нєй доконувати ся мусит неустанный, проти штоденности, проти течыню асиміляцийного часу «Віслы», вперто і зо штораз векшым трудом веденый процес реінвенциі, в якым тот простір николи не може перестати быти чужыном. Три основны текстуальны стратеґіі наганяют і підтримуют тот процес. Перша діє силом світа зачаруваного, в механізмі міфу, в знакуваню простору полюсами сакрум-профанум: Моя Лемковино […] Далеко од тебе Бє ся серце моє, З мысли мі не зыйдеш николи Не мож привыкнути, Тебе позабыти, Серцю приказати, бо болит!

Олена Дуць-Файфер: «Заспівати свою пісню на своім подвірю»…

Бо пташына в клітці, Хоц выгоды має, З розпачы по стінах бє крылом. Я, хоц і не в нужді, – Радости не маю, Бо нич мі в чужыні не миле (Собин 2002, 128).

Друга стратеґія то одчаруваня світа, здистансуваня чужыны, выключыня єй з простору міфу, зведіня єй до моделю простору праґматычного1. В тым моделю чужына не може стати ся лемківском земльом, бо єст она земльом ничыйом, простором, якій вшыткы, што в ним жыют, раціональні выкорыстуют до свойой еґзистенциі. Лукы служат до пасіня худобы, земля до ораня і сіяня, ліс до позыскуваня дерева або затрудніня ся при його саджыню, дім до мешканя, школа до вчыня, церков до реліґійных практык ітд. Так оповідают Лемкы о своім жытю на Заході (бо знакуваня го як чужыны в такій наррациі не єст потрібне ани умотывуване): Наша осмоособова фамелия впровадила ся до представленой попередньо старой хыжы, на перший позір зближеной своім выглядом до лемківскых хыж, при котрий, недалеко угла, на горбочку находила ся центральна студня. Ту, при студни, в першы дни прибытя, по нараджыню ся піднимано спільны і особливы децизиі. Перша – як памятаме – дотычыла корыстаня з воды в студни. Потім припомнено, де хто мал замешкати і цілыма родинами пішли обізрити в якых поміщынях приде ся ім мешкати і жыти. Ден был барз горячий, быдлята были голодны і не хтіли стояти при возах. По обізриню поміщынь в будинках ураджено, жебы худобу понапавати і пустити пасти в поближу забудовы. Діти дадут позір і припильнуют статку, а старшы взяли ся за робіня порядків в заниманых поміщыняах і прирыхтуваня іх до преночуваня. Вечером, по тых і подібных роботах, ґаздове позганяли худобу до великых стаєн. В каждій фамелиі каждий єй член, ци старший, ци молодший, ци дітина, мал што робити, бо роботы было без міры, а за єдно пополудне зробити ся єй не даст, робит ся тото, што найбарже потрібне – найконечнійше. Обовязком єст подоіти коровы, накормити діти і самому ся пожывити, прекусити хоцбы кавальчык окрайця насушеного 1

Так, як клясивікує простір І-Фу Туан, якій выріжнят три основны тыпы простору: міфічный, праґматычный і абстракцийный або теоретычый (Туан 1987, 29).

ДИСКУРС • DYSKURS

хліба і запити зимном водом зо студні. Шпаргетів в занятых будинках або не было, або были розбурены, чого поправити напрудці ся не даст. Не было де запалити, на чым пригріти ци зварити (Сук 2009, 21). Przypomniało mi się, na pewno się przypomniało, jak ze dwa lata przed tym żmija gnała za nami dobre sto metrów. To było koło Waranowego mostu. Właściwie to były tylko resztki mostu, same, przegniłe już belki i kilka desek w poprzek. Pociężą nikt już z niego nie korzystał, jedynie przejść z trudem można było na drugi koniec Szprotawy. Obok mostu, po naszej stronie rzeki usypany był długi kopiec, tak jakby kawałek wału rzecznego. Nie, to nie był wał rzeczny. Takich kopców było we wsi kilka. Jak nam przekazał Palidrab, dawni skrzętni gospodarze – Niemcy oczyszczając pole z perzu, gromadzili go w takie właśnie kopce. W nich lubiły gnieździć się węże […]. Rzeczonego dnia znaleźliśmy się koło Waranowego mostu – ja z Ładkiem i Dozkiem Morczakami. Uzbrojeni w długie kije postanowiliśmy zbadać kopiec. Wpychaliśmy je to tu, to tam, aż… zafalował gwałtownie długi czarny grzbiet i zaczął szybko pełznąć w naszą stronę. Wzięliśmy nogi za pas […]. Wrzeszczeliśmy przy tym jak nieboskie stworzenia. Strachu dodawało jeszcze to, że Morczakowa brama była przymknięta, rozumieliśmy, że nie będzie czasu na jej otwieranie (Murianka 2007, 68-69).

Третя стратеґія возникат, коли лемківскій простір штораз барже ся одчаровує, коли міфічны механізмы стабілізуваня і усенсовняня світа слабнут, не сут в силі (хоц фурт прібуют) пояснити реальности, в якій рішуча більшіст «выгнаной з раю» спільноты остає на чужыні, хоц могла бы вернути на Лемковину, як то зробила інча, менша част Лемків. Лемківска реінвенция мусит задіяти синерґійом праґматычной реальности і міфу. Так західній, як і гірскій, а в гідній мірі тіж украіньскій (в розумліню місц, де мешкают выселены Лемкы) просторы стают ся дискурсивны – выполняют ся діянями, проґрамами, етнічном, культуровом діяльністю, осягнінями, подіями, річницями ітп. Піддаваны сут оціні, конкуруют зо собом, дискутує ся о них, стремлят они ґу модерности. Тратит ся в них міфічне і єднозначне сакрум/ своє – профанум/ чуже. Ци в такым сфраґментуваным світі може іщы діяти міф лемківской єдни, просторово усенсовненый, маючый тырвалы пункты і місця ненарушены? Адже здияґнозувати мож і днес діючу стратеґічну силу лемківской реінвенциі, яка вытварят гыбридный механізм просторово-часовой нескінчености. Схоснуваный в ним остал сучасный, міґрацийный

Олена Дуць-Файфер: «Заспівати свою пісню на своім подвірю»…

модус однесіня до простору введеный в рамы міфічного колесистого часу. Вартат спомнути, што міґрация, подорож, транспорт в незнане сильно зазначыли ся і в основным повыселенчым міфі, якій діял просторовом опозицийом сакрум-профанум. Міґрация проходила не лем як eksodus, «судный ден»: Ішли сме того судного дня в незнане по части з добытком зо серцьом на двоє розорваным (Trochanowska 1984).

Проходила тіж в другу страну по 1956 р., коли декотры ішли за закликом рідной землі, простору: А ту – верх кождий кличе отвертым крылом ліса (Graban 1995).

Актуальна достоменностьова міґрация не послугує ся уж тым основным, фурт по части діючым міфом. Одчаруваный простір стабілізує достоменніст през рытуал, повторніст, циклiчніст (припоминаючу колесо космічного часу) міґруваня/ вандруваня. Єднат він, лучыт вшыткы розшмарены лемківскы дияспоры і діє з натуры деєрархізуючы тото, што уж ся не даст утримати в выпрацуваным през повыселенчый реінвенцийный міф порядку. Розумленый праґматычні простір не ма сакрального центра. Незалежні бо од бездискусийні устабілізуваной фіґуры Лемковины – лемківской землі – Гір, маючой глубоку символічну вартіст, реальне єй місце находит ся серед інчых просторів, де жыют Лемкы, а сама Лемковина заселена єст в головній мірі не Лемками. Рытуальніст того міґруваня вызначена єст так часовом повторністю, реґулярністю, як і святочным целебруваньом подорожы і єй цілого церемоніялу. Центральныма торжествами сут од понад тридцетьох років лемківскы Ватры. Колиси, в 80. роках, коли лемківску «розшарпану» достоменніст ісцілял реінвенцийный міф, была лем єдна Ватра, не могло быти іх більше, так як была лем єдна «свята» лемківска земля. Напрям праведной подорожы/ вандрівкы, был лем єден – доцентровый,

ДИСКУРС • DYSKURS

выраженый символічном фразом «Піду за твоім теплом» (/м/ 1985, 1). Міф перестал діяти в тій основній формі, коли тоту єдину Ватру переняли (в 1989 р.) тоты, што проти іх домінациі і завлащаню лемківского символічного простору Ватра возникла. Товды наступило трісніня, сильна деструкция лемківского просторового міфу. Для ісціліня рытуалу автономіі, што го целебрувала Ватра, лемківскым огнискам, розпаляным од 1979 р. в Михалові (на землях выселіня Лемків) (Копча 2020), надана остала ранґа Лемківской Ватры на чужыні. Конечна адже была модифікация реінвенцийного міфу, якій мал вызначыти і помочы поняти тоту зміну, усенсовнити новый міґрацийный модель. Зміна мусіла доконати ся як суцо, вполни, найти/ створити текстуальну обудову, міфічну і праґматычну наррацию. Они тепер мусіли заістніти лем довєдна получены, бо сам міф не міг уж в тых часах і в тій ситуациі довершыти достоменностьовой переміны. Світ стал ся на тілько одчаруваный, же реінвенция годна была доконати ся лем синерґійні, на основі двох модусів розумліня простору. Зацитую урывкы такой (свойой) реінвенцийной наррациі: Чом іхам на Ватру на чужыну? Гей, то не такє просте. Коли уж знала єм, же не годна буду без неґатывных емоций (а старам ся іх елімінувати зо свого жытя) іздити на ждынскы Ватры, рішыла єм заперти свою візию Ватр на такым уявліню, якє лишыли мі «моі» Ватры – од чарнянскых зачынаючы, на бортнянскых кінчучы. Ватра то Ватра, скінчыла ся в 1989 р. і фертик (як бы повіла Желемова Пракседа). На Захід іхати єм ся не зберала. «Не по то моі няньове вертали з такым трудом в 1961 в Горы, жебы-м я тепер іздила на Захід» – думала єм вперто през долший час. Аж якоси, за намовом хыбаль Петра, спрібувала єм, здає ся в 1999 р. першыраз, поіхати в тоту сторону. 10 років по «моіх» Ватрах. Но і од той пробы ізджу уж што рока. Не хоче ся мі толчы таку долгу дорогу, в такій неінтересуючий для мене реґіон, а іхам. Чом? Та причына єст неєдна. Най повіст Петро Трохановскій, чом того рока іхал такій фалат дорогы, жебы быти в Михалові пару годин, пошанувати што і кого належало і вертати як шалений зас понад 500 км, бо рано в суботу треба было быти в Креници. Так, наша Стоваришыньова імпреза, де бы не была, вымагат нашой участи. З пошаны для труду приятелів, для ідеі стрічы і для свідоцтва, же Горы не забывают про тых на Заході, же зме разом в нашій спільноті. Коли не маме можности провести тоту імпрезу в Горах, проведме єй бодай на Заході, але

Олена Дуць-Файфер: «Заспівати свою пісню на своім подвірю»…

спільні, в кругу лемківскых спілідейників. Іхам на Ватру на чужыну, бо знам, же мя гын ждут. Не земля, котра єст мі чужа, лем люде, котры сут мі своі і справы, котры сут мі близкы (Дуць-Файфер 2004, 7).

Така адже ясна і проста выкладня – потверджыня і затверджыня на писмі зміны в однесіню до напряму рытуальной міґрациі – вказує як діє і яку спосібніст надаваня спільнотового сенсу такій зміні має реінвенцийна наррация. Сохраніня в ній профанічного знакуваня чужой землі і выекспонуваня сакрум спільноты: люди і справ, усуват трісніня, неконсеквенцию, заперечыня, якє ся доконує в однесіню до усталеного повыселенчыма текстами міфу з просторовым сакрум-профанум. Скомплiкувала ся тіж по 1989 р. справа усвяченого напряму міґрациі Захід – Горы/ чужына – Лемковина. Лемківскы тексты єднак фурт выконуют свою реінвенцийну місию, нарратывізуючы зміну і ісціляючы вшытко, што з єй причыны могло бы підважыти достоменностьовый міф спільноты. Для приміру: «Горы нашы, горы нашы, горы нашы Карпаты» – заспівал Петро і повідат: Іхаме на Ватру! Призрил єм ся на нього. Смотрю – сыза по личку тече, голос ся трясе, цілий якісий змінений. І хоц горы не нашы, Ватра тіж уж іхня– думка в голові ся крутит – повісти-м того не годен. Петрусь бідненькый – сызы повтерай. Та певні, же іхаме! Та треба жыти, а не сызити! (Годен си хлопец дашто іщы зробити). Толкли сме ся потягом през піл Польщы, а другe піл толкло ся з нами. Ани єм не знал як Лемківска Ватра медженародных притігат. То нич, же ногы болят, коли Петро щестливий. З каждым кільометром ясніл Петрусь і здорівший ся робил. А в Ґорлицях з того щестя праві на люди ся шмарил, цілувати. Всядиль чути: Ватра, Лемківска Ватра. в Ждыни пристерало през дорогу завісили. При вході, при сцені – всядиль: Лемківска Ватра. Та, Петре, – дома сме. В себе! Сіл єм си пред сценом, же на выступы буду смотрил. […] I так єм ся чудувал. […] Што гын є пописане? Та вшыткы повідают – Лемківска Ватра. Но нибы єм ся кус вспокоіл. […] На другій ден зачали ня уж єднак нервы брати. Бо повіджте сами – прикладово, купуєте си карту вступу на, дайме на то, фестиваль анґлицкой культуры, а они вам през два дни Бразилийчыків вказуют. Та бы сте ся не знервували?! Та до фраса! […] Они вам вказуют Бразилийчыків

ДИСКУРС • DYSKURS

як Анґликів! […] Та они з мене неусвідомленого і зацофаного роблят. А може іщы консервативного?! А бодай вас мало заднити! (Ксенич 2002, 452-453).

Каждый чытаючый Лемко (і не лем Лемко) зна, о якє вказуваня «Бразилийчыків» як «Англиків» на ждыньскій Ватрі ходит. Ясна єст реторика «неусвідомленого і зацофаного». Подібні як і дальша част тексту, де вказаны сут «больваны», што хцут на силу вопхати нарраторови фаны дружыны, з яком він николи не тримал. Тото вшытко было бы єднак лем менше або барже суґестывным описом стану зафальшуваня, якій здесакралізувал Лемківску Ватру і суть достоменностьовой вандрівкы ґу ній, коли бы не симптоматычне для спільнотового міфу закінчыня: А я ся взріл в його очы, я пребуджений, і на ня ганьба велика зышла. Же єм не чул, коли тоты больваны пришли, коли зо синього неба на нас попадали. Але повідам ти, Петре, най си они перхают по своім синім ци інчым раю, але – повідам ти – они вылетят з мойого краю (Ксенич 2002, 454).

В тій наррациі нашло ся вшытко потрібне, жебы зрозуміти переміну і порадити си з ньом беручы одповідальніст за будуче приверніня стану правды і очыщыня простору з «больв(ф)анів» з чужыма фанами. Вандрівка/ міґрация стала ся рытуальным, достоменностьово конечным актом бытя в символічным часі там, де своі. Лемковина/ Горы в тій вандрівці надале остают уявным міфічным центром. Горнучы гев з ріжных части свойой дияспоры, Лемкы мают днес додаткову ціль – досвідчаня ступени деструкциі сакрального простору і етычный жест протиставліня ся тому. Коли в фільмі крученым в 1993 р. (Ідеме, ідеме 1993) Петро Трохановскій – єден з головных творців лемківского реінвенцийного міфу – выповіст опінію, же тепер вшытко, што автентычне на Ватрі односит ся до приізджаючых гев з любовю до рідной землі Лемків з Украіны, наступило дальше пересуніня/ перемішаня простору обнятого повыселенчом реінвенцийом. Видиме пак доконуючу ся по тым часі в наступных праві тридцетьох роках дальшу динаміку змін і надаваня ім спільнотового сенсу. Достеречы мож, же подібні як в цілым днешнім світі, міґрацийна парадиґма наганят достоменностьовы діяня. Єй колесистый характер єст своєрідністю, яку ґрунтувати треба в лемківскым міфічным механізмі утримуваня спільноты. Креуваня і целебруваня фурт новых свят і торжеств, якы сут претекстом до цикличного/ праздничного вандруваня медже землями

Олена Дуць-Файфер: «Заспівати свою пісню на своім подвірю»…

лемківской дияспоры, днес стало ся формом просторовой достоменности пляново, хоц недокінце реальні выкорененой спільноты.

Простір – язык – достоменніст Фактычна деструкция лемківского простору через выселіня заселяючой го спільноты, окрем вказаных горі реінвенцийных процесів, урухомила тіж інчы способы укріпляня глубоко нарушеной выкореніньом достоменности. Єдном з такых форм єст акцентуваня тых автоідентыфікацийных выріжників, што при полній деструкциі корінного простору стали ся основныма знаками ідентыфікуваня «своіх». Головным такым значником стала ся для розшмареных по «чужыні» Лемків своя бесіда. Взірцьовым текстом констатуючым тот факт єст верш – маніфест лемківского будителя Івана Русенкы: Тож шануйме рідне слово Од велика аж до мала, Вшытко інче мы втратили. Лем бесіда нам остала (Русенко 2010, 118).

Такє переконаня утырвалене єст серед Лемків до днес2. Вартат адже пізрити, хоц бы лем загальні, на стан сохраніня ся лемківского языка залежні од простору, де по 1945/ 1947/ 1956 роках жыют Лемкы. Сконцентрую ся на сиґнальным лем3 порівнаню деякых параметрів, вказуючых на сохраніня лемківского языка як рідного або домашнього в двох ріжных обшырях днешнього прожываня Лемків в Польщы – в Горах і на чужыні. Выходным пунктом порівнаня най будут статистычны даны. Як відомо, в рамах акциі «Вісла» на понімецкы землі переселено бл. 32 000 Лемків (Misiło 2013, 1013-1050). Розшмарено іх і піддано асиміляцийным діяням (Duć-Fajfer 2001). През цілый час комуністычной 2

Потвердила єм тото в проведеных в 2017 р. такой 50 інтервю з Лемками прожываючыма на Лемковині, на чужуні і на Украіні. Безпосередньо єм звідувала м.ін. о значыня языка для іх добростану і значыня языка для тырваня спільноты. На основі тых інтервю опубликувала єм м.ін. статю (С)тратити язык (Дуць-Файфер 2018). Барже ґрунтовному порівнаню вартат посвятити окрему студию, де проведена буде тіж структурна аналіза змін в языку (бесідуваным і писаным) Лемків з Заходу і Гір.

ДИСКУРС • DYSKURS

влады, постулюючой моноетнічніст польской державы, не проводжено повселюдных списів, в якых мож было деклярувати свою етнічну достоменніст. Серед офіцийні узнаных меншын не было Лемків, урядово остали они влучены до украіньской меншыны. Аж по 1989 р. Лемків зачали выміняти серед етнічных меншын (Hołuszko 1993; Berdychowska 1995). В статистыках хоснувано шацунковы даны, прото же першый спис, што брал до увагы етнічны/ народовы деклярациі, проведено аж в 2002 р. Подля того шацуваня Лемків в Польщы повинно быти 50-60 тис. (Hołuszko 1993). Шацувано тіж, же на обшыр Лемковины по 1956 р. вернуло даде з 7-10% єй выселеных в 1947 р. жытели (Pudło 1992, 374). Можна адже додумувати ся, што не было то більше як 5 тис. осіб, а близко 50 тис. остало на західніх землях. Повселюдный Спис 2002 зверифікувал тоты даны. Вказало ся, што лем 5863 польскых громадян задеклярувало лемківску народову приналежніст, в тым на західніх землях 4039, нецілых 10% в однесіню до шацуваня, а на Лемковині 1621, даде з 30% в однесіню до шацуваня (Deklarowana). Значыт то, же процес асиміляциі або страх перед выявліньом свойой етнічной приналежности, што вызули з родовой достоменности праві 90% Лемків, были рішучо барже діючы на Заході, як на Лемковині. Подібні выглядают пропорциі в декляруваню хоснуваного дома языка. 5627 жыючых в Польщы осіб деклярувало хоснуваня лемківского языка, в тым на західніх землях 3687, а на Лемковині 1922 (Deklarowana). Мож достеречы гев симптоматычну тенденцию. 352 особы на Заході чули ся Лемками, але не хоснували лемківского языка дома. Наопак на Лемковині – 301 осіб, якы не деклярували ся як Лемкы, в домашніх контактах хоснувало лемківскій язык. Наступный, проведеный в Польщы в 2011 р., повселюдный спис выказал 10531 здекляруваных Лемків, з чого 7450 походило з Заходу а 2544 з Лемковины (Ludność, 270). Як видно, пропорциі змінили ся кус на корыст Заходу. В 2002 р. были они 1:1,8, в 2011 р. – 1:2,9. Кєд деклярациі лемківской народовости повекшыли ся праві два раз, то не было такых результатів в обсягу языка. В 2011 р. лем 6279 осіб деклярувало лемківскій язык як домашній, значыт лем о 600 осіб більше як в 2002 р. в опрацуванях, што односят ся до спису з 2011 р., не подано выказів хоснуваного дома языка в окремых воєвідствах. Подля мене більшіст осіб, што деклярували лемківску народовіст, а не хоснуют дома лемківского языка, походит з воєвідств західньой Польщы. Коротко спрібую вказати,

Олена Дуць-Файфер: «Заспівати свою пісню на своім подвірю»…

на якій основі (окрем статистык з 2002 р.) формую таку опінію. В тій ціли пересліджу корыстаня през Лемків з іх языковых прав. Лемківскій язык был узнаный постановом Уставы з дня 6 січня 2005 р. о народовых і етнічных меншынах а тіж о реґіональным языку (Ustawa) за єден з 15 меншыновых языків в Польщы. Так адже єст хороненый і може корыстати з языковых прав окрисленых в тій уставі як і в ратыфікуваній през Польщу в 2008 р. Європскій карті реґіональных або меншыновых языків (Europejska karta). Єдным з основных прав єст право до вчыня рідного языка меншыны в школах. Вчыня ведене єст на внесок родичів і орґанізує ся го товды, коли такых внесків єст в школі не менше як 7. Коли єст іх менше як 7, але принаймі 3, орґанізує ся меджешкільне вчыня. Лемківского языка вчыт ся в школах од 1991 р., значыт введено го до шкіл іщы перед міністерияльным заряджыньом з 1992 р. окрисляючым принципы вчыня меншыновых языків. Што важне, першы школы, де введено такє вчыня, находили ся на Лемковині (Устя Горлицкє 1991; Крениця 1992; Розділя 1992). По парох роках зачало ся вчыня лемківского языка тіж на західніх землях. Не все єднак в офіцийній шкільній системі. Часом, як нп. в Ліґници, діти і молодеж вчыли ся в світлици Стоваришыня Лемків. На днес лемківскій язык вченый єст як надобовязковый предмет маючый статус рідного языка лемківской меншыны, в вымірі 3 годин на тыжден. Вчыт ся го на рівни од передшколя до середньой школы. В шкільным році 2020-2021 подля офіцийных даных Міністерства Едукациі і Наукы лемківского языка вчыло ся 309 учеників: 193 в 17 школах на Лемковині і 110 в 19 школах на західніх землях. Серед шкіл были по 2 передшколя на каждій з тых територий з 15 учениками на Лемковині і 21 учениками на Заході; 13 основных шкіл з 167 учениками на Лемковині і 17 основных шкіл з 89 учениками на Заході; 1 загальноосвітный ліцей з 8 учениками на Лемковині і 1 технікум з 3 учениками на Лемковині. Вчыло іх 19 учытели (Liczba uczniów). Од 2014 р. лемківскы ученикы корыстают з можности здаваня матуры з рідного языка меншыны. Деклярациі зголошат 1-3 учеників на рік. До днес матуру з лемківского языка здавало 10 осіб – 6 осіб з західніх земель, 4 особы з Лемковины. В роках 2001-2017 на Педаґоґічным Університеті в Кракові ведены были філолоґічны студиі, де могли ся вчыти будучы учытелі і інчы специялісты в просторі лемківского языка. На 14 студентів, што з походжыня были Лемками, 11 было з Лемковины, 3 з західніх земель.

ДИСКУРС • DYSKURS

В рамах приналежных ім языковых прав Лемкы (головні Стоваришыня Лемківской Молодежы «Чуга») выстарали ся о поставліня в 9 селах на Лемковині інформацийных таблиц з назвом місцевости в лемківскым языку. Іщы інчым польом порівнаня влияня простору на сохраніня і розвитя лемківского языка сут языковы практыкы. Гев достеречы мож скоро і поступенно розвиваючый ся процес загыбаня меджепоколіньового переказу лемківского языка, што рішат о узнаваню го за загроженый/ міцно загроженый (Wicherkiewicz 2011). На основі внутрішньой обсервациі, однотовую скоре темпо заниканя спонтанного хоснуваня выключні лемківского языка в безпосередніх товарискых бесідах в часі ріжного рода родинных і публичных стріч. Коли перед двадцетьома роками бабця бесідуюча до внучка по польскы чула ся змішана том ситуацийом в моій присутности (Лемківска Ватра на чужыні 2001), то днес зачудуваня і почутя великого одступства од нормы спричынят бесідуваня до внучка по лемківскы. Была єм свідком ситуациі, коли бабця барз зачудувана звідала свою сестру: «То Ты до внуків бесідуєш по лемківскы?» (родинна стріча, Лемковина 2015). Особливі в двох родах контактів видно значуче комунікацийне спольонізуваня: в меджепоколіньовых контактах – дідове/ родиче в однесіню до діти/ внуків менше як тридцетлітніх і в контактах в групах того самого поколіня – молодіжных і дітячых. В тым просторі обсервую тіж найбільшы ріжниці медже языковыма звыками серед Лемків в Горах і на чужыні. Коли бо в декляруваных языковых поставах неє ріжниці медже тыма середовисками – узнає ся язык за важный достоменностьовый вызначник, цінну вартіст і єдну з головных складовых добростану Лемків (Дуць-Файфер 2018), то в поведіню, головні на Заході, видно явну сперечніст в однесіню до декляраций. Молодеж з лемківского ансамблю «Ластівочка», хоц зна лемківскій язык (зо мном і з особами з Гір комунікує ся в тым языку), то в своім кругу бесідує по польскы. Іщы гірша ситуация є в обсягу писаного лемківского языка. На інтернетовых товариско-соспільных профілях, в коментарях, дискусиях рішучо домінує польскій язык або запис бесідуваного лемківского языка латинком. Не достерегла єм в тых практыках даякых сутьовых ріжниц медже середовиском західнім а Лемковином ани медже поколінями. Єднак вказати гев треба єден важный выняток. Єст група молодшых осіб (перед сороковым роком жытя), што послідовні не лем пише в лемківскым языку, але тіж анґажує ся в його ревіталізацию. Сут то основні

Олена Дуць-Файфер: «Заспівати свою пісню на своім подвірю»…

особы, што вчыли ся лемківского языка ци то в школі, ци на лемківскій філолоґіі, тепер учытелі того языка, редакторы радия і порталю лем.ФМ, тлумаче, участникы ревіталізацийных проєктів, молоды дослідникы лемківского языка і літературы (Duć-Fajfer 2017). Рішуча більшіст з них походит з Лемковины, хоц декотры проєкты ведены сут спільні з особами зо Заходу, а на західніх землях тіж актывізує ся невелика групка амбітной молодежы, што старат ся быти консеквентні лемківскоязычна. В тым контексті вартат тіж спомнути о ню спікерах (новых хоснувателях) в обсягу лемківского языка. Явліня ся новых хоснуватели і ревіталізаторів того языка єст ефектом одкрытых філолоґічных студий, на якых можна было придбати высоку языкову справніст і анґажувати ся в ревіталізацийны діяня (Duć-Fajfer 2021a).

Внескы Прото, же поминене остало гев порівнаня деструкциі лемківского языка на рівни стосуваня корінных форм, внескы односити ся будут лем до поданых даных і сиґналізуваных ріжниц в обсягу функціонуваня і кондициі лемківского языка в обох порівнуваных обшырях. 1. Зо списовых даных выникат, што заплянувана акультурация/ асиміляция Лемків барже єcт заавансувана серед выселенців, што не вернули на Лемковину. Окрем того мож вывести внесок, же асиміляцийом обнята єст в найвысшій ступени база культуровой окремости – корінный язык і то головні на «чужыні», коли же ідеолоґічне/ декляратывне бытя Лемком може серед той самой групы в прихыльных соспільно-правных обставинах навет роснути. 2. В обсягу корыстаня з языковых прав тіж видима єст більша актывніст і мобілізация в середовисках Лемків, што вернули в Горы. 3. Языковы практыкы тіж выказуют більшу жывотніст рідного языка серед тых, што вернули і іх потомків. Сесы даны і внескы сут згідны з вельома загальныма правилами в однесіню не лем до языковой жывотности, але тіж до дияспоры і выкореніня. Рох Суліма уважат, же люде без «матечників/ материків», выкорінены з рідного простору «то маса выдана на жертву ідеолоґіям, а рівночасно ґрунт, на якым клюют ся всякого рода тоталізмы. То люде без етосу» (Sulima 1989, 114, пер. О. Д-Ф). Перекладаючы то на вказану

ДИСКУРС • DYSKURS

горі ситуацию мож речы, же лемківска достоменніст на Заході, не маючы оного просторового «гев/ ту» выражат ся барже ідеолоґічні. Прото могло повекшыти ся чысло народовых декляраций медже двома повселюдныма списами. Значучо єднак зменшыл ся статистычный параметер хоснуваня лемківского языка як домашнього. Язык формує достоменніст од внутри в симбіозі, в єдни з простором, з просторовым образом світа. Етнічны деклярациі то сфера ідеолоґіі. Бытя в языку і через язык, то сфера жытя. Незалежні од того, же вертаючы в Горы Лемкы находят ся реальні в дияспорийній ситуациі (абсолютна більшіст іх рідной териториі заселена єст новыма осадниками, серед якых Лемкы тепер то розшмареный маленькій процент населіня), земля, до якой вертают, єст іх «матечником/ материком», корінным простором, што давал і дає жытя тіж іх языкови. Єднак з досліджынь і обсервациі видно, што не єст то старчаюча охорона і сила для языка. Конечна єст інституцийна підпора, з яком треба бы встигнути закля цілком ослабне меджепоколіньове переказуваня языка. Тіж і в тій сфері більшу мобільніст выказуют середовиска з Лемковины, Захід єднак долучат до них, не устают спільны діяня. Можна прото твердити, же вкореніня, навет перерване, дияспорийне, базуюче на просторовым чыннику, ма глубоку культурово-психічну потенцию.

Бібліоґрафія Антонич, Богдан Ігор. 1967. «Село». В: Пісня про незнищенність матерії. Поезії. Ред. Дмитро Павличко, 160. Київ: Радянський письменник. Астрябъ, Матвѣй. 1871. «Кōлька слōвъ о лемкôвскōй бесѣдѣ». Учитель, ч. 43-52. Горощак, Іван. 2002. «Прощай моя Лемковино». В: Ци то лем туга, ци надія. Антолоґія повыселенчой лемківской літературы. Ред. Олена Дуць-Файфер, 118-124. Ліґниця: Стоваришыня Лемків. Грабан, Володислав. 2002. «Велия». В: Ци то лем туга, ци надія. Антолоґія повыселенчой лемківской літературы. Ред. Олена Дуць-Файфер, 428-429. Ліґниця: Стоваришыня Лемків. Дуць-Файфер, Олена. 2004. «Ватра – што она значыт днес». Бесіда, ч. 5 (80): 7-9. Дуць-Файфер, Олена. 2017. «А Вісла дале плыне Петра Мурянкы – автобіоґрафія як реінвенцийний міф». Річник Руской Бурсы, ч. 13: 149-167. Дуць-Файфер, Олена. 2018. «(С)тратити язык што то значыт, што то творит? Лемківскє выгнаня з языка». В: 20 років высокошкольской русиністікы на Словакії. Зборник рефератів з меджінародной научной конференції. Ред. Kvetoslava Koporova, 67-81. Пряшів: Пряшівска універзіта.

Олена Дуць-Файфер: «Заспівати свою пісню на своім подвірю»…

Жылич, Нестор. 2002. «Нашы горы». В: Ци то лем туга, ци надія. Антолоґія повыселенчой лемківской літературы. Ред. Олена Дуць-Файфер, 98-99. Ліґниця: Стоваришыня Лемків. Копча, Андрий. 2020. «40 михалівскых Огниск і Ватр». Лемківскій Річник: 61-98. Ксенич, Павел. 2002. «Петро і Ватра». В: Ци то лем туга, ци надія. Антолоґія повыселенчой лемківской літературы. Ред. Олена Дуць-Файфер, 452-454. Ліґниця: Стоваришыня Лемків. /м/ [Мурянка]. 1985. «Піду за твоім теплом». Голос Ватры: 1. Мурянка, Петро. 1989. «Humanitas». В: Petro Murianka, Jak sokół wodę z kamienia/ Як сокіл воды на камени. Пер. Барбара Дохналик, 6. Warszawa: Iskry. Полянскій, Петръ. 1888. Карпатскiи Новелли, т. I-II. Leipzig: Wolfgang Gerhard. Русенко, Іван. 1945. «Лемковина». В: Наша Книжка. Ред. Димитрий Ф. Вислоцкій, 147-148. Юнкерс. Н. Й.: Лемко-Союз. Русенко, Іван. 2002. «Тепер на Лемковині». В: Ци то лем туга, ци надія. Антолоґія повыселенчой лемківской літературы. Ред. Олена Дуць-Файфер, 49. Ліґниця: Стоваришыня Лемків. Русенко, Іван. 2010. «Рік 1945». В: Русенко, Выбране. Ред. Петро Трохановскій, 115118. Крениця-Ліґниця: Стоваришыня Лемків. Собин, Меланія. 2002. «Лемковина». В: Ци то лем туга, ци надія. Антолоґія повыселенчой лемківской літературы. Ред. Олена Дуць-Файфер, 128-129. Ліґниця: Стоваришыня Лемків. Сук, Лука. 2009. «Чмель. Ту останеме на долгы рокы». Бесіда, ч. 5 (110): 20-21. Тороньскій, Алексій. 1862. «Ганця. Повѣсть зъ житья Подбескидского народа (Лемковъ)». Галичанинъ. Литературый сборникъ: 57-98. Bartmiński, Jerzy. 1988. «„Niebo się wstydzi”. Wokół ludowego pojmowania ładu świata». В: Kultura – literatura – folklor. Ред. Marek Graszewicz, Jacek Kolbuszewski, 96-106. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza. Bokszański, Zbigniew. 1999. «Tożsamość narodowa w perspektywie transformacji systemowej». В: Imponderabilia wielkiej zmiany. Mentalność, wartości i więzi społeczne czasów transformacji. Pед. Piotr Sztompka, 291-307. Warszawa-Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN. Buczyńska-Garewicz. 2006. Miejsca, strony, okolice. Przyczynek do fenomenologii przestrzeni. Kraków: Universitas. Deklarowana narodowość oraz język używany w kontaktach domowych w Narodowym Spisie Powszechnym Ludności i Mieszkań 2002. Доступ: 2.10.2021. https://stat.gov.pl/ spisy-powszechne/narodowe-spisy-powszechne/narodowy-spis-powszechny-2002/ wyniki-narodowego-spisu-powszechnego-2002-narodowosci-oraz-jezyka/. Duć-Fajfer, Helena. 2001. «Być Łemkiem w PRL-u». Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, MCCXLVII = Prace Etnograficzne 36: 141-172. Duć-Fajfer, Helena. 2017. «Język, literatura, tożsamość: dyskurs współczesnej łemkowskości». В: Świat za tekstem. Ред. Jolanta Lubocha-Kruglik, Oksana Małysa, 133-150. Katowice: Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”.

ДИСКУРС • DYSKURS

Duć-Fajfer, Ołena. 2021a. «Immersive Łemko Ethnophilology». В: Revitalizing Endangered Languages. A Practical Guide. Ред. Justyna Olko, Julia Sallabank, 261-262. New York: Cambridge University Press. Europejska karta języków regionalnych lub mniejszościowych. 1992. Доступ: 2.10.2021. http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20091371121/O/D20091121.pdf. Graban, Władysław. 1995. «До выгнаных». В: Władysław Graban. Rozsypane pejzaże, 55. Krynica: Towarzystwo na Rzecz Rozwoju Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej. Hołuszko, Marek. 1993. «Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce». Społeczeństwo Otwarte, ч. 2: 1-16. Ideme, ideme, drażki ne znajeme… (reportaż). 1993. Реж. Waldemar Janda, Krzysztof Krzyżanowski. Kraków: Telewizja Polska. Liczba uczniów uczących się języków mniejszości narodowych, etnicznych i języka regionalnego w podziale na język nauczania, typ szkoły i województwa w roku szkolnym 2020/2021. 2021. Доступ: 2.10.2021. https://dane.gov.pl/pl/dataset/276,nauka-jezy kow-mniejszosci-narodowych-etnicznych-i-jezyka-рegionalnego/resource/31297/ table?page=1&per_page=20&q=&sort=. Lompart, Aleksandra, ред. 2010. Jednostka zakorzeniona? Wykorzeniona? = Studia i analizy Instytutu Socjologii UW. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego. Berdychowska, Bogusława, ред. 1995. Mniejszości narodowe w Polsce. Informator 1994. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe. Misiło, Eugeniusz, ред. 2013. Repatriacja czy deportacja. Dokumenty. Том 1-2. Warszawa: Archiwum Ukraińskie. Murianka, Petro. 2007. A Wisła dalej płynie. Krynica-Legnica: Stowarzyszenie Łemków. Pudło, Kazimierz. 1992. «Dzieje Łemków po drugiej wojnie światowej». В: Łemkowie w historii i kulturze Karpat, Том. 1. Ред. Jerzy Czajkowski, 351-385. Rzeszów: Editions Spotkania. Smith, Anthony. 1991. National Identity. London: University of Nevada Press. Trochanowska, Stefania. 1984. «Судний ден». В: Stefania Trochanowska. Potem, teraz, przedtem, 11. Nowy Sącz: Sądecka Oficyna Wydawnicza. Trochanowski, Piotr. 1992. Słowo Łemka o sobie i swoim narodzie. Wznowienie z 1987 roku: Regiony nr 2-4 (1987). Legnica: Стоваришыня Лемків. Tuan, Yi-Fu. 1977. Space and Place. Minneapolis: University of Minnesota Press. Tuan, Yi-Fu. 1987. Przestrzeń i miejsce. Пер. Agnieszka Morawińska. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy. Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym. Доступ: 2.10.2021. http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20050170141/U/D20050141Lj.pdf. Wicherkiewicz, Tomasz. 2011. Sytuacja językowa Łemków – stan, zagrożenia i postulaty. Доступ: 2.10.2021. http://www.beskid-niski.pl/forum/viewtopic.php?t=3906.

РІЧНИК РУСКОЙ БУРСЫ 2021, P. 17, c. 81-91 https://doi.org/10.12797/RRB.17.2021.17.03

Damian Nowak

(Muzeum Ziemi Bieckiej w Bieczu)

Zmiany lokalizacji obiektów cerkiewnych na Łemkowynie w XVIII i XIX w. Wybrane przykłady Резуме Зміны локалізациі церковных обєктів на Лемковині в XVIII і ХІХ ст. Выбраны приміры Предметом допису є квестия зміны місця локалізациі церковных обєктів в границях єдного села на обшыри Лемковины в XVIII i XIX ст. В статі аналізуваны сут історичны мапы, писаны документы (головні деканальны візитациі) і даны оперты на сучасных документацийных техніках – Light Detection and Ranging. Найчастійшы причыны зміны положыня церкви омовлено на примірі выбраных квестий. Сут то: натуральный будовляный рух, просторовый розвиток села і зміны в адміністрацийных границях парохіі. Ключовы слова: Ропиця Выжня, Ропиця Руска, Конечна, Крива, Мощанец, Реґєтів, Ізбы, Радоцина, цмонтір, грекокатолицкы церкви, транслокация сакральных обєктів, деревяна церковна архітектура Abstract Changes in the Location of Orthodox Churches in the Lemko Region in the 18th and 19th Centuries: Selected Examples The subject of the article is the issue of changing the location of church buildings within one village in the Lemko region in the 18th and 19th centuries. The article is based on the analysis of historical maps, written documents (mainly decanal visits) and data based on modern documentation

ДИСКУРС • DYSKURS

techniques – Light Detection and Ranging. The most common reasons for the change in the location of the church were discussed using the example of selected issues – the natural construction movement, spatial development of the settlement and changes in the administrative boundaries of the parish. Keywords: Ropica Górna, Ropica Ruska, Konieczna, Krzywa, Moszczaniec, Regietów, Izby, Radocyna, cemetery, Greek Catholic churches, translocation of sacred objects, wooden church architecture

W tradycji budownictwa cerkiewnego przyjęła się praktyka wznoszenia nowych obiektów w miejscu starszych. Miało to naturalnie związek z sakralnym charakterem miejsca, w którym zlokalizowano świątynię. Jednak kontynuacja miejsca w wielu przypadkach nie została zachowana. Niniejszy artykuł jest próbą rozpoznania problemu na wybranych przykładach z obszaru Łemkowyny. Pierwszym dokumentem, który pozwala na precyzyjne określenie położenia obiektu sakralnego w danej miejscowości, jest wielkoskalowa mapa Królestwa Galicji i Lodomerii, przygotowywana od 1775 r., a opracowana w latach 1779-1783 staraniem austriackiego Sztabu Generalnego Kwatermistrza. W polskim piśmiennictwie źródło to określane jest jako mapa Miega (od nazwiska kierującego projektem – Friedricha von Miega) lub zdjęcie józefińskie. W kontekście podjętego tematu wskazuje ona na zmianę lokalizacji obiektów cerkiewnych w kilku przypadkach. Zdjęcie józefińskie jako mapa sztabowa było opracowane w sposób dokładny, szczególnie precyzyjnie oznaczano na niej punktowe znaki topograficzne, w tym wypadku budowle o charakterze sakralnym, które w terenie stanowiły ważny element do określenia pozycji. Dzięki nowoczesnym technologiom dającym możliwość nałożenia i kalibracji map historycznych ze współczesnymi podkładami czy zdjęciami satelitarnymi można zweryfikować stopień precyzyjności nanoszenia obiektów sakralnych. W przypadku cerkwi z obszaru Łemkowyny oznaczonych na mapie Miega jest on bardzo wysoki i w znakomitej większości pokrywa się ze stanem faktycznym. Najmniej rozpoznanym dotychczas przykładem jest Ropica Górna (daw. Ropica Ruska), gdzie na przedmiotowej mapie cerkiew zaznaczono w północnej części wsi, w okolicy dzisiejszego mostu i przedszkola, czyli około 1 kilometra od miejsca, w którym obecnie znajduje się cerkiew. Wskazany obszar lokalizacji posiada wszystkie cechy, które tradycyjnie powinno mieć miejsce

Damian Nowak: Zmiany lokalizacji obiektów cerkiewnych…

przeznaczone dla obiektu sakralnego – jest eksponowany, położony na wysokiej, nadrzecznej terasie, przy krawędzi wąwozu strumienia Szczorb/ Szczob. Jego dodatkowym atutem było położenie na prawym brzegu Sękówki, wzdłuż którego rozciągały się zabudowania wsi, co naturalnie ułatwiało dojście do cerkwi, szczególnie w czasie wiosennych roztopów. Nieznana jest data erekcji parafii ani czas budowy pierwszej cerkwi we wsi, przyjmuje się, iż w obu przypadkach nastąpiło to w drugiej połowie XVI w. (Lustracja 2005, 675). Według wizytacji dekanalnej z 1761 r., parafialna cerkiew ropicka miała być od dawna zniszczoną, a w 1752 r., za zgodą biskupa przemyskiego Onufrego Szumlańskiego, odbudowana została staraniem wiernych (Wizytacja biec. 1761, 23). Wynika z tego, iż obiekt zaznaczony na przedmiotowej mapie był stosunkowo młody, liczył bowiem około 30 lat. Jego lokalizacja na skraju wsi, w pobliżu granicy z Sękową, zamieszkiwaną przez ludność obrządku rzymskokatolickiego, w kontekście przebiegu granic całej parafii, do której oprócz Ropicy należał również Dragaszów, wydaje się mało praktyczna. Zastanawiające jest również uposażenie probostwa. W cytowanej powyżej wizytacji wymienia się jedynie półłanek nieprzynoszący cerkwi dochodu, gdyż od lat zagospodarowany był przez jednego z kmieci, który nie wiedząc, czyje pole użytkuje, płacił czynsz do starostwa w Bieczu (Wizytacja biec. 1761, 23). W rzeczywistości uposażenie parafii wynosiło przeszło 70 morgów, a wspomniany półłanek stanowił jedynie część gruntów ornych i prawdopodobnie tylko dlatego, że toczyły się wokół niego spory, zaakcentowany został w wizytacji dekanalnej. Grunta parafialne były rozbite i rozłożone w różnych, nawet przeciwległych częściach wsi (Metryka Józefińska, Ropica Ruska). Dla pierwotnego położenia cerkwi w Ropicy kluczowa jest informacja, że parafia posiadała grunty na niwie zwanej Szczorbem – czyli w miejscu, które precyzyjnie wskazuje mapa Miega, co zasadniczo eliminować może błąd kartograficzny przy nanoszeniu obiektu sakralnego. Pewien trop kryje też struktura architektoniczna istniejącej do dzisiaj ropickiej cerkwi. Według powszechnie przyjętego datowania obiektu, drewnianą cerkiew pw. św. Michała Archanioła zbudowano w 1813 lub 1819 r., czyli w końcowym okresie intensyfikacji józefińskich działań unifikacyjnych i latynizacyjncych w obszarze architektury cerkiewnej w monarchii habsburskiej. Znana nam forma cerkwi w Ropicy zdaje się jak najbardziej stylistycznie potwierdzać przyjętą dla niej chronologię, jednak obiekt ten posiada kilka cech charakterystycznych dla cerkwi pochodzących z XVIII w. i starszych. Jak zauważył Roman Reinfuss, który przeprowadził oględziny obiektu przed jego gruntownym remontem w 1967 r., ponad płaskimi stropami, w przestrzeni

ДИСКУРС • DYSKURS

strychowej widoczne były pozostawione fragmenty zrębowych, łamanych kopuł. Na tej podstawie wysnuł przypuszczenie, iż w 1813 r. nastąpiła gruntowna modernizacja starszego obiektu, a nie budowa nowego (Brykowski 1986, 126). Podczas rozpoznania przeprowadzonego w 2018 r. przez autora niniejszego tekstu nie zidentyfikowano już odnotowanych przez Reinfussa reliktów, które prawdopodobnie zostały usunięte podczas wspomnianych prac remontowych, stwierdzono natomiast ślady (zaciosy) w górnych częściach zewnętrznych, zrębowych ścian prytworu (babińca) określających pierwotną lokalizację słupów nośnych wieży-dzwonnicy. Dodatkowym argumentem przemawiającym za dawniejszą, niż ta przyjęta, metryką cerkwi jest też archaiczne rozmieszczenie otworów okiennych w ścianach sanktuarium, a także odrzwia zachodnie zamknięte nadprożem w formie oślego grzbietu. Można więc postawić tezę, iż obecna cerkiew w Ropicy została wzniesiona co najmniej w połowie XVIII w. (prawdopodobnie w 1752 r.) na Szczorbie w północnej części wsi, natomiast w drugiej dekadzie XIX w. została translokowana na obecne miejsce (Wizytacja biec. 1761, 23). Dlatego też bezpośredniej przyczyny zmiany miejsca lokalizacji świątyni można doszukiwać się w jej oddaleniu od centralnej części wsi. Warunkiem sprzyjającym temu rozwiązaniu był też fakt posiadania gruntów parafialnych, tzw. ogrodów, w środkowej części miejscowości, które po zniesieniu parafii w 1786 r. i przyłączeniu Ropicy do parafii w Małastowie nie pełniły już swej pierwotnej funkcji – gospodarczej podstawy dla funkcjonowania parafii. Mogły więc zostać przekazane pod nową, bardziej praktyczną lokalizację cerkwi. Tym rozwiązaniem skrócono również o jedną piątą dystans pomiędzy cerkwią filialną, jaką była ropicka cerkiew, a probostwem w Małastowie. Drugim przykładem jest Konieczna. Na mapie Miega cerkiew zaznaczona jest w północnej części wsi, w pobliżu granicy ze Zdynią, czyli w całkowicie innym miejscu, niż znajduje się obecna oraz znajdowała się poprzednia świątynia. Pewne światło na historyczną lokalizację cerkwi w Koniecznej może rzucać chronologia obiektów sakralnych w tej miejscowości. Nieznany jest rok budowy pierwszej cerkwi, jednak można przypuszczać, iż powstała ona w pierwszej połowie XVII w. Pierwsze informacje o obiekcie cerkiewnym w Koniecznej pochodzą dopiero z połowy XVIII w. W wizytacji dekanalnej z 1744 r. ujęto m.in., że cerkiew pw. Obrzezania Pańskiego była budowlą drewnianą, nakrytą trzema kopułami, z wysoką wieżą-dzwonnicą nad prytworem, znajdującą się w bardzo dobrym stanie technicznym. W czasie walk konfederatów barskich z wojskami rosyjskimi latem 1770 r. spłonęła część zabudowań wsi, cerkiew wówczas nie została uszkodzona, jednak zostało całkowicie

Damian Nowak: Zmiany lokalizacji obiektów cerkiewnych…

zniszczone gospodarstwo plebańskie. W kolejnych latach kondycja techniczna cerkwi zaczęła się pogarszać – w 1771 r. odnotowano, iż cerkiew jest już stara i chyli się ku upadkowi. Informację tę potwierdzały następne wizytacje, przeprowadzone w 1773 i 1775 r., w których stan obiektu określano już jako ruinę. Prawdopodobnie wkrótce po tym została rozebrana. Zakładając jednak, iż cerkiew ta położona była w północnej części wsi, można przypuszczać, że przetrwała jeszcze przez kilka kolejnych lat i została ujęta właśnie w tej lokalizacji na mapie Miega, nad którą prace trwały od 1779 r. Idąc dalej tym tropem – pod koniec XVIII w. lub na przełomie XVIII i XIX w. prawdopodobnie wzniesiono w Koniecznej nową cerkiew w nowej lokalizacji. Przesłanką potwierdzającą, że inwestycja ta nie miała charakteru kontynuacji (remont cerkwi w starym miejscu lub budowa nowej w starym miejscu), było nadanie nowego wezwania cerkwi, co należało do rzadkich praktyk i wiązać się mogło z zerwaniem tradycji miejsca. Dotychczasowe wezwanie świątyni (Obrzezanie Pańskie) zmienione wówczas zostało na św. Wasyla Wielkiego. W 1800 r. cerkiew konieczniańska utraciła status świątyni parafialnej i została przyłączona do parafii w Zdyni. Wiązało się to z wprowadzaną wówczas reformą administracyjną Cerkwi w Galicji, która zakładała m.in. redukcję liczby parafii. Działania te często łączyły się z pozbawieniem proboszczów likwidowanych parafii swych funkcji, dlatego też zdarzały się przypadki, że wstrzymywano likwidację, czekając na zwolnienie się posady na którejś z okolicznych parafii. Taka sytuacja miała prawdopodobnie miejsce w Koniecznej w 1800 r., kiedy proboszcz ks. Jan Obuchowicz otrzymał prezentę na sąsiednie probostwo w Zdyni, które zwolniło się po śmierci tamtejszego, długoletniego proboszcza ks. Wasyla Męcińskiego. Wzniesiona prawdopodobnie w nowym miejscu cerkiew przetrwała około 100 lat, gdyż pod koniec XIX w. została zniszczona w wyniku pożaru. W jej miejscu w latach 1903-1905 przedsiębiorstwo budowlane Jana Rybaka z Jasła wzniosło nową drewnianą cerkiew, która istnieje do dzisiaj, użytkowana jako filialna cerkiew prawosławna. Analiza materiałów kartograficznych (w tym danych pomiarowych LIDAR z lotniczego skanowania laserowego ALS) nie pozwala jednoznacznie określić pierwotnej lokalizacji zespołu cerkiewnego w Koniecznej. Natomiast z dokumentacji katastralnej z końca XVIII w. wynika, iż role związane z funkcjonowaniem parafii zwane Popostwem i Cerkiewnym, położone były na niwie drugiej „od Bieszczadu zwana, [która – przyp. D. N.] Zaczyna się na Granicy Wsi Zdynia Państwa Kobylańskiego kończy się u III Niwy” (Metryka Józefińska, Konieczna, 10). Niwa ta swą powierzchnią obejmowała zarówno miejsce domniemanej

ДИСКУРС • DYSKURS

pierwszej, jak i drugiej lokalizacji cerkwi, co widoczne jest na mapie katastralnej z 1850 r. (755M, IV-V). Role Popostwo i Cerkiewne sąsiadowały ze sobą, jako właściciel działek na Popostwie wymieniany był ks. Jan Obuchowicz, natomiast na Cerkiewnym Marianna Warchołka (Metryka Józefińska, Konieczna, 29-30). Warto nadmienić, że historia o dawnej lokalizacji cerkwi została zachowana w zbiorowej pamięci mieszkańców Koniecznej, jednak bez precyzyjnego określenia miejsca, okoliczności oraz czasu translokacji. W celu potwierdzenia pierwotnego położenia cerkwi niezbędne jest więc przeprowadzenie rozpoznania archeologicznego. Jednym z ciekawszych przykładów zamian lokalizacji świątyń na Łemkowynie jest historia cerkwi w Krzywej, gdzie na przestrzeni 120 lat wzniesiono aż siedem obiektów cerkiewnych. Prawdopodobnie pierwsza cerkiew, nosząca wezwanie św. Kosmy i Damiana, wzmiankowana w 1692 r., dotrwała do pierwszej dekady XIX w. W 1812 r. dzięki fundacji kolatorskiej hr. Stanisława Wilhelma Siemieńskiego wzniesiono kolejną świątynię, zachowując tradycyjne wezwanie cerkwi. Cerkiew ta spłonęła około połowy XIX w. W 1854 r. dzięki staraniom gromady i przy wsparciu kolatora hr. Antona Friedricha Mittrowskiego zbudowano nowy obiekt, który jednak w 1895 r. spłonął doszczętnie. Budowa kolejnej cerkwi trwała przeszło dekadę i ostatecznie ukończono ją w 1906 r. (Шематизмъ 1879, 99). W lutym 1915 r. świątynia ta została spalona przez wojsko austro-węgierskie i do wznoszenia następnej, istniejącej do dzisiaj, przystąpiono dopiero w latach 1923-1924. W międzyczasie, jako tymczasową kaplicę, wykorzystywano zakupioną starą cerkiew z Radocyny, którą na czas budowy nowego obiektu dwukrotnie stawiano obok placu cerkiewnego. Wszystkie wznoszone kolejno świątynie nosiły wezwanie św. Kosmy i Damiana (Nowak 2015, 22). W przypadku Krzywej zmiana lokalizacji nastąpiła w 1812 r., co potwierdzają dane kartograficzne ujęte zarówno na mapie Miega, jak i na późniejszej mapie katastralnej. Pierwsza wymieniana w źródłach cerkiew znajdowała się na terenie użytkowanego do dzisiaj cmentarza parafialnego, w jego dolnej wschodniej części. Zachował się widoczny zarys dawnego ogrodzenia cmentarza cerkiewnego, który naturalnie pełnił również funkcję cmentarza grzebalnego. Wyraźnie czytelny jest na obrazie wygenerowanym na podstawie danych z pomiaru LIDAR i pokrywa się on z granicami działki nr 275 wyrysowanej na mapie katastralnej z 1850 r. i oznaczonej jako cmentarz grzebalny. Działka ta ma kształt owalny, co charakterystyczne jest dla cmentarzy cerkiewnych, a jej parametry umożliwiały lokalizację na niej obiektu sakralnego. Wynika

Damian Nowak: Zmiany lokalizacji obiektów cerkiewnych…

z tego, że po obraniu nowego miejsca pod cerkiew stary cmentarz cerkiewny użytkowany był nadal jako grzebalny, a pod pochówki przeznaczone zostało również miejsce po samej cerkwi. W drugiej połowie XIX w. działka cmentarna została powiększona o parcelę nr 276, cmentarz w tej formie użytkowany jest do dzisiaj. Jako nową lokalizację cerkwi w Krzywej obrano wypłaszczenie powyżej drogi naprzeciw gospodarstwa plebańskiego, w pasie dawnego monolitycznego łanu należącego do popostwa. Miejsce to było dużo bardziej eksponowane niż poprzednie i znajdowało się w bezpośrednim sąsiedztwie drogi. W tym wypadku przyczyn zmiany lokalizacji można doszukiwać się w konieczności wydzielenia osobnego cmentarza grzebalnego, zgodnie z wprowadzanymi w Galicji od trzech dekad przepisami sanitarnymi. Pod pochówki zachowano więc tradycyjne miejsce, jakim był cmentarz cerkiewny, a pod obiekt sakralny wybrano nową lokalizację. Na początku XIX w. miała miejsce również zmiana lokalizacji cerkwi w Odrzechowej. Poprzednia świątynia znajdowała się kilkaset metrów na północ od położenia kolejnej, istniejącej do dzisiaj cerkwi. Informacja o pierwszym położeniu cerkwi do dzisiaj obecna jest w zbiorowej pamięci mieszkańców wsi, potwierdza ją również mapa Miega. Stara cerkiew położona była na dawnym łanie cerkiewnym, na cyplu poniżej gospodarstwa plebańskiego (budynek dawnej plebani pełni dzisiaj funkcję remizy OSP). Być może był to pierwszy obiekt sakralny w tej miejscowości, funkcjonujący od czasu powstania parafii w XVI w. W 1804 r. cerkiew w Odrzechowej była już w bardzo złym stanie technicznym: „Cerkiew pod tytułem Narodzenia Świętego Jana Chrzciciela z Drzewa całkiem, pod Dachem gontowym wybudowana już do upadku zgoła nachylona” (Specyfikacja 1804, 1). Również z uwagi na to, że Odrzechowa była jedną z najbardziej ludnych parafii na Łemkowynie, liczyła bowiem około 1,5 tysiąca wiernych, konieczna była decyzja o budowie nowego obiektu. Pod jego lokalizację wybrano tzw. Obszar, czyli część gruntów należących do miejscowego majątku szlacheckiego. W jego górnej części wytyczono bardzo duży plac cerkiewny oraz cmentarz grzebalny. W 1812 r. rozpoczęto budowę nowej, dużej murowanej cerkwi stylistycznie utrzymanej w duchu józefinizmu. Inwestycja ta sfinansowana została ze środków właściciela wsi Ignacego Urbańskiego, państwowego funduszu religijnego oraz miejscowej gromady. Budowę ukończono w 1817 r. (Nowak 2013, 160). W miejscu dawnej cerkwi w latach 60. XX w. postawiono budynek skupu mleka. W Regietowie zmiana miejsca położenia nastąpiła w czasie budowy chronologicznie trzeciej cerkwi. Pierwsza, wzniesiona najpewniej na przełomie

ДИСКУРС • DYSKURS

XVI i XVII w., istniała do 1724 r., a po jej zniszczeniu w tym miejscu wzniesiono kolejną, noszącą wezwanie św. Michała Archanioła (Szanter 2005, 90). Była to jedna z najbogatszych świątyń w dekanacie bieckim i przez cały XVIII w. znajdowała się w bardzo dobrej kondycji technicznej. Usytuowana była w górnej części wsi, w znacznym oddaleniu od domów położonych na terenie Regietowa Niżnego. W pierwszej połowie XIX w. stan cerkwi zaczął się pogarszać, w czasie wizytacji w 1833 r. stwierdzono, że jest w stanie średnim i wymaga reparacji. Prawdopodobnie przeprowadzono prace remontowe, gdyż służyła jeszcze przez kilka lat. Na początku lat 60. XIX w. przystąpiono do budowy nowej, większej cerkwi. Postanowiono obrać dla niej inną lokalizację, bliżej środka wsi. Umiejscowiono ją na wysokim terasie, w zwężeniu doliny, a powyżej niej założono nowy cmentarz parafialny. Jej budowę ukończono w 1865 r., przenosząc na nią również tradycyjne wezwanie św. Michała Archanioła. Starą cerkiew rozebrano, pozostawiając prezbiterium jako kaplicę cmentarną. Świątynia w połowie lat 50. XX w. była translokowana do Żółkiewki koło Krasnegostawu z przeznaczeniem na kościół polsko-katolicki, natomiast prezbiterium po starej cerkwi przetrwało do początku XXI w., kiedy zostało rozebrane (w jego miejscu postawiono kaplicę prawosławną). Zdarzało się także, że nowe obiekty cerkiewne lokalizowano w bezpośrednim sąsiedztwie starych. Miejscowością, gdzie najpewniej znajdowały się aż trzy miejsca, w których zlokalizowano cerkwie, jest Grab. Pierwsza cerkiew powstała tam prawdopodobnie już w pierwszej połowie XVII w., kolejna kilkadziesiąt lat później – w wizytacji dekanalnej z 1743 r. określono ją jako niedawno zbudowaną. Dotrwała ona do początku XIX w., kiedy prawdopodobnie w wyniku pożaru została zniszczona. Nową cerkiew wzniesiono w 1808 r. i poświęcono w roku kolejnym, a w dwudziestoleciu międzywojennym była dwukrotnie remontowana. Po wysiedleniach, w 1953 r. została spalona (Wizytacja duk. 1743, 14; Wizytacja 1761, 15; Wizytacja 1775, 6; Wizytacja 1780, 30; Шематизмъ 1879, 138). Podstawowym źródłem do rozpoznania lokalizacji obiektów cerkiewnych w Grabiu jest mapa katastralna z 1850 r., na której wyraźnie widoczne są historyczny układ i forma parcel z przeznaczeniem na cele sakralne. Podobnie jak w przypadku Krzywej, na mapie zaznaczone są dwa cmentarze grzebalne, których kształt wskazuje na dawne użytkowanie jako cmentarze cerkiewne (działki nr 5033 i nr 5146), oraz nowa cerkiew, znajdująca się w ich sąsiedztwie. Wszystkie sąsiadujące działki, zarówno te zaznaczone jako cmentarze, jak i ta, na której wzniesiono w 1809 r. nową cerkiew, należały do miejscowej parafii i położone były w pasie dawnego łanu

Damian Nowak: Zmiany lokalizacji obiektów cerkiewnych…

przypisanemu popostwu (Dorf Jasionka). Bez rozpoznania archeologicznego nie jest możliwe jednoznaczne przypisanie w przypadku dwóch starszych obiektów któregoś ze wspomnianych powyżej cmentarzy cerkiewnych. Nie wiadomo również, dlaczego w 1809 r. podczas wznoszenia nowej cerkwi, w sąsiedztwie miejsc po dwóch poprzednich, obrano nową lokalizację. Być może łączyło się to z użytkowaniem dawnych cmentarzy cerkiewnych jako cmentarzy parafialnych, przy czym warto zaznaczyć, że w tym czasie wraz z budową nowej cerkwi wytyczono również nowy cmentarz grzebalny, który z czasem, w drugiej połowie XIX w. wchłonął w swoje granice jeden z dawnych cmentarzy cerkiewnych. Drugi cmentarz cerkiewny, położony w bezpośrednim sąsiedztwie miejsca, gdzie stała nowa cerkiew, widoczny jest do dzisiaj – zachował się zarys dawnego kamiennego ogrodzenia. W miejscu spalonej, nowej cerkwi w 1972 r. wybudowano kaplicę rzymskokatolicką. Kolejnym przykładem w tej grupie jest Moszczaniec, gdzie w 1834 r. wzniesiono nową cerkiew. Przypuszcza się, że pierwsza cerkiew w tej miejscowości istniała już pod koniec XVI w., jednak dokładne dane źródłowe o tym obiekcie pochodzą dopiero z drugiej połowy XVIII w. (Wizytacja jaśl. 1761, 57). Cerkiew przetrwała do połowy XIX w. i została ujęta na mapie katastralnej z 1851 r. Jej niewielkie rozmiary oraz czytelna na rzucie archaiczna bryła potwierdzać mogą jej dawną metrykę (Moszczaniec). Budynek nowej cerkwi wytyczono w ten sposób, iż przylegał on od strony północnej niemal bezpośrednio do starego cmentarza cerkiewnego. Wokół nowej cerkwi wydzielono również cmentarz cerkiewny, który połączono ze starym, nie nadając mu jednak tradycyjnego, owalnego kształtu. Jego nieregularna forma była wynikiem przebiegu granic sąsiednich działek, które nie należały do miejscowej parafii. Co najmniej przez kilkanaście lat obie cerkwie stały obok siebie (obie pw. św. Mikołaja). Stara cerkiew rozebrana została po 1851 r., natomiast nową zniszczono po 1947 r. Podobna sytuacja miała miejsce w pierwszych latach drugiej połowy XIX w. w Zawadce Rymanowskiej. W 1855 r. rozpoczęto tam budowę nowej cerkwi, którą zlokalizowano w bezpośrednim sąsiedztwie starej. Pierwszą cerkiew w Zawadce prawdopodobnie wzniesiono w ostatniej dekadzie XVI w. Według wizytacji dekanalnej z 1760 r. był to już budynek stary, wniesiony z drewna, z murowanym prezbiterium i z murowaną ścianą ikonostasową. Murowane prezbiteria przy drewnianych obiektach były charakterystycznym zjawiskiem dla XVIII-wiecznej architektury cerkiewnej na obszarze południowo-wschodniej części dekanatu dukielskiego i południowo-zachodniej dekanatu

ДИСКУРС • DYSKURS

jaśliskiego. W czasie wizytacji z 1834 r. stwierdzono, że cerkiew jest za mała dla rozrastającej się parafii, a jej stan techniczny kwalifikował obiekt do rozbiórki. W 1856 r. obok starej została wzniesiona nowa cerkiew, jej budowniczym był majster o nazwisku Bujakowski. W tym wypadku nowego obiektu nie wytyczono poza obrębem cmentarza cerkiewnego, tylko w jego granicach, na co pozwalała jego spora powierzchnia. Po ukończeniu budowy nowego obiektu starą cerkiew rozebrano, pozostawiając jednak murowane, zachowane do dzisiaj prezbiterium jako kaplicę. Pod koniec XIX w., kiedy ożywił się ruch budowlany, coraz częściej zaczęto poszukiwać miejsc pod obiekty sakralne, spełniających coraz bardziej rosnące standardy wymagane zarówno przez duchownych, jak i wiernych. Dodatkowo na okres ten przypada wzrost zainteresowania zabytkami architektury cerkiewnej wśród badaczy. We Lwowie i w Krakowie powstają Grona Konserwatorów Galicji (Wschodniej we Lwowie i Zachodniej w Krakowie), których członkowie, w miarę swoich możliwości, również próbowali prowadzić działania ratunkowe przy obiektach zabytkowych zagrożonych rozbiórką. Nakaz zachowania zabytku lub jego reliktów, egzekwowany prawem dopiero w dwudziestoleciu międzywojennym, w niektórych przypadkach miał wpływ na wybór nowego miejsca pod cerkiew, jednak najczęściej strona inwestorska starała się go ominąć, gdyż nie dość, że generowało to koszty z nabyciem odpowiedniej parceli, to długofalowo wiązało się z utrzymywaniem dodatkowego (zabytkowego) obiektu. Oprócz wyżej omówionych, pod koniec XIX i w pierwszej połowie XX w. lokalizację nowych obiektów cerkiewnych zmieniono w Izbach, Radocynie, Przegoninie, Oparówce, Krasnej, Klimkówce, Pętnej, Żegiestowie, Czarnorzekach, Lipowcu i Gładyszowie.

Bibliografia Archiwum Państwowe w Przemyślu. Archiwum Biskupstwa Greckokatolickiego (zesp. 142): Wizytacje dekanatu bieckiego 17431744, 1761. Sygn. 19. Wizytacja dekanatu jaśliskiego 1761. Sygn. 26. Wizytacje dziekańskie dekanatu dukielskiego 1765. Sygn. 20. Wizytacje dziekańskie dekanatu dukielskiego 1774, 1789. Sygn. 21. Wizytacje dziekańskie dekanatu dukielskiego 1835, 1839. Sygn. 3548.

Damian Nowak: Zmiany lokalizacji obiektów cerkiewnych…

Archiwum Geodezyjne (zesp. 126): Dorf Grab in Galizien Jasloer Kreis (mapa). Sygn. 476M. Dorf Jasionka sammt den Ortschaften Banica und Krzywa in Galizien Jasloer Kreis (mapa). Sygn. 636M. Dorf Konieczna in Galizien Jasloer Kreis (mapa). Sygn. 755M. Dorf Ruska Ropica in Galizien Jasloer Kreis (mapa). Sygn. 1447M. Moszczaniec in Galizien (mapa). Sygn. 1083M. Parafia Greckokatolicka w Odrzechowej (zesp. 2077): Specyfikacja wszystkich realności, praw i dochodów do cerkwi pod tytułem Narodzenia S. Jana Chrzciciela Obrządku Greckokatolickiego w dekanacie i Cyrkule Sanockim Diecezji Grecko Przemyskiej roku 1804 spisana i podpisana. Sygn. 1. Centralne Państwowe Historyczne Archiwum Ukrainy we Lwowie Metryka Józefińska (fond 19): Op. 2: Cyrkuł Dukielski, spr. 240 Ropica Ruska. Op. 2: Cyrkuł Dukielski, spr. 254 Konieczna. Publikacje Brykowski, Ryszard. 1986. Łemkowska drewniana architektura cerkiewna w Polsce, na Słowacji i Rusi Zakarpackiej. Wrocław: Ossolineum. Galicja na józefińskiej mapie topograficznej 1779-1783. Die Josephinische Landesaufnahme von Galizien 1779-1783, t. V. 2014. Red. Waldemar Bukowski, Bogusław Dybaś, Zdzisław Noga. Kraków: Towarzystwo Naukowe „Societas Vistulana”. Galicja na józefińskiej mapie topograficznej 1779-1783. Die Josephinische Landesaufnahme von Galizien 1779-1783, t. III. 2015. Red. Waldemar Bukowski, Bogusław Dybaś, Zdzisław Noga. Kraków: Towarzystwo Naukowe „Societas Vistulana”. Lustracja dóbr królewskich województwa krakowskiego 1659-1664, cz. 2. 2005. Wyd. Alicja Falniowska-Gradowska, Franciszek Leśniak. Warszawa: Wydawnictwo Neriton. Instytut Historii PAN. Nowak, Damian. 2013. Odrzechowa. Zarys dziejów. Odrzechowa-Krosno: Krośnieńska Oficyna Wydawnicza. Nowak, Damian. 2015. „Szkice do dziejów Radocyny”. Magury’15: 5-36. Szanter, Zofia. 2005. Dorzecze górnej Ropy. Historia i sztuka cerkiewna XVIII wieku. Warszawa: Towarzystwo Karpackie. Шематизмъ всего Клира руского католичекого Богомъсп спасемои Епархіи Перемыш,іькои на годъ отъ рожд. Хр. 1879. 1879. Перемышль.

РІЧНИК РУСКОЙ БУРСЫ 2021, P. 17, c. 93-119 https://doi.org/10.12797/RRB.17.2021.17.04

Andrzej A. Zięba

Uniwersytet Jagielloński

Dziedzictwo kulturowe Łemków jako problem badawczy w humanistyce i temat dyskursu w Polsce Резуме Культурова спадковина Лемків як дослідничый проблем в гуманістыці і тема дискурсу в Польщы Культурова спадковина Лемків єст днес єдном з тых європскых вартости, яка стала ся загрожена. Причыном того єст не лем проєкт політычно-економічного зъєднаня Європы, якій неминучо спричынит далеко ідучу культурову уніфікацию і нарушыт етнічны і народовы традициі на єй обшыри, але тіж подіі сперед вісемдесятьох років – выселіня Лемків з іх отчызны, розшмаріня і асиміляция в інчым етнічным середовиску а тіж нищыня материяльной і духовой спадковины Лемків на обшыри іх отчызны і заселіня єй культурово чужыма осадниками. Спосеред вельох проблемів з тым повязаных в сесым перегляді занимам ся двома. Першым з них єст одношыня ся Поляків до лемківской спадковины, якє остало одзеркалене в публичным дискурсі розумленым гев не лем як выповіди, але тіж ініциятывы. Важніст той квестиі выникат з факту, што доля лемківской спадковины єст рішана предо вшыткым в контексті сучасной польской культуры, хоц не мож ся згодити з загальным ідентыфікуваньом Польщы з комуністычныма творцями і выконавцями акциі з 1947 р., што знищыла Лемковину як єднородну культурову обшыр. Друга квестия то спосіб аналізуваня долі той спадковины в гуманістыці без порівнуючой перспектывы. Він як раз домінує днес заужаючы дослідничы горизонты а тіж конкретні влияючы на выбір стратеґій хороніня і переказуваня загроженых культуровых змістів. Прото треба звернути увагу на

ДИСКУРС • DYSKURS

конечніст познаня і порівнаня аналоґічных культуровых катастроф спричыненых комуністычным тоталітаризмом, як тіж стратеґій перетырваня і одраджаня ся знищеных культур. Ключовы слова: Лемковина, культурова спадковина, публичный дискурс, лемкознавство Abstract Cultural Heritage of Lemkos as a Research Problem in the Humanities and the Topic of Discourse in Poland The cultural heritage of Lemkos is today one of those European values that have found themselves in danger. The reason for this is not only the project of political and economic unification of Europe, which will inevitably trigger far-reaching cultural unification and violate ethnic and national traditions in its area, but also an event from over 80 years ago – the displacement of Lemkos from their homeland and the dispersion and assimilation in a different ethnic environment, as well as the destruction of material and spiritual heritage on the territory of this homeland and its resettlement by newcomers inheriting an alien culture. Among the many issues that come with it, two are the subject of this review. The first are the attitudes of Poles towards the Lemko heritage, which are reflected in the public discourse understood here not only as statements, but also as initiatives. The importance of this issue stems from the fact that the fate of the Lemko heritage is decided primarily within the context of contemporary Polish culture, although it is justified to disagree with the common identification of Poland with the communist authors and performers of the action of 1947, which destroyed the Lemko region as a homogeneous cultural area. The second issue is the way of analyzing the fate of this heritage in the humanities, wchich is devoid of a comparative perspective. It dominates today, narrowing research horizons as well as exerting a tangible influence on the choice of strategies for rescuing and transmitting endangered cultural content. In this regard, attention should be paid to the need to learn about and compare analogous cultural catastrophes caused by communist totalitarianism, as well as the strategies of survival and rebirth of the destroyed cultures. Keywords: Lemko region, cultural heritage, public discourse, Lemko studies

Dziedzictwo kulturowe Łemków jest dziś jedną z tych europejskich wartoś ci, które znalazły się w sytuacji zagrożenia. Powodem tego jest nie tylko projekt zjednoczenia politycznego i ekonomicznego Europy, który nieuchronnie

Andrzej A. Zięba: Dziedzictwo kulturowe Łemków…

wywoła daleko idącą unifikację kulturową i naruszy etniczne i narodowe tradycje na jej obszarze. Na tę sytuację wpłynęło także wydarzenie sprzed ponad 80 lat – wysiedlenia Łemków z ich ojczyzny oraz rozsiedlenie i asymilacja w innym otoczeniu etnicznym, a także zniszczenie materialnego dziedzictwa na terytorium tej ojczyzny i zasiedlenie go przez przybyszy dziedziczących inną kulturę. Wśród wielu zagadnień, które się z tym wiążą, dwa stanowią przedmiot niniejszego omówienia. Pierwszym są postawy Polaków wobec dziedzictwa łemkowskiego, uwidaczniające się w dyskursie publicznym, rozumianym tu nie tylko jako wypowiedzi, ale też jako inicjatywy. Istotność tego zagadnienia wynika z faktu, że losy dziedzictwa łemkowskiego decydują się przede wszystkim w kontekście współczesnej kultury polskiej, choć zasadna jest niezgoda z rozpowszechnionym wśród Łemków utożsamieniem Polski z komunistycznymi autorami i wykonawcami akcji z 1947 r., która zniszczyła Łemkowynę jako jednorodny obszar kulturowy. Drugim zagadnieniem jest sposób analizowania losów tego dziedzictwa w nauce, pozbawiony perspektywy porównawczej. Dominuje on dziś, zawężając horyzonty badawcze, a także wywierając konkretny wpływ na wybór strategii ratowania i przekazywania zagrożonych treści kulturowych. W tym zakresie trzeba zwrócić uwagę na potrzebę poznania i porównania analogicznych katastrof kulturowych, wywołanych przez totalitaryzm komunistyczny oraz strategii przetrwania i odrodzenia niszczonych kultur. *** Nie stanowi zaskoczenia fakt, że dziedzictwo kulturowe Łemków, mające charakter rustykalny i regionalny, interesowało zrazu – to jest w drugiej połowie XIX w. i pierwszej XX w. – głównie zamknięte środowiska etnografów, historyków i historyków sztuki. W połowie XIX w. inwentaryzował je krakowski historyk sztuki Józef Łepkowski (Łepkowski 1862; Tobiasz 2005), szkicował w 1889 r. wybitny artysta Stanisław Wyspiański (Łopatkiewicz, Łopatkiewicz 2018). Starosta Tadeusz Spiss – na zlecenie namiestnika Galicji, Michała Bobrzyńskiego, który z kolei chciał wyjść naprzeciw zainteresowaniom zabytkowym budownictwem ludowym przejawianym przez następcę tronu, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda – sporządził Wykaz drewnianych kościołów i cerkwi w Galicji (Spiss 1912), wezwał do zaprzestania wyburzeń i podjęcia starań o konserwację tego typu budowli oraz przedstawił prawne podstawy ich ochrony. Ekspedycje terenowe Seweryna Udzieli reprezentowały zainteresowania ludoznawcze (Udziela 1934).

ДИСКУРС • DYSKURS

Te i inne głosy polskie, a było ich więcej, nie upoważniają jednak do uznania, że przed II wojną światową dziedzictwo Łemków było w Polsce obiektem szerokiego zainteresowania, istotnym tematem polskiej debaty społecznej. Czynniki polityczne w tym czasie, o ile w ogóle podejmowały zagadnienie łemkowskie, poświęcały uwagę nie tyle łemkowskiej przeszłości, ile batalii o współczesność, tj. o ukierunkowanie ewolucji tożsamościowej Łemków i rozwoju ich języka. Jak wiemy, kultura Łemków w tym aktualnym aspekcie stała się polem rywalizacji pomiędzy państwem polskim a nacjonalizmem ukraińskim. Okoliczność ta rzutowała do pewnego stopnia na ówczesne inicjatywy odnoszące się do dziedzictwa kulturowego. W 1930 r. w Sanoku ukraiński malarz Lew Gec (Leon Getz), pochodzący ze Lwowa absolwent krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, założył Muzeum „Łemkiwszczyna”, w którym zebrał nieco zabytków z obszaru Łemkowyny. Nadzór nad raczej po amatorsku prowadzoną placówką sprawowało ze Lwowa muzeum greckokatolickiego metropolity Andrzeja Szeptyckiego. Celem tej inicjatywy miało być wykazanie, że Łemkowie to Ukraińcy. Muzeum „Łemkiwszczyna” prosperowało zwłaszcza pod okupacją niemiecką, potem jej dyrektor zbiegł, przez pewien czas się ukrywał, był więziony pod zarzutem kolaboracji, wreszcie osiadł w Krakowie, gdzie już Łemkami się nie zajmował (Jaśkiewicz 1972). Po stronie polskiej inicjatyw o charakterze instytucjonalnym wtedy nie było. Jednak to, co zrobili przed 1939 r. polscy uczeni dla poznania kultury Łemkowyny, choć ich prace pozostawały wtedy w zasadzie znane jedynie środowisku naukowemu, a co najwyżej budziły zaciekawienie turystów i kuracjuszy odwiedzających ten region, w powojennej rzeczywistości odegrało rolę zasadniczą, gdy chodzi o stosunek do losów jego dziedzictwa kulturowego. Zwłaszcza dorobek badawczy krakowskiego etnografa, Romana Reinfussa, okazał się w tym zakresie nieoceniony. Jego wnikliwe analizy, oparte na szerokiej dokumentacji zebranej w terenie w okresie międzywojennym, stworzyły fundament współczesnej wiedzy o kulturze Łemków. Ocaliły też jej obraz w momencie poprzedzającym zagładę (Reinfuss 1949, zob. też: Reinfuss 1986; Reinfuss 1990). W latach 1945-1947 pojawiła się na Łemkowynie Ukraińska Armia Powstańcza – formacja zbrojna Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów. Wojna Ukraińców, której celem było przesunięcie ustalonej przez Stalina granicy z Polską na zachodnie obrzeża Łemkowyny, sprowadziła katastrofę na jej kulturę. Moskiewski rozkaz wygnania Łemków z ich ojczyzny wykonali komuniści rządzący wtedy Polską. Scenariusz był opracowany i przećwiczony podczas

Andrzej A. Zięba: Dziedzictwo kulturowe Łemków…

okrutnego wypędzenia Tatarów z Krymu przez siły NKWD w maju 1944 r. (Куртиев 2004), Stalin powielał go w kilku jeszcze przypadkach na obszarze Związku Sowieckiego, wobec Mordwinów i Maryjczyków, Czeczenów i Inguszy, a przecież i wcześniej dokonywał eksperymentów w tym zakresie, wysiedlając ze swych zachodnich pogranicz Polaków w 1938 r. i Niemców w 1941 r. (Bugay 1996; Национальная политика…). Wysiedlenie Łemków – razem z Bojkami, Ukraińcami i rodzinami polsko-ukraińskimi – w ramach militarnej akcja „Wisła” na nowe ziemie północne i zachodnie Polski zostało przeprowadzone w ciągu trzech miesięcy 1947 r., począwszy od 28 kwietnia. Te kluczowe w dziejach Łemków miesiące były końcem kilkuwiekowego i ewolucyjnego procesu rodzenia się i dojrzewania we własnej przestrzeni geograficznej zasobu wartości kulturowych, które nazywamy dziedzictwem łemkowskim. Z powodu wyrzucenia jego sukcesorów z terytorium macierzystego, porzucenia, zaniedbania i niszczenia krajobrazu kulturowego wykreowanego przez nich samych i ich przodków, dziedzictwo to stawało się ruiną. Łemkowie, wysiedleni całkowicie (ok. 100 tys. osób) podczas II wojny światowej i akcji „Wisła”, ulegli rozproszeniu i wskutek tego narażeni zostali na asymilację (Kwilecki 1974; Pudło 1987). Stracili nie tylko oparcie w terytorium i kontrolę nad swym materialnym dziedzictwem kulturowym, ale także większość potencjału niezbędnego dla kontynuacji dziedzictwa duchowego. A trzeba tu jeszcze dodać, że w okresie poprzedzającym akcję „Wisła” (lata 1939-1946) trwały na poły dobrowolne, na poły przymusowe przesiedlenia na wschód, na sowiecką Ukrainę, gdzie także dokonywał się proces asymilacji (ukrainizacji) przesiedleńców. Dlatego skutki kulturowe akcji „Wisła” i wcześniejszych migracji na wschód można określić tylko w jeden sposób – jako katastrofalne. Oczywiście, Łemkowie nie byli w historii kultur jedynym ludem wydziedziczonym. Podobnego losu doświadczyli wielokrotnie w swej historii etnicznej Żydzi. Los Łemków można także zestawiać z innymi procesami, mającymi miejsce w tych samych czasach co akcja „Wisła”, z wyroków tej samej władzy komunistycznej i, przy pewnych różnicach w przebiegu, mającymi podobne skutki. Na przykład z wygnaniem Polaków kresowych z ich stron ojczystych, tj. Kresów Wschodnich dawnej Polski, które po 1944 r. pozostały po sowieckiej stronie nowej granicy polsko-sowieckiej, przesiedleniem ich na mniej więcej te same ziemie, co Łemków, zaborem i zniszczeniem kresowego dziedzictwa polskiego (kościołów, zamków i pałaców, miast, zbiorów bibliotecznych, archiwalnych, kolekcji sztuki, całego dorobku materialnego). Albo z losem

ДИСКУРС • DYSKURS

Ormian polskich, którzy uciekając ze swego kresowego matecznika w Polsce południowo-wschodniej po 1944 r., stracili niemal wszystko to, co ich swoista społeczność wytworzyła przez wieki – domy, świątynie, rękopiśmienne księgi, cmentarze, muzea, i też zostali rozproszeni. Jeszcze innym przykładem był los polskiej warstwy ziemiańskiej i jej dziedzictwa – upaństwowienie majątków ziemskich (reforma rolna), zniszczenie domostw, wysiedlenie poza miejsca rodzinne, więzienia i represje. W efekcie kultura ziemiańska i jej ogniska – dwory – przestały istnieć. Łemków przez pewien czas obowiązywał analogiczny, co byłych ziemian polskich, zakaz zbliżania się do swych miejsc rodzinnych lub mieszkania w ich pobliżu. Nasuwa się też analogia z powojennym wyrzuceniem Niemców śląskich i pruskich z ziem, które zasiedlali przez kilka wieków i wytworzyli na nich znaczący dorobek kulturowy. Przykłady te są tu o tyle istotne, że powojenna debata publiczna w Polsce nad losami dziedzictw niszczonych pod politycznym przymusem łączyła – jak zobaczymy – przynajmniej niektóre z tych zjawisk z zagadnieniem łemkowskim. Czyniła to jednak w sposób ograniczony, a przecież porównawcza perspektywa patrzenia na los dziedzictw kulturowych w Europie Wschodniej i Środkowej, które stały się ofiarą totalitaryzmu, miałaby uzasadnienie. Jednak do dziś nie powstała w Polsce praca naukowa o zagładach kultur etnicznych w warunkach totalitaryzmu XX-wiecznego, operująca perspektywą porównawczą. Nie widać też świadomości, że niszczenie kultur nie ograniczało się do regionów i mniejszości, ale dotyczyło także narodów posiadających swe państwa. Zagłada kultury Łemków była tylko jedną z wielu zbrodni komunizmu. Rządy komunistów przyniosły serię ciosów we wszystkie dziedzictwa kulturowe ziem, nad którymi zapanowali (Czarna księga... 1999). Użyli oni przemocy fizycznej, a następnie psychicznej w celu szybkiej likwidacji elit kulturotwórczych oraz przejęcia władzy nad pamięcią społeczną. Wykorzystali przy tym napięcia narodowościowe, które narosły po II wojnie światowej, nastroje rewanżu za zbrodnie niemieckie i konflikty etniczne, takie jak ten między Ukraińcami i Polakami. Porównanie tych zagład pozwala nie tylko zrozumieć ich wspólną genezę i łączące ich zależności, ale także relacje między kulturami mniejszościowymi i większościowymi podzielającymi poniekąd ten sam los. Daje również materiał do analizy różnic w zakresie przebiegu procesów destrukcji dziedzictwa konkretnych kultur i reakcji społeczeństw, będących zarówno uczestnikami, jak i świadkami ich zagład. Przywołam tu raz jeszcze wysiedlenie Tatarów. Zaraz po operacji NKWD lokalne instancje zaczęły zacierać w krajobrazie kulturowym Krymu wszelkie

Andrzej A. Zięba: Dziedzictwo kulturowe Łemków…

ślady po nich. Dokonywały czegoś, co w naukowym slangu nazywa się usprawiedliwiającym terminem: nowe wartościowanie przestrzeni. W istocie rzeczy było to niszczenie wszystkiego, co kojarzono z dawnymi mieszkańcami: tatarskich świątyń, domostw, sadów i winnic. Na rozkaz władz zaorywano cmentarze, palono druki i rękopisy. Nawet krajobraz naturalny miał zostać „wyczyszczony”– karczowano cyprysy jako charakterystyczny element dawnej kultury. Nie można zaprzeczyć, że rujnowanie dziedzictwa łemkowskiego miało wiele wspólnego ze zjawiskami na Krymie. Jednak widzimy też, że przemiany krajobrazu, które nastąpiły na Łemkowynie po wysiedleniu Łemków, nie były aż tak drastyczne, planowe i siłowe jak tamte. W tym wypadku bardziej zadziałały opuszczenie, niedbałość i wandalizm niż zarządzone i zaplanowane odgórnie niszczenie. Kolejne etapy destrukcji kultur i wysiłki podejmowane do dziś dla jej odwrócenia przez Tatarów na Krymie, Inguszów i Czeczenów na Kaukazie Północnym, Maryjczyków i Mordwinów nad Wołgą (Allworth 1998; Williams 2001) warte są zestawienia i porównawczej analizy z losem Łemków. Bez względu na okoliczności, nieco odmienne od tych w Związku Sowieckim, destrukcja dziedzictwa łemkowskiego postępowała. Jako ilustracja tego zjawiska niech posłuży opis wypadków w obrębie województwa krakowskiego. Dorobek materialny pozostały po wysiedleńcach łemkowskich przeszedł na własność państwa i był rozdysponowany przez odpowiednie instancje na cele publiczne lub na uposażenie nowych osadników. W lipcu 1947 r. na zlecenie krakowskiego Urzędu Wojewódzkiego na opuszczone tereny Łemkowyny wyjechała grupa architektów, którzy we wsiach łemkowskich (Królowa Ruska, Bogusza, Wawrzka, Łabowa, Nowa Wieś, Roztoka Wielka, Łosie, Krzyżówka, Powroźnik) wyznaczali budynki do zachowania, przeniesienia lub na opał, czyli dokonywali klasyfikacji zabytków „dawnej kultury miejscowej”, jak to zostało określone w dokumentach urzędowych. Józef Dutkiewicz, wojewódzki konserwator zabytków (w tym czasie równolegle uczestniczył w zabezpieczaniu obiektów kultury ziemiańskiej w okolicach Tarnowa, nazywanych w urzędowym słownictwie „podworskimi”), z najciekawszych zagród chciał stworzyć skansen (używał określenia „rezerwat”) zarządzany przez projektowane dopiero muzeum w Muszynie. Poniższe cytaty to fragmenty raportu emisariuszy Urzędu Wojewódzkiego, który sporządził jeden z nich, Henryk Jasieński, i który zachował się w postaci maszynopisu pt. Łemkowszczyzna (ochrona zabytków) 1947-1950 w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej. W Królowej Ruskiej wizytatorzy stwierdzili, że jeszcze przed 1947 r., zapewne podczas okupacji niemieckiej, rozebrano około 40 zagród, bo rodziny, które

100

ДИСКУРС • DYSKURS

w nich mieszkały, wyemigrowały do Związku Sowieckiego. Ponadto: „cerkiew drewniana, stara, unicka, dobra, przejęta została przez Kościół katolicki. Cerkiew nową, prawosławną, projektuje się użyć na dom ludowy”. W Boguszy lokalne władze gminne wyznaczyły kilka budynków połemkowskich na dom ubogich, łaźnie i ośrodek zdrowia, zaś niezaopiekowana pozostała w górnej części wsi cerkiewka drewniana, zabytkowa, a kilkadziesiąt metrów poniżej „cerkiew murowana, nowa, czerwona, dosyć szpetna, która ma zostać zaadoptowana na kościół katolicki” (Biblioteka Jagiellońska: sygn. Przyb. 350/70). We Wawrzce „idzie na rozbiórkę pewna ilość budynków […]; [jest też – przyp A. A. Z.] cerkiew nowa, prawosławna, którą ludzie miejscowi zamierzają przerobić na dom ludowy”. W Łabowej uwagę inspektorów zwróciła „karczma […] o dachu spalonym już po wojnie przez banderowców [tj. ukraińskich nacjonalistów – przyp A. A. Z.] [i] dawna plebania, o dachu również spalonym”. W Nowej Wsi „w sąsiedztwie cerkwi, starej, zabytkowej, przejętej obecnie na kościół [rzymskokatolicki – przyp. A. A. Z.], cmentarz na wzgórzu […] pięknie zadrzewiony i zarośnięty, z rozmieszczonymi wśród krzewów pomnikami, [który] należy zostawić bez zmian, jako relikt”. Zainteresowanie architektów zwróciły zwłaszcza zagrody ze spichlerzami w Powroźniku, które nie zostały w większości obsadzone przez [nowych – przyp. A. A. Z.] gospodarzy i czynniki miejscowe nie wiedzą, co z nimi mają zrobić. Na ogół zagrody te albo same się rozpadają, ale sąsiedzi im do tego dzielnie pomagają […]. Stan faktyczny tego „rezerwatu” przedstawia się opłakanie: puste domy, z których kradną okna, dachy, pnie (Biblioteka Jagiellońska: sygn. Przyb. 350/70).

W raporcie pojawiają się wzmianki, które dowodzą, że zniszczenia zaczęły się jeszcze przed akcją „Wisła” i były rezultatem działań zbrojnych, zwłaszcza walk toczonych przez UPA. Lokalne władze do zastanej spuścizny podeszły w sposób gospodarski, tj. starały się wykorzystać obiekty będące w lepszym stanie do nowych zadań, przez to przynajmniej je zabezpieczając. W tym czasie i pod wpływem tych czynników rozbiórki podyktowane były nie tyle chęcią niszczenia śladów po Łemkach, motywowaną politycznie, ile wynikały ze złego stanu technicznego budowli lub braku ich przydatności w dotychczasowej funkcji, np. sakralnej czy sepulkralnej. Na tym poziomie nie udokumentowały się istotne ślady refleksji społecznej, a wydaje się, że brak było także odgórnego centralnego planu co do materialnego dziedzictwa połemkowskiego o znaczeniu zabytkowym. Jego pierwsze po wysiedleniu Łemków losy były wypadkową lokalnych potrzeb

Andrzej A. Zięba: Dziedzictwo kulturowe Łemków…

101

i możliwości o skali raczej przyziemnej, zaś wartość tego dziedzictwa w wymiarze ogólnocywilizacyjnym uświadamiały sobie, jak przed wojną, wyłącznie środowiska polskich specjalistów w zakresie muzealnictwa, architektury i etnografii. Pod ich wpływem w 1947 r. władze wojewódzkie w Krakowie debatowały nad zapobieżeniem utracie cenniejszych pod względem sztuki obiektów i przekształceniem ich w muzeum. Jednak do tego w pełni nie doszło. O ile zabytki kultury ziemiańskiej, „podworskie”, posłużyły do stworzenia muzeum w Tarnowie, o tyle skansen w Muszynie nie powstał. Zabezpieczono głównie ikony, gromadząc je w magazynach muzealnych (Nowak 2005). Dopiero 20 lat później kilkanaście zabytków rustykalnej kultury łemkowskiej znalazło się – dzięki działaniom Tadeusza Szczepanka – w Sądeckim Parku Etnograficznym (Kroh M. 1996; Kałamacki 1997). Niestety, nie były to już te z Powroźnika, które zachwyciły krakowskich architektów w roku 1947. Debata społeczna ujawniła się dopiero w 1956 r., w czasie „odwilży” politycznej po okresie stalinizmu. W prasie krajowej ukazało się wtedy wiele artykułów na temat stanu dziedzictwa kulturowego na wszystkich terytoriach ówczesnej Polski, tych odzyskanych (zachodnich i północnych) i tych nieutraconych (wschodnich). Nie Łemkowyna była tu najważniejszym problemem, lecz los zabytków przejętych po Niemcach (wiele z nich miało jeszcze piastowską genezę). Debatę zainicjował artykuł pisarza historycznego, Pawła Jasienicy, o zniszczeniach zasobu zabytkowego miasta Nysa (Jasienica 1956). Na łamach „Przeglądu Kulturalnego” głos zabrał kompozytor i krytyk sztuki, Zygmunt Mycielski, ilustrując tezę o katastrofie zabytków w dobie stalinizmu i winach lokalnej administracji („fantazje ciemnogrodu, wandalizmu i barbarzyństwa”) wieloma przykładami, także z obszaru połemkowskiego (Mycielski 1956). Już wyłącznie o „cerkiewki” Łemków upomniał się najodważniejszy wówczas tygodnik polityczny „Po Prostu” (A. O. 1956). Alarmowała też Krystyna Świerczewska w rzeszowskich „Nowinach Tygodnia” (Świerczewska 1956). W następnym roku Ryszard Brykowski w cyklu artykułów na łamach „Ochrony Zabytków” przedstawił pierwsze omówienie strat w tym zakresie, poniesionych w latach 1939-1956, i stanu zachowania ocalałych obiektów (Brykowski 1957). W całym ówczesnym województwie rzeszowskim doliczył się 101 zniszczeń (Brykowski 1956). Największe miały miejsce w powiatach sanockim, leskim i ustrzyckim, a więc w zasadzie poza Łemkowyną lub na jej wschodnich obrzeżach. Tak czy inaczej, straty były znaczne. Na wychodźstwie, w felietonie na łamach londyńskich „Wiadomości”, tak podsumował dyskusję krajową pisarz Zygmunt Nowakowski:

102

ДИСКУРС • DYSKURS

Wandale niszczą nie tylko zabytki murowane, ale także i drewniane. Propaganda reżymowa wypomina rządom z czasów dwudziestolecia niepodległości [międzywojennego – przyp. A. A. Z.] niszczenie cerkiewek unickich i prawosławnych na kresach wschodnich. Istotnie, była to rzecz głupia i haniebna, co jednak dzieje się dzisiaj? Piszemy wiele o naszym stosunku do sztuki ludowej, ale jakiż on jest w rzeczywistości wobec faktu zburzenia przepięknych, drewnianych cerkiewek na Łemkowszczyźnie, pełnych starych ikon i sprzętów, które bezpowrotnie przepadły (Nowakowski 1963).

Kolejną batalię stoczyli polscy obrońcy dziedzictwa łemkowskiego wokół nazw miejscowych, które niosły w sobie ważny zapis historii. Udokumentowały je badania polskiego językoznawcy, Zdzisława Stiebiera, ogłoszone drukiem tuż po akcji „Wisła” (Stieber 1948-1949). Niemal dokładnie po trzech dziesięcioleciach od akcji „Wisła” na mocy rozporządzenia ministra administracji doszło w 120 wypadkach do wprowadzania w Polsce południowo-wschodniej nazw pozbawionych dawnej treści etnicznej. Do pojedynczych zmian dochodziło już wcześniej. Na przykład Uście Ruskie zamieniono na Uście Gorlickie w 1949 r., a Królową Ruską na Królową Górną w 1967 r. W większym stopniu niż Łemkowynę zmiany z 1977 r. dotknęły miejscowości bieszczadzkich. Protestowali historycy, geografowie, językoznawcy, Polska Akademia Nauk i Związek Literatów Polskich. Władysław Makarski, profesor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego pochodzący z tego regionu, bo urodzony w Jaworniku Polskim, upominał się o onomastyczne dziedzictwo regionu w „Roczniku Przemyskim” (Makarski 1979), a prof. Stanisław Urbańczyk w czasopiśmie polonistów „Język Polski” (Urbańczyk 1981; artykuł przewidziany do publikacji w 1978 r. zdjęła cenzura komunistyczna, ukazał się w dobie Solidarności). Pod presją autorytetów minister wycofał się z niektórych decyzji już w 1981 r. Temat niszczenia krajobrazu kulturowego w południowo-wschodnim regionie Polski podjęli też działacze ukraińscy w diasporze północnoamerykańskiej, dla których były to ziemie etnicznie ukraińskie. Wystąpili z oskarżeniami władz komunistycznych i społeczeństwa polskiego w licznych enuncjacjach na łamach swoich gazet, a także w anglojęzycznych publikacjach propagandowych. Akcją tą kierowała Organizacja Obrony Łemkowszczyzny, mająca swe oddziały w wielu miastach Kanady i Stanów Zjednoczonych. Na uwagę zasługuje w tym gatunku publikacji jedynie album Olega I. Iwanusiwa, gdyż autor, Ukrainiec z Kanady, podjął wysiłek zobaczenia na własne oczy opisywanych zabytków i udokumentowania ich aktualnego stanu (Iwanusiw 1987). Inne publikacje diaspory ukraińskiej były raczej okazami retoryki politycznej, której

Andrzej A. Zięba: Dziedzictwo kulturowe Łemków…

103

celem było dowodzenie ukraińskości Łemków. Nie miały żadnego wpływu na debatę polską, bo były w Polsce po prostu nieznane. W tym czasie konkretne prace dokumentacyjne i wystawiennicze mające na celu ochronę dziedzictwa kulturalnego Łemków podejmowały tylko niektóre polskie instytucje państwowe, a także organizacje społeczne i osoby prywatne. Na pierwszym miejscu trzeba tu wymienić wojewódzkie urzędy ochrony zabytków oraz biura badań i dokumentacji zabytków. Najpierw ratowały one zabytki ruchome, chroniąc je w magazynach muzealnych, od początku lat 60. Podjęte też zostały procedury wpisywania obiektów nieruchomych do wojewódzkich rejestrów zabytków. Codziennej i wieloletniej roli tych instytucji nie dostrzega się, bo ginie ona w medialnych nagłośnieniach spektakularnych akcji społecznych, choć ich konkretne efekty bywają znacznie skromniejsze. Trzeba tu dodać, że przez kilka dziesięcioleci polskie służby konserwatorskie były w zakresie tych działań paraliżowane przez lokalne władze partyjne, administracyjne i wojskowe, zwłaszcza w ówczesnym województwie rzeszowskim. Wśród instytucji chroniących dziedzictwo łemkowskie znajdowały się też muzea. Najbardziej wartościowe i najliczniejsze zabytki przechowywane są dziś w Muzeum Okręgowym w Nowym Sączu (ikony) i w jego oddziale, Sądeckim Parku Etnograficznym (skansen), w Muzeum-Zamku w Łańcucie (ikony), Muzeum Historycznym w Sanoku (ikony), Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku (skansen), Muzeum Etnograficznym im. Stanisława Udzieli w Krakowie (Blin-Olbert 1998). Poza tym różne pozostałości po ludowej kulturze Łemków, najczęściej pamiątki rodzinne, gromadzą muzea działające na obszarach ich zamieszkania po 1947 r.: Muzeum Okręgowe w Pile, Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku, Muzeum Ziemi Wałeckiej, Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta w Gorzowie Wielkopolskim1. Doraźne inicjatywy (wystawy, 1

Muzeum Nikifora (Oddział Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu, bul. Dietla 19, 33-380 Krynica-Zdrój), zob.: http://muzeum.sacz.pl/strony_filie/muzeum-nikifora/. Sztukę sakralną Łemkowyny gromadzą głównie trzy muzea: Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu (Dom Gotycki, ul. Lwowska 3, 33-300 Nowy Sącz) – kolekcja ikon z obszaru Łemkowyny zachodniej od XV do XIX w.; Muzeum-Zamek w Łańcucie (http://ikony.zamek-lancut.pl/ikony. html); Muzeum Historyczne w Sanoku (ul. Zamkowa 2, 38-500 Sanok) – sztuka cerkiewna XV-XIX w., zob.: http://www.muzeum.sanok.pl/pl/zbiory/sztuka-cierkiewna-xv-xix-w. Sztukę ludową Łemkowyny prezentują muzea i skanseny państwowe oraz minimuzea prywatne w Polsce południowo-wschodniej. Są to m.in.: Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku (ul. Traugutta 3, 38-500 Sanok) – sektor łemkowski, zob.: https://commons.wiki media.org/wiki/Category:Lemko_exhibition_sector_at_the_Ethnographic_Park_of_Sanok? uselang=pl, http://skansen.mblsanok.pl/a/strona.php?id=strona, http://skansen.mblsanok.

104

ДИСКУРС • DYSKURS

prelekcje, pokazy) podejmowało wiele innych instytucji muzealnych w całej Polsce (Niedźwiecki 1985; Zięba 1987; Starzyński 1998). Znaczącą rolę odnośnie do dziedzictwa łemkowskiego odegrał Kościół rzymskokatolicki tam, gdzie władze komunistyczne pozwoliły mu przejąć świątynie po grekokatolikach (głównie w województwie krakowskim). Bez tej opieki cerkwie łemkowskie podzieliłyby los bieszczadzkich na obszarach niezamieszkałych. Tamte po prostu przepadły na zawsze. Opieka księży rzymskokatolickich uratowała od zagłady w jednym tylko województwie nowosądeckim (dane na 1991 r.) aż 41 cerkwi. Była między nimi cerkiew pw. Matki Bożej Królowej w Kwiatoniu, obiekt z XVIII w. Wymieniono w nim ściany i pokrycie dachu, umocniono konstrukcję nośną, przywrócono ikonostas i cały wystrój wnętrza. Tak odremontowana pełniła potem funkcję kościoła filialnego rzymskokatolickiej parafii w Uściu Gorlickim. Ta forma opieki nad dziedzictwem kulturowym miała tylko jedną, choć znaczącą, stronę ujemną – wprawdzie było ocalone, ale jego użytkownikami nie byli już w zasadzie Łemkowie. Szczególnie pozytywnym przykładem w tym zakresie była działalność ks. Mieczysława Czekaja. Uratował on najpierw cerkiew i plebanię w Maciejowej, niemal już rozpadającą się w momencie, gdy objął tam duszpasterstwo. Potem poszedł do Czyrnej, gdzie, jak wspomina: „cerkiew wymagała poratowania, teren straszliwie mokry, wszystko gniło, szło w ziemię, a plebania – kompletna ruina” (Cerkwie 1988). Na tym nie poprzestał: „gdy prace w Czyrnej były na ukończeniu, zorientowałem się, że zaraz za górą, w Banicy, cerkiew grozi zawaleniem [więc] znalazłem się w Banicy” (Cerkwie 1988). Zaopiekował się też świątyniami w Piorunce, Miliku, Banicy, Bielicznej, Leluchowie i Dubnie. Misja ks. Czekaja polegała także na upowszechnianiu wiedzy o kulturze ludu, który do 1947 r. czcił Boga w tych cerkwiach, i witalizacji tej kultury na jej macierzystym terytorium, aby nie była tylko zbiorem pl/a/strona.php?dir=../kamera&id=kamera; Sądecki Park Etnograficzny (ul. Wieniawy Długoszowskiego 83B, 33-300 Nowy Sącz) – prezentacja kultury Łemków nadpopradzkich; Muzeum Dwory Karwacjanów i Gładyszów w Gorlicach, oddziały: Zagroda Maziarska w Łosiu (Łosie 34), Cerkiew w Bartnem i Spichlerz Plebański w Bartnem (Bartne, 38-307 Sękowa) – prezentacje historii maziarstwa, kamieniarstwa i łemkowskiego sacrum, zob.: http://www. muzeum.gorlice.pl/oddzialy-muzeum/zagroda-maziarska-w-losiu-filia-cerkiew-w-bartnem/ qzagroda-maziarskaq-w-osiu-z-fili-cerkiew-w-bartnem, https://commons.wikimedia.org/wiki/ Category:Zagroda_Maziarska_w_Łosiu?uselang=pl; Muzeum Architektury Ludowej i Życia Codziennego „Szewczenkowski Gaj” we Lwowie (Музей народної архітектури і побуту „Шевченківський гай”, Львів, вул. Чернеча Гора, 1) – sektor łemkowski w skansenie.

Andrzej A. Zięba: Dziedzictwo kulturowe Łemków…

105

reliktów, wypreparowanych z naturalnego kontekstu i okazywanych ciekawym w szklanej gablocie: Przecież cerkiew w Banicy tak często jest odwiedzana, przecież tu cała Polska chodzi. Nieraz to człowieka nawet męczy, bo czasem nic innego tylko przez cały dzień oprowadzam turystów po cerkwi. Ale ostatecznie to jest jeden z moich obowiązków i dlatego bardzo chętnie zawsze to czynię. Zostawiam wszelkie inne obowiązki, otwieram cerkiew i wszystko pokazuję. I dlatego staram się, żeby wszystko wróciło do Banicy. Bo są rzeczy, których wciąż brakuje. Na przykład w 1947 roku – na polecenie ówczesnego wojewódzkiego konserwatora z Krakowa – jacyś ludzie zabrali z cerkwi w Banicy dwa ołtarze i siedem ikon, rzekomo dla zabezpieczenia, żeby ich kto inny nie ukradł. Te obiekty leżą teraz w muzeum, a raczej w magazynie na regałach, leży to zupełnie bez najmniejszego użytku, a świątynia ogołocona. […] Uważam, że do muzeów powinno się brać wyłącznie takie obiekty, które nie mają żadnej opieki (Cerkwie 1988).

Ks. Czekaj wyznawał też ciekawą koncepcję, wedle której w używaniu powinny być oryginały dzieł sztuki, a w muzeum tylko ich fotografie: Wtenczas historyk sztuki, badacz, jeżeli się tym zainteresuje, przyjdzie zobaczyć, może zbadać i opracować. W ten sposób wcale się nie utrudnia pracy, tylko się ułatwia, bo on zobaczy ten obiekt w całym organizmie [bo] przecież kościół, cerkiew to jest dom Boży (Cerkwie 1988).

Ciekawe jest jego wspomnienie o reakcji Łemków na odratowanie przez niego wraz z rzymskokatolickimi parafianami cerkwi w Bielicznej: Był taki obrazek, odbudowaliśmy cerkiew w Bielicznej, z XVIII wieku cerkiew była zawalona zupełnie, same mury tylko sterczały. Myśmy to odbudowali. I było poś więcenie w lipcu ubiegłego roku [1985 – przyp. A. A. Z.]. W kilka dni po poświęceniu byłem tam i akurat tak się złożyło, że przyjechało pięć osób, Łemków z Zachodu wysiedlonych z Bielicznej. Byli w Bielicznej parę lat temu i widzieli cerkiew w kompletnej ruinie. Jak zobaczyli, że jest odbudowana, to widziałem, jak płakali na głos z radości. Otworzyłem, weszli do środka, całowali posadzkę (Cerkwie 1988).

W jednym tylko ks. Czekaj nie miał racji. Kradzieże – zwłaszcza ikon, bo na nie był znaczny popyt w Polsce i na Zachodzie – stanowiły plagę, która

106

ДИСКУРС • DYSKURS

zubożała spadek po odległych wiekach w sposób zatrważający, a także stały się przyczyną wielu aktów pozornego wandalizmu, mającego w rzeczywistości na celu zatarcie śladów kradzieży (Dworakowski 1991; Potocki 1991; Trzebski 2017). Okradanie cerkwi w Beskidzie Niskim z ich wyposażenia trwało od lat 40. aż po 90. Zaraz po 1947 r. działali zorganizowani szabrownicy, zainteresowani nie tylko zabytkowym wyposażeniem, ale nawet materiałem budowalnym z rozbieranych ścian. Jeszcze w 1991 r. w cerkwi w Radoszycach skradziony został cały ikonostas, 11 XIX-wiecznych ikon. Z kolei w Komańczy zrabowano najcenniejsze malowidło – ikonę Bogarodzicy z Dzieciątkiem, malowaną farbami olejnymi na blasze. Świadomość zatrważającego stanu dziedzictwa łemkowskiego upowszechniała się pomału, początkowo jedynie w wąskich środowiskach i poprzez publicystykę o zasięgu ograniczonym, właściwie niszowym. Wśród społecznych akcji dedykowanych kulturze łemkowskiej wspomnieć trzeba na pierwszym miejscu działalność Studenckiego Koła Przewodników Beskidzkich w Warszawie. Jego historia sięga 1957 r. Dziś organizacja ta wykracza znacznie poza środowisko studenckie, z którego się zrodziła. Wprawdzie obejmowała swą aktywnością problematykę szerszą niż tylko łemkowska, jednak wagę, jaką do tej właśnie tematyki przywiązywała, ukazuje symbol zamieszczony na trójkątnych blachach przewodnickich, przyznawanych jej działaczom od 1965 r. Jest nim stylizowana sylwetka łemkowskiej cerkwi. Pod auspicjami SKPB ukazywał się rocznik „Magury”, który zamieścił wiele ciekawych i wartościowych materiałów o Łemkach, wynik wytrwałych, choć amatorskich, poszukiwań archiwalnych i bibliotecznych (Pół wieku 2007). Kontynuują tę działalność wywodzące się z koła warszawskiego SKPB: Towarzystwo Karpackie i wydawnictwo „Rewasz”. Działania ratunkowe podejmowali też powracający po 1956 r. Łemkowie, dążący do odnowienia swego życia religijnego. Stąd głównym obiektem ich inicjatyw były cerkwie. Na przeszkodzie tym wysiłkom przez dziesięciolecia stały utrudnienia ze strony władz komunistycznych, które nie chciały dopuścić do pełnej swobody działań obrządku greckokatolickiego. Szczegółową i godną polecenia analizę źródłową zjawiska niszczenia i ratowania cerkwi łemkowskich znaleźć można w studium Damiana Nowaka Losy cerkwi na Łemkowszczyźnie w XX wieku (Nowak). Kolejnym po 1956 r. społecznym przełomem w myśleniu o innym niż związane z tradycją zachodnioeuropejską dziedzictwem kulturowym w Polsce były lata 80. Głosy wzywające do jego ratowania stały się wtedy już masowe i dochodziły z różnych środowisk społeczeństwa polskiego: liberalnych,

Andrzej A. Zięba: Dziedzictwo kulturowe Łemków…

107

narodowych, kościelnych, świeckich (Zięba 1988; Mihalasky 1997; zob. też: Ficowski 1983). To rzecz znamienna, że takie głosy ujawniały się w okresach liberalizacji politycznej, czyli wtedy, gdy samo społeczeństwo odzyskiwało możliwość w miarę swobodnego wyrażania swych przekonań. Należy je więc traktować nie jako ewenementy – a tak często się je interpretuje – lecz jako świadectwo autentycznej postawy społecznej, a co najmniej postawy polskich elit, wobec tzw. kultur mniejszościowych. Oczywiście, w latach 80. także nie brakło kontrowersji, gdyż nie wszystkie dziedzictwa mniejszościowe były traktowane jednakowo. Niektóre, z przyczyn pozaestetycznych, posiadały priorytet. Dziedzictwo łemkowskie do tych priorytetowych nie należało. Dlatego skarżył się w 1983 r. poeta Jerzy Harasymowicz, jedyny wtedy literat polski, dla którego łemkowskie dziedzictwo stało się inspiracją twórczą (Kaliszewski 1986; Kaliszewski 1988, 97-198): Jeżeli pewni nasi wybitni koledzy-pisarze samorzutnie tworzą towarzystwa ratowania sztuki judaistycznej, co jest zapewne chwalebne, to co najmniej dziwne jest całkowite zobojętnienie tych wrażliwych ludzi na los zabytków po kulturze Bizancjum w P[olskiej] R[zeczypospolitej] L[udowej]. Tymczasem w cerkwiach poniewierają się na podłodze resztki ikonostasów, niszczone i rozkradane. Tak to jest. Za to mamy całą w srebrze i złocie restaurowaną synagogę w Warszawie. Jedne zabytki burzymy, drugie wykładamy srebrem i złotem (Harasymowicz 1983).

Efekty społeczne debaty publicystycznej doby Solidarności były znaczące. Dyskusje przeszły w czyny. W 1983 r. przy Towarzystwie Opieki nad Zabytkami powstała Społeczna Komisja Opieki nad Zabytkami Sztuki Cerkiewnej w Warszawie. Zajmowała się restauracją krzyży cmentarnych i przydrożnych (obozy kamieniarki cmentarnej Stanisława Krycińskiego), polichromii (pierwsza w 1985 r. w cerkwi w Blechnarce w gminie Uście Gorlickie), dzwonnic i całych cerkwi, dokumentowaniem stanu innych zabytków kultury sakralnej, popularyzacją sztuki cerkiewnej (konkursy na rysunek o tematyce cerkiewnej, plenery malarskie dla dzieci, wystawy fotograficzne). Jej działalność finansowana była przez wiele instytucji polskich: Ministerstwo Kultury i Sztuki, Monopol Loteryjny, Krajowy Fundusz na rzecz Dzieci, Fundację Ochrony Zabytków Stowarzyszenia „Pax” oraz ze zbiórek prywatnych, a wspierana przez prasę polską. Od 1986 r. działa Nieformalna Grupa Kamieniarzy „Magurycz”, obecnie Stowarzyszenie Magurycz, zajmujące się ratowaniem zabytków sztuki

108

ДИСКУРС • DYSKURS

sepulkralnej głównie na terenach Łemkowyny i Bojkowszczyzny (Gomółka 1997; Inwentaryzacja 2003). Obecnie ciekawe prace dokumentacyjne prowadzone są przede wszystkim w Narodowym Instytucie Dziedzictwa, który stanowi zaplecze eksperckie dla ministra kultury i dziedzictwa narodowego. W 2013 r. Narodowy Instytut Dziedzictwa – po wielu latach starań różnych innych instytucji polskich – uzyskał wraz z dwoma partnerami ukraińskimi (Państwowym Historyczno-Architektonicznym Rezerwatem w Żółkwi oraz Naukowo-Badawczym Instytutem Badania Zabytków w Kijowie) wpisanie na listę światowego dziedzictwa UNESCO 16 drewnianych cerkwi w polskim i ukraińskim regionie Karpat, w tym cerkwi pw. św. Jakuba Młodszego Apostoła w Powroźniku, cerkwi Opieki Bogurodzicy w Owczarach, cerkwi św. Paraskewy w Kwiatoniu, cerkwi św. Michała Archanioła w Brunarach Wyżnych i cerkwi św. Michała Archanioła w Turzańsku. Dzięki temu wpisowi dziedzictwo łemkowskie stało się uznanym fragmentem dziedzictwa globalnego. Przykładów pozytywnej roli NID w interesującym nas obszarze można wymienić wiele. W 2014 r. z jego funduszy Diecezjalny Ośrodek Kultury Prawosławnej „Elpis” i Stowarzyszenie Klub Miłośników Łemkowszczyzny zinwentaryzowały cmentarze łemkowskie w gminie Uście Gorlickie. Wolontariusze wykosili trawę i usunęli krzaki wokół nagrobków, spisali i przetłumaczyli inskrypcje, wykonali rysunki techniczne każdego nagrobka. Całość dokumentacji została przekazana lokalnym instytucjom odpowiedzialnym za zachowanie dziedzictwa kulturowego. W NID prowadzone są także badania nad cerkwiami zniszczonymi już bezpowrotnie. Na szczególną uwagę zasługują minimuzea tworzone przez samych Łemków (Kroh 1985). Zbiory Pawła Stefanowskiego z podgorlickiej Bielanki, tworzone od 1959 r. w bardzo trudnych warunkach politycznych i ekonomicznych, zostały w 1994 r. przeniesione do budynku Ruskiej Bursy w Gorlicach. Obejmują artefakty sakralne, bogatą kolekcję męskich i żeńskich strojów ludowych, narzędzia pracy i wyposażenie chat. Drugie takie minimuzeum mieści się w Zyndranowej, zostało otwarte w 1968 r., a jego założycielem był Fedor Gocz. Powstało w zabytkowej chyży łemkowskiej z 1860 r., oryginalnie kurnej (w 1901 r. wstawiono w niej piec z okapem). Dziś ma formę całego obejścia z kilkoma budynkami gospodarczymi. Mieszczą się w nim m.in. wystawa etnograficzna i zbiór krzyży pozbieranych z cerkwi i cmentarzy. Takich minimuzeów, społecznych i państwowych, jest dziś na Łemkowynie więcej: Zagroda Maziarska w Łosiu, Cerkiew i Spichlerz Plebański w Bartnem, Łemkowska

Andrzej A. Zięba: Dziedzictwo kulturowe Łemków…

109

Zagroda Edukacyjna „Dziubyniłka” w Gładyszowie, Izba Pamięci Kultury Łemkowskiej w Komańczy2. Kontekst polityczny sytuacji Łemków i egzotyka ich kultury sprawiają, że ochrona dziedzictwa łemkowskiego często stawała się i staje obiektem kampanii medialnych. Trzeba być jednak świadomym, że nie zawsze chodziło i chodzi w nich o ratowanie niszczejących zabytków. Czasem przyświecały im raczej interesy lokalnych liderów, którzy chcieli się wypromować, albo spory pomiędzy społecznościami wyznaniowymi, walczącymi o miejscową świątynię, bądź wzgląd na jakąś ideologię, związaną albo też nie ze sprawami łemkowskimi. Bywały ponad miarę burzliwe, czasem popadały w tani sentymentalizm, a ich skutki społeczne były rozmaite, czasem pozytywne, czasem destruktywne, zwłaszcza gdy chodzi o społeczności lokalne. Chyba najgłośniejsza miała miejsce w latach 80., a została wywołana przez artykuły krakowskiego ukrainisty, Włodzimierza Mokrego, na łamach „Tygodnika Powszechnego”. Prezentując się jako obrońca dziedzictwa kulturowego Łemków – swoich greckokatolickich współwyznawców, dokonał czegoś, co można nazwać demonizacją intencji tej strony, która rzekomo z pobudek nacjonalistycznych chciała to dziedzictwo zniszczyć. Sprawa dotyczyła cerkwi we wsi Klimkówka niedaleko Łosia (Mokry 1983). Warto przedstawić tę sprawę szerzej z uwagi na jej reprezentatywność dla sporów wokół dziedzictwa łemkowskiego oraz sposobów jego zachowania. Cerkiew w Klimkówce została wymurowana na początku XX w. (lata 19141917) w stylistyce odbiegającej od tradycji łemkowskiej, nawiązującej do cerkwi Rosji północnej. Zwieńczyło ją bowiem aż pięć wieżyczek z baniastymi nakryciami. Po akcji „Wisła” w Klimkówce mieszkało zaledwie kilkanaście rodzin, a cerkiew państwo oddało w dzierżawę wieczystą rzymskokatolickiej diecezji tarnowskiej jako świątynię filialną parafii w Łosiu. Gdy w latach 70. zapadła decyzja o budowie zapory na rzece Ropie, teren, na którym znajdowała się cerkiew, został zatopiony. Powstało duże, malownicze jezioro, które zagrało rzekę Dniepr w filmie Ogniem i mieczem Jerzego Hofmana. Mimo starań diecezji władze państwowe, w tym konserwatorskie, orzekły, że cerkiew nie zostanie przeniesiona i zrekonstruowana, gdyż zabieg ten stosuje się wyłącznie 2

Skansen Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej (Zyndranowa 1, 38-454 Tylawa) – kolekcja Fedora Gocza; Łemkowska Zagroda Edukacyjna „Dziubyniłka”. Muzeum w Gładyszowie (Gładyszów 75, 38-315 Uście Gorlickie) – łemkowski budynek mieszkalno-gospodarczy z 1922 r. przeniesiony ze wsi Smerekowiec; Izba Pamięci Kultury Łemkowskiej w Komańczy (Komańcza 147) – prywatna kolekcja Darii i Stefana Boiwków.

110

ДИСКУРС • DYSKURS

do zabytków architektury drewnianej, których autentyczne elementy poddają się takim działaniom, a budowle murowane trzeba byłoby od nowa wznosić i powstałoby coś, czego już nie można uznać za zabytek. Ta decyzja oznaczała brak pomocy finansowej ze źródeł publicznych. Mimo to miejscowy proboszcz podjął starania o odtworzenie cerkwi w innym miejscu, uzyskał wreszcie zgodę oraz skromne wynagrodzenie za utraconą dzierżawę wieczystą i przystąpił do realizacji zamiaru. Tak ją opisuje: Od punktu zerowego kościół został odtworzony, dokładnie wg życzenia ks. bp. ordynariusza w oparciu o plan Walentego Olszowskiego z Grybowa z 1913 roku [tj. autora oryginalnego projektu architektonicznego – przyp. A. A. Z.]. W pierwotnym stadium budowy w żelbetonowym stropie zabetowano kotwy do umocnienia pięciu wież. Trudności wystąpiły z chwilą realizacji więźby dachowej. Nie było w okolicy ekip ciesielskich tak uzdolnionych, aby wykonać skomplikowany dach. Natomiast wyszukany zespół cieśli górali za wierne odtworzenie dachu o pięciu wieżach zażądał około pięć milionów złotych. Tak wysokiej sumy nie było w stanie pokryć 35 rodzin, które włączyły się w budowę kościoła. Z tych powodów byliśmy zmuszeni uprościć dach. Inż. Klimek wykonał plany nowego dachu o dwóch wieżach, identycznych ze starymi, a wojewódzki architekt zgodził się na tę zmianę, bo kościół przestał być zabytkiem. Bolejemy nad tym, że tak się stało, że dach jest uproszczony. […] Nadmieniam, że plany nowego dachu o dwóch wieżach wisiały w marcu i kwietniu 1983 roku w kościele w Łosiu, gdzie grekokatolicy gromadzą się na nabożeństwach w każdą niedzielę i święta, oraz w kościele w Klimkówce. Wtedy nikt nie protestował. Dopiero w wakacje pojawili się turyści i zaczęła się wrzawa. Ciągle nagabywanie, protesty, artykuły w gazetach, również za Oceanem. Ale protestowali tylko ci nieliczni, którzy od początku bojkotowali tę przebudowę i w niczym się nie przyczynili do jej wzniesienia, ludzie całkiem obcy (W[ielocha] 1988).

Do nowej świątyni wniesiono wyposażenie starej, w tym przede wszystkim element decydujący o jej wschodniej tradycji – ikonostas. Jednak dr Mokry zarzucił budowniczym celowe zniszczenie dawnej cerkwi, dla zatarcia śladów poprzednio tu obecnej kultury. Ktoś powie: słusznie, bo dwie wschodnie banie cerkiewne to nie pięć. Ktoś inny może stwierdzić: lepiej, że choć dwie (i z ikonostasem pod nimi) aniżeli żadna. Pokłosie nawału oskarżeń wciąż znaleźć można w komentarzach internetowych, np. w haśle o cerkwi w Klimkówce:

Andrzej A. Zięba: Dziedzictwo kulturowe Łemków…

111

27.05.1983 r. w ramach niwelowania dna przyszłego zalewu wysadzono ją w powietrze. Ikonostas przeniesiono do nowego kościoła, wzniesionego przy szosie na przełęczy (ostatnie zdjęcie). Miał być on wierną rekonstrukcją zniszczonej cerkwi, ale przypomina ją tylko nieznacznie (https://cerkiewne.tematy.net/karta_obiektu. php?obiekt_id=641).

Czy nowa świątynia przypomina „tylko nieznacznie” starszą, każdy może sam osądzić, porównując poniżej zamieszczone fotografie.

Akcji tego typu, co protest przeciw „zniszczeniu” cerkwi klimkowieckiej, było przed nią i po niej więcej. Głośnym echem odbiła się w sferze publicznej Krakowa wystawa fotografii Ety Zaręby, studentki IV roku grafiki Akademii Sztuk Pięknych, Bieszczadzkie requiem, obrazującej zniszczenie cerkwi w Lutowiskach, Poniszczowie i Rajskim. Autorka w ulotce towarzyszącej wernisażowi wystawy sugerowała, że była to przemyślana działalność ludzka, wynik groźnych, ponurych intencji. Jak było naprawdę? Czy rzeczywiście do tragicznej historii Bieszczadów ktoś chciał dodać nowe ślady? W tym wypadku, inaczej, niż to miało miejsce w Klimkówce, nie podniósł się żaden głos sprzeciwu wobec interpretacji artystki, a dziś pewnie już za późno, aby odtworzyć

112

ДИСКУРС • DYSKURS

rzeczywiste okoliczności zniszczenia tamtych obiektów. Pozostaje zgodzić się z artystką, że: „Cerkwi nie ma […], są zdjęcia. […] Po prostu dokument zniszczenia” (Zaręba 1981). Skargi na niszczenie krzyży cmentarnych, doprowadzanie do ruiny drewnianych cerkwi, burzenie murowanych szybko przeszły w bardziej zasadnicze wywody, ujawniające szerszy kontekst (czy też sens) poprzednich kampanii. W 1981 r. i ponownie w 1984 r., w kilku esejach na łamach katolickiego „Tygodnika Powszechnego”, dr Mokry usiłował przekonać czytelników, że Łemkowie, jako Rusini, to prawdziwi Ukraińcy (Mokry 1981; Mokry 1984). Redakcja „Tygodnika Powszechnego” otrzymała wtedy wiele listów od czytelników oburzonych tą tezą i uważających, że jest to kolejna opresja wobec tożsamości ludu pokaranego w 1947 r., kolejny „krzyż”. W obronie tożsamości kultury łemkowskiej odezwali się jej przyjaciele i badacze: historyk sztuki Ryszard Brykowski, sądecki etnograf Antoni Kroh (Kroh 1981; Brykowski 1984; Kroh 1984). Spór z „Tygodnikiem Powszechnym”, uważanym wtedy za trybunę opozycji intelektualnej wobec władzy, podjął także krakowski organ partii komunistycznej „Gazeta Krakowska” (Kmietowicz 1984). Na jej łamach krytyczny głos wobec wywodów dr. Mokrego zabrał poeta Harasymowicz (Harasymowicz 1984; Harasymowicz 1989). Fundamentalny dla dziedzictwa kulturowego Łemków spór o definicję ich tożsamości trwa. Innym jego przejawem, jednym z wielu, była walka o Ruską Bursę w Gorlicach. Nie jest to zabytek, ale stara instytucja oświatowa Łemków, której działalność przerwała II wojna światowa. Bursa była ośrodkiem animacji kultury, stała się symbolem jej odradzania na Łemkowynie po przemianach ustrojowych wywołanych upadkiem komunizmu. Po wielu zabiegach, mimo silnej kontraktacji środowisk ukraińskich, powróciła do Łemków. Dziś wokół niej rozwija się ich działalność odczytowa, edukacyjna i wystawiennicza. Jest ona też wydawcą najpoważniejszego czasopisma kulturalnego o ambicjach naukowych – „Rocznika Ruskiej Bursy”. Na jego łamach można znaleźć artykuły poświęcone historii i dziedzictwu kulturowemu Łemków (Ruska Bursa 2008). Niekiedy wokół zabytków łemkowskich rozgrywały się batalie międzywyznaniowe. W niektórych miejscowościach dały o sobie znać dawne podziały religijne na prawosławnych i grekokatolików. W latach 80. i 90. ci drudzy wraz z rzymskimi katolikami sprzeciwiali się oddawaniu cerkwi Kościołowi prawosławnemu. Jednak jeszcze pod rządami komunistycznymi, od 1956 r., tenże Kościół w ramach akcji kierowanej przez Urząd ds. Wyznań Związku Sowieckiego

Andrzej A. Zięba: Dziedzictwo kulturowe Łemków…

113

w Moskwie przeprowadził specjalną akcję wśród resztek ludności łemkowskiej pozostałej na Łemkowynie lub powracającej na nią, korzystając z zakazu działalności Kościoła greckokatolickiego. Polegała na przejmowaniu opuszczonych cerkwi tego obrządku, a także nawet tych działających (cerkiew w Komańczy). Pod względem społecznym były to spory niszczące, ale dla zagrożonych obiektów sakralnych najważniejsze było, że nie zostały opuszczone, że posiadały gospodarza, mniej ważne – prawosławnego czy katolickiego. Ambicjonalne praktyki lokalnych działaczy i ideologiczne motywacje wpływowych środowisk z wykorzystaniem zabytków łemkowskich jako pretekstu zilustruję dwoma przykładami z obszaru gminy Uście Gorlickie, posiadającej największy dziś procent mieszkańców narodowości łemkowskiej (powyżej 11%). Przykłady te przytaczam dla pokazania, że kampanie ochrony dziedzictwa nie zawsze są merytoryczne, a czasem po prostu przekraczają granicę zdrowego rozsądku. W Śnietnicy, jednej ze wsi tej gminy, znajduje się dobrze zachowana stara cerkiew pw. św. Dymitra z późnobarokowym ikonostasem, dziełem Józefa Bogdańskiego z Jaślisk. Świątynia ocalała z całym swym zabytkowym wyposażeniem dzięki użytkowaniu przez Kościół rzymskokatolicki przez niemal półwiecze po 1947 r. W latach 90. została przekazana Kościołowi greckokatolickiemu. Ale był też w Śnietnicy zrujnowany parterowy budynek, mieszczący niegdyś mieszkanie, szynk i sklepik żydowski – wart zapewne zachowania jako przykład wiejskich karczm z początku XX w., typowych dla ówczesnej Galicji. Ratowania tego drugiego obiektu, kosztownego w remoncie, nikt nie chciał opłacić, żadna instancja polska, łemkowska czy żydowska. Alarm podniosła w 1992 r. „Gazeta Wyborcza” artykułem Był szynk (Tochman 1992). O cerkwi śnietnickiej i jej przetrwaniu niczego w nim nie napisano. Autor wolał czytelników poinformować, że w okolicy jest jakaś inna wieś, w której: „Jeszcze przed kilku laty górale z Podhala zaganiali do cerkwi owce. Dziś jest to kościół rzymskokatolicki”. Zbudowawszy odpowiednią atmosferę poprzez dodanie jeszcze kilku pesymistycznych obrazków, zdominowanych przez takie elementy, jak pokrzywy, zdziczałe śliwy, samotny cmentarzyk i nieistniejące już chałupy, stwierdził następnie, że karczma prowadzona przez Żydów została wzniesiona „w stylu chałup łemkowskich” (w istocie raczej w późnogalicyjskim, o ile taki sposób budowania można w ogóle nazwać stylem) i to przez te dwie cechy, żydowskość i łemkowskość, nikt nie chce rzucić groszem na jej uratowanie. W usta anonimowego, choć dla osób miejscowych łatwego do identyfikacji, działacza Łemka włożył opinię: „Polakom idzie o to, żeby łemkowską kulturę

114

ДИСКУРС • DYSKURS

i architekturę zetrzeć na proch. To polski faszyzm”. A od siebie dodał: „Polacy mieszkający w Śnietnicy chcą zburzyć karczmę. Obawiają się, że «Żyd jeszcze wróci»”. I stwierdził patetycznie: „Żydowskie karczmy stały jeszcze w Izbach, Banicy, Uściu i w wielu innych wioskach [łemkowskich – przyp. A. A. Z.]. Były” – sugerując, że Polacy rozmyślnie zacierają ślady po innoetnicznym dziedzictwie i dlatego można o nim powiedzieć tylko, że „było” (Tochman 1992). Innym przykładem sztucznie rozdmuchanego skandalu jest afera o kapliczkę w Wysowej, ulepioną z cementu tuż przed wybuchem II wojny światowej według powszechnego wtedy na wsiach pudełkowego wzorca i pokrytą płatem eternitu. Wzniesiona na prywatnej posesji rodziny polsko-łemkowskiej, została przez nią przekazana wraz z działką na własność Kościoła rzymskokatolickiego. Na działce powstał nowy kościół. Ponieważ kapliczka stała się kompletną ruiną, polski proboszcz, nie widząc w niej nic szczególnego ani też nikogo, kto by się chciał nią zająć, nakazał jej rozbiórkę. Wtedy okazała się bezcennym zabytkiem kultury i jeden z lokalnych działaczy rozpętał wokół rozbiórki wielką prasową aferę. W rezultacie kapliczkę „odbudowano” na innym miejscu, ale przy okazji obrony swego postępowania proboszcz ujawnił, że łaciński krzyż ufundowany przed wojną przez Polaków Łemkowie powracający z Ziem Zachodnich i Północnych przerobili na prawosławny w ramach swoiście pojętej „rewindykacji” swego krajobrazu kulturowego („Z Łemkowszczyzny” 2000, 50, 63-67). Zrozumiałe, uzasadnione, pożyteczne są zabiegi różnych grup etnicznych, mające na celu ratowanie artefaktów ich kultur. Trzeba jednaj powiedzieć, że problem ochrony dziedzictwa nie jest etniczny, a uwypuklanie tego tylko aspektu deformuje jego istotę. Potrzebne jest kompleksowe ratowanie i badanie zabytków drewnianej architektury świeckiej i sakralnej jako spadku po dziejach bez względu na etniczną tożsamość jego twórców lub użytkowników. Nie służy temu fiksacja na jednym tylko fragmencie tego spadku: polskim, ukraińskim, żydowskim czy łemkowskim. Zabytki Łemkowyny powstawały na skrzyżowaniu wpływów dwóch wielkich kręgów cywilizacyjnych: łacińskiego i bizantyjskiego, a dodatkowo w zmieszaniu lokalnych etniczności. Niekiedy były dziełem rzemieślników i artystów ruskich, innym razem polskich. Przybierały formy stylów charakterystycznych dla obu Kościołów: wschodniego i zachodniego, fundowali je razem lokalni mieszkańcy: chłopi i panowie, użytkowane były przez Łemków prawosławnych lub unickich, ale zdarzało się, że i łacinnicy, jak np. Pułaski, oddawali w nich cześć Bogu. Są jednocześnie, z punktu widzenia różnych definicji, zabytkami łemkowskimi i polskimi. Tę wspólnotę przeszłości i losów

Andrzej A. Zięba: Dziedzictwo kulturowe Łemków…

115

uzmysławiają nam Szlaki Architektury Drewnianej Małopolski i Podkarpacia. Ukazuje ją też przykład warsztatu malarskiego prowadzonego przez kolejne pokolenia polskiej rodziny Bogdańskich w Jaśliskach, w którym przez półtora wieku powstawały ikonostasy dla łemkowskich cerkwi. Trzeba zwrócić uwagę na fakt, że mimo trudnych konfliktowych czasów i mimo odwiecznej tendencji ludzkiej do niszczenia rzeczy starych i zastępowania ich nowymi, całkiem sporo ikon, cerkwi i najtrudniejszej do zachowania świeckiej zabudowy wiejskiej Łemkowyny udało się jednak ocalić. W kluczowych latach (po 1947 r.) to ocalenie było wyłączną zasługą polskich służb konserwatorskich i muzealnych oraz polskich użytkowników, takich jak Kościół rzymskokatolicki. Jeszcze przed upadkiem komunizmu, a już zwłaszcza od lat 90. zabiegi te były finansowane z budżetu państwowego i miały wsparcie w rozmaitych inicjatywach społecznych. Zdarzały się przypadki celowego niszczenia śladów obcości, zwłaszcza identyfikowanej z historycznymi winami danej kultury (rzezie dokonywane przez UPA na ludności polskiej). Jednak najczęściej ślady te, o ile ginęły, to głównie z winy czasu i to także na długo przed 1947 r., jako rezultat zużycia i opuszczenia, braku zrozumienia ich wartości lub zwykłego zaniedbania i głupoty. Ale przecież, niestety, tak ginął też krajobraz kulturowy innych regionów, znikały zabytki, które nie były „innoetniczne”, ale polskie. Na przykład odkryta i zaraz zniszczona w 1957 r. polichromia z początków XVII w. w kościele rzymskokatolickim w Tyliczu albo unikatowa, XVII- i XVIII-wieczna zabudowa drewniana ryneczku w Lipnicy Dolnej. Czytamy we współczesnym internetowym opisie wspomnianych wyżej Jaślisk, niegdyś pięknego drewnianego miasteczka: Aktualnie w zachodniej pierzei rynku unikatowe drewniane domy zawalają się, a ich właściciele zabiegają od lat o szybkie wyburzenie. W ten sposób znika zachowany do naszych czasów polski układ uliczki prowadzącej do kościoła. Świeżo utworzona gmina chce być nowoczesna a więc murowana3.

Dopiero na tym porównawczym tle możemy próbować ocenić debatę nad losami łemkowskiego dziedzictwa i jednocześnie ustrzec się jej skrajnych tonów. Wydaje się jednak, że wciąż jeszcze brak nam wystarczającego dystansu czasowego i mentalnego, aby osądzić, jaki kierunek nadały temu dziedzictwu 3

https://pl.wikipedia.org/wiki/Szlak_Architektury_Drewnianej_(wojew%C3%B3dztwo_podkarpackie).

116

ДИСКУРС • DYSKURS

działania i postawy ujawniające się w Polsce od 1947 r. po dziś wobec rujnujących skutków akcji „Wisła” (Albin 1999/2000; Gomółka 1997; Królikowski 2005; Ksenicz 2004; Pecuch 2004).

Bibliografia Źródła archiwalne Biblioteka Jagiellońska w Krakowie: sygn. Przyb. 350/70, H. Jasieński, Łemkowszczyzna (ochrona zabytków) 1947-1950. Źródła drukowane A. O. 1956. „Cerkiewki”, Po Prostu, 2, nr 39. Brykowski, Ryszard. 1956. „Zabytki architektury w powiatach leskim i ustrzyckim”, Wierchy: 206-209. Brykowski, Ryszard. 1957. „W sprawie architektury cerkiewnej województwa rzeszowskiego”. Ochrona Zabytków, 10, nr 2: 99-112. Brykowski, Ryszard. 1984. „Krzyże Łemków”. Tygodnik Powszechny, nr 4. Cerkwie są takie piękne, z ks. Mieczysławem Czekajem, proboszczem rzymskokatolickiej parafii w Banicy rozmawiają Wanda Eisele i Krzysztof Ranik. 1988. Magury: 58-70. Ficowski, Jerzy. 1983. „Z Połemkowszczyzny”, Twórczość, nr 5: 7-8. Harasymowicz, Jerzy. 1983. (wypowiedź dla Gazety Krakowskiej, nr z 15.09., cyt. za: Polityka, nr 40). Harasymowicz, Jerzy. 1984. „Tak, żywi Łemkowie, tylko żywi”, Gazeta Krakowska, nr 300. Harasymowicz, Jerzy. 1989. „Łemkom pod rozwagę”, Gazeta Krakowska, nr 168: 1, 4. [Harasymowicz, Jerzy]. 1989. „Chwast płomienisty i złowrogi – burzan nacjonalizmu, notował Wojciech Klemiato”. Gazeta Krakowska, nr z 11 czerwca: 3. Jasienica, Paweł. 1956. „O zbyt gorliwych włodarzach”. Życie Literackie, 6, nr 24. Kmietowicz, Lech. 1984. „O całą prawdę na temat drogi krzyżowej Łemków”. Gazeta Krakowska, nr z 18.10. Kroh, Antoni. 1981. „Rekolekcje łemkowskie”. Tygodnik Powszechny, nr 43: 4. Kroh, Antoni. 1981. „Kim są Łemkowie”. Tygodnik Powszechny, nr 47. Kroh, Antoni. 1984. „Jeszcze o Łemkach”. Tygodnik Powszechny, nr 39. Makarski, Władysław. 1979. „W sprawie zmiany nazw niektórych miejscowości w południowo-wschodniej Polsce”. Rocznik Przemyski, 21: 257-272. Mokry, Włodzimierz. 1983. „Na przykładzie cerkwi w Klimkówce”. Tygodnik Powszechny, nr 32. Mokry, Włodzimierz. 1984. „Rusini, Łemkowie – Ukraińcy”. Tygodnik Powszechny, nr 38. Mokry, Włodzimierz. 1984. „Krzyże Łemków”. Tygodnik Powszechny, nr 41. Mycielski, Zygmunt. 1956. „Ochrona zabytkom – czy to sprawa ważna?”. Przegląd Kulturalny, 5, nr 31. Nowakowski, Zygmunt. 1963. Lajkonik na wygnaniu. Felietonów sto i jeden (1950-1962). Londyn: Nakładem Komitetu Obchodu Jubileuszowego.

Andrzej A. Zięba: Dziedzictwo kulturowe Łemków…

117

Potocki, Andrzej. 1991. „Kradzione nie tuczy”. AZ, nr 173. Świerczewska, Krystyna. 1956. „Na pomoc zabytkom!”. Nowiny Tygodnia, 7, nr 33. Tochman, Wojciech. 1992. „Był szynk”. Gazeta Wyborcza, nr 188. Urbańczyk, Stanisław. [1978] 1981. „Zmiana nazw w Polsce południowo-wschodniej”. Język Polski, 61, nr 3-5: 233-238. W[ielocha], A[Andrzej]. 1988. „O cerkwi w Klimkówce raz jeszcze”. Magury: 78-81. „Z Łemkowszczyzny”. 1999-200. Krakowskie Horyzonty, nr 11-12. [Zaręba, Eta]. 1981. Wystawa fotografii Requiem bieszczadzkie. [Kraków]: SARP. Opracowania Albin, Janusz. 1999/2000. „Próby odbudowy łemkowskich tradycji kulturowych na Podkarpaciu”. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sectio F, 54/55: 271-282. Allworth, Edward. 1998. The Tatars of Crimea. Return to the Homeland. Studies and Documents. Durham: Duke University Press. Blin-Olbert, Danuta. 1998. „Zbiory łemkowskie w muzeach polskich”. Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, 34: 93-103. Bugay, Nikolay. 1996. The Deportation of Peoples in the Soviet Union, New York City: Nova Publishers. Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania. 1999. Warszawa: Prószyński i S-ka4. Dworakowski, Sylweriusz. 1991. „Kryptonim «Ikona»”. Kurier Poranny, nr 203. Gomółka, Bartosz. 1997. „Znaki pamięci (łemkowskie kapliczki w Beskidzie Niskim)”. Spotkania z Zabytkami, nr 5: 15-18. Inwentaryzacja łemkowskich cmentarzy w nieistniejących wsiach na terenie Gminy Sękowa. 2003. Red. R. Dubec. Gorlice: Diecezjalny Ośrodek Kultury Prawosławnej ELPIS. Jaśkiewicz, Bronisław. 1972. „Działalność artystyczno-malarska i muzealna Leona Getza ze szczególnym uwzględnieniem Ziemi Sanockiej”. Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, 15: 49-56. Kaliszewski, Andrzej. 1986. „Wiedza jesienna. Mit karpacki w poezji Jerzego Harasymowicza”. Odra, 26, nr 9: 36-41. Kaliszewski, Andrzej. 1988. Książę z Kraju Łagodności (o twórczości Jerzego Harasymowicza). Kraków: Wydawnictwo Literackie. Kałamacki, Stanisław. 1997. „Tadeusz Szczepanek”. Gazeta Wyborcza, 22.10.1997, dodatek krakowski: 7. Kroh, Antoni. 1985. „Problemy współczesnej kultury Łemków na przykładzie muzeum w Zyndranowej”. Polska Sztuka Ludowa, 39: 131-136, 253-255. (http://www.cyfrowaetnografia.pl/dlibra/doccontent?id=3089&dirids=1).

Tytuł oryginału francuskiego z 1997 r.: Le Livre noir du communisme. Crimes, terreur, répression, Centre national de la recherche scientifique, praca napisana przez zespół autorów: Stéphane Courtois, Nicolas Werth, Jean-Louis Panné, Andrzej Paczkowski, Karel Bartošek, Jean-Louis Margolin, współpraca: Rémi Kauffer, Pierre Rigoulot, Pascal Fontaine, Yves Santamaria, Sylvain Bouloque.

118

ДИСКУРС • DYSKURS

Kroh, Magdalena. 1996. „Łemkowszczyzna w Sądeckim Parku Etnograficznym”. Zahoroda, nr 1-2: 7-9. Królikowski, Paweł. 2005. „Tradycja i współczesność łemkowskiego «kermeszu» w Olchowcu”. Twórczość Ludowa, 20, nr 1: 59-64. Ksenicz, Andrzej. 2004. „Możliwości wykorzystania elementów literatury łemkowskiej w polskiej szkole”. Rocznik Lubuski, 30, nr 2: 77-88. https://zbc.uz.zgora.pl/dlibra/ publication/65654/edition/58863. Kwilecki, Andrzej. 1974. Łemkowie, zagadnienia migracji i asymilacji. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Łepkowski, Józef. 1862. „Cerkwie i osady ruskie w obwodzie Sandeckim w Galicji. Z podróży po kraju”. Kalendarz Powszechny J. Wildta: 14-31. Łopatkiewicz, Tadeusz, Łopatkiewicz, Piotr. 2018. Szkicownik Stanisława Wyspiańskiego z naukowo-artystycznej wycieczki w Sądeckie, Gorlickie i Grybowskie z roku 1889. Kraków: Muzeum Narodowe w Krakowie, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mihalasky, Susyn Y. 1997. „The Lemko Question in the Polish Press, 1987-1993”. East European Quarterly, 31, nr 1: 43-53. Niedźwiecki, Jan. 1985. Kultura ludowa mieszkańców południowo-wschodniej Polski na Ziemiach Zachodnich: wystawa ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Pile oraz Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku. Wałcz: Muzeum Ziemi Wałeckiej. Nowak, Damian. Losy cerkwi na Łemkowszczyźnie w XX wieku. Dostęp 10.11.2021. http:// www.beskid-niski.pl/index.php?pos=/lemkowie/religia/losy. Nowak, Damian. 2005. „Nieistniejące cerkwie Łemkowszczyzny w świetle «materiałów penetracyjnych» ze zbiorów Działu Sztuki Cerkiewnej przy Muzeum – Zamek w Łańcucie”. Magury: 6-29. Pecuch, Mirosław. 2004. „Współczesny status kultury tradycyjnej Łemków w zachodniej Polsce i Ukrainie”. Rocznik Muzealny [Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta w Gorzowie Wielkopolskim], 1: 33-50. Pół wieku w górach (1957-2007), czyli dzieje Studenckiego Koła Przewodników Beskidzkich w Warszawie. 2007. Red. Andrzej Wielocha. Warszawa: Stowarzyszenie Studenckie Koło Przewodników Beskidzkich. Pudło, Kazimierz. 1987. Łemkowie. Proces wrastania w środowisko Dolnego Śląska 19471985. Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze. Reinfuss, Roman. 1949. „Łemkowie jako grupa etnograficzna”. Prace i Materiały Etnograficzne, 7: 77-210; reedycja: Sanok 1998. Reinfuss, Roman. 1986. „Moi przyjaciele Łemkowie”. Polska Sztuka Ludowa, nr 3-4: 211216. Reinfuss, Roman. 1990. Śladami Łemków. Warszawa: Wydawnictwo PTTK „Kraj”. Ruska Bursa 1908-2008. 2008. Gorlice: Stowarzyszenie „Ruska Bursa”. Spiss, Tadeusz. 1912. Wykaz drewnianych kościołów i cerkwi w Galicji. Lwów: nakł. C. K. Namiestnictwa. Starzyński, Jerzy. 1998. Łemkowie na Dolnym Śląsku. Wczoraj – dziś – jutro. Legnica: Łemkowski Zespół Pieśni i Tańca „Kyczera”. Stieber, Zdzisław. 1948-1949. Toponomastyka Łemkowszczyzny, t. 1-2. Łódź: Łódzkie Towarzystwo Naukowe.

Andrzej A. Zięba: Dziedzictwo kulturowe Łemków…

119

Tobiasz, Agata. 2005. „Muszyna i jej okolice w tekstach podróży Józefa Łepkowskiego”, Almanach Muszyny: 143-146 (www.almanachmuszyny.pl/spisy/2005/MUSZYNA%20 I%20JEJ%20OKOLICE.pdf). Trzebski, Franciszek. 2017. „Przestępczość przeciwko zabytkom w Polsce południowo-wschodniej w kontekście polsko-ukraińskich relacji historycznych”. Problemy Współczesnej Kryminalistyki, 21: 255-274. Udziela, Seweryn. 1934. Ziemia łemkowska przed półwieczem. Zapiski i wspomnienia z lat 1888-1893. Lwów: Towarzystwo Ludoznawcze. Iwanusiw, Oleg I. 1987. Church in Ruins. Canada: St. Catherines, St. Sophia Religious Association of Ukrainian Catholics in Canada. Williams, Brian Glyn. 2001. The Crimean Tatars. The Diaspora Experience and the Forging of a Nation. Boston: Brill. Zięba, Andrzej A. 1987. „Wystawa «Łemkowie», Nowy Sącz 1984”. Przegląd Polonijny, nr 2: 105-110. Zięba, Andrzej A. 1988. „The Lemko Question in the Polish Press 1980–86”. Carpatho-Rusyn American, 11 (1): 9-11. Куртиев, Рефат И. 2004. Депортация крымских татар 18 мая 1944 год — как это было. Симферополь: Оджак. Национальная политика Советского государства: репрессии народов и проблемы их возрождения. Материалы научной конференции. 2003. Red. Владимир Бадахаевич Убушаев. Ėlista: Калмгу. Netografia http://muzeum.sacz.pl/strony_filie/muzeum-nikifora/ http://ikony.zamek-lancut.pl/ikony.html http://www.muzeum.sanok.pl/pl/zbiory/sztuka-cierkiewna-xv-xix-w https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Lemko_exhibition_sector_at_the_Eth nographic_Park_of_Sanok?uselang=pl http://skansen.mblsanok.pl/a/strona.php?id=strona http://skansen.mblsanok.pl/a/strona.php?dir=../kamera&id=kamera http://www.muzeum.gorlice.pl/oddzialy-muzeum/zagroda-maziarska-w-losiu-filiacerkiew-w-bartnem/qzagroda-maziarskaq-w-osiu-z-fili-cerkiew-w-bartnem https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Zagroda_Maziarska_w_Łosiu?uselang=pl https://cerkiewne.tematy.net/karta_obiektu.php?obiekt_id=641 https://pl.wikipedia.org/wiki/Szlak_Architektury_Drewnianej_(wojew%C3%B3dztwo_ podkarpackie)

РІЧНИК РУСКОЙ БУРСЫ 2021, P. 17, c. 121-149 https://doi.org/10.12797/RRB.17.2021.17.05

Daniel Krzysztof Nowak Uniwersytet Rzeszowski

Uście Ruskie w latach 1785-1789 w świetle Metryki Józefińskiej Резуме Устя Рускє в роках 1784-1789 на основі Йосифляньской Метрикы В сесій статі проведена остала характеристыка Устя Руского в другій половині вісемдесятых років XVIII столітя. Возникла она на основі першого ґрунтового катастру Галициі, тзв. Йосифляньской Метрикы місточка Устя Рускє, находячого ся в полудньовій части товдышнього дукляньского бецирку (циркулу), в Бескіді. Характеристыка місточка в тым періоді може быти принимана як примір специфічного характеру заселеной през лемківску соспільніст місцевости, што бере ся з того, же на цілій праві обшыри товдышньой Лемковины фунґувала подібна ґаздівска система. Напочатку в статі проведено загальну характеристыку ключа дібр з сідибом в Устю Рускым званого товды домінійом а тіж приближено найважнійшы справы звязаны з опрацуваньом Йосифляньской Метрикы. Пак сконцентрувано ся на двох важных справах. Перша односила ся до землі пониманой головні як велькіст рільного або лісового ґрунту, в тым поділу Устя Руского на рілі, іх велькіст, велькіст находячых ся на них парцель, іх катеґориі під оглядом рільных культур і катеґорий хоснуватели, до якых належали. Друга част статі представлят продуктывніст землі в тым періоді, то значыт систему єй обрабляня, позыскуваных плодів в виді зерна і сіна а в однесіню до лісів – позыскуваного дерева і іх грошовой вартости. Ключовы слова: Йосифляньска Метрика, ґрунтовый катастер, обрабляня землі, Лемковина, Устя Рускє

122

ДИСКУРС • DYSKURS

Abstract Uście Ruskie (1785-1789) in the View of the First Galician Cadaster The article focuses on the description of Uście Ruskie in the second half of the 1780s. The study is based on the fragment of First Galician Cadaster illustrating Uście Ruskie, a small town situated in Beskid Niski, in the southern part of Dukla district. The depiction of the town in this period of time may be viewed as an example of a place populated by Lemkos, as the whole region inhabited by this group of people was characterized by the same economic system. First, the text generally presents the domain of Uście Ruskie and covers some selected introductory aspects correlated with the First Galician Cadaster. Next, it moves to two vital issues, the first one being the land. Here, the land is understood as an area of soil or forest, and the study presents the division of Uście Ruskie into leas and discusses their size, the area of their plots as well as their categorization in terms of owners and land development. The second part of the text moves to the productivity of land in the discussed period of time, its cultivation, gathered agricultural produce (grain and hay from fields, and wood from forests) and their value. Keywords: First Galician Cadaster, cadaster, agriculture, Lemkovyna, Uście Ruskie

Uście Ruskie (obecnie Uście Gorlickie) w okresie staropolskim posiadało prawa miejskie i jako jedno z nielicznych miast południowej Polski zamieszkiwane było przez ludność łemkowską. W 1772 r. wraz z południowymi ziemiami I Rzeczpospolitej znalazło się w granicach monarchii habsburskiej. W okresie przedrozbiorowym Uście Ruskie należało administracyjnie do województwa krakowskiego i powiatu bieckiego. W 1773 r. w wyniku reformy administracyjnej dokonano podziału Galicji na 6 cyrkułów, które z kolei dzieliły się na dystrykty. Miasteczko to znajdowało się wtedy w cyrkule pilzneńskim i dystrykcie bieckim, a po zmianach administracyjnych z 1775 r. i zmniejszeniu liczby dystryktów z 59 na 9 w cyrkule pilzneńskim i dystrykcie z siedzibą w Tarnowie (Barwiński 1935, 62-64). Ostatecznie, w wyniku kolejnych reform administracyjnych z lat 1782-1784 zostało włączone w granice cyrkułu dukielskiego (siedzibę którego w 1791 r. przeniesiono do Jasła) i w jego obrębie znajdowało się aż do 1860 r. (Continuatio edictorum 1782, 24-30).

123

Daniel Krzysztof Nowak: Uście Ruskie w latach 1785-1789…

Aż do końca lat 60. XIX w. niższą jednostką administracyjną od okręgów i cyrkułów były dominia, czyli ziemie skupione w ręku jednego właściciela. Były to jednostki odpowiedzialne m.in. za pobór podatków, nadzór nad ludnością żydowską, rozstrzyganie w pierwszej instancji spraw cywilnych oraz śledztwa w sprawach karnych. Jedno z 2558 dominiów Galicji położone było w Uściu Ruskim, a w jego skład wchodziły dodatkowo wsie: Kwiatoń, Smerekowiec i Przysłup (Falniowska-Gradowska 1982, 134-135). Dominium to sąsiadowało z siedmioma innymi: od północy z dominium Szymbark (granica ze wsiami Klimkówka, Kunkowa i Nowica), od północnego wschodu z dominium Gorlice i należącą do niego wsią Rychwałd, i z dominium Biecz, do którego należała wieś Małastów. Od wschodu graniczyło z należącymi do dominium Kobylanka wsiami Gładyszów i Ług, natomiast od południa ze wsią Skwirtne należącą do dominium Regietów i wsią Hańczowa znajdującą się w granicach dominum Ołpiny. Od zachodu przebiegała granica z położonymi w cyrkule sądeckim wsiami Czarna i Stawisza, należącymi do dominium Muszyna. Tab. 1. Powierzchnia, ludność i zabudowa dominium Uście Ruskie w latach 1785-17891 Powierzchnia

Liczba domów ha

w 1786 r.

w 1789 r.

Ludność w 1786 r.

1040

585,69

217

648

1181

372,64

154

Smerkowiec

2766

1182

1589,21

107

106

692

Uście Ruskie

3719

787

2140,43

585

Ogółem

8154

990

4687,97

249

255

1648

Miejscowość

morgi

sążnie

Kwiatoń

1019

Przysłup

Dominium Uście Ruskie obejmowało tylko cztery miejscowości, jednak pod względem powierzchni zajmowało 12 miejsce w cyrkule dukielskim (na 128 takich jednostek). Pod względem liczby ludności wypadało nieco gorzej, gdyż zajmowało 34 miejsce w cyrkule. To samo miejsce zajmowało pod względem liczby zlokalizowanych na jego terenie domów. 1

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Archiwum Narodowe w Krakowie, Teki Antoniego Schneidra, sygn. TSchn. 1811, s. 86 (liczba domów i ludność w 1786 r.); Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy we Lwowie (dalej CDIAL), fond 146, opis 81, sprawa 18, ark. 50 (liczba domów w 1789 r.) oraz fond 19, opis 2, sprawy 210-213 (powierzchnia).

124

ДИСКУРС • DYSKURS

Oprócz wprowadzenia nowych podziałów administracyjnych, zaborca przeprowadził w Galicji wiele innych reform. Jedną z nich było wykonanie katastru gruntowego. Warto dodać, że w okresie staropolskim, oprócz służących do poboru podatków rejestrów podatkowych, które miały charakter ogólnikowy, nie istniały szczegółowe rejestry dotyczące wielkości użytkowanej ziemi. Zanim wprowadzono nowy kataster, w celu pobierania podatków 22 grudnia 1772 r. nakazano dominiom wykonanie fasji, czyli oświadczeń właścicieli ziemskich, w których zawarte miały być informacje o wielkości posiadanego przez nich oraz ich poddanych areału, wysokości zbiorów, rodzaju powinności wynikających ze stosunku poddańczego oraz inwentarza gospodarskiego (Edicta et Mandata 1772, 22-26). Ze względu na to, że oświadczenia te nie były właściwie przez nikogo kontrolowane, dane w nich zawarte były zazwyczaj zaniżone. Z tego powodu 12 kwietnia 1785 r. wprowadzono kataster zwany powszechnie Metryką Józefińską (nazwa pochodzi od imienia władcy Austrii Józefa II), w którym pomiary miały być wykonywane przez dominia przy współudziale poddanych, a całość prac podlegała kontroli władz cyrkułu (Styś 1932-1933, 57-92; Rozdolski 1962, 295-345; Nowak 2021, 23-36). Takie pomiary rozpoczęto w 1785 r., a ukończono ostatecznie w 1788 r. Wszystkie zasady opracowywania katastru zawierał Uniwersał co się nowego fassjonowania tycze (Continuatio edictorum 1785, 59-61) oraz dołączona do niego instrukcja znana jako Informacja (Continuatio edictorum 1785, 61-76). Prace związane z opracowaniem tego katastru zaczynały się od opisania granic każdej miejscowości. Następnie dokonywano podziału wyznaczonych obszarów na niwy, czyli części ograniczone różnego rodzaju przeszkodami naturalnymi. Po tej czynności opracowywano dokument dotyczący zasad uprawy ziemi na terenie danej miejscowości, który był podstawą do oszacowania zbiorów zboża i siana oraz wyrębu drewna w lasach. Kolejnym krokiem były pomiary ziemi, czyli określenie wymiarów poszczególnych pól oraz wpisanie danych do księgi pomiarowej, w której znalazły się informacje na temat imienia i nazwiska użytkownika ziemi, kultury rolnej i powierzchni oraz szacunkowych zbiorów zboża za trzy lata, a także siana i drewna za rok. Jednostką miary do określenia powierzchni ziemi, jaką zastosowano w Metryce Józefińskiej, była dolnoaustriacka morga (1 morga = 5754,64 m2, tj. 57,54 ara), która dzieliła się na 1600 sążni kwadratowych (1 sążeń kwadratowy = 3,59 m2) (Linden 1840, 412). Zbiory z pól ornych w metryce wykazywano jedynie dla czterech zbóż, tj. pszenicy, żyta, jęczmienia i owsa. W przypadku uprawiania innej rośliny jej

Daniel Krzysztof Nowak: Uście Ruskie w latach 1785-1789…

125

plon przeliczano na te cztery podstawowe zboża. Wysokość plonów zboża podawano w korcach (1 korzec = 122,97 litra), które dzieliły się na 64 półgarnce (1 półgarniec = 1,92 litra). Z użytków zielonych zbierano siano słodkie, siano kwaśne i potraw, czyli siano drugie. Przy sianie jednostką miary służącą do określania jego wagi były cetnary (1 cetnar = 56 kg), które dzieliły się na 100 funtów (1 funt = 0,56 kg). Przy szacowaniu wyrębu drewna z lasu miarą był sąg (1 sąg = 6,82 m3) zwany też sążniem sześciennym, który dzielił się na 216 stóp sześciennych (Gernrath 1825, 577). Celem artykułu jest charakterystyka Uścia Ruskiego w drugiej połowie lat 80. XVIII w. na podstawie wymienionego powyżej katastru gruntowego. Dokumenty, z których korzystałem, znajdują się w Centralnym Historycznym Archiwum Państwowym Ukrainy we Lwowie (ukr. Центральний державний історичний архів України, м. Львів) w fondzie 19, opis 2, sprawa 210. Zawarte w nich dane zostały przepisane do odpowiedniego arkusza kalkulacyjnego, co pozwoliło skorygować zawarte w nich błędy, polegające głównie na wadliwym zsumowaniu danych na kartach księgi pomiarowej. Błędy dotyczyły przede wszystkim wyliczeń powierzchni poszczególnych parcel i były one znaczące, ponieważ po ich skorygowaniu zawarte w Metryce Józefińskiej sumariusze nie mogły być już wykorzystane. Opracowana przez mandatariusza Wincentego Kowalskiego dokumentacja była wykonana w sposób niedbały, wiele w niej przekreśleń (czasem nawet parokrotnych), podana numeracja parcel okazywała się błędna – wszystko to utrudniało rekonstrukcję faktycznych danych. Dopiero przeniesienie ich do wyżej wymienionego arkusza pozwoliło określić, które z nich są prawidłowe. Dane zawarte w księdze pomiarowej Metryki Józefińskiej Uścia Ruskiego pozwoliły przeanalizować takie kwestie, jak powierzchnie niw, kultury rolne ziemi, areał parcel, kategorie nieruchomości ze względu na ich użytkowników oraz zbiory zboża, siana i drewna. Pozostałe dokumenty metryki wykorzystano do scharakteryzowania jakości ziemi, sposobu jej uprawy (systemu uprawy, liczby lat zmianowania upraw, ich rodzaju oraz wysokości zasiewów i plonu itp.) oraz wyliczenia wartości pieniężnej zbiorów. Uście Ruskie we wspomnianym okresie może być traktowane jako przykład miasteczka specyficznego charakteru zamieszkanego przez ludność łemkowską. Zarówno Uście Ruskie, jak i pobliskie miejscowości znajdujące się w Beskidzie Niskim położone były w tzw. górskim regionie gospodarczym, który miał wiele charakterystycznych cech odróżniających go od położonego na

126

ДИСКУРС • DYSKURS

północ podgórskiego regionu gospodarczego. W tego typu miejscowościach, lokowanych przeważnie w odniesieniu do prawa wołoskiego, ze względu na położenie znacznej części pól na stromych zboczach górskich lub samych szczytach gór, mniejsze znaczenie miała uprawa roli, a przeważała hodowla owiec i bydła. Długie zimy i zalegający na górach śnieg praktycznie uniemożliwiały uprawę zbóż ozimych, takich jak pszenica i żyto. Właściwie jedynym zbożem, które na tych terenach uprawiano, był owies, dużo rzadziej siano, jęczmień. Przeważały tam użytki zielone pastwiska, łąki, obszary zakrzaczone oraz rozległe lasy. Cechą szczególną były niskie plony zboża i uprawianie go systemem trzyletniego zmianowania – przez dwa lata z kolei siano owies, a w trzecim roku pola były ugorowane. Stosunkowo niewielką część na tym obszarze stanowiły grunty dominialne, czyli należące do dworu, ponieważ ziemia ta ograniczała się zazwyczaj do lasów i tylko czasami w jej obrębie znajdowały się niewielkie kawałki gruntu przypisane do arend lub młynów dworskich. Z takich miejscowości dwory czerpały dochody głównie z wyrębu lasów, w przeciwieństwie do regionu podgórskiego, w którym dochody pochodziły przede wszystkim z uprawy ziemi. Z tego powodu świadczenia ludności na rzecz pana były ograniczone do wszelkiego rodzaju świadczeń w naturze i pieniężnych albo robocizny w postaci odrobienia kilku dni w roku przy żniwach lub wyrębie lasu. Jak wynika z wymienionego powyżej katastru, Uście Ruskie graniczyło z siedmioma wsiami: Hańczową, Stawiszą, Czarną, Klimkówką, Kunkową, Nowicą i Kwiatoniem. Informacje o obszarze, jaki zajmowała ta miejscowość, zawarte zostały w dokumencie Opisanie granic, który sporządzony został w lipcu 1787 r. Granica zaczynała się przy zbiegu Uścia Ruskiego, Kwiatonia i Hańczowej w lesie noszącym nazwę Bodni Łaz i przebiegała dalej w kierunku południowo-zachodnim do wsi Stawisza. Na tym odcinku, który miał długość 1649 sążni (3127 m), usypano w sumie 38 kopców granicznych. Warto dodać, że w tym okresie toczył się spór z Hańczową o obszar nazywany Kowalow. Sporna granica miała długość 741 sążni i usypano na niej w sumie 18 kopców. Od strony południowo-zachodniej Uście Ruskie graniczyło z wsią Stawisza położoną w cyrkule sądeckim. Długość tej granicy wynosiła 1997 sążni (3787 m) i wyznaczona została za pomocą 39 kopców. Od zachodu Uście Ruskie graniczyło z wsią Czarna i na tym odcinku, który miał długość 1448 sążni (2746 m), usypano 32 kopce graniczne. Na północnym zachodzie przebiegała granica z wsią Klimkówka (1187 sążni/ 2251 m), a od północy z Kunkową (1701 sążni/ 3226 m). Na granicy z pierwszą z tych wsi

Daniel Krzysztof Nowak: Uście Ruskie w latach 1785-1789…

127

usypano w sumie 25 kopców granicznych, z drugą – 38. Od północnego-wschodu Uście Ruskie graniczyło z wsią Nowica, ten odcinek granicy miał jedynie 942 sążnie (1786 m), ale znajdowały się na nim aż 33 kopce graniczne. Od wschodu Uście Ruskie graniczyło z Kwiatoniem. Była to najdłuższa granica, licząca w sumie 2461 sążni, czyli 4667 m. Na tym odcinku usypano 56 kopców granicznych. Do wszystkich czynności związanych z pomiarem ziemi i określaniem średnich zbiorów zboża i siana powoływana była komisja pomiarowa, a pracom przewodniczył urzędnik dworski – mandatariusz. Mandatariuszem był, jak już wspomniałem, Wincenty Kowalski, a w skład komisji wchodzili: Jacko Iwanczyn (wójt), Łukasz Chowaniec (przysiężny), Wasyl Kościelny (przysiężny) i Iwan Kowalczyk (przysiężny). Rys. 1. Orientacyjne granice niw Uścia Ruskiego w latach 1785-17892

Źródło: Opracowanie własne na podstawie CDIAL: fond 19, opis 2, sprawa 210; fond 20, opis 2, sprawa 322 i Archiwum Państwowe w Przemyślu. Archiwum Geodezyjne Uście Ruskie, operaty: 1-11.

128

ДИСКУРС • DYSKURS

Tab. 2. Podział Uścia Ruskiego na niwy w latach 1785-17893 Powierzchnia

Niwa

morgi

sążnie2

Domowe

1143

47,02

Góra Homola

264

120

Litowiska

W Gruniu

Liczba parcel

Średnia powierzchnia parceli morgi

sążnie2

125

1046

0,38

151,97

179

760

0,85

1552

38,54

1254

2,75

416

39,86

1395

1,08

Popod Gruń

1347

1215

775,59

8,08

Międzyrzeczna

351

238

202,07

144

702

1,40

Pod Odernym

1538

903

885,39

421

1047

2,10

Ogółem

3719

787

2140,43

1016

1057

2,11

Wykres 1. Uście Ruskie w latach 1785-1789 według powierzchni niw (w %)4

Uście Ruskie podzielone było na siedem niw. Niwa Domowe obejmowała domostwa wraz z ogrodami i ulokowanymi obok domów polami ornymi. 3 4

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: CDIAL, fond 19, opis 2, sprawa 210, ark. 1-361. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: CDIAL, fond 19, opis 2, sprawa 210, ark. 1-361.

129

Daniel Krzysztof Nowak: Uście Ruskie w latach 1785-1789…

Położona od niej na zachód niwa Góra Homola kończyła się na granicy z Klimkówką. Dzieliła się ona na trzy części, tj.: Pod Lasem Płaskim, Góra Homola i Na Mostku (inna nazwa tej części to Pod Pasiekami). Warto jednak dodać, że w jej granicach mieściły się tylko użytki zielone i pola orne, ponieważ wszystkie położone od tej strony wsi lasy zostały wpisane do obszaru niwy Popod Gruń. Na południe od Góry Homoli położona była najmniejsza niwa miasteczka, Litowiska, która leżała pomiędzy dwoma lasami przy drodze z Uścia Ruskiego do Czarnej. Niwa ta podzielona była na dwie części Bukowe za Homolą i Litowiska. Równie niewielka była niwa W Gruniu, w skład której wchodziły wszystkie polany znajdujące się w lasach i z tego powodu nie zajmowała jednolitego obszaru, ale podzielona była na części: Za Kiczerą, Za Kiczerką, Kowalow, Polany od Stawiskiej Granicy i Romciowa Polana. Wszystkie pozostałe pola i lasy znajdujące się od południowo-zachodniej strony rzeki Ropa wchodziły w skład niwy Popod Gruń. Granice niwy Międzyrzeczna wyznaczał bieg rzeki Ropa i potoku Zdynia. Również i ta niwa dzieliła się na mniejsze części: Bodni Łaz, Zbery, Góra Międzyrzeczna i Zbójska Polana. Natomiast reszta obszaru miasteczka, czyli wszystkie pola i lasy położne na północny-wschód od potoku Zdynia i rzeki Ropa, stanowiły obszar największej niwy Uścia Ruskiego – Pod Odernym. Tab. 3. Podział na role5 Powierzchnia

Nazwa roli

morgi

sążnie2

Dańkówka

130

1216

75,25

Fedorówka

314

Kowalówka

Panimanówka

Liczba parcel

Średnia pow. parcel morgi

sążnie2

1,16

48,45

645

0,81

180

3,52

1,17

131

49,54

775

0,85

Pasternakówka

402

48,48

807

0,87

Pejkówka

988

49,85

532

0,77

Petrykówka

129

1417

74,74

565

0,78

Romciówka

1466

57,50

786

0,86

Sołtystwo

435

169

250,39

174

801

1,44

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: CDIAL, fond 19, opis 2, sprawa 19.

130

ДИСКУРС • DYSKURS

Powierzchnia

Nazwa roli

morgi

sążnie2

Stejłówka

120

502

69,24

Wachnówka

101

Wancówka

135

Wronówka Ogółem

Liczba parcel

Średnia pow. parcel morgi

sążnie2

868

0,89

58,16

1237

1,02

124

77,73

1532

1,13

623

49,71

594

0,79

1585

1231

912,55

911

1185

1,00

Wykres 2. Uście Ruskie w latach 1785-1789 według powierzchni ról (w %)6

Poza podziałem na niwy, wszystkie pola należące do poddanych były podzielone na role. Taki podział był charakterystyczny dla miejscowości lokowanych na prawie wołoskim, ponieważ właśnie do ról, a nie do poszczególnych gospodarstw, przypisywano cały system powinności wobec właściciela miejscowości lub podmiotów kościelnych. Podobnie sprawa wyglądała z podatkami. 6

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: CDIAL, fond 19, opis 2, sprawa 19.

131

Daniel Krzysztof Nowak: Uście Ruskie w latach 1785-1789…

Wśród ról Uścia Ruskiego szczególnie wyróżniały się dwie, tj. Sołtystwo i Kowalówka. Pierwsza z nich zajmowała ponad 1/4 obszaru gruntów rustykalnych, a druga jedynie 0,4% tych gruntów. Natomiast role Fedorówka, Panimanówka, Pasternakówka i Wronówka miały niemal taką samą powierzchnię (niewiele ponad 80 morgów). Areał roli Romciówka i Wachnówka oscylował wokół 100 morgów, a role Dańkówka, Petrykówka, Stejłówka i Wancówka przekraczały 120 morgów. Spośród ról Uścia Ruskiego wyróżniały się Dańkówka, Kowalówka i Sołstystwo, gdyż średni areał znajdujących się na nich pól wynosił nieco ponad 2 morgi. Role różniły się między sobą nie tylko powierzchnią, ale także liczbą użytkowników ziemi, którzy posiadali na ich terenie swoje pola. Na przykład parcelę nr 240 należącą do roli Sołstystwo użytkowało 21 gospodarzy, podczas gdy parcelę nr 236 należącą do tej roli tylko 3. Średnio jednak rola Sołstystwo miała najwięcej użytkowników (12 gospodarzy). Także Romciówka i Wronówka charakteryzowały się wyższą liczbą użytkowników (7 gospodarzy), podczas gdy rola Petrykówka miała ich tylko 3. Liczba użytkowników na pozostałych rolach oscylowała wokół 5. Tab. 4. Rozdrobnienie parcel w latach 1785-17897 Przedział pow. w morgach

Liczba parcel

od 0 do 1

537

od 1 do 2

Łączna pow. morgi

sążnie

% pow. ogólnej

52,85

197

929

113,70

5,31

206

20,28

285

911

164,33

7,68

od 2 do 5

185

18,21

575

131

330,94

15,46

od 5 do 10

5,91

1044

593

601,00

28,08

od 10 do 20

2,07

291

861

167,77

7,84

od 20 do 50

0,10

522

12,27

0,57

pow. 50

0,59

1304

750,42

35,06

Ogółem

1016

100,00

3719

787

2140,43

100,00

Parcele były zróżnicowane pod względem powierzchni. Na terenie Uścia Ruskiego najmniejsza parcela położona była na niwie Domowe i miała powierzchnię jedynie 20 sążni kwadratowych (0,01 ha), a z kolei największa, znajdująca się na niwie Popod Gruń, aż 669 morgów i 1040 sążni kwadratowych 7

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: CDIAL, fond 19, opis 2, sprawa 210, ark. 1-361.

132

ДИСКУРС • DYSKURS

(385,36 ha). Warto jednak zwrócić uwagę na to, że ponad połowa parcel znajdujących się w Uściu to parcele, których areał nie przekraczał 1 morga, a wśród nich aż 106 zostało zaewidencjonowanych jako nieużytki. Oznaczało to, że były one wpisane do księgi pomiarowej, ale nie podawano ich powierzchni, co wynikało z ogólnej zasady sporządzania katastru, który uwzględniać miał tylko grunty użytkowe. Często zapisywano do ksiąg pomiarowych parcele będące nieużytkami, takie jak drogi, potoki i rzeki oraz skaliste zbocza górskie, ale nie podawano ich areału i nie wyszczególniano dochodów z nich. Na terenie Uścia Ruskiego aż 91,3% parcel nie przekraczało areału 5 morgów. Natomiast sześć największych parcel, które liczyły ponad 50 morgów, to lasy, a największą parcelą niebędącą lasem okazała się parcela nr 340 położona na niwie Pod Odernym, o areale 21 morgów i 522 sążni kwadratowych (12,27 ha). Było to pole orne użytkowane przez 12 gospodarzy. Kolejnym etapem pomiarów, po dokonaniu pomierzenia gruntów, tj. podania ich szerokości i długości, było określenie kultury rolnej użytkowanej ziemi. Odpowiedzialna za pomiary komisja mogła zakwalifikować grunt do dziewięciu rodzajów, tj.: pola orne, odłogi i ugory, stawy, łąki, ogrody, pastwiska, krzaki, winnice i lasy. Należy jednak zaznaczyć, że na terenie Galicji nie wyróżniano winnic, a w opisywanej miejscowości nie zaznaczano odłogów, ugorów (tłoków) i stawów. Tab. 5. Kultury rolne w latach 1785-17898 Kultura rolna

Liczba parcel

Łączna powierzchnia

Średnia powierzchnia parceli

morgi

sążnie2

morgi

sążnie2

Krzaki

308

7,59

1415

1,08

Lasy

1974

315

1136,08

219

568

126,23

Łąki

105

140

80,58

534

0,77

Nieużytki

106

–

Ogrody

1421

39,07

–

1097

0,39

Pastwiska

184

417

1196

240,40

433

1,31

Pola orne

506

1106

694

636,71

299

1,26

Ogółem

1016

3719

787

2140,43

1057

2,11

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: CDIAL, fond 19, opis 2, sprawa 210, ark. 1-361.

Daniel Krzysztof Nowak: Uście Ruskie w latach 1785-1789…

133

Wykres 3. Kultury rolne ziemi (w %)9

Ponad połowę areału Uścia Ruskiego zajmowały lasy, których było w sumie dziewięć. Wśród nich cztery znajdowały się na niwie Popod Gruń, trzy na niwie Pod Odernym i dwa na niwie Międzyrzeczna. Las oznaczony nr 201 nosił nazwę Tłoski, nr 202 Pod Litowiskami, nr 222 Gruń, 231 Szczorb, nr 276 Bodni Las, nr 297 Debra nad Jazem, nr 385 Między Potokami, nr 406 Za Bielańskami i nr 420 Zapowiednik. Wyróżniły się tu szczególnie dwa lasy, tj. położny na niwie Popod Gruń las Gruń i las Zapowiednik znajdujący się na niwie Pod Odernym, których areał przekraczał 600 morgów. Natomiast powierzchnia lasów Szczorb i Debra nad Jazem nie przekraczała 20 morgów. Prawie 1/3 gruntów użytkowych Uścia Ruskiego stanowiły pola orne. Było to w sumie 506 parcel położonych na wszystkich niwach miasteczka. Ich powierzchnia była zróżnicowana. Najmniejsza, oznaczona nr 277, położona była na niwie Międzyrzeczna i miała areał 70 sążni kwadratowych, a największa, zlokalizowana na niwie Pod Odernym (parcela nr 340) – 21 morgów i 522 sążni kwadratowych. Średnia powierzchnia pola ornego była niemal taka sama jak średnia powierzchnia pastwiska. Zdecydowana większość areału pól 9

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: CDIAL, fond 19, opis 2, sprawa 210, ark. 1-361.

134

ДИСКУРС • DYSKURS

ornych znajdowała się na niwie Pod Odernym (50,4%), porównując na niwie Domowe jedynie 1,3%. Podobny areał pól ornych znajdował się na niwach W Gruniu (5,4%) i Litowiska (5,7%). Z kolei na niwie Góra Homola znajdowało się ich 14%, a na niwie Popod Gruń 12,9%. Pastwiska zajmowały niewiele ponad 10% areału ziemi użytkowej w Uściu Ruskim. Najmniejsze pastwisko miało powierzchnię zaledwie 184 sążni kwadratowych (0,07 ha), a największe, położone na niwie Międzyrzeczna, aż 8 morgów i 325 sążni kwadratowych (4,72 ha). Najwięcej areału pastwisk znajdowało się na niwie Międzyrzeczna (30,7%), podobną powierzchnię zajmowały na niwie Popod Gruń (26,4%). Niemal identyczny był obszar pastwisk na niwie Góra Homola i Pod Odernym. Na pierwszej z nich znajdowało się 20,0% wszystkich pastwisk Uścia, a na drugiej 19,9%. Tylko 1% pastwisk leżał na niwie Litowiska, a na niwie W Gruniu niewiele więcej, bo 2%. Na niwie Domowe nie było ich wcale. Łąki znajdowały się na pięciu, spośród siedmiu, niwach Uścia Ruskiego. Nie zawierały ich niwy Domowe i Litowiska. Ponad 64% łąk położonych było na niwie Pod Odernym, a jedynie 1% na niwie W Gruniu i 5,9% na niwie Popod Gruń. Natomiast niwy Góra Homola i Międzyrzeczna miały podobny udział w areale łąk Uścia Ruskiego – na pierwszej z nich leżało 13,6% łąk, na drugiej 15,2%. Najmniejsza łąka liczyła 212 sążni kwadratowych (0,08 ha) i położona była na niwie W Gruniu (parcela nr 272), natomiast największa znajdowała się na niwie Popod Gruń (parcela nr 242) i mierzyła 8 morgów i 455 sążni kwadratowych (4,77 ha). Na terenie Uścia Ruskiego wyróżniono tylko dwie kultury rolne ziemi. Ogrody znajdowały się na niwie Domowe. Najmniejszy z nich mierzył zaledwie 20 sążni kwadratowych (0,01 ha), a największy aż 6 morgów i 1428 sążni kwadratowych (3,97 ha). Natomiast krzaki znajdowały się na dwóch niwach Uścia Ruskiego, tj. Góra Homola i Popod Gruń. Na pierwszej niwie położonych było sześć parcel, na drugiej jedna i stanowiła ona aż 50,9% areału krzaków. Parcela ta miała 6 morgów i 1146 sążni kwadratowych powierzchni (3,86 ha). Z kolei najmniejszą parcelą zakrzaczoną była parcela nr 117c o areale 783 sążni kwadratowych (0,28 ha). Dokumenty w postaci wszelkiego rodzaju sumariuszy, będące elementami Metryki Józefińskiej, stosowały zazwyczaj podział nieruchomości na dwie kategorie, tj. dominialne, czyli wszelkiego rodzaju grunty należące do dworów, dworskich młynów, arend i należące do właściciela dominium w postaci lasów oraz rustykalne należące do pozostałych użytkowników. Tymczasem istniały jeszcze nieruchomości kościelne, czyli grunty użytkowane przez parafie, oraz gromadzkie użytkowane wspólnie przez całą gromadę.

135

Daniel Krzysztof Nowak: Uście Ruskie w latach 1785-1789…

Tab. 6. Użytkowanie rustykalne i dominalne w latach 1785-178910 rustykalna

dominalna

Kultura rolna

morgi

sążnie2

morgi

sążnie2

Krzaki

1528

6,88

0,75

–

Lasy

–

1974

315

1136,08

100

Łąki

123

710

71,04

7,77

–

Nieużytek

–

Ogrody

1542

37,96

4,15

–

Pastwiska

362

302

208,43

22,79

–

Pola orne

1025

849

590,16

64,54

–

Ogółem

1589

131

914,46

100,00

1974

315

1136,08

100

Tab. 7. Użytkowanie kościelne i gromadzkie w latach 1785-178911 kościelna

gromadzka

Kultura rolna

morgi

sążnie

morgi

sążnie2

Krzaki

380

0,71

0,94

–

Lasy

–

Łąki

943

9,55

12,57

–

Nieużytek

–

Ogrody

1479

1,11

1,46

–

Pastwiska

548

18,04

23,74

346

13,94

100,00

Pola orne

1445

46,56

61,29

–

Ogółem

131

1595

75,96

100,00

346

13,94

100,00

W Uściu Ruskim ze względu na duże obszary leśne ponad połowa ziemi należała do dworu. Jednak warto zauważyć, że oprócz lasów (9 parcel) dominium nie posiadało tam żadnych innych terenów. W sumie najwięcej, bo 54,7% areału gruntów dworskich, znajdowało się na niwie Popod Gruń, 40,9% na niwie Pod Odernym i tylko 4,4% na niwie Międzyrzeczna. 10 11

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: CDIAL, fond 19, opis 2, sprawa 210, ark. 1-361. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: CDIAL, fond 19, opis 2, sprawa 210, ark. 1-361.

136

ДИСКУРС • DYSKURS

Wykres 4. Kategorie nieruchomości ze względu na ich użytkowników w latach 1785-1789 (w %)12

Natomiast grunty rustykalne to ponad 40% areału Uścia Ruskiego, przy czym aż 41,7% z nich znajdowało się na największej niwie miasteczka, Pod Odernym. Na pozostałych niwach areał tej ziemi był znacznie niższy, na niwie Popod Gruń wynosił on 16,3%, na niwie Międzyrzeczna 15,1%, na niwie Góra Homola 13,6%, na niwie Domowe 5%, na niwie W Gruniu 4,3% i na niwie Litowiska 4%. W sumie poddani posiadali 462 pola orne, 162 pastwiska, 95 ogrodów, 95 łąk, 6 parcel z krzakami i 92 nieużytki. Użytkownikami gruntów w Uściu Ruskim była także miejscowa parafia greckokatolicka pw. św. Paraskiewy. Parafia ta użytkowała prawie 132 morgi gruntów, z których ponad połowa (51,5%) położona była na niwie Pod Odernym. Poza tym prawie 1/4 areału ziemi kościelnej (24,3%) znajdowała się na niwie Góra Homola. Na niwie Międzyrzeczna było jej już znacznie mniej, bo 13,3%, na niwie Popod Gruń już tylko 6,3%, na niwie Litowiska 2,2%, na niwie Domowe 1,8%, a na niwie W Gruniu jedyne 0,6%. Podobnie jak w przypadku użytkowania rustykalnego, w parafialnym również przeważały pola orne (44 parcel). Do parafii należało także 20 parcel pastwisk i 14 parcel 12

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: CDIAL, fond 19, opis 2, sprawa 210, ark. 1-361.

Daniel Krzysztof Nowak: Uście Ruskie w latach 1785-1789…

137

nieużytków. Poza tym do ziemi kościelnej należały łąki (10 parcel), ogrody (4 parcele) i krzaki (1 parcela). Do nieruchomości gromadzkich należały tylko dwie parcele położone na niwach Góra Homola i Międzyrzeczna. Na pierwszej z nich znajdowało się 65,4% areału ziemi gromadzkiej, a na drugiej 34,6%. Obie parcele to pastwiska. Dochody, jakie uzyskiwali poszczególni użytkownicy nieruchomości, zależały nie tylko od areału posiadanej ziemi, ale też od jej jakości i wydajności. Dlatego istotne znaczenie ma ustalenie systemu uprawy ziemi na poszczególnych niwach. Szczegółowe informacje na ten temat znajdują się w dokumencie Prawidła fasjonowania. Zawiera on m.in. szczegółowe opisy sposobu uprawy ziemi, a także metody obliczania plonów oraz zbiorów zboża i siana. Przed dokładnym opisaniem każdej niwy ustalano dwa podstawowe parametry. Najpierw określano wysokości średniego wysiewu zboża na 1 morgu pola, a w następnej kolejności opisywano poszczególne pola na niwach, podając rodzaj zasianego tam zboża, plon, jaki ono daje w ziarnach, wysokość rzeczywistego zbioru zboża z morga oraz wysokość zbioru szacunkowego, który wpisywany był do księgi pomiarowej i stanowił podstawę do określenia dochodów. Każdą część gruntu o takim samym sposobie uprawy ziemi, takich samych plonach i zbiorach oznaczano odpowiednim numerem, przy czym numeracja miała charakter ciągły i zdarzało się, że takie same systemy uprawy przez to, że były stosowane na różnych niwach, miały różne numery. Wziąłem to pod uwagę przy analizie dokumentów Metryki Józefińskiej i odpowiednio zaznaczyłem w tabeli systemów uprawy ziemi, dzieląc je jedynie na systemy uprawy gruntów ornych i użytków zielonych.

138

ДИСКУРС • DYSKURS

Tab. 8. Systemy uprawy pól ornych w latach 1785-178913 Nr Powierzchnia systemor- sążmu % nie2 uprawy gi

Kolejny rok uprawy 1 rok a

III

1322

1358

1,25

3,69

2 rok

3 rok

pszenica jęczmień jęczmień jara

4 rok

5 rok

owies

4 i 5/8

owies

2 i 2/8

5 i 50/64 5 i 50/64 4 i 32/64

ugór

d 3 i 24/64 3 i 24/64 a V, XXVI, XVIII

117

558

10,61

żyto jare jęczmień żyto jare

4 i 1/8

3 i 4/8

2 i 6/8

d 5 i 10/64 5 i 10/64 4 i 24/64

Va, XXVa

IX, XIV, XVII, XVIII

471

186

1007

1049

42,63

16,87

owies

1 i 6/8

ugór

4 i 8/64

ugór

d 2 i 40/64 2 i 40/64

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: CDIAL, fond 19, opis 2, sprawa 210, ark. 1-361. Oznaczenia: a – rodzaj uprawianego zboża, b – wysokość zasiewu na 1 mórg w korcach i garncach, c – plon w ziarnach, d – wysokość zbioru rzeczywistego.

139

Daniel Krzysztof Nowak: Uście Ruskie w latach 1785-1789…

Nr Powierzchnia systemor- sążmu % nie2 uprawy gi

143

1350

13,00

Kolejny rok uprawy 1 rok

2 rok

owies

1 i 4/8

3 rok

4 rok

5 rok

ugór

d 2 i 16/64 2 i 16/64 a XXV

132

450

11,96

pszenica jęczmień żyto jare jara

owies

2 i 4/8

2 i 2/8

3 i 8/64

3 i 24/64

d 3 i 48/64 3 i 48/64

ugór

Tab. 9. Systemy uprawy ziemi na użytkach zielonych w latach 1785-178914 Nr systemu uprawy

Powierzchnia

Średni zbiór siana z 1 morga w cetnarach

morgi

sążnie2

słodkie

potraw

I, VII

1063

II, IIIa

495

VI, XII, XIX, XX, XXI, XXVII, XXVIII

1442

XIIa, XV

454

XXIX

1327

XXII

453

2,5

XI, XVI, XXIII

129

711

VIII, XIII, XXX

221

233

1,5

Na obszarze niwy Domowe wyróżniono cztery systemy uprawy ziemi. System nr I zawierał ogrody lepszej jakości, z których średnie zbiory siana z morga 14

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: CDIAL, fond 19, opis 2, sprawa 210, ark. 1-361.

140

ДИСКУРС • DYSKURS

szacowano na 16 cetnarów, a zbiory potrawu (drugiego siana) na 4 cetnary. Natomiast niemal 1/3 znajdujących się na tej niwie ogrodów oznaczona była jako system uprawy nr II, w którym z morga tego użytku zbierano 14 cetnarów siana i 3 cetnary potrawu. Na tej niwie znajdowały się także pola orne oznaczone jako system uprawy nr III, co oznaczało, że w pierwszym roku pola te zasiewano pszenicą jarą (przeliczalną na żyto), w drugim i trzecim jęczmieniem, a w czwartym owsem. Nie były one nigdy ugorowane, co wynikało z ich położenia przy domach (mogły być dzięki temu łatwo nawożone). Natomiast system uprawy nr IIIa obejmował nieużytki. Niwa Góra Homola składała się z siedmiu systemów uprawy. Wyróżniano na niej pola lepszej jakości i pola, na których warunki uprawy były niekorzystne, bo znajdowały się daleko od domostw, blisko lasu, gdzie na wiosnę długo zalegał śnieg. Obejmował je system nr IV, co oznaczało, że zasiewano na nich dwa lata z rzędu owies, a w trzecim roku je ugorowano. System nr V to pozostałe pola orne, które w pierwszym roku zasiewano jarą pszenicą, w drugim jęczmieniem, w trzecim jarym żytem, w czwartym owsem, a w piątym pola ugorowano. System nr Va to pola, które uprawiono tak samo jak w systemie nr IV, odróżniał go jednak niższy plon zboża. Systemy nr VI i VII obejmowały łąki. W systemie nr VI dawały one średnio 10 cetnarów siana słodkiego z morga i 2 cetnary potrawu, a w systemie nr VII – 16 cetnarów siana słodkiego i 4 cetnary potrawu. System nr VIII to znajdujące się na tej niwie pastwiska i krzaki, z których zbiór siana z morga utrzymywał się na poziomie 1,5 cetnara bez zbiorów potrawu. System nr VIIIa to nieużytki. Na obszarze niwy Litowiska wyróżniano tylko trzy systemu uprawy. System nr IX obejmował pola orne uprawiane jak w systemach nr IV i Va, ale przy niższych plonach. System nr X to pastwiska, z których zbierano po 2 cetnary siana słodkiego z morga bez potrawu, a system nr Xa to nieużytki. Na niwie Popod Gruń wyróżniano pięć systemów uprawy ziemi. System nr XI to pola uprawiane jak w systemie nr IV, ale przy znacznie niższych plonach. System nr XII i nr XIIa to łąki. Z łąk zakwalifikowanych do systemu nr XII zbierano po 10 cetnarów siana słodkiego z morga i po 2 cetnary potrawu, natomiast z systemu nr XIIa po 8 cetnarów siana słodkiego z morga bez potrawu. System nr XIII to pastwiska ze zbiorem siana słodkiego na poziomie 1,5 cetnara bez zbiorów potrawu, a system nr XIIIa to nieużytki. Na niwie W Gruniu wyróżniano trzy systemy uprawy. System nr XIV obejmował pola uprawiane dokładnie tak samo jak w systemie nr IX na niwie Litowiska. Łąki zakwalifikowano do systemu nr XV, w którym z morga zbierano

Daniel Krzysztof Nowak: Uście Ruskie w latach 1785-1789…

141

po 8 cetnarów siana słodkiego bez potrawu. Z kolei system nr XVI to pastwiska, z których zbierano średnio 2 cetnary siana słodkiego bez potrawu. Na niwie Międzyrzeczna wyznaczono aż osiem systemów uprawy ziemi. W systemie nr XVII pola uprawiano jak w systemie nr IX na niwie Litowiska. W systemie nr XVIII na 1/4 pól gospodarowano jak na polach w systemie nr V, a na 2/4 pól jak w systemie nr XVII. Systemy nr XIX, XX i XXI to łąki, z których zbierano średnio 10 cetnarów siana słodkiego i 2 cetnary potrawu. Natomiast systemy nr XXII i nr XXIII to pastwiska, jednak w pierwszym z tych systemów dawały one średnio 2,5 cetnara siana słodkiego bez potrawu, a w drugim 2 cetnary siana słodkiego bez potrawu. System nr XXIV to nieużytki. Na niwie Pod Odernym wyróżniano także osiem systemów uprawy. W systemie nr XXV w pierwszym i drugim roku zasiewano na polach jęczmień, w trzecim jare żyto, w czwartym owies, a w piątym roku pola były ugorowane. W systemie nr XXVa pola przez dwa lata zasiewano owsem i w trzecim roku je ugorowano, uzyskując plon na poziome 2 ziaren. System nr XXVI uprawiano dokładnie tak jak system nr V. System nr XXVII i nr XXVIII to łąki, z których średnio z morga zbierano po 10 cetnarów siana słodkiego i 2 cetnary potrawu, a łąki w systemie nr XXIX dawały tylko 6 cetnarów siana słodkiego z morga. W systemie nr XXX znajdowały się pastwiska ze średnimi zbiorami siana z morga na poziomie 1,5 cetnara bez zbiorów potrawu. System nr XXXa to nieużytki. Posiadając dane dotyczące plonów poszczególnych zbóż określonych w ziarnach, można ustalić, które systemy uprawy ziemi były dla nich najkorzystniejsze. Jeśli chodzi o jęczmień, to dawał on najwyższe plony (4 i 5/8 ziarna) w systemie nr III wykorzystywanym na niwie Domowe, a najniższe w systemie nr XXV na niwie Pod Odernym (3 ziarna). Owies najlepiej było uprawiać na niwie Domowe w systemie nr III, w którym dawał 3 ziarna plonu, a najgorzej w systemie nr XI na niwie Popod Gruń, dostarczającym plon tego zboża na poziomie 1 i 4/8 ziarna. Najwyższe plony żyta jarego (4 i 1/8 ziarna) uzyskiwano w systemie nr V na niwie Góra Homola, w systemie nr XVIII na niwie Międzyrzeczna i w systemie nr XXVI na niwie Pod Odernym, a najniższe (3 ziarna) w systemie nr XXV na niwie Pod Odernym. Z kolei pszenica jara dawała najwyższe plony (4 ziarna) w systemie nr III na niwie Domowe i najniższe w systemie nr XXV na niwie Pod Odernym (3 ziarna). W sumie na terenie Uścia Ruskiego aż 76,2% gruntów ornych (842 morgi i 1564 sążnie kwadratowe) uprawiano ubogim systemem polegającym na zasiewaniu ich przez dwa lata z rzędu owsem i ugorowaniu w trzecim roku. Z pozostałej części 22,6% (249 morgów i 1008 sążni kwadratowych) uprawiano

142

ДИСКУРС • DYSKURS

zmianowaniem pięcioletnim z ugorowaniem w piątym roku, a jedynie 1,2% (13 morgów i 1322 sążnie kwadratowe) uprawiano zmianowaniem czteroletnim bez ugorowania. Natomiast użytki zielone o najwyższych zbiorach to ogrody w systemie nr I na niwie Domowe oraz łąki w systemie nr VII na niwie Góra Homola. W sumie aż 80,5% użytków zielonych (513 morgów i 1578 sążni kwadratowych) w Uściu Ruskim było tak słabej jakości, że nie można było z nich zebrać nawet drugiego siana, czyli potrawu. Jedynie 19,5% użytków zielonych (124 morgi i 1400 sążni kwadratowych) to użytki lepszej jakości z wysokim zbiorem siana słodkiego i zbiorem potrawu. Nie wszystkie wymienione powyżej rośliny uprawne wyszczególniano w sumariuszach, na podstawie których obliczano wysokość zbiorów i które potem stanowiły podstawę obliczenia dochodów i podatków. W przypadku Uścia Ruskiego pszenicę jarą przeliczano na żyto, żyto jare na jęczmień, a jęczmień uprawiany drugi rok z rzędu na żyto. Dlatego też ostatecznie zbiory z pól ornych ograniczone są tylko do żyta, jęczmienia i owsa. Obliczano je w stosunku do trzech lat, co wynikało m.in. z różnego rodzaju zmianowań i systemów uprawy ziemi. W przypadku gdy liczba lat zmianowania przekraczała trzy, dokonywano odpowiednich redukcji wysokości średniego zbioru, tak aby określić średni zbiór trzyletni. Tab. 10. Trzyletnie średnie zbiory żyta, jęczmienia i owsa w latach 1785-178915 żyto Niwa

korce

jęczmień

owies

razem

półpółpółpółkorce korce korce garnce garnce garnce garnce

Domowe

120

218

Góra Homola

232

820

–

1151

Litowiska

–

335

338

Popod Gruń

–

647

W Gruniu

–

312

Międzyrzeczna

156

533

757

Pod Odernym

323

774

2721

3819

Ogółem

541

1285

5417

7245

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: CDIAL, fond 19, opis 2, sprawa 210, ark. 1-361.

143

Daniel Krzysztof Nowak: Uście Ruskie w latach 1785-1789…

Od razu rzucają się w oczy wysokie zbiory owsa w stosunku do zbioru żyta i jęczmienia. Wynika to głównie z faktu, że przeważająca część gruntów ornych Uścia Ruskiego stanowiła ziemia uprawiana systemem, w którym zasiewano tylko owies i to przez dwa lata z kolei, nie uprawiając innych zbóż. Dlatego też zbiory żyta stanowiły tylko 7,5% zbiorów wszystkich zbóż, a zbiory jęczmienia niewiele więcej, bo 17,7%. W przypadku wszystkich zbóż przeważały zbiory z niwy Pod Odernym, jednak wynika to przede wszystkim z areału znajdujących się tam pól ornych. Dlatego też, żeby określić wydajność pól na poszczególnych niwach Uścia Ruskiego, należałoby podzielić zbiory zboża z każdej z nich przez obszar znajdujących się tam gruntów ornych. Analiza danych pokazuje, że najbardziej wydajne pola pod uprawy zboża wchodziły w skład niwy Domowe, gdzie z 1 morga zbierano przeciętnie około 16 korcy zboża, podczas gdy na niwach Góra Homola, Międzyrzeczna i Pod Odernym było to tylko około 7 korcy. Z kolei niwy Litowiska, W Gruniu i Popod Gruń dawały jedynie po 5 korcy zboża z morga ziemi. Tab. 11. Zbiory siana w latach 1785-178916 Niwa

siano słodkie

potraw

siano razem

cetnary

funty

cetnary

funty

cetnary

funty

Domowe

1052

249

1301

Góra Homola

294

332

Litowiska

Popod Gruń

683

699

W Gruniu

–

Międzyrzeczna

490

537

Pod Odernym

700

716

Ogółem

3335

369

3705

Podobnie przedstawiały się statystyki dotyczące użytków zielonych, takich jak ogrody, pastwiska, łąki i krzaki. Najwyższe zbiory dawały oczywiście ogrody i niektóre łąki położone blisko domostw lub na suchych terenach. Gorzej było z pastwiskami i obszarami zakrzaczonymi znajdującymi się często na zboczach gór i terenach trudno dostępnych albo wypasanych tak intensywnie, 16

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: CDIAL, fond 19, opis 2, sprawa 210, ark. 1-361.

144

ДИСКУРС • DYSKURS

że nie zbierano z nich praktycznie siana. Z niwy Domowe z morga użytku zielonego zbierano średnio 15 cetnarów siana słodkiego i 4 cetnary potrawu, co dawało aż 19 cetnarów. Dość wysokie były też zbiory siana z niwy Litowiska, gdzie z morga zbierano 11 cetnarów siana słodkiego i 1 cetnar potrawu. Gorzej wypadały niwy Popod Gruń (łącznie 6 cetnarów siana z morga) i W Gruniu (7 cetnarów siana z morga). Natomiast z niw Międzyrzeczna i Pod Odernym zbierano po 4 cetnary siana z morga. Z kolei z niwy Góra Homola zbierano tylko siano słodkie i średni zbiór z morga ziemi był tu równy tylko 3 cetnary. Poza zbiorami zboża i siana określano też przychody z wyrębu drewna, które określano, obliczając roczny średni wyrąb w podziale na drewno twarde i miękkie. Wysokość tego wyrębu określano w sążniach sześciennych zwanych też sągami. W Uściu Ruskim w sumie można było wyciąć 737 i 7/9 sążnia sześciennego drewna twardego i 1108 sążnia sześciennego drewna miękkiego rocznie. Z niwy Popod Gruń szacowano wyręb na poziomie 515 i 2/9 sążnia sześciennego drewna twardego i 563 i 2/5 sążnia sześciennego drewna miękkiego, z niwy Międzyrzeczna 74 sążnie sześcienne drewna twardego i 10 sążni sześciennych drewna miękkiego, a z niwy Pod Odernym 148 i 2/3 sążnia sześ ciennego drewna twardego i 534 i 4/5 sążnia sześciennego drewna miękkiego. Do obliczenia wysokości dochodów ze zbiorów przyjęto ceny na targu w Gorlicach, który zlokalizowany był o około 3 mile od Uścia Ruskiego. Trzeba zaznaczyć, że przy wyliczeniu dochodów uwzględniono także koszty transportu. Tab. 12. Ceny służące do określenia wartości pieniężnej zbiorów płodów rolnych17

Nazwa towaru

j. m.

Żyto

Cena floreny

krajcary

halerze

korzec

–

Jęczmień

korzec

–

Owies

korzec

–

Siano słodkie

cetnar

–

Potraw

cetnar

–

Drewno miękkie bez kosztów wycinki

sąg

–

Drewno twarde bez kosztów wycinki

sąg

–

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: CDIAL, fond 19, opis 2, sprawa 210, ark. 1-361.

145

Daniel Krzysztof Nowak: Uście Ruskie w latach 1785-1789…

Tab. 13. Szacunkowa wartość zbiorów zboża w latach 1785-178918 Niwa

żyto

jęczmień

owies

razem

fl.

Domowe

127

Góra Homola

141

246

–

464

Litowiska

–

100

102

Popod Gruń

–

194

W Gruniu

–

Międzyrzeczna

–

160

307

Pod Odernym

251

473

816

1541 24

Ogółem

421

785

1625 13

2832 34

Najwyższe dochody uzyskiwano z owsa, bo, jak już wspomniałem, to zboże było najczęściej uprawiane. Trzeba jednak zaznaczyć, że dochód z żyta stanowił 14,9% dochodu ze zboża, a z jęczmienia 27,7%. Są to wartości znacznie wyższe niż procentowe zbiory tych zbóż, co wynika z faktu, że na targu cena żyta była 2,5 razy wyższa od ceny owsa, a cena jęczmienia – 2 razy. Dlatego przy szacowaniu dochodowości poszczególnych gospodarstw, pól, niw czy nawet całych miejscowości istotne znacznie miał rodzaj uprawianego zboża. Zdarzało się, że posiadacze mniejszego pola, na którym uprawiano pszenicę (zboże najdroższe na targach), uzyskiwali znacznie wyższe dochody niż posiadacze dużych pól, na których uprawiano owies. W Uściu Ruskim co prawda uprawiano tylko pszenicę jarą przeliczaną na żyto, ale i tak te uprawy były bardziej dochodowe niż uprawy owsa. Największy dochód z upraw zboża przynosiła niwa Pod Odernym, która była największą niwą miasteczka. Analiza danych pokazuje jednak, że to nie tam uzyskiwano najwyższy średni dochód z 1 morga pola. Był on najwyższy na niwie Domowe, wynosił średnio 9 florenów, 14 krajcarów i 2 halerze. Jak chodzi o pozostałe niwy, tylko na niwie Góra Homola przekraczał on nieco 3 floreny z morga, na niwach Międzyrzeczna i Pod Odernym nieznacznie przekraczał średnią dla całej wsi wynoszącą 2 floreny, 33 krajcary i 4 halerze. Najgorzej pod tym względem wypadała niwa Popod Gruń, gdzie 1 mórg pola ornego dawał jedynie 1 floren, 21 krajcarów i 4 halerze dochodu. 18

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: CDIAL, fond 19, opis 2, sprawa 210, ark. 1-361. Oznaczenia: fl. – floren, kr – krajcar, h. – halerz.

146

ДИСКУРС • DYSKURS

Tab. 14. Szacunkowa wartość zbiorów siana w latach 1785-178919 Niwa

siano słodkie

potraw

razem

fl.

Domowe

263

–

294

Góra Homola

Litowiska

–

Popod Gruń

170

172

W Gruniu

–

Międzyrzeczna

122

–

128

Pod Odernym

175

177

–

Ogółem

833

880

Podobnie przedstawiają się dane dotyczące zbiorów siana. Jak już wspominałem, wyróżniano dwa rodzaje siana, tj. siano słodkie i potraw. Cena potrawu była dwa razy niższa od ceny siana słodkiego i zbierano go tylko na niewielkim obszarze. Analiza danych pokazuje, że nieduża niwa Domowe dawała najwyższe dochody ze zbiorów siana, co wynikało głównie z położonych na jej terenie ogrodów, z których szacowano najwyższe zbiory zarówno siana słodkiego, jak i potrawu. Niwa ta miała najwyższy średni dochód z morga użytku zielonego wynoszący 4 floreny i 20 krajcarów. Pomimo tego, że niwa Litowiska przynosiła w sumie najniższe dochody z siana, to wypadała dobrze pod względem dochodu z 1 morga, gdyż był on tam równy 3 florenom i 2 halerzom. Najgorzej pod tym względem wypadała niwa Góra Homola, gdzie zebrane z morga ziemi siano miało wartość tylko 43 krajcarów, a na niwie W Gruniu dochód ten był niewiele wyższy i wynosił 51 krajcarów i 4 halerze. Natomiast średnia dla całej miejscowości wynosiła 1 floren, 22 krajcary i 5 halerzy. Podsumowując wszystkie dochody z ziemi na terenie Uścia Ruskiego, okazuje się, że z niwy Pod Odernym uzyskiwano aż 45,6% z nich. Po około 13% tych dochodów uzyskiwano z niwy Góra Homola (13,6%) i Popod Gruń (13,3%). Zbliżone wartości odnotowywano dla niw Międzyrzeczna (11,2%) i Domowe 10,6%). Najniższe dochody z ziemi czerpały niwa Litowiska, z której przypadało 2,9% dochodów miasteczka, i niwa W Gruniu przynosząca 2,8% tych dochodów. 19

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: CDIAL, fond 19, opis 2, sprawa 210, ark. 1-361. Oznaczenia: fl. – floren, kr – krajcar, h. – halerz.

147

Daniel Krzysztof Nowak: Uście Ruskie w latach 1785-1789…

Tab. 15. Łączna wartość zbiorów zboża, siana i drewna w latach 1785-178920 Niwa

zboże

siano

drewno

razem

fl.

Domowe

127

294

–

421

Góra Homola

464

–

543

Litowiska

102

–

114

Popod Gruń

194

172

161

528

W Gruniu

–

110

Międzyrzeczna

307

128

448

Pod Odernym

1541 24

177

–

102

1821

–

Ogółem

2832 34

880

276

–

3988 98

Inaczej wygląda ten podział, jeśli weźmie się pod uwagę dochody z morga ziemi. Najlepiej pod tym względem wypadała niwa Domowe, gdzie z morga ziemi można było uzyskać 5 florenów, 9 krajcarów i 6 halerzy. Wynikało to z faktu, że na obszarze tej niwy znajdowały się nie tylko najlepsze użytki zielone, ale też najlepsze pola, uprawiane zmianowaniem czteroletnim bez ugorowania. Stosunkowo wysoki dochód z morga miała także niwa Góra Homola (2 floreny, 3 krajcary i 3 halerze). Natomiast na niwie Popod Gruń wynosił on jedynie 23 krajcary i 4 halerze. Średnio z morga ziemi w Uściu Ruskim uzyskiwano 1 floren, 4 krajcary i 2 halerze. Pomimo tego, że Uście Ruskie było w tamtym czasie miasteczkiem, jego ludność utrzymywała się przede wszystkim z rolnictwa. Wskazuje na to m.in. opracowany w związku z opodatkowaniem domów dokument z 1789 r., który jest częścią dokumentacji Metryki Józefińskiej tej miejscowości. Wynika z niego, że tylko organista, paroch, pisarz i młynarz utrzymywali się z zajęć pozarolniczych. Reszta mieszkańców żyła głównie z uprawy ziemi. W Uściu Ruskim, jak i w innych miejscowościach Beskidu Niskiego gospodarowanie było niezwykle trudne. Pomimo tego, że gospodarstwa miały dość duży areał, efektywność uprawy ziemi była bardzo słaba, o czym świadczą wskazane powyżej plony poszczególnych zbóż. Trzeba było obrobić zdecydowanie większy areał, aby uzyskać podobne zbiory jak w miejscowościach 20

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: CDIAL, fond 19, opis 2, sprawa 210, ark. 1-361. Oznaczenia: fl. – floren, kr – krajcar, h. – halerz.

148

ДИСКУРС • DYSKURS

położonych na obszarze pogórskim. Chociaż powyższa analiza dotyczy jednej przykładowej miejscowości, to należy zaznaczyć, że niemal we wszystkich osadach górskich sytuacja była podobna. Tam, gdzie znajdowały się góry i strome zbocza, nie dało się gospodarować inaczej niż poprzez zwiększenie hodowli zwierząt, kosztem gospodarki opartej na uprawie roli. Możliwa była tylko ewentualna uprawa zbóż jarych, które nie ulegały zniszczeniu, jak miałoby to miejsce w przypadku uprawy zboża ozimego. Jednak pomimo tego, nie przynosiły one takich plonów jak zboża jare uprawiane na północ od pasma Beskidu Niskiego. Przyczyną tego stanu rzeczy były nie tylko warunki naturalne, ale także uboga technika uprawy roli. To wszystko skutkowało niskimi zbiorami zboża.

Bibliografia Źródła rękopiśmienne Archiwum Narodowe w Krakowie, Teki Antoniego Schneidra, sygn. TSchn. 1811. Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy we Lwowie, fond 146, opis 81, sprawa 18; fond 19, opis 2, sprawy 210-213. Źródła drukowane Continuatio edictorum, mandatorum et universalium in regnis Galicae et Lodomeriae a die 1. Januarii ad ultimam decembris anno 1782 emanatorum. Kontynuacya wyrokow y rozkazow powszechnych w Galicji i Lodomerii Królestwach od dnia 1. Stycznia aż do końca Grudnia Roku 1782 wypadłych. Continuatio edictorum mandatorum et universalium in regnis Galiciae et Lodomeriae a die 1. Januarii ad ultimam Decembris Anno 1785 emanatorum. Kontynuacya wyroków y rozkazów powszechnych w Galicyi i Lodomeryi królestwach od dnia 1. Stycznia aż do końca grudnia roku 1785 wypadłych. Edicta et Mandata Universalia Regnis Galiciae et Lodomeriae a Die 11. Septembr[is] 1772 Initae Possessionis Promulgata. Rozkazy y Ustawy Powszechne Krolestwom Galicyi y Lodomeryi od Dnia 11. Wrzesnia 1772 Obięcia Possessyi Ogłoszone. Opracowania Barwiński, Eugeniusz. 1935. „Pierwsze podziały administracyjne Galicji”. Ziemia Czerwieńska, z. 1: 1-11. Falniowska-Gradowska, Alicja. 1982. Studia nad społeczeństwem województwa krakowskiego w XVIII wieku, Warszawa: PWN. Gernrath, Johann Conrad. 1825. Abhandlung der Bauwissenschaften oder Theoretisch-praktischer Unterricht in der gemeinen burgerlichen Baukunst, in dem Strassenbau, und in der Hydrotechnik oder Wasserbaukunst, für angehende Ingenieurs, Hydrotekten,

Daniel Krzysztof Nowak: Uście Ruskie w latach 1785-1789…

149

Bauleute, Brunnenmeister und Muller, dann zum Gebrauch der Wirtschaftsamter, t. 2. Brünn: J. G. Gaftl. Linden, Joseph. 1840. Grundsteuerverfassung in den deutschen und italienischen Provinzen der österreichischen Monarchie mit vorzüglicher Berücksichtigung des stabilen Katasters, t. 1. Kraków: F. Volke. Nowak, Daniel. 2021. Metryka Józefińska (17851789), Metryka Franciszkańska (1819-1820) i Stały Kataster Galicyjski (18441854). Studium źródłoznawcze. Krosno: Ruthenus. Rozdolski, Roman. 1962. Stosunki poddańcze w dawnej Galicji, t. 2. Warszawa: PWN. Styś, Wincenty. 1932-1933. „Metryki gruntowe józefińskie i franciszkańskie jako źródła do historii gospodarczej Galicji”. Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych, t. 2: 86-97.

РІЧНИК РУСКОЙ БУРСЫ 2021, P. 17, c. 151-182 https://doi.org/10.12797/RRB.17.2021.17.06

Klaudia Nowak

Wieś zapamiętana Rekonstrukcja łemkowskiej przestrzeni kulturowej sprzed wysiedlenia na przykładzie wsi Bartne1 Резуме Село запамятане. Реконструкция лемківского культурового прос тору сперед выселіня на примірі Бортного Траґічны подіі з половины ХХ ст., якыма были масовы выселіня Лемків на західні териториі, довели до змін просторовых на обшыри цілой Лемковины, наступств якых цофнути ся не даст. Тота деструкция краєвиду была вельоетаповым процесом розвиваючым ся од 40. років ХХ ст. до днес. В материяльным контексті такы місця як описуване в статі село Бортне остали цiлком знищены, а населіня в них мешкаюче і іх творяче – выселене. На основі устных нарраций сучасных Бортнян в статі піднята остала проба одтворіня бортняньского культурового простору сперед выселіня. Ключовы слова: Лемкы, Лемковина, Бортне, простір, реконструкция простору, деструкция прстору, культуровый простір

Niniejszy artykuł jest fragmentem pracy magisterskiej, w której kwestiom historycznym, geograficznym oraz teoretycznym dotyczącym przestrzeni i pamięci poświęcone zostały dwa osobne rozdziały. Z uwagi na objętość pracy wspomniane rozdziały nie mogą być opublikowane w „Roczniku Ruskiej Bursy”. Tekst artykułu jest fragmentem odwołującym się bezpośrednio do badań terenowych.

152

ДИСКУРС • DYSKURS

Abstract A Village Remembered. Reconstruction of the Lemko Cultural Space from Before the Displacement on the Example of Bartne Village Tragic events of the middle of the 20th century, which were massive displacements of Lemkos to the western territories, led to irreversible spatial changes in the whole Lemkovyna. This destruction of space was a multi-stage process which progressed from the 1940s to the present day. In the material context, places such as the village of Bartne described in the article were almost completely destroyed, and the people living there and creating it were displaced. Based on oral narratives of contemporary inhabitants of Bartne, the article attempts to reconstruct the cultural space of Bartne from before the displacement. Keywords: Lemkos, Lemkovyna, Bartne, space, space reconstruction, space destruction, cultural space

Artykuł dotyczy przestrzeni kulturowej wsi Bartne. Specyfika owej przestrzeni polega na jej destrukcji będącej efektem wysiedlenia miejscowej ludności do USRR i na ziemie zachodnie podczas akcji „Wisła”. Moim celem jest rekonstrukcja tej przestrzeni na podstawie wspomnień i wyobrażeń mieszkańców wsi, którzy byli świadkami tego procesu lub są spokrewnieni z osobami pamiętającymi Bartne sprzed 1945 r. Materiałem badanym w artykule są transkrypcje sześciu wywiadów. Prowadzone rozmowy były wywiadami swobodnymi. Oczekując możliwie najbardziej zróżnicowanych informacji, postanowiłam nie ograniczać wypowiedzi respondentów żadnymi schematami i jednocześnie pozwolić im w pełni zadecydować, jakimi wspomnieniami będą się dzielić. Rozmowy prowadzone były w języku polskim. Wszystkie wywiady odbywały się w miejscowości Bartne. Pierwszy z nich miał miejsce w maju 2021 r., pozostałe odbyły się w lipcu tego samego roku. Głównym przedziałem czasowym badanym w artykule są lata 30. oraz 40. XX w., czyli okres najbliższy przemianom lat 1945-1947. Interesujące mnie terytorium to wieś Bartne, znajdująca się na terenie Łemkowyny w Beskidzie Niskim, w powiecie gorlickim, w gminie Sękowa. W roku 1930 wieś zamieszkiwana była przez 910 osób (Шематизм 1930, 32). W 1945 r. do USRR wyjechało 120 rodzin, w sumie 534 osoby, które zostały rozlokowane na terenie obwodu połtawskiego (Горбаль 2017b, 293-294). W 1947 r. w ramach akcji „Wisła” z Bartnego na ziemie zachodnie i północne wysiedlono 472 osoby, 18 osób pozostało we wsi (Горбаль 2017b, 365-367). Według informacji

Klaudia Nowak: Wieś zapamiętana…

153

uzyskanej bezpośrednio od sołtysa wsi w 2021 r. populacja Bartnego wynosi 187 osób. Obecnie wśród mieszkańców przeważa ludność łemkowska, jednak zamieszkują ją również łemkowsko-polskie oraz polskie rodziny. Pojęciami najważniejszymi w kontekście artykułu są „przestrzeń” oraz „pamięć”. Pierwsze z nich rozumiem jako korelację otoczenia człowieka i jego egzystencji, ciągłą znaczeniowo, a przez subiektywność doświadczenia także jakościowo indywidualnie zróżnicowaną (Buczyńska-Garewicz 2006, 20-21). W ujęciu kulturowym przestrzeń traktuję jako przedstawienia językowe lub jako obszar, w którym realizowane są pewne działania i umiejscawiane są dzieła tworzone przez człowieka, a także dokonywane są jej przekształcenia, przede wszystkim w wymiarze materialnym (Zachariasz 2000, 109). Pamięć natomiast rozumiem nie jako obiektywne odbicie minionej rzeczywistości, a za Patrycją Trzeszczyńską – jako „sposób opowiadania przeszłości” wyrażany przy pomocy historii i mitu, który łączy ona z autoprezentacją2 będącą strategią służącą do przedstawienia przeszłości (Trzeszczyńska 2013, 40).

Przestrzeń w pamięci współczesnych bartnian Wśród respondentów pomagających w odtworzeniu bartniańskiej przedwysiedleńczej przestrzeni są trzy osoby urodzone przed akcją „Wisła”: dwie w 1941 r., jedna w 1947 r. (trzy miesiące przed wysiedleniami). Wszyscy są Łemkami, których rodziny od pokoleń zamieszkują Bartne. Respondenci urodzeni w 1941 r. wraz z rodzinami zostali wysiedleni na zachód Polski – do Zimnej Wody i Liśca, natomiast rodzina respondentki urodzonej w 1947 r. do Kwidzynia. Pod koniec lat 50. respondenci wraz z rodzinami wrócili do Bartnego. Z racji wieku zapamiętanie wsi sprzed akcji wysiedleńczej było praktycznie niemożliwe, dlatego też niemal cała wiedza moich rozmówców bazuje na opowieściach członków rodziny, sąsiadów, „starszych”. Pamięć nabyta uzupełniana jest ich własnymi wspomnieniami i wyobrażeniami, tworząc tym samym mapę3 Bartnego sprzed wyjazdów do USRR i akcji „Wisła”. 2

W tym przypadku rozumienie autoprezentacji oparte jest na rozważaniach Victora Turnera na temat przedstawienia kulturowego jako formy metakomentarza danej społeczności (Trzeszczyńska 2013, 40). W tym kontekście słowo „mapa” używane jest w odniesieniu do mapy funkcjonującej w wyobrażeniu mieszkańców.

154

ДИСКУРС • DYSKURS

Do drugiej grupy respondentów zaliczają się trzy osoby urodzone w latach 1963, 1979 oraz 1997. Osoby te są Łemkami. Bartnianie z roczników 1963 i 1997 jako rdzenni mieszkańcy wsi, których rodziny zamieszkują ją od pokoleń, informacje na temat Bartnego pozyskiwali przede wszystkim od dziadków, rodziców oraz innych mieszkańców. W ramach akcji „Wisła” rodzice respondenta urodzonego w 1963 r. zostali wysiedleni na Mazury (nazwa miejscowości nie została podana), natomiast babcia rozmówcy urodzonego w 1997 r. wraz z rodziną – do Zimnej Wody. Obydwie rodziny pod koniec lat 50. powróciły do Bartnego. Osoba urodzona w 1979 r. zamieszkała w Bartnem dopiero po ślubie. Jej wiedza na temat wsi opiera się przede wszystkim na opowieściach rodziny współmałżonka4, a także na łemkowskiej literaturze pięknej. W przypadku dwóch wywiadów respondentom towarzyszyli członkowie rodziny, były to odpowiednio podczas pierwszego wywiadu – teściowa, podczas drugiego – żona. Każda z tych osób udzielała indywidualnych odpowiedzi, dlatego też rozmowy te zostały wyróżnione jako osobne. Podczas wywiadów moim rozmówcom znacznie łatwiej było opowiadać o Bartnem, do którego ich rodziny powróciły i w którym oni sami żyją do dzisiaj. Przestrzeń przedwysiedleńcza stała się dla części z nich w pewnym stopniu symboliczną, wciąż realną, jednak bardzo odległą. Jak mówili, na taki sposób percepcji wpływa znaczny dystans czasowy, a także niedostateczna ilość informacji przekazywana przez rodziców lub dziadków na temat poszczególnych kwestii. W rezultacie niektóre wypowiedzi zatracały płynność i chronologiczność, w efekcie czego pewne miejsca lub obiekty były umiejscowione w różnych, często zbliżonych lokalizacjach lub były całkowicie pomijane na mapie Bartnego. Z życia na ziemiach zachodnich utrwalony został czas, w którym respondenci lub ich bliscy je zamieszkiwali. Po powrotach etap wysiedlenia oraz ludzi, którzy postanowili lub byli zmuszeni pozostać, „odcięto” na rzecz kontynuacji nowego-starego życia w Bartnem. Dalsze losy tych, którzy nie wrócili, są większości respondentów nieznane. Informacjami, jakie można na ich temat uzyskać, są wspomnienia o ich przedwysiedleńczym życiu we wsi lub kierunek wysiedlenia. Wszyscy rozmówcy okazali mi ogromną życzliwość. Zapraszali mnie do swoich domów, oprowadzali po Bartnem oraz zapoznawali z jego mieszkańcami. 4

Jeden z członków tej rodziny prowadził kronikę poświęconą wsi Bartne, jednak obecnie nie jest już ona w posiadaniu najbliższej rodziny respondentki.

Klaudia Nowak: Wieś zapamiętana…

155

Podczas wywiadów respondenci chętnie udzielali odpowiedzi na zadawane pytania i rozmawiali na temat poruszanych kwestii, często dzieląc się przy tym osobistymi doświadczeniami, przemyśleniami i przeżyciami. Wspomnienia dzisiejszych mieszkańców Bartnego podzieliłam na zagadnienia, które dotyczą trzech oddzielnych przestrzeni i ram czasowych: 1) Bartne sprzed wysiedlenia – przestrzeń i mieszkańcy; 2) Bartne po wysiedleniu – zmiany przestrzeni i jej odbudowa; 3) Teraźniejsze Bartne.

Bartne sprzed wysiedlenia – przestrzeń i mieszkańcy Nazwa przestrzeni, którą chciałabym przywołać jako pierwszą, to Bartne. Za konieczne uznałam rozpoczęcie badań od najbardziej ogólnej, obejmującej największy obszar nazwy, która w dalszej części artykułu będzie wielokrotnie powtarzana. Jak się okazuje, etymologia wyrazu Bartne nie jest znana wszystkim osobom, z którymi rozmawiałam. Jak stwierdziło dwoje respondentów, Bartne najprawdopodobniej pochodzi od słowa „barć” lub innego wyrazu związanego z bartnictwem. Te same osoby wspomniały również o pierwszych mieszkańcach wsi – Borysewiczach (inna respondentka przytoczyła nazwisko Boroszowicz), od których nazwiska, a dokładniej od jego trzech pierwszych liter mogłaby być utworzona nazwa Bartne. Natomiast inna respondentka, wykorzystując informacje zapisane w rodzinnej kronice, nazwę wsi tłumaczyła następująco: – (…) skąd nazwa Bartne, bo to jest od bartnictwa? – Znaczy mówią bardziej, że to od barć [K/42/25]6. – (…) Bo to jest Bortne oryginalnie, prawda? – Bortne… ja pani powiem, Bortne powstało w którymś tam, ale nie pamiętam, ale nazwa Bortne pochodzi, to pochodzi od borów, lasów. I tutaj przyjeżdżali ludzie i karczowali te lasy… no to było w kronice, ale kroniki nie mamy, bo myśmy mieli kronikę, ale nie mamy, bo zabrał brat męża i nie mamy jej [K/80/3]. 5

W tej części artykułu wprowadzam oznaczenie wywiadów, w którym pierwsza litera oznacza płeć respondenta, pierwsza liczba – jego wiek, a druga – numer porządkowy wywiadu. W tej części przywołuję również wypowiedzi moich rozmówców, które służyć mają zilustrowaniu procesu odtwarzania przestrzeni i funkcjonowania pamięci. Krótsze narracje zapisywane kursywą wplatam w tekst główny. Dłuższe wypowiedzi wyłączam z tekstu, a pytania zadawane przeze mnie zapisuję kursywą.

156

ДИСКУРС • DYSKURS

Według respondentki nazwa Bartne [Бортне] pochodzi od słowa бор. Twierdzi ona jednak, że nie należy doszukiwać się w wyrazie бортне połączenia wyrazów bór i ciąć [бор-тне]7. Uważa, że jedyną podstawą słowa Бортне jest бор, ponieważ wcześniej, przed lokacją wsi, teren obecnego Bartnego porastał gęsty las i to właśnie w nawiązaniu do niego utworzono tę nazwę. Ostatnią i znacznie odbiegającą od pozostałych była teoria, że wyraz Bartne pochodzi od nazwiska Dymitra Bortniańskiego. Co prawda, między owym nazwiskiem a nazwą wsi pojawia się pewna zależność, jednak wynika ona z faktu, że dziadek kompozytora był sołtysem, a osoby pełniące tę funkcję otrzymywały nazwiska od nazwy wsi, w której mieszkały (Горбаль 2017b, 480-481). Inny z respondentów twierdzi, iż nazwa wsi nie mogła powstać od nazwiska kompozytora, jego zdaniem Dymitr był synem pochodzącego z Bartnego Szkurata, który dopiero po wyjeździe na wschód zmienił nazwisko na Bortniański. W opisywanych latach 30. oraz 40. XX w. wieś Bartne była zupełnie innym miejscem niż to, które istnieje dzisiaj. Kiedyś bartniańskie pola rozciągały się aż do szlaków górskich otaczających wieś. Na tych polach, których powierzchnia była kilka lub kilkunastokrotnie większa niż obecnie, gospodarze wypasali bydło. Jak wspomina jeden z mieszkańców Bartnego: Tam u góry, troszeczkę wyżej, były takie stajenki letnie (…), [każdy gospodarz – przyp. K. N.] na swoim polu miał stajenkę i zamykał sobie bydło na noc. A tam się, później się pasło, jakaś krowa cielna była, ocielona, to koło domu no bo trzeba było wydoić, wszystko, a tak to wszystko tam. Jak tutaj się pasło z tej strony to tą stronę kosili [wskazując na pole po drugiej stronie drogi]. Na przyszły rok tu się pasło, tam się kosiło [M/80/5].

Niżej łąk i łanów uprawnych, wzdłuż drogi, równolegle do potoku ciągnęła się zwarta zabudowa. Większość budynków stanowiły chyże, przydomowe spichlerze i kamienne piwniczki. Resztę zabudowań stanowiły miejsca kultu religijnego, karczmy, kuźnia i stacja meteorologiczna, część z nich znajdowała się na tych samych działkach, co zagrody mieszkalne. Budynki w Bartnem, jak w dużym skrócie opowiedział jeden z mieszkańców pamiętający wieś sprzed wysiedlenia, były: Drewniane, były drewniane, strzecha była, strzecha i gont [M/80/5]. Nie jest to jednak jedyna informacja 7

Jest to często przytaczana koncepcja. W ramach przedstawienia różnych etymologii nazwy wsi wymienia ją np. Bogdan Horbal (Горбаль 2017a, 59).

Klaudia Nowak: Wieś zapamiętana…

157

na ten temat uzyskana podczas rozmów, inne osoby zwracały uwagę na fakt, że bartniańskie zagrody były jednobudynkowe, tworzone na planie prostokąta: To były prostokątne domy (…) i każdy dom praktycznie był ze stodołą od razu z taką jakby stajnią, mało… chyba jedna tylko we wsi była taka co była, sam dom bez stajni [K/42/2]. Pojawiały się również odmienne opinie: Już później w zabudowie, że tak powiem, w tych latach no 30. to już budowano więcej, właśnie budynki wolnostojące, czyli kto był no bogatszy, to już chciał komfort lepszy, i budynek mieszkalny był osobno budowany od budynku gospodarczego [M/58/1]. Charakterystyczne dla łemkowskiej architektury były także dachy zrębowe. Jak tłumaczył jeden z respondentów, teren całej Łemkowyny jest terenem górskim, wymagało to więc od jej mieszkańców przystosowania budynków do często trudnych warunków atmosferycznych, przy jednoczesnych ograniczeniach finansowych. Stąd też wyniknęła konieczność budowy dachów o dużym kącie nachylenia: Jeżeli [dach – przyp. K. N.] był kryty kiczką, czyli słomą, no to musiał być spad odpowiedni, żeby ten śnieg się ślizgnął [M/58/1]. Styl, w jakim budowano domy, był wspólny dla całej przestrzeni wsi i do wysiedlenia pozostał niezmienny. Prawie cała zabudowa zamykała się w dolinie Bartnego, w której mieszkańcy na przestrzeni wielu lat wytworzyli unikatowy podział wsi i nazewnictwo poszczególnych obszarów. Do akcji „Wisła” północną bramą Bartnego były dwie chyże mieszczące się po przeciwległych stronach drogi. W jednej z nich, znajdującej się po lewej stronie, mieszkało małżeństwo Sobynów i to od ich nazwiska pochodzi nazwa tej części wsi – Sobyniwka8. Sobyniwka, w przeciwieństwie do innych obszarów, jest znana wszystkim respondentom, którzy jej lokalizację opisują w różny sposób, często w ramach odniesienia przywołując miejsca zamieszkania sąsiadów: Tam od nas, gdzie myśmy byli [dom naprzeciwko domu Sobynów – przyp. K. N.] to mieszkała rodzina tych no… Sobinów, no to była Sobyniwka9 [M/58/1]; Sobyniwka to tam, gdzie ten rozwalony dom, pierwszy koło Kuziaka. (…) Sobyniwka to 8

Na końcu tej części artykułu umieszczam opracowaną przeze mnie mapę, ułatwiającą wizualizację odtworzonej przez respondentów przestrzeni. Nazwa tej części wsi, a także nazwisko, od którego została utworzona, używane były w dwóch różnych wersjach – Sobyniwka, Sobiniwka oraz Sobyn, Sobin. Biorąc pod uwagę, że w języku łemkowskim nazwisko to brzmi Sobyn, w dalszej części artykułu będę używała formy Sobyniwka.

158

ДИСКУРС • DYSKURS

tam na samym początku wsi [K/74/6]; Tak jak tam pan Adam na dole mieszka, nie wiem, czy pani wie gdzie, to tam była Sobyniwka, tam mieszkało takie małżeństwo Sobynów… tam dom taki też co się już rozwala [K/42/2].

Każdy z respondentów, opowiadając o Sobyniwce, wspominał przede wszystkim o dwóch chyżach znajdujących się zaraz na początku wsi. Jedna z osób wyróżniła trzy zagrody, podając również daty ich powstania, z czego wynika, że chyża państwa Sobynów mogła być wybudowana w 1900 r., dom naprzeciwko, nieco bardziej wysunięty w stronę północną w 1890 r., a zagrodę oddaloną od nich o około 100 metrów, możliwe że przynależącą już do innej części wsi, zbudowano w 1928 r. Nikt nie określił, jakie dokładnie zabudowania, oprócz wspomnianych, znajdowały się na Sobyniwce. Zapewne nie wyglądało to tak jak obecnie, to znaczy między gospodarstwami nie było pustych przestrzeni, ponieważ, jak powiedział jeden z moich rozmówców: Było 176 budynków (…). Już się nie mieścili tutaj budynki, bo wszystko się przeważnie przy drodze się budowało [M/80/5]. Tę samą liczbę budynków podaje jeszcze jedna osoba, która bazuje na wspomnieniach 91-letniego sąsiada, natomiast kolejna mówi o 160 gospodarstwach: W miejscowości Bartne przed akcją „Wisła”, czyli przed wojną i później, przed 1947 r. było 160, tych no, gospodarstw i ponad 800 mieszkańców [M/58/1]. Powyższe wypowiedzi świadczą o tym, że cała przestrzeń wiejska była zwarcie zabudowana. Podczas opisywania Sobyniwki nikt nie wspominał o tym, że mogły się tam znajdować budynki inne niż mieszkalno-gospodarcze. Na tej podstawie oraz biorąc pod uwagę rozmieszczenie pól na współczesnej mapie wsi, można przypuszczać, iż w okresie przed wysiedleniem na rozumianym przeze mnie terenie Sobyniwki mogło się znajdować jeszcze kilka zagród. Biorąc pod uwagę podział na mikroobszary, jaki we wspomnieniach o Melani Sobyn przedstawia Maksymilian Necio, z Sobyniwką graniczyła Horbaliwka10. Większość osób zapytana o tę nazwę nie była w stanie jej potwierdzić, tym bardziej zlokalizować. Jedyna wzmianka na temat tej nazwy brzmiała: Horbaliwka też była, tylko nie wiem, w którym, bo to Horbalów tutaj dużo, nie 10

Zgodnie z opisem Maksymiliana Necia Bartne podzielone było na następujące części: Sobyniwka, Horbaliwka, Zakutia, Dokliwka, Neciwka, Kobasiwka, Harasymiwka, Roztoka, Werszok, Kuziakiwka, Worobliwka (Necio 2015, 119). W swoich badaniach brałam ten podział pod uwagę, jednak mając świadomość, że nie pochodzi on z opracowania naukowego, odnosiłam się do niego jedynie w celu skontrastowania go ze wspomnieniami pozyskanymi od respondentów.

Klaudia Nowak: Wieś zapamiętana…

159

wiem, w którym miejscu… [K/74/6]. Zamiast Horbaliwki, zaraz za Sobyniwką, ta sama osoba umieszcza Hodziwkę: – Wiem, że Hodziwka, bo tam Hodzio, to niżej tam, Hodziwka. – Tam też gdzieś na początku wsi? – No trochę już tu bliżej od Sobyniwki, Sobyniwka to na samym początku wsi, potem była Hodziwka [K/74/6].

Jako że o Hodziwce wspomina, bardzo ogólnie, tylko jedna osoba, nie jest możliwe dokładne opisanie i scharakteryzowanie tego obszaru. Przeciwnie jak w przypadku Sobyniwki, nie wspomniano o żadnych szczególnych dla przestrzeni Bartnego miejscach lub budynkach, które mogłyby być punktem wyjś cia do wnikliwszej analizy tego terenu. Pewnym jest, że tak jak w pozostałych lokalizacjach mieszkalno-gospodarczych, w zabudowie Hodziwki przeważały chyże i prawdopodobnie były jedynym typem budynków na tym obszarze. Charakterystyczną ze względu na swoje położenie (nie bezpośrednio przy głównej ścieżce) częścią wsi było Zakutia, zlokalizowane na tej samej wysokości co wspomniana Hodziwka. Aby jednak do niego dotrzeć, konieczne było przejście przez potok, dlatego też tę nazwę tłumaczono następująco: Takie Kuziaki mieszkali tam za rzeką i ich nazywali Zakutia, bo to tak jakby za putiem, za rzeką. (…) Za rzeką, za putiem. A za putiem to tak jakby za drogą… oni tam właśnie w Zakutiu, takim zakąciku, to nikogo już tam nie ma, tylko ten jeden dom… za putiem, w kącie, w kąciku, w zakutiu [K/74/6]; Zawsze się mówiło, że jeżeli ktoś mieszkał gdzieś za rzeką, to był z Zakutia, czyli w obrębie tak jakby kątu wsi, na uboczu… to jest taki mniej więcej, z polskiego to jest tak jakby w kącie… w kącie, na uboczu [M/24/4].

Z powyższej wypowiedzi respondentki wnioskuję, że Zakutia zamieszkiwała tylko jedna rodzina. Nikt inny nie wspomina o liczbie budynków i osób mieszkających w tej części wsi. Biorąc pod uwagę, że nie znajdowała się w pobliżu głównej ścieżki, zakładam, iż nie była miejscem, w którym powstawało wiele zagród. Następna na mapie była Dokliwka, jednak, jak wynika z rozmów, o jej istnieniu wiedzą jedynie przedstawiciele starszego pokolenia, którzy umiejscowili ją bliżej centrum, zaraz przed Kobasiwką. Jak potwierdzili respondenci, Dokliwka została utworzona od nazwiska Dokla.

160

ДИСКУРС • DYSKURS

Jak udało mi się wywnioskować z opowieści mieszkańców, w budynku, który najprawdopodobniej znajdował się na obszarze Dokliwki, przed wysiedleniem mieściła się szkoła. Początkowo zlokalizowanie tego miejsca na mapie dawnego Bartnego było bardzo problematyczne, ponieważ pierwsza informacja na ten temat znacznie różniła się od tych, które przekazali inni respondenci: – Wcześniej, kiedyś szkoła była tutaj, gdzie jest świetlica [centrum Bartnego – przyp. K. N.]. – A tutaj była, ale to jest…to jest, kiedy to było budowane? – To było odrestaurowane po szkole. – Aha, ale ta szkoła była jeszcze przed wysiedle… – Przed wysiedleniem. – Aha, czyli tutaj była szkoła, tak? – Tak, była szkoła i w Bartnem, była w Bodakach (…) tutaj były klasy podstawowe, bodajże, od jeden do cztery, a w Bodakach od pięć do siedem [M/24/4].

Wychodząc z założenia, że szkoła zlokalizowana była w centrum, po rozmowach z innymi bartnianami zakładałam, że niegdyś we wsi mogły funkcjonować nawet dwie takie placówki. Z narracji innych osób wynikało, że oprócz szkoły, która znajdowała się w miejscu, gdzie obecnie jest świetlica, we wsi niedaleko od tej lokalizacji była jeszcze jedna: – Pierwszy budynek murowany, proszę panią, powstał… [M/80/5]. – No, to tu był [w centrum Bartnego, w miejscu, gdzie znajduje się świetlica – przyp. K. N.] [K/74/6]. – No… był facet w Stanach Zjednoczonych, zarobił trochę grosza, wrócił tutaj, napalił sobie cegły sam i pierwszy budynek murowany pobudował… to była szkoła [M/80/5]. – Szkoła… to gdzieś tutaj było? – Troszku wyżej, pół kilometra [K/74/6]. – Ale jak po wojnie, po wojnie jak tego, ta agitacja szła, żeby jechać na Ukrainę, tak on powiedział tak: Zostawiam wam, chałpniacy, tą szkołę, ten dom na szkołę, żebyście mieli gdzie dzieci uczyć [M/80/5]. – Chałpniacy, że to tacy tutaj biedni, a on pójdzie na takie dobroci [K/74/6]. – (…) Czyli to przed, on to jeszcze przed wojną to ceglane tutaj postawił? – Przed, przed [jednogłośnie].

Klaudia Nowak: Wieś zapamiętana…

161

Jak twierdzą mieszkańcy, wspominany wyżej ceglany budynek szkolny powstał przed 1945 r., jednak funkcjonować zaczął dopiero po wysiedleniu. Najprawdopodobniej uczęszczały tam dzieci polskich osadników, którzy otrzymali łemkowskie gospodarstwa w Bartnem. Taka informacja częściowo wyjaśnia kwestię problemu zlokalizowania szkoły, która przecież, jak wspominają rozmówcy, istniała we wsi przed 1947 r. Ostatecznie na umiejscowienie tego budynku na obszarze Dokliwki pozwoliła poniższa rozmowa: – Szkoła też pewnie była? To ta po tym, po tym, co wyjechał, czy nie? – Szkoła była tam, tam na dole, gdzie transformator jest [M/80/5]. – Poniżej tam, z kilometr [K/74/6]. – (…) Aha, czyli to, co ten facet wybudował… – Bo ten facet zostawił „wam” na szkołę, ale… [K/74/6]. – Ale nie było tam szkoły? – Ale potem była już, jak ludzi wysiedlali… wysiedlili, to potem tam właśnie szkołę zrobili. Jak ludzi wysiedlili, to tam się osadził, ożenił się taki tutejszy facet, z Polką się ożenił, on był Łemkiem, ożenił się, z Dominikowic ona pochodziła i ona nauczycielką była i uczyła właśnie w tym… tam mieszkali w tym domu i uczyli [K/74/6].

Pierwsza z podanych lokalizacji – miejsce, gdzie obecnie znajduje się świetlica, nie została potwierdzona przez innych rozmówców. Nawet ci, którzy nie wiedzieli, gdzie dokładnie mieścił się kiedyś budynek szkoły, twierdzili, że nie znajdował się on w budynku ówczesnej świetlicy. Rozważania na ten temat uzupełnia informacja, że w trakcie wojny budynek, w którym wcześniej była szkoła, pełnił funkcję szpitala: co ciekawe, że w czasie II wojny światowej, tutaj jak było, front na przełęczy, tej no, Dukielskiej, no to w Bartnem był szpital, w szkole [M/58/1]. Pewnym więc jest, że przed wysiedleniem taka placówka istniała i była to inna placówka niż ta, która działała po akcji „Wisła”. Wspomniana wcześniej Kobasiwka wchodziła w skład obszaru określanego jako Centrum, gdzie mieściły się zabudowania cerkiewne i plebańskie. Mieszkańcy Bartnego zgodnie określali jej położenie: Tam, gdzie cmentarz, to jest Kobasiwka [K/42/2]. Zważywszy na fakt, że w Bartnem znajduje się kilka cmentarzy, należy zaznaczyć, że Kobasiwka zlokalizowana jest przy cmentarzu parafialnym znajdującym się po lewej stronie drogi, na południe od cerkwi greckokatolickiej. Pomiędzy nimi, bliżej cmentarza, w okresie międzywojennym

162

ДИСКУРС • DYSKURS

postawiono krzyż. Zgodnie z wypowiedzią jednego z respondentów miał on upamiętniać Łemków, którzy zginęli w obozie w Thalerhofie. Nazwa Kobasiwka pochodzi od nazwiska bartnian – Kobasa, zamieszkujących kiedyś obszar sąsiadujący z terenem cmentarnym. Warto zaznaczyć, że przed Kobasiwką, po lewej stronie drogi znajdowała się cerkiew greckokatolicka. Jest to o tyle istotne, że rozmówcy nie byli zgodni co do przyporządkowania jej do konkretnej części wsi. Jedni lokowali ją w Centrum, inni mówili o niej jak o miejscu niezależnym, ewentualnie zamieniając słowo „cerkiew” na „muzeum” (taką rolę pełni obecnie ten budynek). Żaden z rozmówców nie stwierdził, że cerkiew znajduje się na obszarze Dokliwki lub Kobasiwki. Możliwe że teren ten nie otrzymał charakterystycznej nazwy, bo nie był zamieszkiwany, a z racji występujących tam zabudowań był określany w inny sposób. Choć przyporządkowanie tego terenu do konkretnej części wsi mogłoby być kwestią sporną, to nie zmienia to faktu, że jest on jednym z istotniejszych punktów na mapie Bartnego. Jak powiedział jeden z respondentów, cerkiew jest najważniejszym budynkiem wsi łemkowskiej, który, w porównaniu z pozostałą zabudową, powstał bardzo wcześnie. Jak można przypuszczać, specyfika tej przestrzeni oraz stosunek do niej są wyjątkowe, tak jak w przypadku innych obiektów o charakterze sakralnym: jak była jakaś lokalizacja łemkowskiej wsi, to pierwszą rzecz, którą później robiono, to budowano cerkiew, ale nie budowano, przy tym wschodnim obrządku, ale nie budował ją pan, czyli jakiś właściciel, jak przypuśćmy Długosz czy tam ktoś inny, tu naszych mówię tutaj, czy jakiś Skrzyński o tam w Zagórzanach, tylko budowali ją mieszkańcy [M/58/1].

Pierwsza z bartniańskich cerkwi została wybudowana prawdopodobnie pod koniec XVI w. Drugą wzniesiono w 1758 r, w tym samym miejscu, gdzie w 1842 r. zbudowano trzecią cerkiew, greckokatolicką, znajdującą się we wsi do dziś (Горбаль 2017a, 179-180). W okresie przed wysiedleniem za cerkwią, bliżej stoków górskich, znajdowała się również zagroda plebańska. Kwestię tej zabudowy przybliżył jeden z rozmówców: – A tam za cerkwią, to co to jest za budynek, to jest jakiś starszy budynek? Bo to jest… z kamienia był, prawda? – To jest spichlerz, to jest spichlerz, który był tutaj w zagrodzie, że tak powiem, plebańskiej.

Klaudia Nowak: Wieś zapamiętana…

163

– To tutaj była zagroda, tutaj, koło tej cerkwi była zagroda plebańska? – Tak, tu z lewej był, była no plebania, a tam wyżej, bo każdy ksiądz miał, że tak powiem, no gospodarstwo, no bo musiał no z czegoś żyć, nie? To było czy we wschodnim, czy zachodnim obrządku, no przeważnie miał więcej pola jak ludzie, nie? No w sumie ta no parafia miała no 25 tych no hektarów tam lasu i 20 hektarów pola [M/58/1].

Jak wynika z rozmowy, na obszarze przed Kobasiwką mieściła się drewniana cerkiew greckokatolicka wraz z zagrodą plebańską, w której skład wchodziły plebania oraz kamienny spichlerz. Pole powyżej zabudowań było w posiadaniu ówczesnego duchownego, a nad tym polem, około 200 metrów od cerkwi, znajdował się cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej, o którym rozmówca wspominał podczas opowiadania o cmentarzu parafialnym. Jak się jednak okazuje, pierwotna lokalizacja cmentarza parafialnego była nieco inna niż obecna: Pierw były no cmentarze, że tak powiem, przeważnie przy kościołach, a za Austro-Węgier nie… no zostało to, że tak powiem, uporządkowane i były wydzielone te no parcele takie i tu właśnie no w Bartnem ten cmentarz no jest już po dzień już dzisiejszy [M/58/1]11.

Wspomniane cmentarze nie są jedynymi, jakie znajdują się we wsi. Poniżej cerkwi greckokatolickiej, po drugiej stronie Bartnianki, schowany między zaroślami stoi krzyż. Krzyż ten, jak wyjaśnił mój rozmówca, upamiętnia ofiary epidemii cholery, która w XIX w. dotarła również do Bartnego. Rzekomo niegdyś na cmentarzu znajdowały się dwa krzyże, jednak jeden z nich: Został trochę zniszczony, no bo nie da się ukryć, że w tych czasach komunizmu no to jednak nie dbano o takie rzeczy [M/58/1]. Co jest natomiast istotne dla analizy zawartej w artykule, przed wysiedleniem zaraz za potokiem znajdował się cmentarz choleryczny, na którym stały co najmniej dwa krzyże. Podczas rozmowy o Centrum pojawiła się informacja, że w okolicy cerkwi i zagrody plebańskiej mieściła się jedna z karczm. Jej dokładne położenie nie jest znane żadnemu z respondentów. Moja rozmówczyni przybliżyła jej lokalizację w następujący sposób: 11

Pojawienie się cmentarza parafialnego było związane z zaprzestaniem praktyki chowania zmarłych przy świątyniach.

164

ДИСКУРС • DYSKURS

– Karczmy były, bo to mieszkali tutaj Żydzi też i oni mieli [K/80/3]. – Wtedy, wtedy przed wysiedleniami? – Przed wysiedleniem, i mieli, i mieli karczmy… nie wiem, czy jedną, czy dwie tu były… tam gdzieś przy tym muzeum była karczma [K/80/3]. – Przy muzeum to przy cerkwi? – Przy cerkwi, przy tej co grekokatolickiej, no to tam jakaś była karczma… a druga pewnie tu była, gdzie teraz świetlica jest, tu gdzieś… no były karczmy [K/80/3]. – Przeważnie były tak przy cerkwiach gdzieś [K/42/2].

Takie same lokalizacje karczm podawały dwie inne osoby. Dzięki ich opisowi możliwe jest sprecyzowanie miejsca, w którym stała druga karczma: Tu była karczma jedna, tam druga koło cerkwi, muzeum. (…) Jedna tu była zaraz za drogą, prosto tak, zaraz tam, gdzie stoicie, to po drugiej stronie drogi, jak przystanek autobusowy to tam [K/74/6]. Jak wynika także z drugiej wypowiedzi, dokładne umiejscowienie karczmy, która stała w sąsiedztwie cerkwi greckokatolickiej, pozostaje niemożliwe. Jednocześnie narracja przenosi się za Kobasiwkę do ścisłego Centrum, gdzie znajdowała się druga karczma. Biorąc pod uwagę ówczesne miejsca, za pośrednictwem których respondentka wizualizuje położenie karczmy, wiedząc, że przebieg głównej drogi się nie zmienił, można stwierdzić, że karczma znajdowała się po lewej stronie ścieżki na południe od cmentarza parafialnego, około 100 metrów od cerkwi prawosławnej. Nazwę Centrum respondenci tłumaczyli mi następująco: Bartne było tak… siedem i pół [rysując w powietrzu pionową linię od siebie] …i tak miało siedem i pół [tworząc linię prostopadłą do pierwszej] [M/80/5]. Owe „siedem i pół” to długość i szerokość wsi mierzone w kilometrach. Centrum było miejscem, w którym przecinały się owe linie i tak od zawsze tłumaczono nazwę tego obszaru. Jednak należy wziąć pod uwagę fakt, że w tej lokalizacji znajdowały się wspomniane cerkwie i plebanie, a także karczmy. Dla wspólnot wiejskich zarówno 100 lat temu, jak i dzisiaj miejsca, gdzie położone są budynki o charakterze sakralnym, stanowią przestrzeń szczególną, symboliczną, skupiającą wszystkich mieszkańców. Przyjmuję, że ten czynnik także miał znaczenie dla przyswojenia dla tego obszaru nazwy Centrum. Znaczna część zabudowy wsi została już wymieniona i opisana wcześniej, mowa o drewnianej cerkwi greckokatolickiej, plebanii, kamiennym spichlerzu, cmentarzu parafialnym, cmentarzach wojennym i cholerycznym oraz karczmach. Ostatnim obiektem, o którym należy wspomnieć, jest cerkiew

Klaudia Nowak: Wieś zapamiętana…

165

prawosławna. Została wybudowana znacznie później niż cerkiew greckokatolicka, ale jeszcze przed wysiedleniem. Przyczyna istnienia we wsi dwóch świątyń nie jest znana wszystkim respondentom, ci, którzy poruszają ten temat, odwołują się do schizmy tylawskiej. Jak tłumaczy jeden z mieszkańców: Był, tego no, powrót do prawosławia, ale że urzędowo no po prostu nie można było, że tak powiem, przejąć cerkwi, bo prawo na to no nie pozwalało, to zaczęto no budować właśnie, tego no, świątynie prawosławne. Tych, tego no, prawosławnych świątyń wybudowano na… tutaj, przez przypuśćmy tam no 20 gdzieś lat, do czasów przedwojennych, no ponad 60 [M/58/1].

Za Kobasiwką i Centrum, na wzniesieniu, rozciągała się Harasymiwka12. Jak się okazuje, wytłumaczenie pochodzenia tej nazwy jest kwestią problematyczną dla respondentów. Trzy osoby nie wspominają o niej w ogóle, jedna ją wymienia, ale nie jest w stanie podać jej pochodzenia, natomiast z całą pewnością wyklucza, jakoby miała powstać od nazwiska. Ostatecznie jedyna próba wytłumaczenia nazwy brzmiała: – A od czego pochodzi ta nazwa? – Właśnie, od czego ta Harasymiwka? (…) Harasym i Harasym na niego mówili, ale tam nazwisko było Horbal, bo tam Horbale mieszkali… Felenczaki tam kiedyś mieszkali… ale to jakieś przezwisko pewnie – Harasymiw… i zawsze Harasymiwka [K/74/6].

Obszar Harasymiwki jest niewielki. Przed wysiedleniem mogło się tam znajdować jedynie kilka zagród, jednak nie wiadomo, ile dokładnie. Moja rozmówczyni wspomina, że teren ten był zamieszkiwany przez Horbali i Felenczaków, ale nie mówi, w jakich latach miało to miejsce. Nie można więc stwierdzić, że przed wysiedleniem były tam tylko dwa gospodarstwa. Istotne jest również to, że w świadomości respondentki Harasym nie jest nazwiskiem żyjącego niegdyś na tym obszarze bartnianina, a przezwiskiem i to właśnie z nim łączy powstanie nazwy Harasymiwka. Jak podają moi rozmówcy, nieco wyżej od Harasymiwki znajduje się Roztoka. Wbrew moim przypuszczeniom Roztoka nie oznaczała obniżenia terenu, 12

Osoba o nazwisku Harasym zamieszkiwała Bartne w XVIII i XIX w., zostało ono odnotowane w Katastrze Józefińskim (Красовський 1993, 50) oraz w wydanym później Katastrze Franciszkańskim (Горбаль 2017a, 325).

166

ДИСКУРС • DYSKURS

przez który przepływa potok, a miejsce, gdzie Rozchodzą się drogi, jedna idzie do lasu w Roztokę tam, a druga idzie na wieś [K/74/6]. Główna ścieżka rozchodziła się na lewo – w stronę Roztoki, oraz na prawo – na Werszok. Drugi wariant zakłada, że Roztoka znajduje się na końcu jednej z dróg, które rozdzieliły się na Harasymiwce i dopiero tam, z samego Centrum, gdzie teraz jest ta altanka, o której ci mówiłem, roztaczają się dwie inne drogi, które prowadzą po prostu w inne miejsca [M/24/4]. Z rozmów wynika, że „inne miejsca” to wschodni szlak górski rozciągający się po stokach Magury Wątkowskiej, a także droga do Świerzowej Ruskiej. Różnica pomiędzy podanymi lokalizacjami to około 900 metrów. Z czterech osób, które wspomniały o Roztoce, trzy umiejscawiają ją w miejscu, gdzie droga dzieli się na szlak górski i drogę do Świerzowej Ruskiej. Najprawdopodobniej powyżej Roztoki, po lewej stronie drogi znajdował się pierwszy murowany budynek we wsi – ten, który pojawił się w rozmowie o szkole w Bartnem. Tego obszaru żaden z moich rozmówców nie określił konkretną nazwą. Znajduje się on w stosunkowo dużej odległości od Roztoki i sąsiaduje z Werszkiem, który obejmował zasięgiem tylko jedną parcelę, możliwe zatem jest, że w Bartnem istniały miejsca, które nie zaliczały się do żadnych z opisywanych części wsi lub ich nazwy pozostają nieznane. Werszok jest bardzo istotnym punktem na mapie Bartnego. Jak już wspomniałam, obejmował jedną działkę, co zgodnie potwierdzili wszyscy respondenci. Do akcji „Wisła” znajdowały się na niej chyża, kuźnia, kamienny spichlerz, kamienne piwnice oraz stacja meteorologiczna. Bazując na opisie jednej z rozmówczyń, spośród wszystkich zabudowań najbliżej głównej ścieżki (po jej lewej stronie) stał spichlerz, pod którym mieściła się kamienna piwnica. Wyżej była chyża, w której mieszkały osoby odpowiadające za odczyt pomiarów ze stacji meteorologicznej, ulokowanej zaraz nad nią. Na południe od chyży, w odległości około 20 metrów, znajdowała się kuźnia, a pod nią – kamienna piwnica. W okolicy Werszka jedna z rozmówczyń umieszcza dwie lokalizacje, o których nikt inny nie wspomniana – Warianiwka i Pid Werbamy. Pochodzenie pierwszej nazwy nie jest znane respondentce, jednak podczas rozmowy na temat możliwej etymologii Warianiwki inna rozmówczyni wskazuje jej dokładne położenie: – Warianiwka tu była, tu gdzie Kocur mieszka [K/80/3]. – Tu zaraz nad nami praktycznie [K/42/2]. – A ta nazwa pochodzi od nazwiska?

Klaudia Nowak: Wieś zapamiętana…

167

– A ja nie wiem jak to [K/80/3]. – No jako tako tu Warianów chyba nie było, nie [K/42/2]? – Warian był, ale nie mieszkał tu… ja wiem, że, że tam, a tam z Warianiwky… Kuziak z Warianiwky [K/80/3]. – A czy to daleko od Werszka? – Następna górka [K/42/2].

Omawiana Warianiwka odpowiada Kuziakiwce, którą w swoich wspomnieniach wymienia Maksymilian Necio (Necio 2015, 119). Co więcej, fakt, że według respondentki mieszkał tam Kuziak, pozwala sądzić, że obydwie wersje są poprawne i funkcjonowały w świadomości bartnian. Nazwy Kuziakiwka używa inna z rozmówczyń, jednak nie jest w stanie określić, gdzie ona się znajdowała, jak tłumaczy, jej wiek uniemożliwiał jej pozyskanie takiej wiedzy: tam Harasymiwka, tam Kuziakiwka, tam Hodziwka ha, ha… trochę wiem, ale tyle, co słyszałam od starszych [K/74/6]. Pid Werbamy, wnioskując z wypowiedzi respondentki, dotyczy tylko jednego adresu, sąsiadującego z Werszkiem od strony południowej, w stronę stoków Mareszki („Paszko Spid Werb”). Nie jest jednak jasne, skąd owa nazwa pochodzi, można się domyślać, że dawniej we wspomnianym miejscu rosły wierzby i były na tyle charakterystyczne, że zaczęto w ten sposób określać tę część wsi, jednak ten domysł nie został przez nikogo potwierdzony. W przypadku omawianej lokalizacji pojawia się istotna niezgodność, która wyniknęła podczas dwóch ostatnich rozmów. W miejscu, gdzie ulokowane zostało Pid Werbamy, dwójka innych respondentów wskazuje Pidberezniakiwę. Co istotne, podają, kto tam mieszkał i gdzie się ona znajdowała: Berezniaki to taka nazwa Berezniaki… [mieszkali – przyp. K. N.] też wyżej, coraz już tam wyżej, gdzieś tam Berezniaki [nad Werszkiem – przyp. K. N.], wyżej od tej Harasymiwki [K/74/6]. W rezultacie jedna lokalizacja zyskuje dwie nazwy, w pierwszej części zgodne, natomiast w drugiej, zasadniczej, różniące się od siebie słowem, które w każdym przypadku oznacza drzewo, jednak innego gatunku. Genezy drugiej nazwy, tak jak w przypadku pierwszej, można się doszukiwać w występowaniu na opisywanym terenie drzew. Do opowiedzenia się za poprawnością nazwy Pidberezniakiwka skłania mnie fakt, że w spisie bartnian wywiezionych do obozu w Thalerhofie widnieją dwie osoby o nazwisku Podbereźniak, to samo nazwisko pojawia się również kilkakrotnie w Katastrze Franciszkańskim (Горбаль 2017a, 314-319). Można zatem nazwę Pidberezniakiwka uważać za

168

ДИСКУРС • DYSKURS

pochodzącą od nazwiska, a ewentualnie, posuwając się dalej w rozważaniach, etymologii nazwiska Pidberezniak doszukiwać się w słowach пiд i береза. Z wywiadów wynika, że w bezpośrednim sąsiedztwie Werszka była Pidberezniakiwka, a za nią na „następnej górce” – Warianiwka lub, jak podawał Maksymilian Necio, Kuziakiwka. W znacznej odległości od Warianiwki rozpoczynała się Worobliwka, którą zamieszkiwały głównie rodziny o nazwisku Worobel. Ta lokalizacja także była obszarem mieszkalno-gospodarczym, gdzie znajdowały się przede wszystkim chyże. Na terenie Worobliwki znajduje się jednak wyjątkowy obiekt, który pozwala na dokładniejsze określenie jej granicy. Jak powiedziała jedna z rozmówczyń, która zamieszkiwała kiedyś tę część wsi: Tam koło Worobla, jest tam kapliczka taka, z kamienia (…), no ta kapliczka jakoś się tam obstała, tylko drzwiczki tam dorobione są, to nawet moi rodzice to drzwiczki zamawiali, co wstawione są takie, już oszklone, bo to takie było, tylko deska taka o [K/80/3].

Kapliczka znajduje się na samym końcu Worobliwki. Jako że wcześniej inny respondent również opowiadał o tej kapliczce oraz zaprowadził mnie w miejsce, w którym się ona znajduje, możliwe jest wyznaczenie południowej granicy Worobliwki – jest nią Pieszy Szlak Czerwony. Bardziej skomplikowane okazuje się wyznaczenie granicy północnej, co wynika z faktu, iż tak naprawdę od obszaru Werszka dokładny podział wsi zanika i oprócz Warianiwki i Pidberezniakiwki, które znajdują się w jego najbliższym sąsiedztwie, mieszkańcy nie podają żadnych innych lokalizacji. Ostatnią częścią Bartnego, która „zamykała” wieś na stokach Mareszki, była Błaszczakiwka. Nie jest ona znana wszystkim respondentom. Ci, którzy o niej mówili, wspominali o Błaszczakach zamieszkujących omawiany obszar: To już tam na samej górze… szwagra miałem Błaszczaka… tam Worobliwka jeszcze była, ale to już niżej Błaszczakiwki [M/80/5]; Jeszcze na samej górze była Błaszczakiwka od Błaszczaków, aczkolwiek oni już tutaj nie mieszkają, bo po wysiedleniu… no dużo zostało tam w rejonach: Legnica, Zimna Woda (…) [K/42/2].

Możliwe, że nieznajomość tej części Bartnego wynika, jak podpowiada druga wypowiedź, z faktu, że jej mieszkańcy nie powrócili po wysiedleniu. W rodzinach, w których ta nazwa była znana i używana, zakorzeniła się i była przekazywana, dlatego też jest używana do dziś. Natomiast Łemkowie, dla

Klaudia Nowak: Wieś zapamiętana…

169

których Bartne po 1957 r. nie było zamieszkiwane przez Błaszczaków, wyłączyli Błaszczakiwkę z mapy wsi. Być może właśnie przez nieznajomość nazwy Błaszczakiwka nikt nie był w stanie wskazać nazwisk rodzin zamieszkujących ten teren przed wysiedleniem (oprócz Błaszczaków), tak jak i ilości gospodarstw, które mogły się tam znajdować. Wśród części wsi przytaczanych na podstawie wspomnień Maksymiliana Necia pojawia się jeszcze Neciwka, o której nie wspomina żaden z respondentów. Zgodnie z podaną kolejnością obszar Neciwki należałoby lokalizować między Dokliwką a Kobasiwką, jednak w narracjach mieszkańców ta część wsi się nie pojawia. Nie jest pewne, czy wykluczenie tej nazwy z mapy wynika ze stanu pamięci mieszkańców, czy może z faktu, że dzisiaj nie jest ona w ogóle używana i została zapomniana lub wcale nie istniała. Możliwe jest również, że funkcjonowała w węższej grupie i była znana jedynie nielicznym, dlatego też moi rozmówcy o niej nie wspomnieli. Niemniej podczas odtwarzania przestrzeni Bartnego bazuję wyłącznie na narracjach respondentów i z tego powodu Neciwka nie pojawi się na stworzonej przeze mnie mapie wsi. W opisie przestrzeni wspomniana została jeszcze jedna nazwa – Debrza. Jeden z rozmówców przy okazji rozmowy o zaludnieniu wsi wspomina ją w następujący sposób: – Już się nie mieścili tutaj budynki, bo wszystko się przeważnie przy drodze się budowało, już się nie mieściły to tam za tym, ta góra się nazywa Debrza, za tą Debrzą już zaczęli budować… był przysiółek Świerzowej, już było tam coś cztery czy sześć budynków, cztery, cztery budynki chyba, tak, cztery były [M/80/5]. – Do Świerzowej, już taki przysiółek, bo się w Bartnem nie mieściły, no to już taki przysiółek… [K/74/6]. – Przysiółek… to już tam, za tą górką, już budowały [M/80/5]. – Tam, tam za bacówką jeszcze? – Nie, nie. Przed, w bok [M/80/5]. – Przed bacówką, z boku [K/74/6].

Jak wynika z rozmów, Debrza to lokalny termin utworzony przez społeczność bartniańską, funkcjonujący nadal w pamięci mieszkańców. Zgodnie z powyższą rozmową, a także bazując na mapach13, które wskazują przejścia 13

Aby mieć pewność, że układ drogi do Świerzowej Ruskiej, o której mówi respondent, nie uległ zmianom, a tym samym opis lokalizacji Debrzy pozostaje niezmienny, porównałam jej przebieg na mapie Bartnego z 1850 r. z tym, który znajduje się w mapie turystycznej z 2020 r.

170

ДИСКУРС • DYSKURS

pomiędzy Bartnem i Świerzową, umożliwiające budowę nowych zagród, postaram się przybliżyć lokalizację Debrzy. Prawdopodobnie prowadzą do niej dwie drogi, od Roztoki oraz Pieszy Szlak Czerwony przebiegający przez wieś. Pierwsza ze ścieżek rozpoczyna się w miejscu opisywanego wcześniej rozwidlenia dróg na szlak górski i drogę bezpośrednio łączącą Bartne ze Świerzową. Mniej więcej od tego punktu aż do Przełęczy Majdan rozciąga się teren, na którym wznosi się Debrza. Przełęcz Majdan znajduje się w południowo-wschodniej części Bartnego, około 200 metrów od granicy województw małopolskiego i podkarpackiego. Natomiast Pieszy Szlak Czerwony, przebiegający poniżej miejsca, gdzie obecnie znajduje się bacówka PTTK, prowadzi od południa Bartnego do Przełęczy Majdan, stamtąd można dotrzeć w kierunku północnym do Debrzy i do Roztoki, a w kierunku południowym do Świerzowej. Niezwykle ważne w odtwarzaniu przestrzeni Bartnego są kamienne krzyże, których jest wiele przy drogach na całym obszarze wsi. Rozmowę na temat tych obiektów jeden z rozmówców rozpoczął następująco: W roku 900 [1900 – przyp. K. N.] no z Bartnego, no z samego Bartnego w Ansoni, w Ameryce oficjalnie było ponad 100 osób i jak tam ludziom się tam no powiodło, że coś zarobili czy coś, jak wracali no w podzięce Bogu no stawiali takie krzyże [M/58/1]. Krzyże jednak stawiane były nie tylko przez tych, którym powiodło się w Stanach Zjednoczonych. Każdy, kto czuł się za coś wdzięczny Bogu, mógł zostać fundatorem. Ten sam respondent tłumaczy, że umiejscowienie krzyża zależało od miejsca zamieszkania sponsora – ten, kto stawiał krzyż, robił to w pobliżu swojej zagrody. Dzięki temu można dowiedzieć się, kto i w jakim roku zamieszkiwał miejsca, gdzie obecnie przy pustych polach stoją samotne krzyże. Aby móc w pełni zobrazować przedwysiedleńcze Bartne, należy wspomnieć o ludziach, którzy tam mieszkali. Nie można określić, ile osób przed wysiedleniem zamieszkiwało Bartne, ponieważ pomiędzy szacunkami respondentów pojawiła się znaczna rozbieżność. Jeden z nich w przytaczanej wcześniej wypowiedzi stwierdził, że: W miejscowości Bartne przed akcją „Wisła”, czyli przed wojną i później przed 1947 r., było 160 tych no gospodarstw i ponad 800 mieszkańców [M/58/1]. Inna osoba, która mieszkała we wsi jeszcze przed jej wysiedleniem, wspomina: No coś tak koło 3 tysięcy, więcej [M/80/5]. Jako że nikt inny z moich rozmówców nie potrafił, nawet w przybliżeniu, określić liczby mieszkańców, nie jestem w stanie stwierdzić, ile osób mieszkało we wsi. Niemniej pewnym jest, że Bartne było zamieszkiwane przez bardzo dużą

Klaudia Nowak: Wieś zapamiętana…

171

liczbę ludzi, którzy utrzymywali się przede wszystkim z pracy na roli, hodowli oraz kamieniarstwa (podczas rozmowy wspomniano również o kowalach: Kowali było coś chyba… z 15… było dużo kowali [M/80/5]). Według jednego z respondentów pod koniec XIX i na początku XX w. część mieszkańców wyemigrowała do Stanów Zjednoczonych, natomiast ci, którzy zostali, musieli się zmierzyć z przeludnieniem wsi, niskimi zarobkami, problemami ze znalezieniem pracy i ostatecznie – przeżyciem. Zgodnie ze wspomnieniami innego rozmówcy, aby zapobiec takiemu rozwojowi spraw, w Bartnem zaczęto szkolić fachowców: – W 36 [1936] roku państwo polskie poszło na rękę i zorganizowano kursy tutaj [M/80/5]. – Tutaj? W Bartnem? – Tak, bo tu było straszne przeludnienie. Zrobili kurs robienia swetrów, garbowanie skór i robienie materiałów (…) I ludzie skorzystali z tego. No bo tutaj tylko, wie pani, były spółki kamieniarskie, co robili te krzyże kamienne, żarna, kamienie młyńskie [M/80/5]. – Z tego żyli [K/74/6]. – A z gospodarki jak? Też tak się dało czy słabo? – Ale większa część ludności no to do Gorlic tam masło wozili, tego, drewno sprzedawali Żydom na opał, z tego się utrzymywali [M/80/5].

Jak wynika z rozmów, kursy otworzyły przed bartnianami wiele nowych perspektyw, jednak po stosunkowo niedługim czasie, bo już w 1945 r., wieś opuściła znaczna część jej mieszkańców. Powodem tego były wyjazdy do USRR, które, jak okazywało się już za wschodnią granicą, nie były tym, co sowieccy agitatorzy obiecywali osobom decydującym się na wyjazd: Taka głupia agitacja szła, bo tutaj wiadomo, o co się rozchodziło – o chleb, jedźcie tam na wschód, tam chleba dosyć, ziemi dostaniecie, ile chcecie. (…) Oni się wyładowywali aż pod Odessą, na Połtawie i jak zobaczyli, co tam jest, tak wszystko nogami wracało z powrotem. (…) A tam, jak się popadł, to już powrotu nie było [M/80/5].

Tych, którym udało się powrócić do Bartnego, jak przekazał mój rozmówca, było ze trzech, tylko tak się zaplątali między repatriantów [M/80/5]. Ważne jest jednak, jaki procent mieszkańców postanowił opuścić wieś. Kilka osób

172

ДИСКУРС • DYSKURS

zgodnie stwierdziło, że za sprawą agitacji do USRR udało się około 50% bartnian, inna osoba twierdzi, że wyjechało ich znacznie więcej. Ci, którzy pozostali w Bartnem, ostatecznie zostali przymusowo wysiedleni podczas akcji „Wisła”, według szacunków mojego rozmówcy: 50% wysiedlono w 47 r., czyli 470 osób na zachód Polski i na Mazury [M/58/1]. Liczby, które pojawiają się w narracjach osób, z którymi rozmawiałam, są bardzo zróżnicowane. Jednak przyjmując którąkolwiek z nich za miarodajną, procent ludności wysiedlonej ze wsi jest wciąż ogromny, szczególnie jeśli porówna się go z liczbą osób, które zostały w Bartnem. Rodzin zwolnionych z obowiązku opuszczenia wsi było kilka. Powody, które pozwoliły im zostać, tłumaczono następująco: – To tutaj jacyś Łemkowie zostali po wysiedleniach? – Zostali tacy, którzy byli leśnikiem albo jak był z Polką żenaty Łemko, to ci mogli zostać [K/74/6]. – A jak nie, to członkowie PPR [M/80/5]. – A to dużo tu osób było takich, w sensie, co zostało w ogóle? – Nie, może z pięć [rodzin – przyp. K. N.] [K/74/6].

Inna osoba mówi o sześciu rodzinach, które pozostały, w tym o jednym mężczyźnie, który po powrocie z obozu w Oświęcimiu dostał pozwolenie, aby nadal przebywać w Bartnem. Niemniej upoważnionymi do pozostania, co wynika z opowiadań respondentów, były osoby, które nie mogły wyjechać ze względu na swoją pracę, np. leśniczy czy osoba odpowiedzialna za stację meteorologiczną, jak również członkowie rodzin mieszanych (łemkowsko-polskich) oraz członkowie partii. Według jednej z osób, aby nie zostać wysiedlonymi, niektórzy Łemkowie wykupywali metryki chrztu, co pozwalało na zmianę podstawowych danych, przede wszystkim pochodzenia, i tym samym umożliwiało zwolnienie z przymusu opuszczenia wsi (bo to metrykę można było, że tak powiem, zakombinować, od księdza kupić, że był chrzczony no w kościele [M/58/1]). Nawet biorąc pod uwagę fakt, że kilka rodzin uniknęło wysiedlenia do USRR lub na ziemie zachodnie, skala strat, jakie Bartne poniosło w wyniku tych działań, jest ogromna. Przestrzeń wsi została pozbawiona mieszkańców, którzy ją tworzyli, podtrzymywali i rozwijali. Ostatecznie doprowadziło to do zniszczenia jej przez osadników, którzy pojawili się w Bartnem po akcji wysiedleńczej.

Klaudia Nowak: Wieś zapamiętana…

173

Rys. 1. Mapa przedstawiająca podział wsi na obszary

Źródło: opracowanie własne

Bartne po wysiedleniu – zmiany przestrzeni i jej odbudowa Przesiedlenia do USRR oraz akcja „Wisła” zapoczątkowały proces destrukcji dotychczasowego krajobrazu wsi. Nieprzypadkowo używam słowa „proces” – 10-letni okres, w którym Bartne zamieszkiwali polscy osadnicy, był kolejnym z etapów niszczenia pierwotnej, w kontekście moich badań, struktury wsi. Równocześnie, jak przekazują moi rozmówcy, na ziemiach zachodnich wysiedlona społeczność bartniańska tworzyła nową, bazującą na rodzimej, przestrzeń, która istniała przez wszystkie lata wysiedlenia. Co istotne, funkcjonuje ona do dziś, ponieważ nie wszystkie rodziny wysiedlone w 1947 r. zdecydowały się/ mogły wrócić do Bartnego. Na temat tego okresu udało mi się zebrać znacznie mniej informacji (przede wszystkim tych pozyskiwanych w drodze wywiadów) w porównaniu ze wspomnieniami dotyczącymi wsi sprzed 1947 r. oraz po 1957 r., kiedy mieszkańcy zaczęli powracać. Scharakteryzowanie przestrzeni Bartnego z okresu, kiedy było zamieszkiwane przez osadników, jest w pewnym stopniu niemożliwe. Zmiany, jakie

174

ДИСКУРС • DYSKURS

wtedy zachodziły, były dynamiczne i poniekąd odseparowane od siebie nawzajem, bo ludność, która zasiedliła to miejsce, nie tworzyła zintegrowanej społeczności. Wszelkie przekształcenia, jakie nastąpiły w tym czasie, zostały opisane dzięki skontrastowaniu tego, co było pozostawione przez osadników, którzy opuścili Bartne, z tym, co Łemkowie zastali, kiedy powrócili do wsi. Obiektami, o których respondenci wspominali w pierwszej kolejności, były chyże. Co wydaje się oczywiste, miejsca te miały dla nich i ich rodzin szczególne znaczenie przede wszystkim ze względu na przywiązanie emocjonalne, ale również przez to, że były niezbędne do życia. Z trójki respondentów, którzy pamiętają powrót do Bartnego, tylko jedna osoba miała możliwość ponownie zamieszkać w swoim domu. Jak wspomina, chyże zastane po powrotach były już znacznie zmodyfikowane i odbiegały od swojego pierwotnego wyglądu: Tu osadnicy byli z tego… co domy jakieś pozostawały, to jakaś ekipa, co remontowała, zdzierali kiczki, bo to jak to łemkowskie domy były, wszystko pod no pod kiczkami to było. (…) No to robili remonty, kryli to papami, jak wróciliśmy, myśmy byli 10 lat tam, moi rodzice, w 47. było wysiedlenie, a myśmy wrócili w 57., to dom był niby poprawiony, a jak zaczęło padać, to garnków i misek brakowało, żeby podstawić, tak się lało [K/80/3].

Większość osadników zapewne domyślała się, że po czasie Łemkowie zaczną wracać do wysiedlonych wsi, dlatego też nie inwestowali w swoje gospodarstwa ani nawet nie starali się podtrzymywać ówczesnego stanu zabudowań. Z chyż, które znajdowały się we wsi, niektóre „remontowano”, inne stały się oborami, a pozostałe budynki zostały zlikwidowane. Przez 10 lat, kiedy bartnianie przebywali na zachodzie i północy kraju, wieś została w znacznej części rozebrana oraz rozkradziona. Budynki były rozmontowywane, a następnie partiami sprzedawane. Pierwsza refleksja mojej rozmówczyni, kiedy zapytałam o to, czego we wsi po 1957 r. już nie było, brzmiała następująco: Domów to nie było… porozbierali domy, jak ludzie to, to zaraz kupcowie się znaleźli i zabierali domy, co stawiali sobie tam gdzieś, tam, nie wiem, po innych wsiach [K/80/3]. W rezultacie Łemkowie, którzy decydowali się na powrót, musieli liczyć się z tym, że będą zmuszeni odkupić pola wraz zabudowaniami, a także z tym, że nawet jeśli uda im się odzyskać swoją ziemię, to pozostawionych wcześniej zagród może już nie być. Chęć powrotu była często na tyle silna, że decydowano

Klaudia Nowak: Wieś zapamiętana…

175

się na takie ryzyko, jednak, co potwierdza wypowiedź jednej z mieszkanek Bartnego, proces ponownego osiedlania się był długotrwały i kosztowny: A moja mama bardzo chciała wracać, tutaj, ale nie było domu, naszego domu nie było. Tu wszystko rozkurzyli, porozbierali, ci, co, szabrownicy, co tu zostali, to wszystko posprzedawali, porozbierali. (…) Pola też nie było, bo to wszystko dali tym, co tu nasiedlili, my nie mieli, mama dopiero sobie kupiła kawałek pola, żeby móc wrócić. (…) Ani nie było ani domu, niczego, do takiej budy żeśmy tu wrócili starej, co jeszcze został taki stary, dziurawy dom, to żeśmy tam wrócili, w tym dziurawym domu żeśmy siedzieli parę lat, aż kupiła mama, bo tata mój zmarł tam, ja byłam w gdańskim (…). No to jak żeśmy właśnie stamtąd wrócili, to tu nic nie było, dopiero żeśmy tu wrócili, mama kupiła taki stary dom w Krygu za Gorlicamy, tam stary dom kupiła i to rozebrali, dzieci takie no, bracia moi starsi jeździli tam do tego Krygu, porozbierali ten stary dom, przywieźli tutaj do Bartnego i tu taki trochę majster nam to poskładał ten dom [K/74/6].

Powyższa wypowiedź nie stanowi odosobnionego przypadku. Niemalże wszystkie powracające do Bartnego rodziny musiały odkupować swoje majątki i na nowo budować zagrody. Co ważne, nikt nie dysponował środkami umożliwiającymi odbudowę strat. Moim rozmówcom trudno było się z tym pogodzić, tym bardziej że ich ziemie i domy były sprzedawane za bezcen: – Moi rodzice mieszkali siedem miesięcy pod gołym niebem [M/80/5]. – Tutaj, w Bartnem? – Tu… mieli taką lipę i pod tą lipą siedzieli [M/80/5]. – I też musieli odkupić pole? – Nie, oni zdali ziemię tam [M/80/5]. – Zdali tam ziemię, a tu dostali [K/74/6]. – Na Skarb Państwa, a tu przyjęli… ani jednego ara nie było ornego, wszystko karczowali, bo już zarosło [M/80/5]. – Zarosło wszystko, za parę lat, co nas tu nie było [K/74/6]. – A bo to państwo też po 10 latach wrócili, tak jak większość? – W 58. wracaliśmy, tak, 10 lat [K/74/6]. – Ja wróciłem później, bo ja zostałem [M/80/5]. – I też teście kupili ten dom tu stary, co stoi z boku, to drzewo to kupili w Świerzowej czy Świątkowej [K/74/6]. – Świątkowej [M/80/5].

176

ДИСКУРС • DYSKURS

– Kupili stary dom i też tu postawili sobie dopiero dom, bo nie było domu, tylko pole było, bo dostali, a domu nie było [K/74/6]. – Dom poszedł za siedem butelek wina [M/80/5]. – Sprzedawali za wino tam takim różnym [K/74/6].

Obraz Bartnego zastany przez powracających Łemków był zupełnie inny niż to, co zapamiętali przed opuszczeniem wsi. Zgodnie ze wspomnieniami moich rozmówców wieś została ograbiona i pozostawiona sama sobie. Las na nowo porósł pola uprawne, gdzieniegdzie na łąkach stały bacówki należące do wypasających sezonowo owce górali. Respondentka, która wróciła z rodziną do Bartnego w 1957 r., wspomina, że przez wieś prowadziła kamienna ścieżka, chyż pozostało już niewiele, częściej można było napotkać kamienne piwniczki, które niegdyś stały obok zagród, natomiast karczmy znajdujące się w okolicach cerkwi zostały rozebrane, ponieważ ich właściciele, Żydzi, nie przeżyli II wojny światowej. W pełni ocalały zabudowania znajdujące się na Werszku, czyli chyża, stacja meteorologiczna, spichlerz oraz kuźnia. Mógł wpłynąć na to fakt, że osoba odpowiedzialna za odczyt pomiarów ze stacji nie została wysiedlona i miała możliwość zadbania o swój majątek. Respondenci zwracają uwagę także na to, że przez cały okres wysiedlenia nie ucierpiały zabudowania sakralne, mowa zarówno o cerkwiach i cmentarzach, jak i kamiennych krzyżach i kapliczkach. Jak stwierdził jeden z respondentów, jest to ten rodzaj architektury, do której podświadomie żywi się pewien rodzaj szacunku, a nawet strachu niepozwalającego na ich niszczenie. Z kolei inna rozmówczyni zaznaczyła, że na zachowanie stanu cerkwi wpływ mieli mieszkańcy, którzy regularnie doglądali świątyń. Zdaniem respondentki dzięki temu udało się zapobiec takim sytuacjom, jakie miały miejsce w sąsiednich Bodakach i Wołowcu, gdzie cerkwie zostały zamienione na stajnie. Innych informacji na temat opisywanych zabudowań respondenci nie przekazali. Rodziny zmuszone do budowania nowych zagród „zapełniały” jednocześ nie puste miejsca, które pojawiły się w wyniku działalności osadników. Można się w tym dopatrzeć kolejnej reorganizacji przestrzeni, tym razem jednak zaburzenia przestrzeni już wcześniej zaburzonej i następnie zauważyć, że badany obszar przechodził przynajmniej trzy skrajnie różne od siebie etapy – przestrzeń przed 1947 r., przestrzeń okresu wysiedlenia oraz nowa przestrzeń „starego” Bartnego. Ostatnia z przestrzeni nie może funkcjonować bez tych, które ją poprzedzały, jest ona efektem próby nałożenia pierwszej przestrzeni

Klaudia Nowak: Wieś zapamiętana…

177

na drugą. Należy wziąć jednak pod uwagę fakt, iż niemożliwe jest odbudowanie przedwysiedleńczego Bartnego bez ludzi, którzy je tworzyli. Wypowiedzi dotyczące przyczyn, które wpłynęły na to, że wiele rodzin pozostało na ziemiach zachodnich, były bardzo podobne, zazwyczaj mówiono: Tam już mieli takie, gospodarki już były, zarabiali tam pieniążki, lepiej się działo. A tu? A tu było biedno [K/74/6]. Faktycznie, życie na zachodzie dawało więcej perspektyw, zważywszy chociażby na fakt, że rolnictwo i przemysł były tam znacznie lepiej rozwinięte niż na południu Polski. Warunki, które Łemkowie wypracowali sobie na przestrzeni lat, silnie kontrastowały z wizją powrotu i zaczynania wszystkiego od podstaw. Jak twierdzą moi respondenci, w przypadku ich rodzin powrót na rodzimą ziemię był istotniejszy niż kwestie materialne. Wiązało się to przede wszystkim z przywiązaniem do Łemkowyny oraz z przynależnością kulturowo-wyznaniową, która niejednokrotnie na ziemiach zachodnich była piętnowana. Niektóre wspomnienia stamtąd brzmiały następująco: Ja jak tu przyjechałam, jak mama tutaj nas przywiozła, bo tata został, myśmy przyjechali tu, nic innego nie było, ale tak jakbym do nieba przyszła, takie miałam uczucie, strasznie się cieszyłam. (…) Tak się tu dobrze czułam, że tu tak wszystko można po swojemu, że tu nic się nie ukrywa, a tam ciągle musieliśmy się ukrywać, tam, gdzie byliśmy, bo nas tam śledzili ciągle i nie można było swojego poświętować [K/74/6].

Jak podkreśla respondentka, przestrzeń zarówno Bartnego, jak i całej Łemkowyny była i nadal jest obszarem dającym jego mieszkańcom poczucie bezpieczeństwa. Wynikało ono z przynależności do większej społeczności, której funkcjonowanie opiera się na wspólnych podstawach. Na terenach, gdzie osiedlano Łemków podczas akcji „Wisła”, nie wszędzie ludność wysiedlona tworzyła mikrospołeczności, mogące zaspokajać podstawowe potrzeby przynależności do grupy i stąd też wynikała potrzeba powrotu „do domu”. Całkowicie odmienna sytuacja została odnotowana wśród Łemków przebywających w województwie dolnośląskim. Jak twierdzą respondenci, niemalże całe Bartne (oprócz kilku rodzin wysiedlonych na północ kraju) zostało rozlokowane w pięciu wsiach: Zimna Woda, Lisiec, Bukówna14, Wilczyn i Bu14

Nazwa wsi to Bukowna, jednak w artykule zapisałam nazwę, której używali respondenci.

178

ДИСКУРС • DYSKURS

czynka. Według moich rozmówców miejscowość Lisiec ze względu na liczbę bartnian, których w niej osiedlono, została nazwana Drugim Bartnem. Mieszkańcy tej wsi, jak twierdzą respondenci, kontynuowali życie społeczności bartniańskiej oraz organizowali wydarzenia mające na celu podtrzymywanie rodzimej kultury (Tam na Liścu (…) tam przedstawienia robili i takie różne, bo tam no, no, było dużo Łemków naokoło [K/80/3]). Z czasem zaczęto przyswajać przestrzeń na potrzeby stałego osiedlenia się. Jak twierdzą moi rozmówcy, duży wpływ miało na to funkcjonowanie cerkwi w Zimnej Wodzie, która, jako istotny element kultury łemkowskiej, stała się obiektem silnie oddziałującym na poczucie przynależności i pozwoliła na oswojenie się oraz wypracowanie więzi z nowym miejscem. W momencie gdy część Łemków zdecydowała się na powrót do Bartnego, osoby, które przywykły do życia w Drugim Bartnem, postanowiły w nim pozostać. Według moich rozmówców zamieszkujących wieś Lisiec, z Dolnego Śląska nie powróciło wiele rodzin. W ten właśnie sposób doszło do kolejnego zaburzenia, w tym przypadku wręcz rozszczepienia krajobrazu Bartnego, co ponownie pokazuje, że efektem wysiedlenia była nieodwracalna, wieloetapowa destrukcja przestrzeni, w wyniku której powstały nowe, powiązane ze sobą przestrzenie.

Teraźniejsze Bartne Czas między zasiedleniem wsi po akcji „Wisła” a moim pobytem w Bartnem, kiedy przeprowadzałam wywiady z jego mieszkańcami, dzieli ponad 60 lat. W tym okresie dokonano licznych przemian w strukturze wsi, która coraz bardziej odbiegała zarówno od tej sprzed wysiedlenia, jak i tej następującej po nim. Rodziny, które od 1957 r. ponownie zamieszkiwały Bartne, decydowały się na modernizację swoich zagród, czego wynikiem było pojawienie się nowych murowanych budynków lub dobudówek. Według moich rozmówców zmiany te zaczęły być widoczne wiele lat po powrocie Łemków do wsi, jednak od samego początku budownictwo to zaczynało odbiegać od tradycyjnego kanonu. Ze względów finansowych większość zmian przeprowadzana była etapowo, co w znacznym stopniu wpłynęło także na spójność stylu i budulca15. 15

Relacje moich rozmówców znajdują odzwierciedlenie w badaniach Andrzeja Laskowskiego. Według niego w latach 60. XX w. wśród nowo powstających budynków w Bartnem zaczęła przeważać zabudowa murowana, która sprawiła, że już w latach 70. architektura wsi w znacznym

Klaudia Nowak: Wieś zapamiętana…

179

Na tak istotne zmiany uwagę zwrócili konserwatorzy zabytków, w wyniku czego znaczna część wsi została objęta ochroną konserwatora i w 1978 r. oficjalnie uznana jako rezerwat urbanistyczny i architektoniczny (Laskowski 2014, 97). Wbrew swojej woli bartnianie stali się mieszkańcami rezerwatu, co w ogromnym stopniu ograniczyło ich możliwości zarządzania własnymi majątkami: W 1978 właśnie no roku Bartne i Chochołów został objęty ścisłą zabudową i kontrolą konserwatora, wtedy właśnie takie jak ten, o, widzicie [wskazując na chyże] rozwalający się tutaj no budynek, on został wpisany no do rejestru i w latach… przez tych szereg lat powstał taki no problem, bo była wymagana, że tak powiem, pozwolenie konserwatora. (…) I ten zapis o tym, że rezerwat ruralistyczno-architektoniczny tak on się, tak brzmi, no to on jest po dzisiejszy dzień [M/58/1].

Celem służb konserwatorskich było podzielenie wsi na trzy strefy: ścisłego rezerwatu, ochrony wzmożonej i ochrony ogólnej. Pierwszą z nich objęte miały być środkowa część wsi, w rejonie cerkwi greckokatolickiej i kamiennego spichlerza, oraz część południowa, gdzie znajduje się cmentarz parafialny. Strefa ochrony wzmożonej miała dotyczyć wybranych miejsc we wsi, gdzie prowadzono by współczesną gospodarkę w charakterze „żywego skansenu”. Strefie ochrony ogólnej podlegać miały obiekty lub zespoły zabytkowe przeznaczone do rewaloryzacji, z których część miałaby być udostępniona dla zwiedzających (Laskowski 2014, 96). Objęcie obszaru Bartnego strefą rezerwatu oznaczało i nadal oznacza konieczność uzyskania zgody konserwatora na podjęcie jakichkolwiek działań związanych ze zmianami przestrzennymi. Jak przekazali mi rozmówcy, nowe budynki muszą powstawać zgodnie z wytycznymi zawartymi w planie zagospodarowania przestrzennego, np. muszą być jednopiętrowe, budowane wyłącznie na planie prostokąta i posiadać dach o odpowiednim kącie nachylenia, ponieważ taki wygląd wpisuje się w górski charakter architektury wsi16.

stopniu odbiegała od tej sprzed wysiedlenia. Zaczęto wznosić dwutraktowe budynki o charakterze wyłącznie mieszkalnym, których forma i rozplanowanie wnętrza bardzo różniły się od tradycyjnych. Analogiczna sytuacja dotyczyła zabudowań gospodarczych, które przestały być łączone z budynkami mieszkalnymi. Tym samym chyże spajające funkcje mieszkalno-gospodarcze przestały być budowane, a podstawowy budulec, tj. drewno i strzecha, zastąpiony został cegłami i pustakami oraz w przypadku pokrycia dachowego – dachówką, blachą, a także eternitem (Laskowski 2014, 98-100). Informacje wspomniane przez respondentów znajdują się w dokumencie Uchwała.

180

ДИСКУРС • DYSKURS

Rezerwat powstał jednak przede wszystkim w trosce o zabytkowe obiekty i unikatowy układ Bartnego. Jak wspominałam wcześniej, z wymienianych przez mieszkańców 176 numerów, które znajdowały się w Bartnem przed akcją „Wisła”, już w 1957 r. pozostało niewiele, a ich nawet przybliżona liczba nie była znana żadnemu z moich rozmówców. Obecnie na terenie Bartnego znajduje się tylko kilka chyż. Niektórzy podejmowali się próby wskazania, gdzie są one położone: Na samym końcu pod schroniskiem tam się też już wali taka stara, druga jeszcze trochę stoi, Paszkowa i tu już niżej nie ma, aż tu, Kocurowa już rozebrana, to już nie ma… tam w górze dwie, tu była jedna na zakręcie, tu koło tej cerkwi, ale ją sprzedali i rozebrali, tutaj koło muzeum ją poskładali (…), no także tu już nie ma, tam u Sobina się zawaliła (…), nie ma już 10 chyż, niee, nie wiem, czy 5 jest [K/74/6].

Odwołując się do mapy przedwysiedleńczego Bartnego, stworzonej przeze mnie na podstawie wypowiedzi mieszkańców, można stwierdzić, że do dzisiaj zachowały się pojedyncze drewniane chyże znajdujące się w lokalizacjach: Sobyniwka, Dokliwka, Worobliwka oraz na obszarze pomiędzy Warianiwką a Worobliwką. Wspominana na początku artykułu brama Bartnego już nie istnieje. Chałupa należąca do Sobynów uległa niemal całkowitemu zniszczeniu. Druga z chyż, znajdująca się naprzeciwko, w 1990 r. została przeniesiona do sąsiednich Bodaków i do tej pory służy jako budynek mieszkalny. Jak wynika z relacji respondentów, najwięcej obiektów z mapy przedwysiedleńczego Bartnego zachowało się w Centrum. Należą do nich cerkwie greckokatolicka i prawosławna, cmentarz parafialny, cmentarz wojenny, cmentarz choleryczny oraz kamienny spichlerz z zagrody plebańskiej. Z zabudowań znajdujących się na Werszku do dzisiaj pozostał spichlerz z kamienną piwnicą, a także zmodernizowane stacja meteorologiczna i chyża. Kuźnia nie istnieje od 10 lat i jak mi przekazano, została po niej jedynie piwnica, która, tak jak spichlerz, od około 20 lat nie jest używana. Po niektórych zabudowaniach pozostały jedynie ślady w postaci fragmentów kamiennych murów (np. na Harasymiwce), piwniczek, przydrożnych krzyży. Obecnie część pustych miejsc została zapełniona murowanymi domami, przy których znajdują się garaże i budynki gospodarcze. Dzięki rozmowie z jedną z respondentek uzyskałam informację, że przestrzeń, która wytworzyła się w wyniku wysiedlenia Bartnego, doprowadziła

Klaudia Nowak: Wieś zapamiętana…

181

do stworzenia nowego nazewnictwa. Owo nazewnictwo odnosi się do miejsc obecnie pustych i pozwala na określenie ich wcześniejszych właścicieli: – Czy zostały puste miejsca po prostu? – Znaczy, powiem pani tak, że nie ma tak, żeby było pustych domów, że zostały puste domy. Zostały, tak jak u nas to mówią, że „placyska”, takie miejsca po chyżach. – (…) A kto jest właścicielem tych placysk? Są, ci pierwotni właściciele są? – Nie, nie, to już nie. Bo tak jak np. tutaj, my tutaj mieszkamy, a tutaj [wskazując na działkę obok] już tak jak był dom, to jest „tomkowe” [K/42/2].

Jak wynika z dalszej części rozmowy, nazwy takie jak tomkowe odnoszą się do właścicieli działek sprzed wysiedlenia. Oznacza to, że są w Bartnem miejsca, gdzie pomimo odebrania majątków, a nawet dokonania zmian w księgach wieczystych, informacje o ludziach, do których należały przywłaszczone pola, zostały zachowane. Jest to kolejny element lokalnego nazewnictwa, który pozwala na rekonstruowanie przestrzeni Bartnego. Jednak znacznie ciekawszą kwestią jest dla mnie fakt, iż pomimo upływu dziesiątek lat pamięć o ludziach, którzy kiedyś żyli w Bartnem, jest nadal pielęgnowana za pomocą codziennie używanego miejscowego nazewnictwa. Porównując obecny krajobraz z tym, który funkcjonował przed 1947 r., można zauważyć, że nie tylko drewnianych chyż jest mniej, ale również ilość murowanych domów znacznie odbiega od 176 numerów, które kiedyś były w Bartnem. Proporcjonalnie zmniejszyła się także liczba mieszkańców, ponieważ z 3000 lub 800 osób, które opuściły Bartne, obecnie, jak twierdzi jeden z rozmówców, wieś zamieszkuje 187. Nie dysponuję informacjami, jak zmieniały się te liczby na przestrzeni lat, nie wiadomo również, ile osób wróciło w latach 1957-1959. Co jest natomiast pewne, od lat 30. XX w. do 2021 r. liczba domów oraz mieszkańców Bartnego zmniejszyła się kilkukrotnie, co jest skutkiem działań politycznych prowadzonych w latach 40. XX w. W niniejszym artykule, na podstawie ustnych narracji mieszkańców wsi, odtworzona została przestrzeń Bartnego sprzed wysiedlenia, będąca sumą wyobrażeń o nim zachowanych w pamięci respondentów. W drodze wywiadów pozyskane zostały liczne nazwy terenowe, wyobrażenia o układzie wsi, informacje dotyczące zabudowy i mieszkańców, które pozwoliły na stworzenie swoistej mapy tej miejscowości.

182

ДИСКУРС • DYSKURS

Bibliografia Archiwum Państwowe w Przemyślu, sygn. 56/126/0/0/31M, Dorf Bartne in Galizien Jas loer Kreis. Buczyńska-Garewicz, Hanna. 2006. Miejsca, strony, okolice. Przyczynek do fenomenologii przestrzeni. Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas. Laskowski, Andrzej. 2014. „Wieś Bartne w powiecie gorlickim – konserwatorska klęska bez happy endu”. Ochrona Zabytków, t. 67: 89-118. Necio, Maksymilian. 2015. „Moje wspomnienia o Bartnem, Melanii i jej wierszach”. W: Собин, Меланiя. Пiд Бортнянським небом. Red. Maksymilian Necio, 118-128. Krzewno: nakładem własnym redaktora. Trzeszczyńska, Patrycja. 2013. Łemkowszczyzna zapamiętana. Opowieści o przeszłości i przestrzeni. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Trzmielewski, Roman, Maryniak, Mariusz, Pietroń, Piotr, Banaszkiewicz, Piotr, red. 2020. Beskid Niski. Mapa turystyczna. Kraków: Wydawnictwo Compass. Uchwała nr XVII/112/2004 Rady Gminy Sękowa z dnia 26 listopada 2004 r. w sprawie: uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego Gminy Sękowa. Zachariasz, Andrzej L. 2000. „Przestrzeń kulturowa a pytanie o sposób jej istnienia i możliwości jej geometrii”. W: Przestrzeń w nauce współczesnej, t. 3. Red. Stefan Symotiuk, Grzegorz Nowak, 109-124. Lublin: Wydawnictwo UMCS. Горбаль, Богдан. 2017a. Бортне – Село з Камiня, t. 1. Higganum, Connecticut: Мир и Образование. Горбаль, Богдан. 2017b. Бортне – Село з Камiня, t. 2. Higganum, Connecticut: Мир и Образование. Красовський, Iван. 1993. Прiзвища галицьких Лемкiв у XVIII ст. Львiв: Край. Собин, Меланiя. 2015. Пiд Бортнянським небом. Red. Maksymilian Necio. Krzewno: nakładem własnym redaktora. Шематизм Греко-Католицького Духовенства Злуених Епархiй Перемискої, Самбiрської i Сянiцкої За Рiк Божий 1930. 1930. Перемишль: Вiдбито черенками печатнi гр. кат. Капiтули.

РІЧНИК РУСКОЙ БУРСЫ 2021, P. 17, c. 183-203 https://doi.org/10.12797/RRB.17.2021.17.07

Богдан Горбаль

Нюйоркска Публична Бібліотека/ New York Public Library

Лемківскы ґенералы і высшы офіцеры Abstrakt Łemkowscy generałowie i wyżsi oficerowie Każda wspólnota etniczna szczyci się swoimi wybitnymi postaciami, niezależnie od tego, czy funkcjonują one wewnątrz grupy, czy wykazują jakikolwiek związek ze wspólnotą. Wśród Łemków informacje o takich postaciach przekazywano z pokolenia na pokolenie, a także utrwalano w publikacjach, źródłach drukowanych. W artykule dokonano przeglądu informacji o kilku wyższych oficerach wojskowych, w tym o generałach, o których wspominano, że byli Łemkami. Badania zawierają główne informacje biograficzne o nich i wykazują, że choć istotnie większość z tych osób była pochodzenia łemkowskiego, to jednak nie wszyscy. Słowa kluczowe: Łemkowie, łemkowscy oficerowie wojskowi, biografia, mityzowanie przestrzeni Abstract Lemko Generals and Senior Officers Every ethnic group is proud of its accomplished individuals no matter whether they function(ed) within this group or even manifest(ed) any association with it. Among the Lemkos, information about such individuals was passed on from generation to generation and was also recorded in scattered, printed accounts. In the present article I reviewed information about several high-ranking military officers, including generals, who were reported to be of Lemko background. While my research provides basic biographical information about them it also shows that while most of these individuals were indeed of Lemko background, a few were not. Keywords: Lemkos, Lemko military officers, biography, mythologizing the space

184

ДИСКУРС • DYSKURS

Ведучом темом тогорічного чысла Річника Руской Бурсы є простір як єдна з основных культуровых катеґорий стисло повязаных з етнічном достоменністю. Простір нерозлучні повязаный з часом (хронотоп) єст тіж базом памяти і історичного контінуум. Зато спрібую однести ся до інформаций звязаных з памятю о лемківскых офіцерах зобраных в печатаных текстах лемківскых авторів. Мойом цілю буде тіж привести і зверифікувати інфрмациі о тых офіцерах, о котрых думано медже Лемкaми, же были «з нашых», але о іх лемківскым походжыню або неє дост даных, або просто не были они Лемками. Не спосіб тепер ствердити, од як давна Руснакы служыли в войсках. Руснакы бічского староства могли воювати уж на початку XVII ст.1 (Przyboś 1958, 128). З документу короля Зиґмунта ІІІ з 27 VII 1620 р. дознаєме ся, што з рускых сел Бічского Староства брано рекрута до гайдуків званых тіж руском піхотом, котра служыла як локальна поліция, але мала тіж воєнны обовязкы (Bujak 1914, 190). В Мушыньскій Державі каждый ґазда і коморник мусіл мати зброю і мусіл брати участ в войсковых цвічынях. Шолтысове служыли в драґоніі, котра мала даде з сотку кони. Командувал ньом ротмайстер а до помочы мал штырьох поручників выбераных спосеред шолтысів (Przyboś 2001, 18-24). Отже маме ту бодай найстаршу згадку о піднесіню Руснака поверх рівня простого вояка. Ци декотры змогли выдвигнути ся высше? Може даякый шолтысій або священничый сын тото осягнул, але тепер о тым не знаме. Знаме о лемківскых і з Лемків походячых (але може уж за Лемків ся не маючых) офіцерів аж з ХІХ ст, серед якых были і ґенералы. Долов подаю іх короткы біоґрафіі. Людвік Сембратович/ Ludwik Sembratowicz2 (24 XII 1837 – 1 V 1892) О лемківскым походжыню Сембратовича згадувал о. Теофіль Качмарчык в дописі писаным 1 мая 1907 р. в Білцареві (Качмарчик 1907, 2). На парох ґенеалогічных странах (Geni; Багатомовне), в тым тій посвяченій Сембратовичам (Sembratovych) подано, што Людвік был сыном o. Антона Сембратовича (1807-1848) і Анны Вислоцкой, вродил ся в Дошниці (де 1

В 1604 р. дішло до домашньой войны медже ряшівскым каштеляном (котрый был тіж бічскым старостом) Міколайом Спитком Ліґензом а його братанком Анджейом Ліґензом. Бічскій староста рыхтуючы ся до того вербувал во Львові, Змигороді, Бічу i na pograniczu węgierskim. Основну його біоґрафію подал Jan Rydel (Rydel 2001, 273-274).

Богдан Горбаль: Лемківскы ґенералы і высшы офіцеры

185

o. Антон был священником) i же мал быти братом кардинала Сильвестра Сембратовича. Метрикальны запискы Дошниці3 єднак не подают народжыня Людвіка в селі4. В згаданым горі дописі о. Качмарчык подал список Лемків, што за його словами «добились своею працею и умомъ до высокихъ становищъ» і додавал, што іх вітцьове і дідове были родовитыма Лемками, хоц сыны і внукы розшмарены были по цілій Галициі (Качмарчик 1907). Сембратовичів принимат ся за лемківску родину, котрой члены фактычні розшмарены были не лем по Галициі. Ян Ридель, покликуючы ся на інформациі з Воєнного Архіву в Відни/ Kriegsarchiv Wien (збірка Qualifitaсtion Listen 3159) подає, што Людвік вродил ся в селі Копичынці/ Kopeczyńce (Гусятиньского району, Тернопільской области) в родині офіцера і же был римокатоликом. Людвік не был братом кардинала Сильвестра Сембратовича, але його двоюрідным братом (Pogrzeb 1891, 3). Дідом Людвіка был о. Тевдозий Сембратович (1781-1844), парох в Креници. Неє дост інформаций, жебы усталити хто был вітцьом Людвіка5. Людвік до ґімназиі ходил во Львові, а Войскову Академію закінчыл в Відни. Служыл при артилериі. Будучы капітаном, брал участ в австрийско-прускій войні в 1866 р., маючы в тым часі лем марґінальне воєнне досвідчыня6. В часі битвы під Садовом, коли єден полковник штабу IV корпусу згынул, а другый был раненый, то власні Сембратович перенял іх обовязкы і през три тыжні в липци заряджал штабом. Працуючы пізнійше в Ґенеральным Штабі в Відни перевюл він на німецкій язык працу росийского воєнного історика, ґенерал-майора Ростіслава Фадєєва (1824-1883): Черноморскій военный театръ. По поводу Крымской желѣзной дороги (Fadiejew 1871, 104-128, 208-226). В 1873 р. остал майором і был перенесеный з 77 Полку Піхоты/ Infanterieregimente до 65 Полку 3 4

Доступны на страні Archiwum Państwowe w Przemyślu (Archiwum). Тоты метрикы не подают тіж Сильвестра, о котрым знаме, же вродил ся в Дошниці 3 IX 1836 р. Перезрил єм вшыткы запискы о народжынях за часів о. Антона (1833-1848). Находит ся серед них лем записка о народжыню інчого сына о. Антона, Юлияна, котрый вродил ся 29 Х 1836 р. (отже лем нецілы два місцяці по Сильвестрі?). Andrzej Wcisło, автор барз детальной страны Myszkowscy herbu Jastrzębiec (Wcisło) подає діти о. Тевдозия, але серед його внуків не подає нашого ґенерала. Згадує він Людвіка осібно і не вяже го з жадном ленійом Сембратовичів, о котрій пише, звертаючы в тот спосіб увагу на брак потрібных ґенеалоґічных інформаций. То з воєнных рапортів Сембратовича дост часто подавал інформациі американьскій історик Geoffrey Wawro (Wawro 1996) в книжці, котра доступна є тіж в польскым перекладі (Wawro 2014).

186

ДИСКУРС • DYSKURS

Піхоты (Engel 1906, 140). В 1882 р., будучы уж полковником, был перенесеный з 19 Полку Піхоты до 58 Полку Піхоты, а два рокы пізнійше перешол до 38 Полку Піхоты (Jacubenz 1904, 412). В 1887 р. остал Generalmajor, а в 1891 р. Feldmarschall-Leutnant (Schmidt-Brentano 2007, 171). Може то товды остал командуючым 12 Дивізиі/ Truppen-Division в Кракові. Зачысляно го до єдных з найліпшых австрийскых стратеґів. Был одзначеный чысленныма медалями і як ґенерал был членом Ізбы Панів австрийского сойму в Відни. Был высокый і гардый, але николи ся не оженил. Подібно часто приізджал на Лемковину, до Крениці. Вмер в Кракові на пнеумонію маючы лем 54 рокы. По його сметри писано: Am 1. Mai 1892 wurden die Truppen der Krakauer Garnison aufs Schmerzlichste durch die Trauerbotschaft überrascht, dass der allverehrte Commandant der 12. Truppen-Division F. M. L. Ludwig Sembratowicz, nach kurzem Leiden infolge einer Lungenlähmung gestorben sei (Mandel 1893, 454).

Похоронено його на Раковицкым Цмонтери а на його гробі поставлено желізный памятник з образом Божой Матери і написом Gewidmet von ihrer treuen Freundin. Юлиян Криницкій/ Julian Ritter von Krynicki7 (15 III 1829-2 II 1907) О лемківскым походжыню Kриницкого згадувал о. Теофіль Качмарчык в дописі писаным 1 мая 1907 р. в Білцареві (Качмарчик 1907, 2). Вродил ся він єднак поза Лемковином, в Жолтанцях/ Żołtańce, а за його няня подає ся о. Онуфрия Криницкого (1791 Крива-1867), долголітнього професора біблийных студий і східніх языків на Львівскым Університеті і три раз його ректора. О. Онуфрий єднак мешкал во Львові і не знатя, чом його сын мал бы ся вродити в Жолтанцях. Інчый автор подає, што Юлиян был сыном о. Петра Криницкого (1802-1854), пароха в Жолтанцях, брата о. Онуфрия (Trajdos 1996, 31). Вітцьом тых двох священників (а дідом Юлияна) был о. Андрий Криницкій (вм. перед 1828), парох Кривой. Не знатя хто был мамом Юлияна. Подавал він, што його Muttersprache был польскій язык, што могло вязати ся з його мамом, але радше было то наступством загальной практыкы бесідуваня по польскы пошыреной медже галицкыма Русинами середины ХІХ ст. 7

Основну його біоґрафію подал Jan Rydel (Rydel 2001, 216-217).

Богдан Горбаль: Лемківскы ґенералы і высшы офіцеры

187

Юлиян кінчыл ґімназию во Львові. До арміі принял ся в 1848 р. як підпоручник другой клясы і пішол до Інжынєрийной Академіі. Рік пізнійше перенесено го до Інжынєрийного Корпусу і піднесено до званя підпоручника першой клясы. Здає ся, же працувал в Інжынєрийній Дирекциі в Оломунци. В 1849 р. остал надпоручником, а в 1853 капітаном другой клясы. Рік пізнійше перенесено го до Інжынєрийной Дирекциі в Кракові, де в 1854 р. остал капітаном першой клясы. Од 1857 до початку 1859 р. был Інжынєрийным Директором в Терезіні. В часі другой італяньской войны 1859 р. был приділеный до фортец в Вероні і Мантуі, де кєрувал розбудовом польовых фортифікаций. По войні перешол до Штабу Ґенерального Кватермайстра, де служыл до 1865 р. і де остал майором (в 1861 р.) (Verordnungsblatt 1861, 116). В 1865 р. перенесено його до 11 Полку Піхоты/ Infanterieregiment в Тріесті. Брал участ в австрийско-прускій войні 1866 р., в часі котрой командуваны през нього і ґрафа Grünne войска підняли офензиву (25 VІІ) і заняли села Lenzumo і Bezzecca. При своіх односно невеликых стратах – забитых 6 офіцерах і 19 вояках, раненых 82 вояках, Австриякы забили приблизно 100 Італиян, ранили деси 250 і взяли в плін веце як 1100. В 1869 р. Криницкій авансувал на підполковника і през настипны два рокы командувал баталіоном в Лінцу. Одтамале перешол на становиско резервового командира в 15 Полку Піхоты в Тарнополи. Од 1873 до 1876 р. был начальником штабу Ґенерального Войскового Командуваня во Львові. В 1876 р. піднесено го до ступени полковника і назначено командиром 30 Полку Піхоты во Львові, а од 1878 р. 37 Бриґады Піхоты/ Infanterie-Brigade в Пільзні. 15 ІХ 1879 р. остал ґенералом майором. В 1883 р. назначено його командиром 32 Полку Піхоты в Будапешті, але служыл там лем шіст місяци. 1 ХІ 1883 р. перешол на пенсию зо званьом фельдмаршала поручника і оселил ся в місцевости Althof при Krumbach в Нижній Австриі, де вмер веце як 20 літ пізнійше. Остап Стеца/ Ostap Steca8 (18 VII 1900-23 III 1978) Вродил ся в Команчы, але о його родинных повязанях праві нич не знаме. В часі І світовой войны воювал серед Украіньскых Січовых Стрільців і в 1916 р. трафил до росийского пліну. В роках 1918-1919 был вояком Украіньской Галицкой Арміі, а пак Червеной Украіньской Галицкой Арміі 8

Основну його біоґрафію подали: Місило 1997, 63; Urbankowski 1998, 632; Królikowski 2010, 520.

188

ДИСКУРС • DYSKURS

і од марця 1920 р. Червеной Арміі. Од 1921 р. мешкал в Совітскій Росиі, де был професийным вояком і в 1932 р. закінчыл Войскову Академію ім. Міхаіла Фрунзе. В квітни 1944 р. приділено го до Польского Войска на терені Совітского Союза. Од квітня 1944 до квітня 1945 р. был шефом штабу і Дивізиі Піхоты (польской). 14 ХІІ 1945 р. остал ґенералом майором/ generał brygady і неодолга перенял обовязкы начальника ІІІ Одділу Ґенерального Штабу Польского Войска. Был спілавтором векшости документів опрацуваных през тот штаб в звязку з акцийом «Вісла». В липци 1948 р. остал командиром Высшой Школы Піхоты (Іновроцлав), а в жолтни 1952 р. заступником командира Академіі Ґенерального Штабу Польского Войска. Од грудня 1954 р. до грудня 1955 р. был командиром Шлезского Войскового Округу. 4 ІІ 1956 р. покликано го до Совітского Союза. Нагородженый был чысленныма медалями9. Вмер в Москві. Семюель Яскілка/ Samuel Jaskilka10 (15 XII 1919-15 I 2012) Яскілка вродил ся в Америці в місті Ансонія/ Ansonia, Conn. в родині Петра (вм. 1921) з Ріпника, котрый мешкал в Америці штонайменше од 1905 р. (Посмертні згадки 1923, 29) і Анны (незнатя одкале походила). Родиче належали до грекокатолицкой церкви Св. Петра і Павла, де сына дали крестити. В 1942 р. закінчыл студия (адміністрация бізнесу) і неодолга принял назначыня на другого поручника в резерві Морской Піхоты. Пішол до Школы Морской Піхоты для резервістів/ Reserve Officers’ Class, Marine Corps Schools (Quantico, Virginia), а пізнійше до Морской Школы/ Sea School (Portsmouth, Virginia) і в 1943 р. вступил на чынну службу. В часі войны был приділеный до шыфы USS Princeton, остал першым поручником і брал участ в чысленных мілітарных операциях на Тыхым Океані. Пережыл затопліня його шыфы в 1944 р. Початком 1945 р. остал капітаном і працувал в осередках рекрутуючых люди до службы. В 1948 р. закінчыл низшый курс Десантовой Школы/ Amphibious Warfare School, Junior Course, Marine Corps Schools (Quantico) і стал командиром одділу Морской Піхоти/ Marine Detachment, U.S. Naval Air 9

Order Virtuti Militari V klasy (1945); Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1954); Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (1948); Order Krzyża Grunwaldu III klasy (1945); Złoty Krzyż Zasługi (1945); Medal za Odrę, Nysę, Bałtyk (1945); Medal za Warszawę 1939-1945 (1945); Srebrny Medal Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny (1954); Brązowy Medal Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny; Srebrny Medal za Zasługi dla Obronności Kraju (1968); Орден Ленина (1946); Орден Красного Знамени (ZSRR) (три раз – 1944, 1945 i 1946). Основна його біоґрафія м.ін. в: General.

Богдан Горбаль: Лемківскы ґенералы і высшы офіцеры

189

Activities в місцевости Port Lyautey, Французскє Марокко. В часі кореаньской войны служыл як командир компаніі E, 2 Баталіону, 5 Полку Морской Піхоты/ Fifth Marines Regiment. За героізм в борбі достал Silver Star Medal і Bronze Star Medal with Combat «V». Початком 1951 р. остал майором. По войні дале служыл в Морскій Піхоті і під конец 1955 р. остал підполковником. По скінчыню Школы Десантовой Войны/ Amphibious Warfare School, Senior Course, Marine Corps Schools, (Quantico) в 1957 р. розпочал трилітню службу як Assistant G-3 Operations and Plans Officer приділеный до Fleet Marine Force на Тыхым Океані. По повороті служыл як інструктор в Senior School (Quantico). В 1963 р. послано го до 3d Marine Division, Fleet Marine Force, де стал Executive Officer, а пізнійше Assistant Chief of Staff, G-3, SEATO Expeditionary Brigade. По повороті до Америкы перенял обовязкы Joint Staff Officer в the Office of the Joint Chiefs of Staff. В 1964 р. остал полковником. Два рокы пізнійше перенесено го до Ґенерального Штабу Морской Піхоты/ Headquarters Marine Corps, де служыл як Deputy Manpower Coordinator for Research and Information Systems, G-1 Division; пізнійше як Director, Data Systems Division; і в кінци як Director, Management Analysis Group. В 1968 р. піднесено го до ступени brigadier general. В 1969 р. покликано го до Віетнаму, де служыл як Assistant Division Commander, 1st Marine Division і як CG, Task Force Yankee, а пізнійше як J-3, Operations, Military Assistance Command, Vietnam (MACV). В 1970 р. вернул до Америкы і зас пішол до Quantico, де працувал як Director, Command and Staff College, а пізнійше як Deputy for Development/ Director, Development Center, Marine Corps Development and Education Command. По піднесіню го до ступени major general в 1972 р. остал Assistant Chief of Staff, G-1, Headquarters Marine Corps. В 1973 р. перенесено го до Camp Lejeune, де был Командуючым Ґенералом/ Commanding General, 2d Marine Division. В 1974 р. остал lieutenant general і назначено го Deputy Chief of Staff for Manpower (Headquarters Marine Corps). В 1976 р. остал штырьозвіздковым ґенералом, будучы в тым самым часі Assistant Commandant of the Marine Corps, отже другым найвысшым офіцером Морской Піхоты. З той позициі перешол на пенсию в 1978 р. В часі долголітньой службы достал чысленны одзначыня11. В 1979 р. част Дорогы нр 8 при його рідній Ансоніі названо 11

The Distinguished Service Medal, the Silver Star Medal with one gold star in lieu of a second award, the Legion of Merit, the Bronze Star Medal with Combat «V», the Joint Service

190

ДИСКУРС • DYSKURS

його іменом (Mayko 2012). Святкуваня з той нагоды тырвали три дни. Ґен. Яскілка окрислял себе як Украінця і мал контакты з украіньском еміґрацийом (Tribute 1978, 5; Obituary 2012, 4). Іван Пухир/ Johann Puchyr12 (1852-19??) Вродил ся подібно в Святкові Великій13 (Лемкин 1969, 260; Шах 1960, 90; Blažejovskyj 1995, 468). В 1876 р. остал поручником і приділено го до 45. Galizischen Infanterieregimenter (Kais. königl. 1877, 214, 315). В 1879 р. подає ся, же был в тым полку Batallion-Adjutant (Kais. königl. 1878, 327) і был ним до 1886 р., отже помагал командуючому офіцерови в квестиях порядку і дисципліны. В 1881 р. остал надпоручником (Kais. königl. 1883, 206, 356), а в 1888 р. капітаном другой клясы (Schematismus 1893, 206). По тым, як в 1897 р. остал майором (Rabenhorst 1897, 437), обнял командуваня 2 Баталіону в 100 Шлезско-Моравского Полку Піхоты/ Schlesischmährisches Infanterieregimente (Schematismus 1899, 219, 586). В 1901 р. остал підполковником і перешол до 41. k. k. Infanterieregimente, де перенял команду 4 Баталіону (Formanek, Dvořák 1905, 123-124). В 1905 р. перешол на пенсию і мешкал в місцевости Бакар (теперішня західня Хорвация) (Ruhestands-Schematismus 1906, 55). Єднак уж рік пізнійше покликано го назад до войсковой службы і назначено komendantem placu во Львові, адже был одповідяльный за порядок і дисципліну в львівскым ґарнізоні (Kronika 1906, 2). В 1910 р. зачыслено го до Ritten-Orden (Handbuch 1911, 344). В тым самым році другій раз перешол на пенсию і замешкал в місцевости Порторож/ Portorož (теперішня полудньово-західня Словенія) (Ruhestands-Schematismus 1913, 75). З нагоды переходу на пенсию піднесено го до ступени полковника (Kronika 1910, 3). Іщы перед войном нагородженый был чысленныма медалями14 (Schematismus 1909, 1096). В часі

Commendation Medal, the National Order of Vietnam, the Army Distinguished Service Order, 1st Class. Згадайме ту, што в зближеным часі жыл інчый Іван Пухир (1855-1904), якій тіж походил з Лемковины. Был він технічным кєрівником друкарні Святійшого Синоду в Петрограді, а перед тым кєрівником друкарні Ставропігійского Інституту во Львові, його женом была походяча з лемківского священничого роду, Павлина Вендзилович (вр. 1863), актывна діячка товариства Рускых Дам во Львові, котра выіхала з мужом до Росиі і там вмерла в 1897 р. (Драбчук 2015). Степан Шах додає, же Пухир был сыном священника, але такого священника в тым селі в ХІХ ст. не было. Медже нима: Kriegsmedaillen, Militärverdienstkreuz, Militärdienstzeichen 3. Klasse far Offiziere, bronzene Jubiläumserinnerungsmedaille für die bewaffnete Macht, Militär-Jubiläumskreuz.

Богдан Горбаль: Лемківскы ґенералы і высшы офіцеры

191

войны покликано го зас до службы, але тым разом в K. K. priv. Schlesischmährisches wechselseitige Anstalt в Брні (Hof- und Staats-handbuch 1916, 891). Подає ся, што в часі войны одзначеный был хрестами за одвагу (Шах 1960, 90). Давано йому становиско секретария войсковых діл за часів Руской Народной Республикы Лемків, але того становиска не обнял. По войні оселил ся в Ґрацу в Австриі (Horbal 1997, 42). Писано о ним, же: «Mjr. Puchyr war ein allgemein beliebter Officier, der dem Regimente vom Beginne seiner militärischen Laufhahn, über ein viertel Jahrhundert, zur Zierde gereichte» (Rabenhorst 1897, 437). Данило Талпаш/ Daniel Tałpasz (1 I 1848-19??) Данило Талпаш вродил ся з Новівси, в хыжы ч. 145 і был сыном дякоучытеля Василя і Марты з дому Стремецкой. Про початкы його войсковой службы не знатя. В 1882 р. был уж поручником/ LieutenantRechnungsführer приділеным до 20 Галицкого Полку Піхоты/ Galizisches Infanterieregimente в Оломунци (Kais. königl. 1881, 295.). В 1883 р. служыл в Gendarmerie-Corps für Bosnien und die Hercegovina, а його одділ стоял в місті Мостар (Kais. königl. 1883, 733.). Згадувано, што в 1884 р. был він перенесеный до 59 Баталіону Піхоты Ляндверы/ LandwehrInfanterie-Batallіon в Перемышли (Verordnungsblatt 1884, 109), де, подібні як попередньo, был Lieutenant-Rechnungsführer (Schematismus 1885, 165). В 1886 р. был уж oberleutenant (отже надпоручником) дале приписаным до того баталіону, але служыл в 18 Полку Піхоты Ляндверы/ Landwehr Infanterieregimente, тіж в Перемышли (Schematismus 1886, 243). В 1893 р. остал капітаном другой клясы (Schematismus 1895, 462) а перед 1906 р. капітаном першой клясы (дале в функциі Rechnungsführer) (Schematismus 1895, 462). Уж товды называно го бывшым професийным офіцером/ vormalige Berufsoffiziere. Од 1906 р. был Leiter der Rechnungsgruppe (отже кєрівником бухгальтерской групы) в Раді до Справ Рахунків Ляндверы/ Landwehrrechnungsräte і дале працувал в Перемышли (Schematismus 1909, 492). В 1910 р. остал Leiter der Rechnungsgruppe в LandwerhOberechnungsräte 2. Klasse (Schematismus 1911, 508) і рік пізнійше перешол на пенсию як офіцер VII Rangklasse15 (Ruhestands-Schematismus 1913, 383). Стефан Шах называл го майором (Шах 1960, 91). В Перемышли 15

На пенсию переходил з одзначынями: Goldenes Verdienstkreuz mit der Krone, bronzene Jubiläumserinnerungsmedaille für die bewaffnete Macht, Echrenmedaille für vierzigjährige treue Dienste, Militär-Jubiläumskreuz. Был тіж Franz-Josef-Orden-Ritter.

192

ДИСКУРС • DYSKURS

оженил ся з сестром радника тамтышнього Окружного Суду, Володимира Подлуського і купця в Ню Йорку, Михайла Подлуського. По переході на пенсию мешкал в Перемышли (High-Life-Almanach 1913; RuhestandsSchematismus 1914, 360), де неодолга вмер. Димитрий Собин/ Demetrius Sobin (4 XI 1875-1946) Был хлопскым сыном, што остал доктором права і офіцером цисарско-королівской арміі. Собин вродил ся в Бортным в хыжы ч. 34 в родині Петра (1845-1901) і Меланіі з дому Пелеш (1857-1941), дівкы долголітнього дякоучытеля в Бортным, Григория Пелеша, i священничой дівкы Йоанны Щавиіньской. До ґімназиі ходил в Яслі, а матуру здал правдоподібні в 1896 р. (Sprawozdanie 1895, 57). Не знатя, де зробил юридичны студия, але можливе, же мало то місце в Кракові на Ягайлоньскым Університеті. Од 1900 р. працувал в Кракові (c. k. uprzyw. kolej północna Cesarza Ferdynanda) (Szematyzm 1900, 685), де пізнійше был офіцером і конципієнтом. Здає ся, же то была його практыка, бо юриста перед піднятьом працы мусіл практыкувати през сім років (Szematyzm 1907, 805). Іщы перед практыком, але по закінчыню студий, зачал Собин войскову службу. 21 X 1898 р. одзначеный был бронзовым медальом з нагоды 50. річниці обнятя трону през цисаря Франца Йосифа (JubiläumsErinnerungs-Medaille für die bewaffnete Macht). Од січня 1901 р. был кадетом в 20 Полку Піхоты/ Infanterieregimente (Schematismus 1901, 391, 441), а од січня 1904 р., поручником приписаным до 34 Цисарско-Королівского Полку Піхоты/ k. k. Landwehr Infanterieregimente (Schematismus 1907, 328; 1908, 172), котрый мал свій штаб в Ярославю. Перед войном працувал як помічник радці правного і был тіж бухальтером в Лемківскій Касі в Ґорлицях. Арештувано го 3 VIII 1914 р. і вязнено в Ґорлицях, де был свідком розстріляня о. Максима Сандовича (Пыж 1957, 74). Пізнійше был Собин вязньом Талергофу одкале, по здеґрадуваню, послано го до войска 13 VІ 1915 р. (Курилло 2004, 95). Подібно дослужыл ся на фронті ступени майора16. По войні мешкал в Чехословациі, де працувал в державній адміністрациі. Вмер в Празі.

Згідні з родинныма переказами, Митро мал быти в лаґрі свідком смeрти брата Михала (11 IX 1915), котрый повірил му опіку над своіма дітми. То акуратні за справом Митра, сынове Михала: Петро і Максим покінчыли студия (Steranka).

Богдан Горбаль: Лемківскы ґенералы і высшы офіцеры

193

Роман Сембратович/ Roman Sembratovič (21 V 1890-2 X 1947) Вродил ся в Чертежы17 в родині о. Льва Сембратовича (1844-1910) і Юлиі Мышковской (1849-1919) (Роман Львович). Згадує ся його як поручника австрийской арміі (Шах 1960, 91), котрый правдоподібні зачал службу 1 І 1914 р. (Schematismus 1923, 399), але мусіл скоро попасти в росийскій плін, бо неє го пізнійше в списках австрийскых офіцерів (Ranglisten 1916, 1917, 1918). В Росиі18 подал ся на службу в Ческословацкым Леґіоні, а коли го лишал (початком 1919 р.?) был піднесеный до ступени капітана (Prášek 1931, 1). За часів Руской Народной Республикы Лемків был секретарьом войсковых діл, але мусіл втікати перед арештом (Horbal 1997, 42, 67). 1 VIII 1919 р. принял ся до Ческословацкого Войска (Schematismus 1926, 64). В 1923 р. был уж майором (Schematismus 1923, 238), a в 1928 р. підполковником і служыл в 126 Полку Артилериі/ dělostřelecký pluk (Brno) (Schematismus 1929, 50), а од 1932 р. в 52 Полку Артилериі (Brandýs nad Labem). В 1935 р. перенесено го з 7 Полку Артилериі (Olomouc) do 261 Артилерийского Одділу/ dělostřelecký oddíl в Кошыцях (Věci vojenské 1935, 10). В тым власні місті продолжал свою мілітарну карєру. I так oд жолтня 1937 р. до вересня 1938 р. был командиром 11 Полку Артилериі в Кошыцях (аж до його розвязаня). В 1938 р. служыл в приграничній обшыри 41/ Hraniční oblast 41 в Кошыцях як velitel dělostřelectva (командир 41 полку артилериі). В час Монахійской Кризы згадувало ся його в ступени підполковника як velitel smíšeného přezvědného oddílu 41 (Minařík, Šrámek 1997, 94-130). 15 VI 1939 попросил Міністерство Народовой Обороны о оdchod zo Slovenskej armády (Odchod). Його воєнна доля неє знана, окрем того, же ся нашол в Празі, де пізнійше вмер. В войсковых документах згадувано, же byl ruské národnosti (Minařík, Šrámek 2004). За жену мал дівку о. Емілияня Венгриновича – Штефанію (1890-1969), з котром мал дівку Татияну (1925-1983). Миколай Тиліщак/ Mikołaj Tyliszczak (15 XII 1932-? VI 1972) Вродил ся в селі Злоцкє, де його родина мала ґаздівлку і млын. В рамах акциі «Вісла» родину оселено в місцевости Ґрабово/ Grabowo, але перенесла ся она до Тожымя/ Torzym. Тиліщак вчыл ся в Учытельскым Ліцеi 17 18

Степан Шах (1960) і за ним інчы блудні подают же вродил ся в Теличи. Згадайме, што його мати втекла до Росиі в 1915 р. разом зо своіма дівками. Початково допомагали ій царскы власти, але ситуация змінила ся в часі революциі. Вмерла она в Ростові-на-Дону (Роман Львович).

194

ДИСКУРС • DYSKURS

(Ośno Lubuskie) і пізнійше вчыл в селі Валевіце, одкале покликано го до войсковой службы. Студиювал історию на Вроцлавскым Університеці і служыл в вельох войсковых одділах (Wrocław, Katowice, Krosno Odrzańskie). В часі службы в Кросні Оджаньскым (1956-1958) влучыл ся в лемківску соспільну діяльніст, приізджал на стрічы до Зеленой Горы, де медже інчыма бесідувано о выселіню і можливости повороту на Лемковину. Назначено го учытельом в Высшій Офіцерскій Самоходовій Школі/ Wyższa Oficerska Szkoła Samochodowa im. gen. Aleksandra Waszkiewicza, Piła. Прото здає ся, што вчыл і вюл досліджыня (Tyliszczak 1972, 138-206). Закінчыл Войскову Політычну Академію в Варшаві/ Wojskowa Akademia Polityczna im. Feliksa Dzierżyńskiego. Початком 1970 р., будучы уж капітаном, зачал працувати над докторатом о акциі «Вісла». Коли мал зобраны материялы, влучаючы тоты з войсковых джерел, мали зачати приізджати до него «życzliwi koledzy i przyjaciele»19, хотячы дознати ся што зобрал. Такых приіздів мало быти пару, а останій мал місце початком червця 1972 р. В часі той візиты, коли його жена была в шпытали сподіваючы ся народжыня дівкы, майор Тиліщак вмер. Вшыткы материялы пропали з його мешканя. Похоронено го 9 VІ 1972 р. на цмонтери в Пілі. *** Лемкы служылы і служат тіж як войсковы капеляны, котры з огяду на свою позицию достали званя офіцера. Згадайме пару з них. З Бонарівкы походил Василь Опарівскій (1890-1919), капелян Украіньской Галицкой Арміі в ступени сотника, котрый згынул в Підгaйцах в часі польско-украіньской войны (Бучацький 1962, 2). Семан Федоронько (1893 Чертеж-1940) был рукоположеный в 1914 р., а од 1922 р. працувал як православый капелян в Польскым Войску. В 1934 р. остал головным православным капеляном Польского Войска в ступени підполковника. Протопрезвітер Федоронько был арештуваный през Совєтів і забитый в Катиню (Grzybowski 2018, 209-236). Ґреґори Пелеш/ Gregory Pelesh (1945-2001) был родженый в Америці але мал бортняньскє походжыня. Высвяченый был в 1969 р. і рік пізнійше 19

Вшыткы біоґрафічны інформациі о Тиліщаку походят од чловека, котрый го знал (Zwoliński 1994, 122-124).

Богдан Горбаль: Лемківскы ґенералы і высшы офіцеры

195

вступил на службу в US Air Force, де остал капеляном. Окрем теолоґічной освіты мал тіж мілітарне школіня (Air Force Squadron Officers’ School I the Air Command and Staff College). В 1987 р. остал полковником (Fr. Gregory Pelesh). Boris Geeza (1923-2000) вродил ся в Америці в лемківскій родині. Был рукоположеный в 1947 р. і шіст років пізнійше остал капеляном Американьской Флоты/ United States Navy. Пішол на пенсию в 1975 р., а в роках 1978-1988 был православным Єпископом Чікаґо/ Diocese of Chicago and the Midwest (The Orthodox Church in America) (Oftedal 1997). Василь Ґалчык/ Bazyli Gałczyk (вр. 1952 в Полянах, пов. Кросно) был высвяченый в 1981 р. і товды перенял православну парохію в Креници, де за його душпастырской послугы збудувано церков. Православным Капеляном Польского Войска в ступени майора остал в 1993 р., а од 2006 р. перешол до працы в Кракові (II Korpus Zmechanizowany Wojska Polskiego w Krakowie). В 2009 р. піднесено го до ступени підполковника (Śmierciak 2009), а пізнійше до полковника. Можливе, што были іщы інчы Лемкы высшы офіцеры, о котрых молчыт лемківкса істория. Молчати може о них з ріжных причын. Може зато, же барз од Лемковины і Лемків одышли. А може тіж зато, же ся памят о них затерла. Присмотрме ся тепер паром офіцерам, о котрых згадувано, же былиЛ емками, але або не можна того довести, або Лемками они не были. О. Качмарчык (Качмарчик 1907, 2) писал о лемківскым походжыню ґен. Дубіньского з Дубного, котрый мал служыти в Варшаві (отже в царскій арміі?). Не повело ся мі єднак найти інформаций о такым ґенералі. О. Іоанн Поляньскій подал (Лемкин 1969, 260), же ґенерал і маршал Совітской Арміі, головный командир на західнім фронті, др Євгеній Федоронко, вродил ся в селі Чертеж і же вмер в шпытали в 1945 р. од ран на фронті. Федоронькы фактычні походоли з того села, але такого маршала не было. Як ся здає, ходит ту о маршала Якова Федоренко (1896-1947), котрый єднак вродил ся в місцевости Цареборисово (гнеска Красный Оскол) Харковской ґуберніі в родині портового грузчика (ладувача). Степан Шах (Шах 1960, 90) подал, што ґенерал майор Йосиф Михайло Вітошинський (1857-1931), комендант 130 aвстрийской бриґады,

196

ДИСКУРС • DYSKURS

а пізнійше командир в Украіньскій Галицкій Арміі походил з «лемківської галузи Вітошинських». Тота інформация пізнійше явила ся в пару печатаных выданях і на інтернетовых странах (Енциклопедія 2003; Криса, Фіголь 2006, 219-220; Литвин 2008). Іван Красовський подає, што Вітошыньскы, записаны як Witoszysski (? – Б. Г.), мешкали в селах Вітрилів i Кремяна. Єднак Ян Ридель (Rydel 200120) подає, што описуваный ґенерал вродил ся во Львові, в родині учытеля і же был римокатоликом. Ци маме ту подібну ситуацию до той з Людвіком Сембратовичом? Іван Гвозда писал же ґен. Іларіон Павлюх, котрый был австрийскым войсковым судьом, вродил ся «коло Нової Веси», повіт Новый Санч (Гвозда 1980, 5). Ходит ту єднак, як ся здає, о ґен. Захара Павлюха (18481934) вродженого в бойківскым селі Хащові на Турчанщыні, котрый вчыл ся в Кракові, перше в Ґімназиі Св. Анны, а пізнійше студиювал право на Ягайлоньскым Університеті і працувал як войсковый судя (Помер генерал 1934, 1; Портрет поета). Іван Гвозда писал тіж же «Зубрицький – походив із знаного роду на Лемківщині, з Зубрицьких. Служив генералом в австрійській армії» (Гвозда 1980, 5). Як ся здає, ходит ту о Корнеля Зубрицкого/ Cornelius/ Kornel von Zubrzycki (1816-1893), котрый войскову службу зачал в 1836 р., в 1859 р. остал майором і командувал баталіоном 65 Полку Піхоты/ Infanterieregimente, з котрым воювал проти Італиі (1866) і там остал полковником. В 1868 р. обнял командуваня 55 Полку Піхоты стоячого в Відни. В 1874 р. назначено го тымчасовым командиром бриґады. На пенсию перешол в 1876 р. як тытулярный ґенерал майор і оселил ся в Кракові, де вмер21. Родину Зубрицкых декотры выводят з лемківского села Зубрик22, де были они шолтысами може аж і од часу його локациі (1547). Шолтысы сел Мушыньского Ключа знаны были з того, же посылали своіх сынів на науку поза іх рідны села. Якіса част тых вывченых діти розышла ся по Галициі, часто ся польонізуючы. Видно тото барз добрі на прикладі Осифа Зубрицкого, котрый вродил ся в Зубрику (1769), де його дідо Петро (вр. 1700) был шолтысом. Осиф лишыл рідне село, 20

Його інформациі походят з Kriegsarchiv Wien, збірка Qualifitaction Listen 3270 i з Centralne Archiwum Wojskowe, збірка Akta Personalne W 14973. Основну його біоґрафію подал Jan Rydel (Rydel 2001). См. тіж на: (Zubrzicki 1891, 292; Zubrzicki). Згадайме ту тіж, же знаный історик і діяч в Галициі, Денис Зубрицкій (1777-1862), походил зо села Зубриця, пов. Турка одкале могли походити інчы Зубрицкы.

Богдан Горбаль: Лемківскы ґенералы і высшы офіцеры

197

остал дідичом села Касіна/ Kasina і оженил ся з Польком, Вікторийом Ґаґатніцком (1786-1854). Єден з іх сынів (Tomasz, вр. 1808) был римокатолицкым священником, а інчый (Julian, вр. 1814) властительом Рабкі/ Rabka, де основал здрій (Kowalczyk et al. 2012, 31). Інтересуючый нас ту ґенерал вродил ся в Городку/ Gródek Jagielloński, львівской области в родині урядника і был римокатоликом. О походжыню його вітця не знаме, отже не спосіб тепер писати ци мал він повязаня з Зубриком. Іван Гвозда писал тіж же «Іван Ладижинський – походив зі старого лемківського роду. Служив в австрійській армії. Брав участь в бою під Австерліц, де й поляг в 1805 р. Про нього знаємо з родинної хроніки Ладижинських в Сяноці» (Гвозда 1980, 5). Ладижыньскых знаме як грекокатолицкых священників служачых медже інчыма на східній Лемковині і частіше на західній Бойківщыні. Спосеред семох священників з того роду, котрых згадуют шематизмы Перемиской Єпархіі, найстаршыма были Іван (1757-1828), котрый служыл і вмер в Середници ліского повіту, і Миколай (1763-1836), котрый служыл і вмер в Риботичах попри Перемышли (Blažejovskyj 1995, 733). Не знаме одкале они походили23 (Schramm 1956, 107; Jabłonowski 1897, 632). Істория Ладижыньскых в Саноці розпочынат ся, як ся здає, од Кирила Яксы Ладижыньского (1830-1897) вродженого в Березці на західній Бойківщыні в родині о. Івана (1805-1883). Кирил сам был професийным вояком демобілізуваным в 1866 р. в ступени поручника. Неодолга оселил ся він в Саноці, де был барз актывным діячом і політыком, в тым долголітнім бургомайстром міста (1872-1897) (Zając 2002, 58-60). Його сыном был др Михал Ладижыньскій (1867-1931) вродженый в Сторожах Великых на східній Лемковині, учытель Мужской Ґімназиі в Саноці і член Містовой Рады. Был він автором пару історичных прац о Галициі, котры по його смерти лишыли ся в рукописах находячых ся в руках родины24. Там певно тіж находила ся згадана хроніка. Степан Шах подал, што з «лемківського великого села Красна, пов. Коросно, вийшов звісний в часі 1. світової війни на східнім фронті 23

R. W. Schramm описувал іх як походячых «ze starego i licznego jak mak w całej ziemi Sanockiej rodu szlachetków wołoskich Dragów-Sasów». Подавано тіж же: «Ładyżyńscy – gniazdowy ród bracławski, dzierżący oprócz Ładyżyna u ujścia Silnicy do Bohu i inne widać dobra – już u świtu w. XVI-go». О тым згадує ся в приписі до посмертні печатаной його працы Сянокъ и его окресности (Научно-литературный 1934, 51).

198

ДИСКУРС • DYSKURS

отаман Українських Січових Стрільців при австрійській армії – Омелян Лесняк» (Шах 1960, 90-91), подібно вчаснійше майор австрийской арміі. Знаючы о Лесняках з Красной, Шах додумувал ся, же могло ходити о лемківского Лесняка, але поправді ходило ту о Омеляна Лесняка (18821953?) вродженого в селі Стецева, снятиньского повіту або в Городенці, тепер Тернопільской области, котрый был капітаном австрийской арміі (а не майором), а пізнійше атаманом Украіньскых Січовых Стрільців (Науменко 1995, 260-261). Шах подал тіж, што походячый з лемківского села Красна професор Іван Зілинський (1876-1952) як резервовий австрійський лейтнант піхоти попав з перемиської кріпости в березні 1915. р. в російський полон, а в 1917. р. вступив до новозорганізованої Укр. Нар. Армії в Києві і брав участь в обороні Києва проти наступу большевиків, дослужився степеня полковника.

І додавал до того: «Подаю цю нотатку на основі оповідання проф. І. Зілинського, коли ми оба на філії Акад. гімназії у Львові учителювали» (Шах 1960, 91). Неє згоды што до воєнной долi Зілинського. Кость Кисілевський писал, же Зілинський был лем резервовым сєржантом австрийской арміі (Кисілевський 1962, 10). Юлія Новіцька повтарят інформацию о його ступени сєржанта і додає, же в 1918 р. вступил він до арміі Петлюры (Новіцька 2010, 116, за: Witkowski 2000, 268-270). Микола Мушинка зас подал, же Зілинський прослужыл войну в ступени поручника і навет подал його знимку в мундурі. О службі в арміі Петлюры він не згадувал, пишучы лем, же 14 ХІІ 1918 р. австрийскій одділ Зілинсько был розброєный в Одесі і же «в січни 1920 рока його переведено в Київ, звідтіля у Вінницю, Станиславів, Будапешт, Відень та Брно» і же ся пізнійше лікувал (1921) (Мушинка 1994, 24). Здає ся, же або Шах злі зрозуміл, або злі запамятал што йому Зілинський повіл о його войсковій ступени. Можливым є тіж, же Шах помылил проф. Зілинського з інчом особом: Петром Зілинськым-Содольом (1893-1987) – полковником в арміі Петлюры. ***

Богдан Горбаль: Лемківскы ґенералы і высшы офіцеры

199

Іхаючы колиси з лемківскыма знаємыма дорогом номер 8 близко міста Ансонія в штаті Конектікет, звернул єм увагу, же є она названа General Samuel Jaskilka Hіghway. Товды одраз почул єм тото, што Лемкы часто з гордістю бесідуют, же «він з нашых». Пізнійше заняло мі кус часу догребати ся до інформациі потверджаючой його лемківскє походжыня. Найвеце інформаций о лемківскых офіцерах походит од авторів: о. Теофіль Качмарчык (1843-1922), о. Іоанн Поляньскій/ Лемкин (18881972), Степан Шах (1891-1978) і Іван Гвозда (1927-2016). Вшыткы они інтересували ся лемківскыма справами і лемківском історийом. За справом своіх текстів помогли сохранити памят о выдатных Лемках і знаменитых лемківскых родинах, але серед переданых през них інформаций трафляют ся тіж блуды. Додати треба, же декотры зо згаданых през них люди (прикладово Людвік Сембратович і Юлиян Криницкій), хоц походили з Лемків, жыли далеко од лемківского культурного простору. Інчы поданы за Лемків, Лемками не были. О лемківкым походжыню Остапа Стецы нихто специялні медже Лемкaми не хоче памятати.

Бібліоґрафія Багатомовне генеалогічне дерево. Доступ: 10.11.2021. http://uk.rodovid.org/. Бучацький, Володимир. 1962. «До статті „Mій незабутній батько”». Свобода, ч. 69: 208. Гвозда, Іван. 1980. «Генерали з Лемківщини». Юнак 28:6 [199]. Драбчук, Іван. 2015. «Родом з Галичини». Галицьке Слово, 26.01.2015. Доступ: 10.11.2021. http://galslovo.if.ua/index_old.php?st=4712. Енциклопедія історії України, т. 1. 2003. Київ: Наук. думка. Портрет поета малюваний генералом. Доступ: 10.11.2021. http://lib.if.ua/franko/ 1314084244.html. Карпаторусский календарь Лемко-Союза. 1957. Yonkers. Качмарчик, Теоф. Т. Свящ. 1907. «Изъ Лемковщины». Поступ 1:19: 2. Кисілевський, К. 1962. Іван Зілинський. Вінніпег: Українська Вільна Академія Наук. Криса, Любомир, Фіголь, Роман. 2006. Личаківський некрополь. Львів: б.в. Курилло, Феофіль. 2004. «Дневник Лемка з Талергофу (од 14 вересня 1914 р. до 22 серпня 1915 р.)». З великоруского языка перевьюл Петро Трохановскій. Лемківскій річник: 12-116. Лемкин, И. Ф. 1969. История Лемковины. Юнкерс, Н. Й.: Издание Лемко-Союза в С.Ш.А. и Канаді.

200

ДИСКУРС • DYSKURS

Литвин, Сергій. 2008. «Військові діячі Західно-української Народної Республіки». Воєнна історія, ч. 6 [42]. Тіж на Інтернеті http://warhistory.ukrlife.org/ 6_08_4.html. Литвин, Микола Р., Науменко, Кім. 1995. Історія ЗУНР. Львів: Олір. Місило, Євен, ред. 1997. Акціяй «Вісла». Документи, 63. Львів–Нью Йорк: Наукове товариство ім. Т. Шевченка. Мушинка, Микола. 1994. «Іван Зілинський (1879-1953) життя і наукова діяльність». В: Збірник пам’яті Івана Зілинського (1879-1952). Pед. Юрій Шевельов, Олекса Горбач, Микола Мушинка, 24. Нью-Йорк: Наукове Товариство ім. Шевченка. Научно-литературный сборник Галицко-русской матицы 8. 1934. Львов. Новіцька, Юлія. 2010. «Науково-педагогічна діяльність Івана Зілинського в Кракові за часів Другої Речі Посполитої». В: Дні науки історичного факультету. Матеріали ІІІ Міжнародної наукової конференції молодих учених, присвяченоїт 65-річчю Перемоги у Великій Вітчизняній, Вип. ІІІ у 4-х част. Київ: 116-118. Пихур, Іван. 1915. Nachrichten über Verwundete und Kranke ausgegeben am 10. 8. 1915, нр. 445: 28. «Помер генерал Захар Павлюх». 1934. Свобода 42: 64. «Посмертні згадки». 1923. Календар Українського Народного Союза на 1923 рік. Роман Львович Сембратович. Доступ: 10.11.2021. http://sembratovych.org/ua/person. html?id=178. Симеон Пыж. 1957. «Горлицкий бурсак (часть VI)». Карпаторусский Календар Лемко-Союза. Доступ: 10.11.2021. http://carpatho-russian-almanacs.org/LEMKO/ LEMKO1957/GorPupil57.php. Шах, Степан. 1960. Між Сяном а Дунайцем. Cпомин, ч. 1, Мюнхен: Видавництво «Християнський Голос». Archiwum Państwowe w Przemyślu. Доступ: 10.11.2021. http://www.przemysl.ap.gov.pl/ skany/. Blažejovskyj, Dmytro. 1995. Historical ematism of the Eparchy of Peremy l including the Apostolic Administration of Lemkiv čyna (1828‑1939). L’viv: Kamenyar. Bujak, Franciszek. 1914. Materyały do historiii miasta Biecza, 1361-1632 (документ 464), 190. Kraków: nakł. Akademii Umiejętności. Engel, Rudolf. 1906. Geschichte des k. und k. Infanterieregiments Philipp Herzog von Württemberg Nr. 77, von der Errichtung 1860 bis 1906. Przemyśl: Verlag des Regiments. Fadiejew, Rostisław. 1871. «Der Kriegsschauplatz am schwarzen Meere. Mit Rücksicht auf die Führung eines Schienenweges nach der Krym». Streffleur‘s Österreichische Militärische Zeitschrift, т. 12, ч. 2: 104-128, 208-226. Formanek, Jaromir, Dvořák, Karl. 1905. Geschichte des k.k. Infanterie-regiments nr. 41, т. 3. Czernowitz: Druck und Verlag der H. Czopp’schen Buchdruckerei. Fr. Gregory Pelesh, Retired USAF Chaplain, dies. 2001. Orthodox Church in America, 6.12. 2001. Доступ: 10.11.2021. http://oca.org/news/archived/fr.-gregory-pelesh-retiredusaf-chaplain-dies1.

Богдан Горбаль: Лемківскы ґенералы і высшы офіцеры

201

General Samuel Jaskilka, USMC (Deceased), Marine Corps University. Доступ: 10.11.2021. http://www.mcu.usmc.mil/historydivision/Pages/Who’s%20Who/J-L/Jaskilka_S.aspx. Geni. A MyHeritage Company. Доступ: 10.11.2021. http://www.geni.com. Grzybowski, Jerzy. 2018. «Żołnierz i duszpasterz. Działalność duszpasterska księdza protoprezbitera ppłk Szymona Fedorońki w Wojsku Polskim w latach 1922-1940». Rocznik Teologiczny, т. 60, ч. 2: 209-236. Handbuch des allerhöchsten Hofes und des Hofstaates seiner K. und K. Apostolischen Majestät. 1911. Wien: Druck und Verlag der K. K. Hof- und Staatsdruckerei. High-Life-Almanach. Adressbuch der Gesellschaft Wiens und der österreichischen Kronländer. 1913. Wien: Carl Konegen. Hof- und Staats-handbuch der Österreichisch-ungarischen Monarchie. 1916. Wien: Druck und Verlag der K. K. Hof- und Staatsdruckerei. Horbal, Bogdan. 1997. Działalność polityczna Łemków na Łemkowszczyźnie 1918-1921. Wrocław: Wydawnictwo Arboretum. Jabłonowski, Aleksander. 1897. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, т. 11: Ziemie ruskie: Ukraina (Kijów–Bracław). Dział 3. Warszawa: J. E. Skiwski. Kais. königl. Militär-Schematismus für 1878. 1877. Wien: Aus der K. K. Hof- und Staatsdruckerei. Kais. königl. Militär-Schematismus für 1879. 1878. Wien: Aus der K. K. Hof- und Staats druckerei. Kais. königl. Militär-Schematismus für 1882. 1881. Wien: Aus der K. K. Hof- und Staats druckerei. Kais. königl. Militär-Schematismus für 1883. 1883. Wien: Aus der K. K. Hof- und Staats druckerei. Kowalczyk, Kamil, Moskal, Grzegorz, Szlaga, Józef, Rapta, Michał. 2012. Rabka Juliana Zubrzyckiego. Rabka: Wydawnictwo Zachylina. Królikowski, Janusz. 2010. Generałowie i admirałowie Wojska Polskiego 1943-1990, т. III: M-S. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek. «Kronika». 1910. Gazeta Lwowska, 11.10.1910. Mandel, Friedrich. 1893. Geschichte des k. u. k. Infanterie-Regiments Guidobald Graf von Starhemberg, т. 2, nr. 13. Krakau: Selbstverlag des Regiments. Mayko, Michael P. 2012. «Ansonia native, Gen. Samuel Jaskilka, dies». Newstimes, 28.01.2012. Доступ: 10.11.2021. http://www.newstimes.com/local/article/Ansonianative-Gen-Samuel-Jaskilka-dies-2796869.php. Minařík, Pavel, Šrámek, Pavel. 1997. «Personální průvodce mobilizované čs. branné moci v době vyvrcholení mnichovské krize». Historie a vojenství 46: 5. Minařík, Pavel, Šrámek, Pavel. 2004. Průvodce po mobilizované čs. branné moci v době mnichovské krize na území Slovenska a Podkarpatské Rusi. Доступ: 10.11.2021. https://armada.vojenstvi.cz/predvalecna/personalie/pruvodce-po-mobilizovane-csbranne-moci-v-dobe-mnichovske-krize-na-uzemi-slovenska-a-podkarpatske-rusi.htm. Nachrichten über Verwundete und Kranke ausgegeben am 10. 8. 1915, нр. 445. 1915. Wien. «Obituary: Samuel Jaskilka, 92, retired U.S. Marine Corps general». 2012. Ukrainian Weekly, 19.02.2012.

202

ДИСКУРС • DYSKURS

Oftedal, Sarah. 1997. «Bishop Boris (Geeza)». Orthodox Research Institute. Доступ: 10.11.2021. http://www.orthodoxresearchinstitute.org/hierarchs/oca/obituaries/obit_ boris_geeza_bishop_chicago2.html. «Pogrzeb generała-porucznika Ludwika Sembratowicza». 1891. Gazeta Lwowska, 7.05.1891. Prášek, Major Vojt. 1931. «Vznik a vývoj dělostřelectva čsl. vojska na Rusi». Československý legionář 13: 3. Przyboś, Adam. 1958. «Rzeszów na przełomie XVI i XVII wieku». В: Pięć wieków miasta Rzeszowa XIV-XVIII. Ред. Franciszek Błoński, 128. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Przyboś, Kazimierz. 2001. «Wojsko klucza muszyńskiego biskupów krakowskich». Almanach Muszyny: 18-24. Rabenhorst, Alfons Dragoni edler von. 1897. Geschichte des k. u. k. Infanterie-Regimentes Prinz Friedrich August herzog zu Sachsen nr. 45 von der errichtung bis zur gegenwart. Brünn: Druck von Rudolf M. Rohrer. Ranglisten des kaiserlichen und königlichen Heeres 1916. 1916. Wien: Aus der K. K. Hofund Staatsdruckerei. Ranglisten des kaiserlichen und königlichen Heeres 1917. 1917. Wien: Aus der K. K. Hofund Staatsdruckerei. Ranglisten des kaiserlichen und königlichen Heeres 1918. 1918. Wien: Aus der K. K. Hofund Staatsdruckerei. Ruhestands-Schematismus der österreichisch-ungarischen Armee für 1906. 1906. Graz: Verlag des Armee-Ruhestands-Schematismus. Ruhestands-Schematismus der österreichisch-ungarischen Armee für 1913. 1913. Graz: Verlag des Armee-Ruhestands-Schematismus. Ruhestands-Schematismus der Österreichisch-Ungarischen Armee für 1914. 1914. Graz: Verlag des Armee-Ruhestands-Schematismus. Rydel, Jan. 2001. W służbie cesarza i króla. Generałowie i admirałowie narodowości polskiej w siłach zbrojnych Austro-Węgier w latach 1868-1918. Kraków: Księgarnia Akademicka. Schematismus branné moci československé, р. 2. 1923. Praha: Nákladem Ministerstva Národní Obrany. Schematismus branné moci československé, р. 5. 1926. Praha: Nákladem Ministerstva Národní Obrany. Schematismus branné moci československé, р. 8. 1929. Praha: Nákladem Ministerstva Národní Obrany. Schematismus der K. K. Landwehr und der K. K. Gendarmerie der im Reichsrathe vertretenen Königreiche und Länder für 1885. 1885. Wien: Aus der K. K. Hof-und Staatsdruckerei. Schematismus der K. K. Landwehr und der K. K. Gendarmerie der im Reichsrathe vertretenen Königreiche und Länder für 1886. 1886. Wien: Aus der K. K. Hof-und Staatsdruckerei. Schematismus der K. K. Landwehr und der K. K. Gendarmerie der im Reichsrathe vertretenen Königreiche und Länder für 1895. 1895. Wien: Aus der K. K. Hof-und Staatsdruckerei.

Богдан Горбаль: Лемківскы ґенералы і высшы офіцеры

203

Schematismus der K. K. Landwehr und der K. K. Gendarmerie der im Reichsrathe vertretenen Königreiche und Länder für 1906. 1906. Wien: Aus der K. K. Hof-und Staatsdruckerei. Schematismus der K. K. Landwehr und der K. K. Gendarmerie der im Reichsrat vertretenen Königreiche und Lander für 1907. 1907. Wien: Aus der K. K. Hof-und Staatsdruckerei. Schematismus der K. K. Landwehr und der K. K. Gendarmerie der im Reichsrat vertretenen Königreiche und Lander für 1908. 1908. Wien: Aus der K. K. Hof-und Staatsdruckerei. Schematismus der K. K. Landwehr und der K. K. Gendarmerie der im Reichsrathe vertretenen Königreiche und Länder für 1911. 1911. Wien: Aus der K. K. Hof-und Staatsdruckerei. Schematismus für das kaiserliche und königliche Heer und für die kaiserliche und königliche Kriegs-Marine für 1893. 1893. Wien: Aus der K. K. Hof-und Staatsdruckerei. Schematismus für das kaiserliche und königliche Heer und für die kaiserliche und königliche Kriegs-Marine für 1900. 1899. Wien: Aus der K. K. Hof-und Staatsdruckerei. Schematismus für das kaiserliche und königliche Heer und für die kaiserliche und königliche Kriegs-Marine für 1902. 1901. Wien: Aus der K. K. Hof-und Staatsdruckerei. Schematismus für das kaiserliche und königliche Heer und für die kaiserliche und königliche Kriegsmarine für 1909. 1909. Wien: Aus der K. K. Hof-und Staatsdruckerei. Schmidt-Brentano, Antonio. 2007. Die k. k. bzw. k. u. k. Generalität 1816-1918. Wien: Österreichisches Staatsarchiv. Schramm, Ryszard W. 1956. «Na wschód od Osławy». Wierchy 25. Sembratovych Family Tree. Доступ: 10.11.2021. http://sembratovych.org/. Śmierciak, Stanisław. 2009. «Dziekan Korpusu». Nowy Sącz naszemiasto.pl, 22.01.2001. Доступ: 10.11.2021. https://nowysacz.naszemiasto.pl/dziekan-korpusu/ar/c15258617. Sprawozdanie dyrekcyi c. k. gimnazyum w Jaśle za rok szkolny 1895. 1895. Jasło: Nakładem Funduszu Naukowego. Steranka, Teodora. б. д. Materiały do genealogii rodziny Horbali i Steranków a częściowo Feleńczaków. Рукопис. Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok 1900. 1900. Lwów: Nakładem C. K. Namiestnictwa. Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok 1907. 1907. Lwów: Nakładem C. K. Namiestnictwa. Trajdos, Tadeusz Mikołaj. 1996. «Kryniccy w świetle herbarzy», 31. Almanach Muszyny. «Tribute to Gen. Jaskilka». 1978. Ukrainian Weekly, 22.10.1978. Tyliszczak, Mikołaj. 1972. «9 Drezdeńska Dywizja Piechoty w walce z ukraińskim i polskim podziemiem zbrojnym (czerwiec 1945 – październik 1947)». В: W walce ze zbrojnym podziemiem 1945-1947. Ред. Maria Turlejska et al., 138-206. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej. Urbankowski, Bohdan. 1998. Czerwona msza, czyli uśmiech Stalina, т. I. Выд. 2, попр. і розш. Warszawa: Alfa–Wero. «Věci vojenské. Osobní změny v armádě». 1935. Národní osvobození 12: 210. Verordnungsblatt für das k. u. k. Heer. Personal-Angelegenheiten, ч. 36. 1861. Wien. Verordnungsblatt für das k. u. k. Heer. Personal-Angelegenheiten, ч. 34. 1884. Wien.

204

ДИСКУРС • DYSKURS

«Odchod zo Slovenskej armady (202186)». Vojenský historický ustav Bratislava. Доступ: 10.11.2021. http://ebadatelnavha.vhu.sk/en/islandora/object/vha%3A6701#page/1/ mode/1up. Wawro, Geoffrey. 1996. The Austro-Prussian War. Austria’s War with Prussia and Italy in 1866. Cambridge-New York: Cambridge University Press. Wawro, Geoffrey. 2014. Wojna austriacko-pruska. Wojna Austrii z Prusami i Włochami w 1866 roku. Пер. Miłosz Młynarz. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V. Wcisło, Andrzej. Myszkowscy herbu Jastrzębiec. Доступ: 10.11.2021. http://www. myszkowscy.pl/. Witkowski, Wiesław. 2000. «Iwan Ziłyński», В: Złota księga Wydziału Filologicznego. Pед. Jan Michalik, Wacław Walecki, 268-270. Kraków: Uniwersytet Jagielloński. Württemberg Nr. 77, von der Errichtung 1860 bis 1906. 1906. Przemyśl: Verlag des Regiments. Zając, Edward. 2002. Obywatele Honorowi Królewskiego Wolnego Miasta Sanoka. Sanok: Miejska Biblioteka Publiczna im. Grzegorza z Sanoka. «Zubrzicki, Cornel Ritter von». В: Wurzbach, Constant von. 1891. Biographisches lexikon des kaiserthums Oesterreich, т. 60. Wien: Verlag der Universitäts-Buchdruckerei von L. C. Zamarski. Zubrzicki, Cornel Ritter von. Доступ: 10.11.2021. https://de.wikisource.org/wiki/ BLK%C3%96:Zubrzicki,_Cornel_Ritter_von. Zwoliński, Jarosław. 1994. Rapsodia dla Łemków. Koszalin: nakł. autora.

1. Інформация о командуваню Людвіком Сембратовичом 12. Дивізийом/Truppen-Division в Кракові. Джерело: Schematismus für das k. u. k. Heer und für die k. u. k. Kriegs-Marine 1892 (Wien, 1892), c. 95

2. Записка о народжыню Данила Талпаша в лемківскым селі Нова Вес. Джерело: Archiwum Państwowe w Przemyślu, Archiwum Greckokatolickiego Biskupstwa w Przemyślu, Kopie ksiąg metrykalnych parafii Nowa Wieś z filią Łosie (dekanat Muszyna), Sygnatura: 56/142/0/0/7390, http://www.skany.przemysl.ap.gov.pl/show.php?zesp=142&cd=0&ser=0&syg=7390

3. Димитрий Собин, 1912. Джерело: Знимка з колекциі Івана Мадзіка

4. Прошыня Романа Сембратовича о звільніня зо Словацкой Арміі, 1939. Джерело: Vojenský historický ústav Bratislava, Dokumenty Hlavného vojenského veliteľstva, Odchod zo Slovenskej armády. (202186), http://ebadatelnavha.vhu.sk/en/islandora/object/vha%3A6701#page/1/mode/1up

5. Друга страна документу ч. 4

6. Семюель Яскілка / Samuel Jaskilka, 1976. Джерело: Samuel Jaskilka, Defense Dept. Photo (Marine Corps) A706722, Photo by GySgt. Heikkinen, https://military-history.fandom.com/wiki/ Samuel_Jaskilka

РІЧНИК РУСКОЙ БУРСЫ 2021, P. 17, c. 205-217 https://doi.org/10.12797/RRB.17.2021.17.08

І-Фу Туан

Простір і місце1 Введіня «Простір» і «місце» то звыклы слова, што окрисляют всеприсутный досвід. Жыєме в просторі. На тій ділянці неє дост простору на іщы єден будинок. Великы рівнины выглядают як безкрайный простір. Місце то безпека, простір то вільніст: привязаны сме до першого і цне ся нам за тым другым. Неє ліпшого місця як хыжа. Што то єст наша хыжа? То є родинна хыжа, старе сусідство, родинне місто, своя краіна. Ґеоґрафове досліджают місця. Пляністы хотіли бы вытворити «почутя місця». Так ся звыклі бесідує. Простір і місце сут основныма складниками нашого світа; постерігаме іх як очывидны. Коли єднак зачнеме ся над нима застанавляти, достережеме може несподіваны значыня і появлят ся звіданя, о якых скорше сме не думали. […]

11. Привязаня до родинных сторін Місця існіют в розмаітій скали. На єдным єй краю находит ся улюбленый фотель, на протывным ціла земля. Важным родом місця посередині той скалі сут родинны стороны. Є то реґіон (місто ци сельска околиця) дост великій, жебы заспокоіти жытьовы потребы чловека. Привязаня до 1

Переклад з: Tuan, Yi-Fu. 1987. Przestrzeń i miejsce. Пер. Agnieszka Morawińska, 13, 189-203. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy. На лемківскій язык перевела Моніка Тылявска.

206

ДИСКУРС • DYSKURS

родинных сторін може быти барз сильне. Якого рода є то почутя? З якых возникат досвідчынь і в якых обставинах? Праві всяди чловечы групы проявляют схыльніст до трактуваня родинных сторін як центра світа. Люде, якы вірят, же самы находят ся в середині, вірят тіж, што за тым іде, в вынятковы вартости такого місця. В ріжных частях світа почутя центральности є выражене през ґеометричну концепцию простору, зорєнтуваного в однесіню до штырьох сторін світа. Хыжа становит астрономічный центр окрисленой просторовой системы. През хыжу переходит вертикальна ленія, што лучыт небо з підземным світом. Здає ся, же звізды порушают ся докола нашого місця замешканя; хыжа є ядром космічной структуры. Така концепция місця повинна надавати му найвысшу вартіст: тяжко собі уявити, же можна таку хыжу опустити. Кєд наступило бы знищыня такой хыжы, можна властиві припущати, же люде втратили бы почутя всякого сенсу, руіна іх жыжы значыла бы руіну іх космосу. А єднак не мусит так быти. Чловечы істоты мают величезну силу тырваня. Космічны концепциі можут быти достосуваны до міняючых ся обставин. Коли єден «центр всесвіта» піддає ся деструкциі, можна збудувати новый зараз попри ним або в цілком інчій околиці і товды то она власні стане ся «середином світа». Середина неє окрисленым пунктом наверха землі; є то понятя міфічной думкы, а не глубоко одчувана вартіст, звязана з особливыма подіями і місцьом. В міфічній думці можут спілістніти в тым самым основным просторі і не перечыти собі, чысленны середины світа. Мож вірити, же ось світа переходит през осаду як ціліст, а тіж през кажду з поєдных сідиб в тій осаді. Простір розтягненый на сітці сторін світа спричынят, же ідея місця є видочна, але рівночасно не признає якісому особливому ґеоґрафічному пунктови ролі місця властивого. Просторова рама окрислена през звізды є антропоцентрична, а не місцьоцентрична, і може пересувати ся згідні з тым, як чловек мінят положыня. Якы віріня запевняют місцям іх вынятковіст, кєд не запевнят єй космічный світоогляд? Свідоцтва, якых достарчают ріжны культуры, суґеруют, же особливым місцьом – звязаным з групом будівли на єдній териториі – є тото, што згідні з вірінями люди, є не лем іх хыжом, але тіж хыжом іх хоронительных духів і богів. Старожытны міста Близкого Сходу і басену Середземного Моря одзначали ся том властивістю. Первістном інспірацийом до будовы міста было прагніня близкости, заходжыня ся з богами. Вчасномезопотамскы міста были властиві храмовыма

І-Фу Туан: Простір і місце

207

комунами. Рытуальны осередкы і важнійшы осады над Нільом мали тіж реліґійны основы, вірено бо, же находят ся они в місцях, де доконало ся сотворіня світа. Модерным умам тяжко поняти, до якой ступени реліґія вкрачала в діяльніст чловека і окрисляла в давных часах вартости. Товды, коли жытя здавало ся непевне, а природа была ворожа, божества не лем давали жытя і хоронили го, але были тіж ґарантами порядку в природі і соспільстві. Од них залежала становляча сила інституций і прав. Усуніня того рода реґуляторів означало хаос і смерт. Напастникы не рівнали міста з земльом з причыны безосновной злости; нищучы – привлащали собі богів місцевого населіня, чынили іх бездомныма, а привлащаючы собі богів, привлащали цивілізацию. Тото переконаня пояснят парадокс: поправді місто є воплощыньом цивілізациі, але Сумеры узнавали «буріня міст» за боскы звычаі, на якых операт ся цивілізация2. В микеньскым періоді грецкы міста офірували святы памятникы своім боскым резидентам. Атена і Гелена патронували одповідньо – Атенам і Спарті. В тых праісторичных часах королівской власти храмы мали великє значыня, котре поступенно тратили в республиканьскым періоді. В Гелляді місто, навет загрожене през неприятелів сохраняло жытвотніст так долго, як долго оставали ненарушены храмы, в котрых переховувано боскы подобы. «Находит тото выраз – повідат Джон Данн – в традициі трояньской войны, подля котрой вкрасти Паллядій (подобу покровителькы міста) было необхідне до того, жебы здобыти Трою»3. Усуніня подобы або знищыня хоронячого го храму одобрало бы місту правный порядок, прото же принципы, обряды і інституциі, што реґулюювали жытя мешканців, потрібували боской санкциі. Не можеме поняти праісторичных почуть: остают они в найліпшым разі справом додумуваня ся. З історичного періоду старожытной середземноморской культуры остало вельо свідоцтв облюбліня місця. Єдно з найбарже значучых приписує ся жытельови Картаґіны. Коли Римляне приступували до нищыня Картаґіны під конец третьой пунійской войны, єден з єй мешканців просил: Благаме тя в імени нашого старожытного міста, заложеного на розказ богів, в імени його славы, што стала ся велика, з огляду на великє чысло храмів 2

John S. Dunne, The City of Gods: A Study of Myth and Mortality, London 1974, с. 29; J. B. Prit chard, Ancient Near Eastern Texts, Princeton 1955, с. 455 і дальшы. Там же, с. 85; см. тіж: René Guenon, La Cité divine, в: Sybmoles fondamentaux de la science sacreé, Paris 1962, с. 449-453; Lewis R. Farnel, Greece and Babylon, Edinburgh 1911, с. 117-120.

208

ДИСКУРС • DYSKURS

в тым місті і в імени його богів, што нич злого вам не зробили, не заберайте ім нічных свят, процесий і повагы. Не заберайте вмерлых, што уж вам не загражают, належных ім офір. Кєд мате для нас милосердя, пощадте серце міста, пощадте форум і пощадте нашу богыню, што проводит нашій раді, і вшытко інче, што є дорогє і цінне для жытя […]. Пропонуєме розвязаня барже през нас упрагнене, а котре вам принесе векшу славу. Пощадте місто, што не зробило вам нич злого, а кєд така ваша воля, забийте нас, тых, якым розказали сте одталь одыйти. В тот спосіб выладуєте свій гнів на людях, а не на храмах, богах, гробах і невинным місті4.

То правда, же тото благаня остало списане в другым столітю нашой еры, адже пару соток років по тамтій подіі. Тяжко з певністю знати, што направду чули окружены Картаґінці. В каждым разі благаня тото мало сенс для римскых чытателів, для якых остало написане, хоц для нас граничыт оно з неправдоподібністю. Уявме собі, што Марсияне направду нападают на Америку і зближают ся до брам Міннеаполіс. Тяжко повірити, жебы нашы містовы радны благали Марсиян, штобы забили мешканців, а ощадили Ніколет Мoлл – гандльовый центер, котрый не зробил нич злого. Реліґія може привязувати люди до місця або тіж од него освободжати. Покланяня ся локальным богам привязує, натоміст універсальна реліґія дає вільніст. В універсальній реліґіі – прото, же вшытко є сотворене през всемогучого і всезнаючого бога – ниякє місце неє барже од інчого святе. Звязаны з земльом божества панували історичні скорше, закля явили ся універсальны богове неба. Быти може всяди люде розважали ідею універсального божества, але присутніст його была неясна і одлегла в порівнаню з близкістю локальных духів, што могли фурт мішати ся до чловечых справ. В Кытаю понятя t’ien [небо] возникло і в соспільній свідомости набрало силы за часів династиі Чоу (приблизно 1027-256 п.н.е.). Його противагом было ti [земля], з кус низшым статусом. T’u – богове ґрунту – занимали іщы низшу позицию, але были первістны. T’ien i ti были вырафінуваныма понятями; в порівнаню з нима богове ґрунту і чысленны духы натуры были для люди дуже барже реальны. В середземноморскым світі, в часах Гомера, олімпійскы богове были міцно вкорінены. На почaтку єднак люде не понимали тых божеств як власти, 4

Appian’s Roman History, пер. Horace White, London 1912, т. 1, кн. 8, роз. 12:28, с. 545.

І-Фу Туан: Простір і місце

209

што чували над цілым людством; думали, же каждый з богів належыт до якісой чловечой групы і чуват над якісом територийом. В реліґіях, што привязуют тырвалі чловека до місц, богове мают – як ся здає – окрислены спільны приметы. Власт іх не сігат поза окрислену границю; нагороджуют і опікуют ся своіма людми, але сут небезпечны для чужых; належат до сотворінь, якых єрархія розтігат ся од жыючых членів родины, з іх зріжницюваным авторитетом, по предків і духы вмерлых героів. Реліґіі локального тыпу творят в вірных сильне почутя минулого, родове почутя і почутя континуациі, звязане з місцьом. Основом обрядів є культ предків. Почутя безпекы черпле ся радше з почутя історичной континуациі як зо світа вічных понадчасовых вартости голошеных в трансцендентальных і універсальных реліґіях. Ідеалом старожытных Греків і Римлян было вкореніня. Французскій вченый Фістель де Кульонж [Denis Fustel de Coulanges] досліджал тот проблем дрібницьово більше як сто років тому. Підкрислял вагу побожности і культу предків. Сын мал обовязок складати офіры духам вмерлых, свого вітця і інчых предків. Нарушыня тых обовязків было актом найвекшой безбожности. Єсли офіры были заношены на гріб предка в одповідні дни, ставал ся він опікунчым божеством. Был духом прихыльным для свойой родины, натоміст вказувал ворожіст тым, што не походили од него; переслідувал іх зза гробу, зсылаючы заразы, коли ся зближали. Любов до своіх, як тіж не обоятніст, але аж i ворожіст в однесіню до чужых, были сталыма приметами в реліґіях звязаных з місцьом. Кажда родина мала свій святый оген, символізуючый предків. Святый оген «был покровительством родины і не мал нич спільного зо святым огньом родины сусідів, што был інчым покровительством»5. Олтар родинного огниска символізувал оселене жытя. Мусіл быти поміщеный на земли і кєд раз го побудувано, не мож го было переносити, хыбаль же вымагала того неперевиджена конечніст. Обовязок і реліґія наказували родині тырвати при своім олтари; родина, подібні як олтар, привязана была до місця. Місто было конфедерацийом родин. Так як родины мали своі сталы огниска в хыжах, так і місто мало своє огниско в сідибі рады, де радны і особливі шануваны громядяне іли стравы6. 5

M. D. Fustel de Coulanges, The Ancient Cit: Garden City, New York, б.р., с. 36-37. (Перше выданя: La Cité antique, 1864). Martin P. Nilsson, Greek Popular Religion, New York 1940, с. 75.

210

ДИСКУРС • DYSKURS

Люде старожытной Грециі і Італиі вірили в выключніст. Простір мал ненарушальны границі. Каждой домены стерегли домашні божества, а пасмо необрабляной землі значыло єй границю. В окрислены дни каждого місяця і каждого рока отец родины обходил своє поле. «Перед собом вюл офірны звірята, співал гымны і складал офіры. Вірил, же том церемонійом розбуджат жычливіст своіх богів для своіх піль і хыжы [...]. Пут, што по ним ішли офірны звірята як тіж молячы ся люде, был ненарушальном границьом ґаздівства»7. В старожытности реліґія і земля были так міцно повязаны, же родина не могла резиґнувати з єдного, не вырікаючы ся другого. Выгнаня было найгіршым выроком, прото же одберало чловекови не лем фізычны середкы утриманя, але і його реліґію, а тіж охорону, яку ґарантували локальны богове. Тезей в траґедиі Еврипида Іпполит не выдал выроку смерти на Іпполита, бо скора смерт была бы за легком каром за його одражаючый злочын. Іпполит мусіл перетерпіти решту жытя як выгнанец на чужій земли, бо така судьба была належна безбожному8. Грекы цінили автохтонніст: Атенці черпали велику гордіст з факту, што могли переслідити долгу і благородну ленію своіх предків звязаных з єдным місцьом. Перикл оголосил: «Нашы предкы заслужыли на хвалу, бо мешкали в тій державі без перервы, з поколіня на поколіня, і переказали єй вільном аж до днешніх часів завдякы свойому героізмови»9. Ізократ повідал, же Атены сут величавы з барз вельох причын, але іх найвекшом основом до славы є автохтонніст і расова чыстота іх громадян. Голосил він: Не стали сме ся жытелями той краіны вымітуючы одталь попередніх єй мешканців ани находячы єй незаселеном, ани приходячы гурмом зложеном з ріжных рас; мы сме з леніі так благородной і так чыстой, же през цілу нашу історию фурт мали сме тоту саму краіну, што нас зродила, бо вышли сме з самой єй землі і фурт можеме звертати ся до нашого міста тыма словами, котрыма называме нашу найблизшу родину; бо зо вшыткых Гелленів мы єдны маме право называти наше місто опікунком, містом вітців і матірю10. 7 8

9 10

De Coulanges, The Ancient City..., с. 68. Eurypides, Hippolytos, 1047-1050. См. Ernest L. Hettich, A Study in Ancient Nationalism, Williamsport, Pa. 1933. Погребова бесіда Перикла, в: Tukidydes, Wojna peloponeska, книга 2:36. Isocrates, Panegyricus, 23-26.

І-Фу Туан: Простір і місце

211

Так глубокє привязаня до рідной краіны є, як ся здає, явиском выступуючым на цілым світі. Не залежыт од культуры ани економіі. Знают го писменны і неписменны, полюваче і збераче, оселены рільникы, а тіж мешканці міст. Місто ци краіна сут трактуваны як матір кормителька, місце є джерелом чутливых споминів і знаменитых чынів, што становлят натхніня для теперішньости; місце є стале, адже дає чловекови, якій сам чує ся слабый і сказаный на припадкы і зміны судьбы – почутя певности. Маорисы в Новій Зеляндиі – писал Раймонд Ферт – мали велику пошану для державы самой в собі і барз сильне привязаня до землі предків; почутя не маюче нич спільного з засобністю або вартістю ґрунту як джерела пожывы. Краіна, де предкы жыли, бороли ся і остали похованы, є для Маориса предметом глубокых почуть […]. Його заклик звучыт: «Моя є земля, земля моіх предків»11.

Маорисы выражали тоты глубоко вкорінены почутя ріжныма способами. Трафляло ся, напримір, же вязен на хвилю перед страчыньом просил, жебы заведено го перед смертю на границю рідной териториі, жебы міг на ню іщы раз посмотрити. «Або міг просити о позволіня напитя ся воды з якісого потічка, што переплывал попри його хыжы»12. Оповісти о героічных чынах помнажали пошану для краіны. До найважнійшых належала оповіст о тым, як понад двадцет поколінь тому приплынули до Новой Зеляндиі чолна предків13. Європскы студенты знают мовы Периклa і Ізократa, в якых тоты патріоты выражали сынівскы почутя в однесіню до Атен і Атенців. В Зєднаных Штатах, де меншый натиск кладе ся на знаня клясичной старожытности, студенты можут дознати ся, в чым є суть глубокого привязаня до державы предків, з переконуючой выповіди єдного з індияньскых вождів. При смутній нагоді, коли то родовиты Американе мусіли уступити зо свойой териториі перениманой през ґубернатора Стівенса з вашынґтоньского округу, індияньскій вождь мал повісти: Был час, коли нашы люде вкрывали цілу державу як фалі порушаного вітром моря вкрывают мушлями выложене дно, але тот час уж давно ся скінчыл 11 12 13

Raymond Firth, Economics of the New Zealand Maori, Wellington 1959, с. 368. Там же, с. 370. Там же, с. 373.

212

ДИСКУРС • DYSKURS

і скінчыла ся велькіст племен, тепер праві забытых. Не буду затримувал ся над тым ани плакал над нашым кінцьом, ани замітувал нашым братям з блідыма лицями, же го приспішыли. Мы дві ріжны расы. Невельо маме зо собом спільного. Для нас мощы нашых предків сут святы і місце іх остатнього спочынку є для нас святом земльом, коли же вы одышли сте хыбаль без жалю далеко од гробів вашых предків […]. Кажда част той краіны є свята для мого народу. Кажда горка, кажда долина, кажда рівнина і гай остали освячены през якісый зворушаючый спомин смутных досвідчынь мойого племена. Навет скалы, што выглядают якбы лежали глухы і выгрівают ся в сонци на німых морскых берегах, в гордій велькости, проникают споминами давных подій звязаных з жытьом мого народу. Сам порох під вашыма ногами барже жарливі одповідат нашым як вашым ходалам, бо то сут мощы нашых предків і нашы босы ходала сут свідомы спілчуючого дотыку; бо земля богата є жытьом нашых родин14.

Глубокій сентимент в однесіню до землі не загыб; перетырвал в місцях одлеглых од розвитя цивілізациі. Спосіб його выражаня невельо змінил ся протягом віків і є подібный в ріжных культурах. Присмотрме ся значыню слова Heimat, поданому в полудньовотирольскым алманаху на рік 1953. Леонард Дуб [Doob], якій нашол тот чудовый примір вітчызняного сентименталізму в нашых часах, подал такій переклад: Heimat то предовшыткым земля-матір, котра дала жытя нашому народови і нашій расі, то свята земля, што ґылтат божы хмары, сонце, бурі, і разом з іх таємничыма силами приготовлює хліб і вино, котры почываючы на нашых столах дают нам силу і дозваляют вести добре жытя… Отчызна то краєвид. Отчызна то краєвид, якій сме познали. То значыт такій, де проходили борбы, што был загроженый, выполненый історийом родин, міст, сел. Наша отчызна то отчызна рицарів і героів, борб і побіды, леґенд і байок. Але, іщы більше, наша отчызна є краіном плідном знойом нашых предків. За тоту отчызну нашы предкы бороли ся і терпіли, за тоту отчызну вмерли нашы вітцьове15. 14

Clarence R. Bagley, Chief Seattle and Angeline, «The Washington Historical Quarterly», т. 22, ч. 4, с. 253-255. Мова приведена през др Henry A. Smitha в «Seattle Sunday Star», October 29, 1877. Хоц выражат она сентименты вождя Сітл, сут они уняти в английскы слова др Смита, реторичны схыльности якого могли выникати з клясичной освіты. Leonard W. Doob, Patriotism and Nationalism: Their Psychological Foundations, New Haven 1952, с. 196.

І-Фу Туан: Простір і місце

213

Вкореніня в землю і нарастаючы в однесіню до нєй набожны почутя здают ся натуральны в жытю оселеных, рільничых спільнот. А вандрівны полюваче і збераче? Прото, же не затримуют ся в єдным місци і не мают ясно окрисленого почутя власности землі, мож бы припущати, же іх привязаня є менше. Вказує ся єднак, што тіж серед тых соспільств фунґує сильне чутя до землі-жывителькы. Індияне з американьскых рівнин мают звычаі вандрівців. Команчы, напримір, хоц переносят свій головный табір што рока, то величают землю як матір. є для них засобом і творчыньом того вшыткого, чого вымагат жытя; є другым по сонци обєктом найвысшой чести. Благат ся матір-землю о тото, жебы на ній росло вшытко, жебы люде могли істи і жыти, жебы текли воды, жебы мож было пити, жебы ґрунт был сталый, такій, што мож по ним ходити16. Індияне Лякота з пілнічных рівнин мают найтеплійшы почутя для свойой землі, особливо для Блек Гіллс [Black Hills]. Племінна леґенда описує тоты горбы як лежачу жену, што з єй груди плынут жытьодайны силы; Індияне Лякота тягнут ґу ній як діти в обнятя матери. Стары люде барже іщы як молоды люблят землю, сідают або лігают на ній, жебы быти ближе єй жытьодайной силы17. На поведіня Індиян з американьскых рівнин могло влияти іх власне рільниче минуле або контакты з рільниками. Корінны австралийскы тубыльці, што не мали нагоды достати ся під влияня обрабляючых землю, сут приміром полювачів і зберачів надзвычай привязаных до місця. Не мают они системы прав приналежности землі ани єднозначных понять границ територий. Розріжняют єднак два роды териториі: «маєток» і «стрефу». Маєток то традицийні окрисляна хыжа ци місце спаня родовой групы і осіб з ньом повязаных. Стрефа є пасмом або округом, де звыклі група полює або зберат. Стрефа є важнійша як маєток в аспекті біолоґічного жытя, але маєток є важнійшый од стрефы в обсягу соспільного і церемоніяльного жытя. Як гварят тубыльці, стрефа то там, де можут літати або ходити – маєток то там, де можут сідити. З маєтком повязаны сут сильны емоциі. Є то хыжа предків, місце спаня, де вшыткы подіі з леґенд і міфів сут міцно привязаны до якісого незмінного аспекту натуры – скал, горбків, а тіж дерев, бо дерева можут пережыти должше як поколіня люди. В часах біды, котра приходит часто на нарід, што жыє 16

Ernest Wallace, E. Adamson Hoebel, The Comanches: Land of the South Plains, Norman 1952, с. 196. Chief Standing Bear, Land of the Spotted Eagle, Boston 1933, с. 43 і 192-193.

214

ДИСКУРС • DYSKURS

на краю пустыні, люде перекрачают своі стрефы і запущают ся в стрефы інчых, але николи не остают гын долго18. Як пояснил антрополоґови Стрехловови член племени Ільбалінтя: Нашы вітцьове навчыли нас любити свій край, не прагнути краін, што належат до інчых люди. Повіли нам, же Ільбалінтя была найвекшым тотемічным центром австралийскых торбачів серед народів Аранда, же предкы торбачів самы пришли з ріжных племен до Ільбалінтя і остали на все; так мила была наша краіна19.

Пейзаж є видимым выразом особистой і племінной істориі. Достоменніст вродженого гев чловека – його місце в абсолютній схемі річы – не піддає ся вантпливости, бо підтримуючы ю міфы сут так реальны, як скалы і млакы, котры можна взріти і дітхнути. В краєвиді видит він записану дивну історию жытя і чынів несмертных істот, якых сам є наступцьом і якым оддає чест. Цілый краєвид є його ґенеалоґічным деревом20. Сучасне соспільство ма своіх номадів – медже інчыма волоцюгів, сезоновых робітників і моряків гандльовых шыфів. Якы сут консеквенциі жытя без корени? Ци цне ся ім за сталым місцьом, а кєд так, як выражат ся тота туга? Вандрівны робітникы зо своіма родинами достосовуют ся до номадичного стилю жытя з конечности, а не выбору. Натоміст морякы выберают море і безперестанну подорож. Трафлят ся, же затігают ся до гандльовой флоты як парунадцетлітні хлопчыска або молоды мужчыны. Шыф стає ся іх хыжом, морякы родином, але і так мріют они о сталым місци, што было бы котвом для іх уявы, де могли бы вертати з моря. В непубликуваній дипломній праці Роберт Девіс писал о моряках, котрых знал особисто: Мріют о сталій кватері деси над морьом, о місци, де могли бы лишыти свій куфер, кєд бы го мали, о місци, з котрым могли бы вязати думкы, без огляду 18

19 20

W. E. H. Stanner, Aboriginal territorial organization: estate, range, domain and regime, «Oceania», т. 36, ч. 1, 1965, с. 1-26. T. G. H. Strehlow, Aranda Traditions, Melbourne 1947, с. 51. Там же, с. 30-31; пор. тіж: Amos Rapoport, Australian aborigines and the definitione of place, в: W. J. Mitchell (ред.), Environmental Design and Research Association, «Proceedings of the 3rd Conference at Los Angeles», 1972, с. 3-3-1 до 3-3-14.

І-Фу Туан: Простір і місце

215

на тото, де ся в окрисленій ситуациі находят, і уявляти собі, як уставлены сут там меблі і што роблят о ріжных порах дня спілмешканці того місця, місця, до котрого могли бы выслати картку або привезти памятку з подорожы, місця, до котрого могли бы все вернути з певністю, же будут гын мило витаны21.

Привязаня до родинных сторін є властиве вшыткым людям. Його сила є ріжна в ріжных культурах і в ріжных історичных періодах. Чым веце повязань, тым сильнійшы емоциі. В старожытности так місто, як і сельска околиця могли быти святы; місто з причыны своіх святынь, локальных богів і геросів, а околиця – завдякы духам натуры. Люде мешкают в місті і творят емоцийны повязаня інчого рода, не мешкают бо в святых горах, озерах ци ґаях. Сентимент в однесіню до натуры замешканой выключні през духы є слабшый. Люде можут єднак дійти до великого привязаня до натуральных примет краєвиду, бо лучыт іх з ним неєден елемент. Возме, напримір, гору Реані, што возносит ся над островом Тікопя на полудньовым Пацифіку. Вершына тота є для плываючых медже островами особливо важным пунктом што найменше з трьох причын. Дозвалят він океанічным вандрівникам окрислити одлегліст од землі і провірити, ци находят ся на властивым курсі; то є практычна причына. По другє – є предметом почуть: оддаляючый ся вандрівник з жальом тратит з очи зникаючу за фалями океану вершыну і з радістю витат єй перше появліня ся понад фалями, коли вертат. По третє – є то святе місце: «то гев найперше пристают богове, сходячы»22. Рідна земля ма своі характерны пункты, якыма можут быти барз видочны і вшыткым зрозумілы елементы, такы як памятникы і храмы, як поля битвы ци цмунтір. Тоты видочны знакы збільшают в людях почутя достоменности, будят свідоміст і лояльніст в однесіню до місця. Але сильне привязаня до родинной землі може зродити ся незалежні од вшелеякых узнаных понять святости: може возникнути без участи памяти героічных борб, выграных ци програных і без почутя страху ци перевагы в однесіню до інчых люди. Глубокє привязаня, хоц несвідоме, може явити ся просто, разом з почутьом безпекы і заспокаяня біолоґічных 21

Robert Davis, Some Men of the Merchant Marine, непубликувана маґістерска праця, Faculty of Political Science, Columbia University Press 1907, цит. за: Margaret M. Wood, Paths of Loneliness. New York 1953, с. 156. Raymond Firth, We, the Tikopia, London 1957, с. 27-28.

216

ДИСКУРС • DYSKURS

потреб, з памятю запахів і звуків, соспільных діянь і домашніх приємности, што з часом ся громадят. Выразити того рода тихє привязаня є барз тяжко. Не здає ся до той ціли одповідня ани реторика Ізократа, ани пафосова проза німецкого Volkskalender. Є то тепле, позитывне почутя, котре найлегше мож описати як брак цікавости зовнішнього світа і брак охоты на одміну окружыня. Для ілюстрациі того глубокого, вільного од драматычных елементів привязаня до місця присмотрме ся припадкам трьох чловечых груп якы жыют в середовисках скрайні ґеоґрафічні і культурово ріжных: примітывных Тасадаів з пущ Мінданао на Филипинах, давных Кытайців (так як представлят іх поставу таоістычный, клясичный текст) і сучасной американьской фармерской родины з пілнічно-західнього стану Іллінойс. Зовнішній світ одкрыл Тасадаів в 1971 році. Фурт невельо о них знатя. Здає ся, же през цілы ґенерациі жыли цілком одсепаруваны од інчых чловечых груп, навет од племен, што замекшуют тот сам тропікальный ліс Мінданао. Материяльна і умыслова культура Тасадаів належыт до найбарже простых на світі. Сут зберачами пожывы; іх ловецкы знаня сут ледво основны. Здає ся, же не мают розвиненых рытуалів, церемоній, якого-небуд усистематызуваного світоогляду. Не сут тіж взагалі цікавы світа окрем свойого найблизшого окружыня. В іх языку неє слів на окрисліня моря ци озера, хоц море Целебес і озеро Себу сут од них одлеглы о неціле 40 миль23. – Чом сте не опустили ліса? – Не можеме одыйти од нашого місця. – Чом? – Любиме быти в нашым лісі. Подабат нам ся гев. То є спокійне місце до спаня. Є тепло, неголосно24.

В Кытаю ідеал простого і оселеного жытя є окрисленый в клясичным таоістычным тексті Тао Те Хінґ. Єден з фраґментів звучыт: «Майме малу державу з невельома мешканцями […], най люде вернут до хоснуваня мотузів з узлами для записок. Най іх пожыва буде солодка, облечыня прекрасне, хыжы выгідны, сельскы занятя милы. Най сусідня краіна буде так 23 24

John Nance, The Gentle Tasaday, New York 1975, с. 21-22. Там же, с. 57.

І-Фу Туан: Простір і місце

217

близко, жебы мож было слухати кукуриканя когутів і гавканя псів. Але най люде старіют ся і вмерают, не будучы николи в краіні сусідів»25. Остатній примір походит з серця Америкы. Шіст поколінь фармерской родины Гаммерів жыло і вмерало в Округу Девіс на пілнічным заході Іллінойс. Тых люди не скварили богацтва і чудеса зовнішнього світа. Представник родины Гаммерів, чловек в середніх роках, повіл: Мій отец николи далеко не подорожувал, адже і я не мушу. Маме вельо родів розрывок гев, на нашій власній фермі. Маме прекрасный потік до іманя рыб, маме полюваня. Можу полювати на єлені, вовіркы, кроликы – на што лем захоче ся полювати. Мам тото гев на фермі. Не мушу подорожувати26.

Молоды, Білл і Дороті Гаммер, вінчали ся в 1961 році, поіхали до Каліфорніі на медовый місяц і барз скоро вернули, бо як повіла Дороті, «То такє неральне, выіхати»27. Лояльности в однесіню до корінной землі вчыт ся гев в дітиньстві. В 1972 році звідано девятлітнього Джіма Гаммера, чого навчыла го матір. Джім одповіл: Чого навчыла мя мама? По перше, навчыла мя, як косити траву. Вказала мі, як вязати черевікы […]. Прібує мя навчыти, як уцтиві жыти. Як декотрым людям не веде ся в жытю, бо не годны сісти в єдным місци і остати в ним на должше: пожыют, напримір, кус в Іллінойс і переносят ся до Каліфорніi. я люблю Іллінойс, то є просто мій родинный штат28.

26 27 28

Tao Te Ching, роз. 80; цит. за: Fung Yu-lan, A Short History of Chinese Philosophy, New York 1948, с. 20. Archie Lieberman, Farm Boy, New York 1974, с. 36. Там же, с. 130. Там же, с. 293.

ІНСПІРАЦИІ INSPIRACJE

РІЧНИК РУСКОЙ БУРСЫ 2021, P. 17, c. 221-228

Лемківскы поетыцкы трансляциі Культурова перекладальніст або неперекладальніст то єдна з основных транслятолоґічных дилем. Долов заміщаме выімкы з шыршых трансляторскых проєктів, якы того рока ся довершыли і на днес сут на выдавничо заавансуваным етапі. Сесы вершы сут заповідю, вказаньом ефектів заінспіруваня ся лемківском поезийом през двоє цілком ріжных перекладачів, што хотіли приближыти лемківску «душу» своім народам. Сут они тіж приміром можливости або ограничынь в перекладі культуровой самобытности, в тым припадку на так позірні далекы, а як ся вказало, можливы до станя ся близкыма собі культуры/ языкы/ світы. Першый выбір верши взятый єст зо збіркы перекладів повыселенчой лемківской поезиі на італияньскій язык. Переклады зродили ся з любови, вражливости і таланту Італиянкы од років жыючой в Кракові, др Сільвіі Бруні. Захоплена красом Лемковины і порушена лемківском дольом рішыла приближыти своім краянам фалаток в Горы закоріненого і з Гір выкореняного світа. Вершы взяты сут зo збіркы: Вертаня. Антолоґія лемківской поезиі/ Powroty. Antologia poezji łemkowskiej/ Ritorni. Antologia di poesia lemka. [2022]. Выбір, переклад і постслово Silvia Bruni. Kraków: Wydawnictwo Austeria.

222

ІНСПІРАЦИІ • INSPIRACJE

Петро Мурянка / Petro Murianka Бранденбурґска Брама

La Porta di Brandeburgo

Brama Brandenburska

Nel mio piccolo paese non issano bandiere su monumenti

W moim maleńkim kraju В моім маленькым краю фан не вішают flag nie wieszają на монументах na monumentach

Nel mio piccolo paese da qualche parte lontano nella Łemkowyna per le bandiere c’è solo il vento e monumento sono i rilievi grigiastri

W moim maleńkim kraju gdzieś tam daleko na Łemkowynie do flag wiatr tylko a monumentem góry sine

Nel mio piccolo paese le speranze non appartengono a divisioni

W moim maleńkim kraju В моім маленькым краю надіі nadzieje не мают nie mają дивізий dywizji

Ma fino in fondo, come loro, vivono e muoiono

Lecz do cna podobnie żyją i umierają

В моім маленькым краю далеко деси там на Лемковині до фан лем вітер а монументом горы сині

Та до цна подібні жыют і вмерают

223

ІНСПІРАЦИІ • INSPIRACJE

Володислав Грабан / Władysław Graban Dinanzi a me

Przede mną

Передо мном

Dinanzi a me son cresciuti frassini s’ergono come braccianti la rosa selvatica timorosa il sambuco il vecchio melo memore di chi è stato

Przede mną jesiony rosłe stoją jak chłopy zalękniona dzika róża bez czarny jabłoń stara która babunię pamięta

Передо мном ясені высокы стоят як ґаздове залякана свербоузка хабзина чорна і стара яблін што бабуню памятат

Ecco la mia casa nuova senza finestre né pareti fatta di silenzio sulla terra dei padri mia come il respiro

Oto dom mój nowy bez okien i ścian ulepiony z ciszy na ojcowiźnie własny jak oddech

То моя хыжа без вікон і стін выліплена з тишы на вітцівскым як дыханя – власна

224

ІНСПІРАЦИІ • INSPIRACJE

Олена Дуць-Файфер / Olena Duć-Fajfer ***

***

Oltre questo monte la gente porta girasoli nei cuori dipinti sulle caraffe muri imbiancati accompagnano le fusa d’un gatto abito qui troppo vicino d’un monte ogni giorno un passo avanti con una poesia sotto braccio avida di verità

Za tą górą ludzie noszą słoneczniki w sercach malowanych na dzbanach bielone ściany mruczeniem kota grają mieszkam tu o jedną górę za blisko codziennie krok dalej z wierszem pod pachą spragniona

За том гором люде носят сонечникы в серцях малюваных на дзбанах білены стіны мурчыньом кота грают мешкам ту о єдну гору за близко штоденно крок далі з вершом під пазухом спрагла

225

ІНСПІРАЦИІ • INSPIRACJE

Павел Стефановскій / Paweł Stefanowski Fa male

To boli

То болит

se venissi appeso nessuno concluderebbe la mia opera e l’uccello per i Lemki più non canterebbe comunque non canterà voi ci avete fatto fin troppo torto ma io non sono pietra la mia gente è legata alla terra signori questo fa male

jeśli ja zawisnę nikt mego nie dokończy dzieła i ptak Łemkom nie zaśpiewa i chór nie zaśpiewa panowie to wyście nam uczynili za bardzo z lewa a jam nie kamień lud mój z roli panowie to boli

То болит панове коли дачый за плечами чыгат мотуз на моє ґарло а за мя нихто не докінчыт початой пісні нихто не стрілит на віват і птах Лемкам не заспіват хоц бы мати мліла панове то вы сте нам зробили за барз до ліва а я не камін люд мій на роли дальше ся мозолит панове то болит

226

ІНСПІРАЦИІ • INSPIRACJE

Стефанія Трохановска / Stefania Trochanowska Vi sono sere

Jest taki wieczór

Vi sono sere diverse dalle altre quando la preghiera sconfina nel peccato vi sono momenti in cui l’uomo vaga e ritrova se stesso perdendosi frattanto

jest taki wieczór niepodobny do innych kiedy modlitwa łączy się z grzechem jest taka chwila kiedy błądzi człowiek i odnajduje siebie tracąc jednocześnie

227

ІНСПІРАЦИІ • INSPIRACJE

Другій проєкт возник з ініциятывы молодого Шлезака, Варфоломія Ванота, якій одчул в «лемківскій душы», головні проявляючій ся в поезиі Петра Мурянкы, єй близкіст шлезскій емоцийности. Ефектом такого чытаня/ одчуваня єст переклад выбраных верши Мурянкы на шлезскій язык. Тым разом маме до діла з трансляцийом з єдного «малого» языка на інчый «малый». Коли Мурянка писал, же вшыткы великы/ сильны языкы за малы сут, жебы выповісти лемківскій біль, тугу і вшытко інче, вартат посмотрити, ци «малому» языкови тото ся повело. Долов выбраны два вершы і іх тлумачыня зо збіркы: Petro Murjanka. Łymkowsko duszyczka. Uobrane wjyrsze perełożůne na ślůnsko godka uod Bartłůmjeja Wanota/ Петро Мурянка, Лемківска душа. Выбраны вершы переведены на шлезскій язык през Варфоломія Ванота. 2021. Варшава: Выдавництво Варшавского Університету. Епіфанія

Epifańijo

Памяти Никыфора – Ерифана Дровняка в дни одкрытя Памятника 9 вересня 2005 року

Pamjyńći Nykyfora – Epyfana Drowńaka w dźyń uodsłůńyńćo Dynkmala 9. wrześńa 2005

Повіл єс світу што хтіл єс хоц світ повідал же не знаш бесідувати Такым єс намалювал світ якого світ не знал І познал тя світ хоц не хтіл знати За вшыткы твоі дни зогнены нa земли до неба тя взяли твоі Ангели

Pedźoł żeś śwjatu, co żeś chćoł, choća śwjat rzůńdźůł, iże godać ńy poradźisz Taki’ś śwjat namalowoł, jakigo ńy znoł śwjat I śwjat će poznoł, choća ńy chćoł će znać. Za wszyjske twoje dńi sklupjałe na źymi dů ńyba će wźyny twoje Jańoły

228

ІНСПІРАЦИІ • INSPIRACJE

Фатаморгана

Fatamorgana

Снило ся мі што в глиняных горцях полных моіх слів было кусцьoк добра А коли мі очы свитаня хватили як околот єм лежал а при мі маленьке горнятко порожнє На жажду по буйновійным сні

Mjoł żech śńik iże we bůnclokach połnych mojich słůw znod żech kapka dobra A kej uoczy chyćůły śe świtu leżoł żech jak pńok a wele mje bůł mały bůncloczek průzny Na durst po bujnowjetrznym śńiku

РЕЦЕНЗИІ І СПРАВОЗДАНЯ RECENZJE I SPRAWOZDANIA

РІЧНИК РУСКОЙ БУРСЫ 2021, P. 17, c. 231-236 https://doi.org/10.12797/RRB.17.2021.17.09

Петро Медвідь

Захранка, што не спасить Жолобаніч Міро. 2021. Зaхранка. Пряшів: Сполок русиньскых писателів Словеньска, 88 с. В рамках днешньой русиньской літературы, а нелем на Словакії, є мало авторів, котры пишуть прозаічны творы. У векшыны припадів стрічаме ся лем з русиньсков поезійов, хоць і днесь суть писателі, котры пущають ся до тых «довшых» літературных форм. Покля бы сьме оціньовали прозаічну літературу за остатніх тридцять років, пак на русиньскый Олімп бізовно належыть Марія Мальцовска, котра, не быти хвороты, могла нашу літературу, мам надію, збогатити іщі о многы далшы творы. Література Мальцовской, дозволю собі твердити, не є лем літературов провінції, малого народа, але є літературов світовов. Покля бы рішыла писати наприклад в словацькім языку, я пересвідченый, же бы сьме о ній чули в іншых контекстах, і омного веце. Єдным із остатніх «новообявленых» прозаіків, мінімално про мене, але думам, же і в шыршім русиньскім літературнім контексті, є Александер Хуст, властным меном Александер Купар, писатель з Підкарпатя, котрый довгы рокы жыв у мадярьскім екзілі, і якраз там му была у 2020ім році выдана книга під назвов Новелы, Юморескы.

232

РЕЦЕНЗИІ І СПРАВОЗДАНА • RECENZJE I SPRAWOZDANIA

Хуст вказує ся вдяка тій публікації як зрілый автор, котрый знать нарабляти з языком, вызнать ся в жанрі, котрым пише, і мож лем бановати, же аж в такім высокім віці (народженый у 1934-ім р.) появляють ся русиньскому чітательови окремо позбераны і надрукованы його тексты (у 2015-ім р. была выдана його книжка Новелы). Зато з великым потішіньом хопили сьме до рук книжку Міра Жолобаніча з назвов Захранка, котру в 2021-ім р. выдав Сполок русиньскых писателів Словеньска. Потіха была з того, же выдаватель обіцяв прозу, навеце гуморескы.

Міро Жолобаніч Міро Жолобаніч (1956 р.) в русиньскых кругах, котры суть заінтересованы в русиньскій літературі, не є новым меном. Має за собов публікації написаны по словацькы, і од 2017-го р. мав книжкы публікованы по русиньскы. Став і лавреатом 7-го рочника Літературного конкурзу Марії Мальцовской, котрый проходив у 2020-ім р. Но дотеперь сьме были звыкнены на то, же його творчость была основана на короткых афорізмах, фіґлях, котры все доповнив своїм рисунком. Його остатня книжка Захранка є першов пробов писати довшы прозаічны творы, котры у Слові зоставителя Кветослава Копорова означіла за гуморескы.

Од гуморескы до феєтону і назад, або о неєднотности Книжка Захранка обсягує девятнадцять короткых творів. Нажаль, публікація діє на чітателя неєднотно, даколи нелоґічно, а то такой з веце причін. У вісемнадцятьох короткых літературных творах чітатель стрічать ся з головным геройом – розповідачом, котрый з першой особы описує даякы історії, котры мають быти гуморны. Концепт перерве твор з назвов Жажда, де Жолобаніч є лем тым, котрый збоку позорує і описує сітуацію, котра є повязана з іншым геройом, чоловіком, котрый прийде до рештаврації. Покля бы такых оповідань было веце, і были перемішаны в книжці, припадно творили дві окремы части книжкы, не была бы з тым жадна проблема. Єдна «сирота», котра ся в цілій публікації нашла, діє на

РЕЦЕНЗИІ І СПРАВОЗДАНА • RECENZJE I SPRAWOZDANIA

233

чітателя дакус чудні, і хыбу бы єм не видів у автора, але в редакчній роботі над книжков. Вопросом є і то, ці вшыткы творы, котры ся до книжкы дістали, суть реално гуморескы. В дакотрых досправды бракує жарт, завершіня, а докінця і веселость. Гумореска навеце не звыкне цілити на важны явы в жывоті общества ці чоловіка, але скоріше концентрує ся на баналности, з котрых знать острым пером вытягнути гумор. Баналностьов бізовно не є наше рабство на матеріалных річах. Є то цілосвітова проблема конзумного общества, котра має свої дослідкы наприклад і в жывотнім оточіню, ґлобалнім отепльованю. Баналностьов не є ани проблема, же є все веце родічів, котры уж допереду думають на «будучу карьєру» своїх дітей, і так по школі іщі діти мусять ходити на міліон кружків, курзы, доучованя, што многым дітям запричінює стрес, а нераз і важны проблемы. Лемже якраз тото описує оповіданя з назвов Отрокарьство (рабство), де ся автор задумує над тым, ці доба рабства вже минула, або ся змінила лем його форма і обсяг. Но не мусиме ся довго задумовати над тым, ці то належыть до гуморескы або ніт. Бо форма того твору ясно вказує, же Отрокарьство є скоріше феєтон, як гумореска. Лемже ту знова видиме даяку неєдность того, чого зборником має быти Захранка Міра Жолобаніча. Покля мало іти лем о гуморескы, котры суть чітательови обіцяны, пак до книжкы феєтон не мав іти. Чім не хочеме повісти, же тема, а часточно і форма, яков то є написане, є a priori плана. Ніт, є актуална, буде актуалніша штораз веце. Лем є дакус мімо контекст цілой публікації. Дакус неєднотным, непродуманым є і сам головный герой векшыны творів – розповідач. Тот у дакотрых оповіданях пише о тім, як із женов рішыть тото або тамто і будує на тім історію твору, покля в оповіданю Самота є опущеным пензістом, котрый не має з кым побісідовати, аж мусить іти до доктора, бо холем з тым мож побісідовати і він вас не може не выслухати. Де в тім оповіданю счезла жена, то ся чітатель не дізнать.

Фіґлі фіґлями, а палінка не є вшытко Покля будеме бісісідовати о книжці Захранка як о зборнику гуморесок, уж з попереднього нам выходить, же то не суть лем гуморескы, котры нашли

234

РЕЦЕНЗИІ І СПРАВОЗДАНА • RECENZJE I SPRAWOZDANIA

ся в книжці. А не іде лем о феєтон. Даколи має чітатель чутя, же то не суть гуморескы, але довгы поскладаны фіґлі, котры собі бісідуєме меджі собов. Тот самый фіґель бы ся дав повісти в трьох речінях, але знаме такых розповідачів фіґлів, котры то не докажуть і будуть коло того бісідовати тілько, же кедь ся прийде ку поінті, уж ся ани нихто не засміє. Не жебы поінта не была смішна, але слухач, в тім припаді чітатель, уж є знудженый, головно втогды, кедь поінту знаме выдедуковати уж по першых речінях. Так є то, нажаль, і в дакотрых припадах Міра Жолобаніча. Як далшу проблему видиме повторяня фіґлів, котры автор сам уж схосновав інде в тексті. В оповіданю з назвов В мнясарни головный герой собі выслухать вшыткы тіпы шункы, котры існують, бо продавачка му все нукать дашто інше, як він хоче. В обміненій формі тот самый фіґель схоснує в оповіданю Жажда, де є зясь пролема з пивом, і пак з далшым напойом. Двараз повтореный фіґель уж не є фіґльом, навеце, тот фіґель ани не быв оріґіналный і деякы телевізны «сценкы» на тоту тему уж якбач видів і сліпый. Не мож не спомянути і далшу проблему гумору Міра Жолобаніча. Тов проблемов є алкогол. Чітательови ся до рук діставають оповіданя, в котрых головный герой сидить в корчмі з камаратами і пє пиво з боровічков, в суботу собі дополідне купить фляшку боровічкы, котру такой вонка выпє, а Мітла людства, як має назву і єдно оповіданя, стає лем гуморнов сітуаційов зо жывота, кедь єден притягне того другого знова раз з корчмы домів ку жені – пяного. Ніт, не маме нич проти того, жебы в текстах нашов ся і алкогол. Він ту є, є коло нас, і заперати собі передтым очі нетреба. Не будеме брати до увагы ани русиньскый контекст, в котрім бы якбач писателі нашой будительской літературы перевертали очі, кедьже покы они писали о проблемі алкоголізму, так лем в тім смыслі, же людей од того одгваряли і звертали на то увагу як на велику проблему нашого селяньского населіня. Проблемов є то, кедь ся на алкоголі будує гумор довкола в многых творах той самой книжкы. I ту ся видить, як кебы автор без того, жебы не спомянув корчму, пиво, боровічку, не знав ся дале рушати, не знав дати іншый контекст гуморній поінті, котру хоче в оповіданю мати. Притім головный герой – розповідач, не явить ся як алкоголік, што бы іщі якось давало цілому тексту книжкы смысел і концепт. Палінка не є вшытко, а уж абсолутно не в рамках гумору. Будовати на ній довкола, є нудне, а про многых ани не смішне. Кебы ся посмотрив на

РЕЦЕНЗИІ І СПРАВОЗДАНА • RECENZJE I SPRAWOZDANIA

235

проблему алкоголізму даякого героя в книжці, і дав тому гуморну поінту, але єдночасно то знав зробити так, жебы ся над тым чоловік задумав, была бы то «іншака кава».

Текст без крыл Писати прозаічны творы не є легко. Обще писати літературны творы не є легко. Лемже при довшім, прозаічнім творі, дакус веце як при поезії, треба думати і на то, жебы чітатель мав перед собов плынучій текст, котрый го інтересує чітати од початку аж до конця. I жебы мав перед собов богатый текст. Нажаль, тексты Міра Жолобаніча в його першій по русиньскы выданій прозаічній публікації в многых припадах не плынуть. Суть якбы поліплены, бракує їм штонавеце то, што бы мало літературну вартость, а не были то просто бісідованы фіґлі у выдрукованій верзії. Оно ся то може добрі слухати, але тяжко ся то чітать. Автор є барз бідный і на богатость тексту в тім смыслі, жебы то не быв лем «повинный» опис сітуації, через котру ся ку даному фіґлю дістанеме. Бракує штось, што з того зробить гумореску, што з того зробить літературу, бракує штось есенціалне, што втягне чоловіка до дії, прикує го ку тексту, поможе ся му перенести в думках до той історії і стане їй частьов. В текстах Жолобаніча ся не дізнаме майже о ничім довкола нього, не выпрофілує ся ани головный герой, ани далшы герої оповідань, і зіставать нам штось абстрактне, ниґде не засаджене. Зіставать нам текст без крыл. Лемже без тых крыл текст не може підняти ся і з легкостьов пташка влетіти до душы і думаня чітателя. Шкода. Што до тексту, хотіли бы сьме іщі звернути увагу на пару проблем, котры вже не будуть проблемов аж так автора, як языковой редакції. Язык текстів є бідный. Русиньскый язык має много сінонімів, але текст їх не хоснує. Роблено як кебы подля єдной шаблоны, в котрій ся страчать розділ меджі авторами. Кедь ся з дачого можеме тішыти, в рамках богатства русиньского языка в порівнаню із словацькым языком, але і далшыма славяньскыма языками, котры то таксамо стратили, то прекрасный вокатів. Ословліня чоловіка на то становленов одмінов. Прінціп вокатіву ся раз в тексті дотирмує, раз не дотирмує. Величезна шкода і далша неєдностность тексту.

236

РЕЦЕНЗИІ І СПРАВОЗДАНА • RECENZJE I SPRAWOZDANIA

На то, же головный герой має быти пензіста, котрый ходить за камаратами по корчмах, із женов ся вадить, і не вызерать, жебы мав быти даякым інтелектуалом, дакотры языковы формы хоснованы в тексті чітательови прийдуть, як кебы писав шляхтіч. Неприродны формы, котры «нормалный» пензіста хосновати не буде. Русиньскый язык має, знова на розділ од словацького языка, котрый собі сохранив лем єдну, дві уровни. Высшу і низшу. З тыма знаме добрі працовати. Є інше, кедь бісідує доктор, а інше, кедь бісідує обычайный чоловік. Кедь є розповідачом обычайный пензіста, пак дакотры высловы в книжці прийдуть як неприродна конштруцкія, котра тексту шкодить. Бо хоснованый язык в многых припадах не є языком людей. Єдным з остатніх, што на тексті перешкоджать, бє до очей, і абсолутно одходжать од русиньского чітателя з іншых країн як Словакія, є до блуду словакізмів, котры не суть потрібны, бо русиньскый язык має скоро на каждый в тексті хоснованый словакізм своє слово, кедь не два. Фразеолоґічны споїня, котры суть калково перевзяты із словацького языка, але в русиньскім контексті не фунґують, а уж нияк їх якбач не порозумить чітатель поза Словакію, суть далшов проблемов, котров текст веце стратить, як здобуде.

Поміч глядаме дале В Слові зоставителя є высловлена надія, же книжка Жолобаніча, котра має назву із словацького сленґового слова на означіня саніткы скорой здравотницькой помочі – Захранка, буде таксамо сімболічнов помочов в тых неблагых часах і приведе нас ку оптімістічнішым думкам. Нажаль, Захранка Міра Жолобаніча не спасить ани нас, ани русиньску прозаічну творчость. Тым не хочеме повісти, же автор є марный. То бы сьме собі не дозволили. Лемже авторови треба іщі в прозі дашто перескакати, треба, жебы го хтось вів, а головно му треба добру редакчну роботу. Но ани здалека то не є безнадійне. Хоць має автор высшый вік, треба собі спомянути на Александра Купара, котрому перша книжка новел вышла, кедь мав 81 років. Часу доста.

РІЧНИК РУСКОЙ БУРСЫ 2021, P. 17, c. 237-241

Моніка Тылявска

Лемківска філолоґія з перспектывы двадцетлітя на основі інтервю з проф. Оленом Дуць-Файфер і архівных материялів Першый жолтня 2001 р. то важна дата для Лемків і лемківской освіты. То власні того дня першы студенты зачынают вчыня на росийскій філолоґіі з лемківско-русиньскым языком на теперішнім Педаґоґічным Університеті в Кракові. Ентузиязм з той причыны был великій. Од того моменту перед Лемками отверала ся полна едукацийна дорога в обсягу рідного языка, од пeредшколя по высшы студия. Першых студентів было дванадцетеро, мож речы, символічне чысло, шестеро Лемків, шестеро не-Лемків. Наступный набір проходил в 2004 р., а пак дост нереґулярні, менше більше што два-три рокы аж до остатнього, в 2014 р. Разом беручы, ефектывных наборів, по якых отверано річник студий, было шіст. В іх результаті на лемківскій філолоґіі студиювало в полным циклю або през якісый, должшый ци коротшый, час близко 150 студентів. Серед них 14 Лемків. Дипломуваных абсольвентів было єднак дуже менше, парунадцет осіб. Першы три річникы кінчыли тот напрям як пятьорічны маґістерскы студиі. Дальшы три, з наборів по 2007 р., фіналізували уж не напрям лем специялізацию, яка по трьох роках кінчыла ся дипломом ліценцията. Не могли продолжати лемківской специялізациі на маґістерскых студиях, бо такы не остали отворены. Од великого початкового ентузиязму і анґажуваня ся в тоты студия гідной части лемківской спільноты, лемківскых і русиньскых актывістів, доходит до великой кризы, браку охочых до студиюваня того напряму Лемків, аж

238

РЕЦЕНЗИІ І СПРАВОЗДАНА • RECENZJE I SPRAWOZDANIA

і выступліня проти ній украіньского репрезентанта лемківской меншыны, покликуючого ся на мандат декотрых лемківскых орґанізаций. В 2017 р. оборонило своі ліценциятскы працы писаны по лемківскы на лемківскы темы двоє остатніх студентів лемківской специялізациі на Педаґоґічным Університеті і тот момент треба узнати за дефінітывный конец того напряму студий, якы остали «выгашены». Вартат при річницьовій нагоді пізрити проблемово і критычні на деґрадацийный процес в тым імпонуючым і вынятковым едукацийным проєкті. Смотрячы на його ґенезу треба зазначыти, же не возник він системово в рамах языковых прав меншын, якы ма выполняти польскій уряд, лем в ефекті барз інтенсивных старань Стоваришыня Лемків попертых през члена Соймовой Комісиі Етнічных Меншын. Принятя проєкту през Інститут Росийской Філолоґіі на Педаґоґічній Академіі повязане было по части з кризом русицистыкы і надійом на заінтересуваня новым напрямом великого чысла студентів. Адже контекст, в якым фунґувала філолоґія нияк не был меншыновый, противні, сподіваня, якы мала выполнити, были такы як в однесіню до найбарже популярных, масовых студий. Ефект того не міг быти позитывный. Вказати вартат пару деструкцийных аспектів браку меншынового параметру і буд-якой уявы о його сути: 1. Чысловый чынник оціны вартости і потребы даных студий для лемківской філолоґіі означал полный паралиж. З невеликой популяциі незасимілюваных іщы Лемків шестеро кандидатів в першым наборі, пятеро в другым, семеро в третім, то барз значучы і старчаючы для запотребуваня на специялістів в просторі лемківского языка групы. Горячковы діяня, жебы тоты групы побільшыти довели до найвекшого і маючого основне значыня для кризы парадоксу. В третім наборі, проводженым подля принципів новой матуры, за критерию принятя вызначено пункты з чужого языка на матурі і не было ниякой інчой критериі. Тым способом спосеред семох кандидатів Лемків достал ся на студия лем єден (абсольвент старой матуры, якій проходил кваліфікацийну бесіду так, як і попередні річникы). В принятю на лемківскы студиі не рахувало ся знаня лемківского языка і культуры, лем пункты з анґлицкого (найчастійше) языка. Тым способом на лемківску філолоґію принято більше як 30 осіб, в тым лем єдного Лемка. По тым досвідчыню лемківскы матуристы не были уж практычні заінтересуваны філолоґійом. Університет мал чысловы успіхы (набір на лемківску філолоґію осягнул і 45 осіб), але

РЕЦЕНЗИІ І СПРАВОЗДАНА • RECENZJE I SPRAWOZDANIA

239

ефектів ниякых, бо тоты групы не фіналізували студий, коли ся переконали, же не сут они легкы ани просты. 2. Характер і якіст студий вказала ся наступным кризовым чынником. Модель подвійной філолоґіі – росийской і лемківской, з єдной страны был барз хосенный, давал абсольвентам шыршу специялізацию, пошырял горизонты, дополнял ґрунт. Єднак проґрам не остал достосуваный до можливости студентів. Жебы вывчыти специялісту в просторі лемківского языка, конечны были основны предметы: практычне вчыня лемківского языка, лемківка література, істория і культура як тіж описова і історична ґраматыка лемківского языка. Были тіж спільны предметы для обох філолоґій такы як: психолоґія, педаґоґіка, філософія ци методыка вчыня. Більшіст єднак занять односила ся до предметів русицистычных. Не зредукувано студентам, што мали обшырный лемкознавчый блок, ани фалатка з розбудуваного русицистычного проґраму. Для декотрых такє обтяжыня было понад силы. Мало того, през якісый час студенты мусіли писати дві маґістерскы працы – русицистычну і лемкознавчу. Не было мовы о выборі єдной з тых двох специяльности. В Інституті лемківска специяльніст зачала быти трактуванa як гоббі реалізуване през ведучу тоту специялізацию др Олену Дуць-Файфер, якого не мож ся позбыти з огляду на впертіст той остатньой. 3. Фактычні впертіст і детермінация, спомаганя грошове през русиньскы еміґрацийны середовиска, протестуваня самых студентів проти редукциі лемкознавчых предметів, а предо вшыткым узысканя покрытя коштів ведіня тых предметів з меншыновых середків Міністерства Внутрішніх Справ в 2007 р., дозваляли протистояти фурт підниманым пробам запертя філолоґіі. Неприхыльніст єднак не зменшыла ся, а іщы побільшыла в звязку з зовнішнім фінансуваньом. Піднимано фурт новы рішыня о максимальній редукциі лемкознавчых предметів. Треба іх было заступувати варштатовыма і тереновыма занятями. Явили ся і дальшы проблемы – трудности в розрахуваню ґранту з МВС в рамах академіцкого рока, коли обовязувал в розрахуваню календарьовый рік, очекуваня, же з меншыновых гроши будут фінансуваны тіж рисицистычны предметы, купуване выпосажыня до саль. Напятя фурт нарастало, што ся тіж одбивало на студентах. 4. Хоц студенты в більшости анґажували ся в розвиваня того нового і динамічні веденого напряму студий, были барз актывны, радо брали участ в выіздах на Лемковину ци до Русинів на Словациі, в Сербіі

240

РЕЦЕНЗИІ І СПРАВОЗДАНА • RECENZJE I SPRAWOZDANIA

і Хорвациі, то хаос і брак прихыльности дирекциі для тых студий давал декотрым можніст неґуваня іх. За згодом дирекциі резиґнували з лемкознавчой специяльности і оставали лем при росийскій філолоґіі. Дотычыло то пізнійшых річників, значыт студентів не-Лемків. Натоміст декотры лемківскы студенты мали тіж упрощену уяву о студиях в просторі языка і культуры, котры знали з хыжы. Думали, же не треба буде ся вельо вчыти і были неприготовлены на полны лемкознавчы студия і університетскій модель іх ведіня. 5. Криза врешті, а певно і предо вшыткым, спричынена была меншыновом політыком веденом в польскій державі, яка ма значучы консеквенциі тіж в кругах лемківскых актывістів. Коли бо держава в місце системового вчыня учытели і інчых специялістів на обовязуючым університетскым рівни допущат до вчыня особы невыкваліфікуваны, маючы посвідчыня од орґанізациі, же знают лемківскій язык, тяжко найти мотывацию до нелегкых університетскых студий. По іх скінчыню вказати ся може, же лемківского языка вчыт в школі священник і ма він до того такє само (а в його думаню більше) право як абсольвент філолоґіі. В тым самым контексті дішло до того, же середовиска украіньскы і украінофільскы серед Лемків, якы філолоґію виділи як найвекше еманципацийне зло, легко зыскали попертя серед декотрых лемківскых актывістів (в тым священників) в діяню проти тым студиям, подібні зрештом як і в діяню проти Лемківскому Інститутови. Вказаных 5 причын кризы, яка довела до запертя того так важного в істориі Лемків едукацийного проєкту, не пояснят вшыткых повязаных з тым фактів. Мож лем речы, же єст то велика для лемківской культуры і достоменности втрата. Шіснадцет трудных, але полных заанґажуваня і надій років не пропало єднак марно. Десят осіб по полных або лем в части проведеных лемкознавчых студиях диспонує знанями і думаньом, якы выкорыстує в професийным діяню. Сут серед них учытелі, тлумачы, дослідникы, журналісты, культурознавці. Лемківскій рынок роботы є дост ріжнородный. Окрем потребы выкваліфікуваной учытельской кадры сут потрібны особы, якы заняли бы ся писаньом підручників, выпрацуваньом методолоґіі вчыня лемківского языка, якы могли бы писати учытельскы порадникы, опрацовували еґзамінацийны інформаторы і аркушы. Явит ся потреба выкваліфікуваных осіб до працы в культуровым просторі, потрібны сут дослідникы языка і міняючых ся соспільных обставин, ревіталізаторы, писменникы,

РЕЦЕНЗИІ І СПРАВОЗДАНА • RECENZJE I SPRAWOZDANIA

241

історикы. Є нас лем маленька жменя, котра неє в силі заспокоіти вшыткых потреб, якы ма лемківска меншына в едукацийным, культуровым, науковым просторі. Днес, коли минят 20 років од основаня лемківской філолоґіі можеме повісти, же аж тепер видно як была потрібна, коли нашы рукы не сут в силі переробити того, што треба. Чогоси бракло. З пункту виджыня вагы і престіжу, якій давала можніст освіты в лемківскым языку на університетскым рівни, Лемкы втратили вельо.

Лемківска філолоґія 2001-2017

1. Участникы методычной конференциі з вчыня лемківского языка, серед них першый річник філолоґіі

2. Двох знаменитых Русинів – проф. Павел Маґочій і меценас Стів Чепа на нашых занятях

3. Студенты І річника витают другій річник філолоґіі

4. Конференция «Дилемы лемківской достоменности» орґанізувана през філолоґію і Руску Бурсy

5. Поетыцкій вечер в Лемківскій Корчмі в Кракові з участю студентів лемківской філолоґіі

6. Два старшы річникы витают студентів третього річника

7. Торжественны отрясины третього річника приготовлены през старшых студентів

8. Молодшы зо старшыма єднако заанґажyваны

9. Філолоґічна штоденніст – занятя з лемківского языка в сали 201 на Студентскій

10. Выіздовы практыкы в Сербіі і Хорвациі – красне принятя нашых студентів третього річника

11. Четвертый річник на Лемковині – стріча з Петром Мурянком

12. В студию русиньской телевізиі в Новым Саді - практыкы четвертого річника в Сербіі

13. Вчыме ся з русиньскыма дітми в Хорвациі (четвертый річник)

14. Отрясины пятого річника приготовлены през старшых студентів

15. Філолоґічна співанка скомпонувана през отрясаных студентів – проба пред выступом

16. Практыкы на Лемковині - інтервю зо старшыма Лемками в Ганчові

17. Отрясины шестого річника приготовлены през старшых студентів

18. Практыкы на Словациі – стріча з ведучыма русиньской філолоґіі на Пряшівскым Університеті

19. Рекрутацийна летучка заохочуюча до студий на лемківскій філолоґіі

Запискы о авторах Богдан Горбаль, др – історик і бібліотекар; студиювал історию на Вроцлавскым Університеті (докторат 2005). Од 1990 р. мешкат в ЗША, де студиювал бібліотечны наукы на Квінс-коледжы Містского Університету Ню-Йорка (маґістер 1999). Працує в Нюйоркскій Публичній Бібліотеці, де в 2019 р. обнял посаду Куратора Славяньскых і Східньоєвропскых Колекций. Його науковы заінтересуваня то історичне розвитя лемківской соспільности так в Європі, як і в Пілнічній Америці. Опублікувал понад сто дописів і близко 200 статий до Encyclopedia of Rusyn History and Culture (2002, 2005, 2010). Його книжковы выданя то: Działalność polityczna Łemków na Łemkowszczyźnie 1918-1921 (1997), з Володиславом Максимовичом Лемківска народна музыка на восковых циліндрах (1901-1913) і американьскых рекордах (1928-1930)/ Lemko Folk Music on Wax Cylinders (1901-1913) and American Records (1928-1930) (2008), Lemko Studies: A Handbook (2010) і Бортне – село з каміня, т. 1-2 (2017). Олена Дуць-Файфер, др габ. проф. ЯУ – літературознавчыня, лемкознавчыня, історичка штукы, редакторка, поетка; кєрівничка Кафедры Літературознавства Росийского в Інституті Східньославяньской Філолоґіі Ягайлоньского Університету; основателька напряму філолоґія росийска з русиньско-лемківскым языком на Педаґоґічным Університеті в Кракові, де выкладала лемківскій язык, літературу і культуру; секретар Східньоєвропской Комісиі Польской Академіі Знань; в роках 2005-2014 репрезентантка Лемків в Спільній Комісиі Уряду і Народовых і Етнічных Меншын. Єй науковы заінтересуваня: література а етнічніст, література етнічных меншын, меншыновы дискурсы, меджекультуровы

244

Запискы о авторах

реляциі, антрополоґія літературы, ревіталізация загорженых культур і языків. Авторка понад 200 науковых публикаций, в тым моноґрафій: Literatura łemkowska w drugiej połowie XIX i na początku XX w. (2001), Między bukwą a literą. Współczesna literatura mniejszości białoruskiej, ukraińskiej i łemkowskiej w Polsce (2012). Опрацувала Антолоґію повыселенчой лемківской літературы (2002), Бесідник польско-лемківско-английскій (2007), Контекстуальный словник лемківского языка (2019). Анджей А. Зємба, др габ. – історик, кєрівник Закладу Етнічных Одношынь в Європі в Інституті Етнолоґіі і Культуровой Антрополоґіі Ягайлоньского Університету, заступця ведучого Східньоєвропской Комісиі Польской Академіі Знань, директор Осередка Досліджынь над Культуром Орміяньском Польской Академіі Знань. Занимат ся квестиями міґрациі і етнічности в історичным аспекті. Єст автором, спілавтором і редактором прац на тему реляций польско-украінькых, діів грекокатолоцкой і православной Церкви, культуровых перемін серед Лемків, Орміян і Жыдів в XIX i XX ст., в тым книжок: Metropolita Andrzej Szeptycki. Studia i materiały (1994); Łemkowie i łemkoznawstwo w Polsce (1997); Mechanizmy zamorskich migracji łańcuchowych w XIX wieku: Polacy, Niemcy, Żydzi, Rusini (2004); Nahum Sokołów, życie i legenda (2006), Formuły patriotyzmu w Europie Wschodniej i Środkowej od nowożytności do współczesności (2009); Lobbing dla Ukrainy w Europie międzywojennej (2010); Ormiańska Warszawa (2012), Rzecz o roku 1863: Uniwersytet Jagielloński wobec powstania styczniowego (2013); Monarchia, wojna, człowiek: codzienne i niecodzienne życie w Galicji w dobie pierwszej wojny światowej (2014); Ormianie polscy: kultura i dziedzictwo (2016); Ormiańska Polska (2018). Петро Медвідь – русиньскій журналіста, публициста, головный редактор ґазеты «НН інфо Русин», редактор радия русин ФМ, член ансамблю lem.fm+. Театральном творчістю занимат ся в театрі Divadelný kabinet východňarа (был єдным з його основатели) а тіж як перекладач пєс для Театру Александра Духновича в Пряшові. Репрезентує русиньску народову меншыну на Словациі будучы членом Комісиі до справ народовых меншын і етнічных груп Рады Уряду Словацкой Республикы до прав чловека, народовых меншын і плотьовой рівности, а тіж як член дорадчого орґану до справ народовых меншын президенткы Словацкой Республикы Зузаны Чапутовой. В 2020 р. вышли його публицистычны

Запискы о авторах

245

творы зобраны враз з публицистыком Ваня Гунянкы і Богдана Ґамбаля в книжці Перша ліґа парібків. Даміян Новак – культурознавця, історик. Закінчыл культурознавство (культура карпатскых краів) в ПВЗШ в Саноці, етнічны одношыня і медженародны міґрациі на Ягайлоньскым Університеті, тепер кінчыт докторантскы студия в обсягу істориі на Ряшівскым Університеті. В роках 2014-2017 працувал в ряшівскым Тереновым Одділіню Народового Інституту Дідицтва, од 2018 р. єст музейным асистентом в Мазярскій Загороді в Лоси разом з церквю в Бортным – одділі Музею «Дворы Карвациянів і Ґладышів» в Ґорицях. Од 1997 р. працує соспільні в позаурядовых орґанізациях діючых для сохраніня материяльного дідицтва Карпат. Автор парудесятьох публикаций односячых ся до діів церковной архітектуры, істориі Лемковины, моноґрафічных нарысів місцевости з обшыри Галициі і Подоля. Данєль Новак – юриста і історик. Докторант в Колеґіі Гуманістычных Наук Ряшівского Університету. Специяліста в обсягу проблематыкы звязаной з австрийскыма ґрунтовыма катастрами, тзн. Йосифляньском Метриком (1785-1789), Францисканьском Метриком (1819-1820) і Сталым Катастром, тзв. Галицкым Катастром (1848-1863). Автор книжок посвяченых істориі катастрів в Галициі і змигородскому реґіонови а тіж чысленных опрацувань односячых ся до Галициі в предавтономічным періоді (1772-1867), м.ін.: Stary Żmigród w średniowieczu (выд. I 2014, выд. II 2017), Kronika kościoła parafialnego w Starym Żmigrodzie (2018), Indeks właścicieli i użytkowników nieruchomości cyrkułu dukielskiego w latach 17851789 na podstawie Metryki Józefińskiej (2019); Austriackie katastry gruntowe na terenie Galicji. Metryka Józefińska (1785 –1789), Metryka Franciszkańska (1819 –1820) i Stały Kataster Galicyjski (1844–1854). Studium źródłoznawcze (выд. I 2020, выд. II 2021). Клавдия Новак – абсольвентка росийской філолоґіі Ягайлоньского Університету, авторка маґістерской працы Wieś zapamiętana. Rekonstrukcja łemkowskiej przestrzeni kulturowej sprzed wysiedlenia na przykładzie wsi Bartne. Моніка Тылявска – абсольвентка росийской філолоґіі з русиньско-лемківскым языком на Педаґоґічным Університеті в Кракові, учытелька

246

Запискы о авторах

лемківского языка, редакторка Радия Руской Бурсы лем.ФМ, тлумачка в обсягу лемківского языка, аніматорка культуральных подій дедикуваных лемківскым дітям і молодежы, спілпрацівничка в проєкті «Language as a cure: linguistic vitality as a tool for psychological well-being, health and economic sustainability» фінансуваным з проґраму ТЕАМ, Фундация для Польской Наукы. Генрик Фонтаньскі, проф. др габ. – языкознавця, професор емеритуваный в Інституті Східньославяньской Філолоґіі Шлезского Університету. Науково занимат ся східньославяньскым і конфронтатывным языкознавством, предо вшыткым синтаксисом росийского языка в конфронтациі з польскым языком в функціонально-комунікацийным підході і ґраматычным описом сучасного лемківского языка. Автор моноґрафій Stosunki współrzędności w zdaniu pojedynczym w języku polskim i rosyjskim (1980), Anaforyczne przymiotniki wskazujące w języku polskim i rosyjskim. Problem użycia (1986), Studia nad składnią łemkowską (2014), з Мирославом Хомяк Ґраматыка лемківского языка (І выд. 2000, II выд. 2004). Член Комітету Славянознавства Польской Академіі Наук.

Noty o autorach Helena Duć-Fajfer, dr hab., prof. UJ – literaturoznawczyni, łemkoznawczyni, historyczka sztuki, redaktorka, poetka; kierowniczka Katedry Literaturoznawstwa Rosyjskiego w Instytucie Filologii Wschodniosłowiańskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego; założycielka kierunku/ specjalności filologia rosyjska z językiem rusińsko-łemkowskim na Uniwersytecie Pedagogicznym w Krakowie, gdzie wykładała język, kulturę i literaturę łemkowską; sekretarz Komisji Wschodnioeuropejskiej PAU; w latach 2005-2014 reprezentantka Łemków w Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych. Jej zainteresowania naukowe to: literatura a etniczność, literatura mniejszości etnicznych, dyskursy mniejszościowe, relacje międzykulturowe, antropologia literatury, rewitalizacja kultur i języków zagrożonych. Autorka ponad 200 publikacji naukowych, w tym monografii: Literatura łemkowska w drugiej połowie XIX i na początku XX w. (2001) oraz Między bukwą a literą. Współczesna literatura mniejszości białoruskiej, ukraińskiej i łemkowskiej w Polsce (2012). Opracowała Antologię powysiedleńczej literatury łemkowskiej (2002); Rozmówki polsko-łemkowsko-angielskie (2007); Kontekstualny słownik języka łemkowskiego (2019). Henryk Fontański, prof. dr hab. – językoznawca, profesor emeritus w Instytucie Filologii Wschodniosłowiańskiej Uniwersytetu Śląskiego. Jego zainteresowania naukowe skupiają się wokół językoznawstwa wschodniosłowiańskiego oraz językoznawstwa konfrontatywnego. Dotyczą przede wszystkim składni języka rosyjskiego w konfrontacji z językiem polskim w ujęciu funkcjonalno-komunikacyjnym oraz opisu gramatycznego współczesnego języka łemkowskiego. Autor monografii Stosunki współrzędności w zdaniu pojedynczym w języku

248

Noty o autorach

polskim i rosyjskim (1980), Anaforyczne przymiotniki wskazujące w języku polskim i rosyjskim. Problem użycia (1986), Studia nad składnią łemkowską (2014), z Mirosławą Chomiak Gramatyka języka łemkowskiego (wyd. I 2000, wyd. II 2004). Członek Komitetu Słowianoznawstwa Polskiej Akademii Nauk. Bogdan Horbal, dr – historyk i bibliotekarz; studiował historię na Uniwersytecie Wrocławskim (doktorat 2005). Od 1990 r. mieszka w USA, gdzie studiował bibliotekoznawstwo w Queens College, City University of New York (magisterium 1999). Pracuje w New York Public Library, gdzie w 2019 r. otrzymał stanowisko kuratora Kolekcji Słowiańskiej i Wschodnioeuropejskiej. Jego zainteresowania naukowe to historyczny rozwój społeczności łemkowskiej zarówno w Europie, jak i w Ameryce Północnej. Opublikował ponad 100 prac naukowych i prawie 200 haseł w Encyclopedia of Rusyn History and Culture (2002, 2005, 2010). Książki jego autorstwa to: Działalność polityczna Łemków na Łemkowszczyźnie 1918-1921 (1997), z Walterem Maksymowiczem Лемківска народна музыка на восковых циліндрах (1901-1913) і американьскых рекордах (1928-1930)/Lemko Folk Music on Wax Cylinders (1901-1913) and American Records (1928-1930) (2008), Lemko Studies: A Handbook (2010) і Бортне – село з каміня, t. 1-2 (2017). Petro Medvid’ – rusiński dziennikarz, publicysta, redaktor naczelny gazety „НН інфо Русин”, redaktor radia rusyn FM, członek zespołu lem.fm+. W twórczość teatralną angażuje się w teatrze Divadelný kabinet východňarа, którego był jednym z założycieli, ale też jako tłumacz sztuk dla Teatru im. Aleksandra Duchnowycza w Preszowie. Jest reprezentantem rusińskiej mniejszości narodowej na Słowacji jako członek Komisji do spraw mniejszości narodowych i etnicznych oraz równego statusu kobiet i mężczyzn a także jako członek organu doradczego do spraw mniejszości narodowych przy urzędzie Prezydent Republiki Słowackiej, Zuzany Czaputovej. W 2020 r. ukazała się drukiem jego twórczość publicystyczna zebrana wraz z publicystyką Wania Hunianki i Bogdana Gambala w książce Перша ліґа парібків. Damian Nowak – kulturoznawca, historyk, regionalista. Ukończył kulturoznawstwo (kultura krajów karpackich) na PWSZ w Sanoku, stosunki etniczne i migracje międzynarodowe na Uniwersytecie Jagiellońskim, obecnie kończy studia doktoranckie na Wydziale Socjologiczno-Historycznym Uniwersytetu Rzeszowskiego. W latach 2014-2017 pracował w rzeszowskim Oddziale

Noty o autorach

249

Terenowym Narodowego Instytutu Dziedzictwa, od 2018 r. jest asystentem muzealnym w Zagrodzie Maziarskiej w Łosiu wraz z cerkwią w Bartnem – oddziale Muzeum „Dwory Karwacjanów i Gładyszów” w Gorlicach. Od 1997 r. pracuje (społecznie) w organizacjach pozarządowych działających na rzecz zachowania dziedzictwa materialnego Karpat. Autor kilkudziesięciu publikacji dotyczących dziejów architektury cerkiewnej, historii Łemkowyny, zarysów monograficznych miejscowości z obszarów Galicji i Podola. Daniel Nowak – prawnik i historyk. Doktorant w Kolegium Nauk Humanistycznych Uniwersytetu Rzeszowskiego. Specjalista w zakresie problematyki związanej z austriackimi katastrami gruntowymi, tj. Metryką Józefińską (1785-1789), Metryką Franciszkańską (1819-1820) i Stałym Katastrem tzw. Katastrem Galicyjskim (1848-1863). Autor książek dotyczących historii katastrów w Galicji i regionu żmigrodzkiego oraz licznych opracowań dotyczących Galicji w okresie przedautonomicznym (1772-1867), m.in.: Stary Żmigród w średniowieczu (wyd. I 2014, wyd. II 2017), Kronika kościoła parafialnego w Starym Żmigrodzie (2018), Indeks właścicieli i użytkowników nieruchomości cyrkułu dukielskiego w latach 1785-1789 na podstawie Metryki Józefińskiej (2019), Austriackie katastry gruntowe na terenie Galicji. Metryka Józefińska (1785 –1789), Metryka Franciszkańska (1819 –1820) i Stały Kataster Galicyjski (1844–1854). Studium źródłoznawcze (wyd. I 2020, wyd. II 2021). Klaudia Nowak – absolwentka filologii rosyjskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego, autorka pracy magisterskiej Wieś zapamiętana. Rekonstrukcja łemkowskiej przestrzeni kulturowej sprzed wysiedlenia na przykładzie wsi Bartne. Monika Tylawska – absolwentka filologii rosyjskiej z językiem rusińsko-łemkowskim na Uniwersytecie Pedagogicznym w Krakowie, nauczycielka języka łemkowskiego, redaktorka radia lem.FM, tłumaczka w zakresie języka łemkowskiego, animatorka wydarzeń kulturalnych dedykowanych łemkowskim dzieciom i młodzieży, współpracowniczka badawcza w projekcie „Language as a cure: linguistic vitality as a tool for psychological well-being, health and economic sustainability” finansowanym z programu TEAM, Fundacja na rzecz Nauki Polskiej. Andrzej A. Zięba, dr hab. – historyk, kierownik Zakładu Stosunków Etnicznych w Europie w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu

250

Noty o autorach

Jagiellońskiego, Wiceprzewodniczący Komisji Wschodnioeuropejskiej Polskiej Akademii Umiejętności, dyrektor Ośrodka Badań nad Kulturą Ormiańską Polskiej Akademii Umiejętności. Zajmuje się zagadnieniami migracji i etniczności w aspekcie historycznym. Jest autorem, współautorem i redaktorem rozpraw na temat stosunków polsko-ukraińskich, dziejów Kościołów greckokatolickiego i prawosławnego, przeobrażeń kulturowych wśród Łemków, Ormian i Żydów w XIX i XX w., w tym książek: Metropolita Andrzej Szeptycki. Studia i materiały (1994); Łemkowie i łemkoznawstwo w Polsce (1997); Mechanizmy zamorskich migracji łańcuchowych w XIX wieku. Polacy, Niemcy, Żydzi, Rusini (2004); Nahum Sokołów, życie i legenda (2006), Formuły patriotyzmu w Europie Wschodniej i Środkowej od nowożytności do współczesności (2009); Lobbing dla Ukrainy w Europie międzywojennej (2010); Ormiańska Warszawa (2012), Rzecz o roku 1863. Uniwersytet Jagielloński wobec powstania styczniowego (2013); Monarchia, wojna, człowiek. Codzienne i niecodzienne życie w Galicji w dobie pierwszej wojny światowej (2014); Ormianie polscy. Kultura i dziedzictwo (2016); Ormiańska Polska (2018).

РІЧНИК РУСКОЙ БУРСЫ • ROCZNIK RUSKIEJ BURSY

2021

РІЧНИК РУСКОЙ БУРСЫ ROCZNIK RUSKIEJ BURSY Лемківскій/русиньскій простір Przestrzeń łemkowska/ rusińska

ДОКУМЕНТЫ • DOKUMENTY ДИСКУРС • DYSKURS Генрик Фонтаньскі Олена Дуць-Файфер

Damian Nowak

Zmiany lokalizacji obiektów cerkiewnych na Łemkowynie w XVIII i XIX w. Wybrane przykłady

Andrzej A. Zięba

Dziedzictwo kulturowe Łemków jako problem badawczy w humanistyce i temat dyskursu w Polsce

Daniel Nowak

Uście Ruskie w latach 1785–1789 w świetle Metryki Józefińskiej

Klaudia Nowak

Wieś zapamiętana. Rekonstrukcja łemkowskiej przestrzeni kulturowej sprzed wysiedlenia na przykładzie wsi Bartne

Богдан Горбаль

Лемківскы ґенералы і высшы офіцеры

IНСПIРАЦИI • INSPIRACJE

17 ISSN 1896-222X

2021

РЕЦЕНЗИI I СПРАВОЗДАНЯ • RECENZJE I SPRAWOZDANIA